ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیمیلّی شوعورون فورمالاشماسیندا جلیل محمدقولوزاده‌نین عوض‌سیز رولو
میلّی شوعورون فورمالاشماسیندا جلیل محمدقولوزاده‌نین عوض‌سیز رولو
"سیزی دئییب گلمیشم، ائی منیم موسلمان قارداش‌لاریم!" خطابی ایله چاپدان چیخان "ملا نصرالدین" درگیسی چتین بیر دؤورده موباریزه مئیدانینا آتیلیر. اونون گور سسی ایلدیریم سورعتی ایله اطرافا یاییلیر، او سس نینکی گونئی قافقاز اؤلکه‌لرینده، حتّی اونون سرحدلریندن چوخ اوزاق‌لاردا ائشیدیلمگه باشلانیر. "ملا نصرالدین" درگیسی باکیدا، تبریزده، ناخچیواندا و گنجه ده یاییلیب شؤهرت‌لندیگی قدر، تهراندا، آنکارا و ایستانبولدا، داشکندده و آشقاباددا، کازاندا و اورنبورقدا، هشترخاندا و اوفادا، موسکودا و پتربورقدا، سمرقندده، آمریکا، اینگیس، فرانسه، هیندیستان، چین، فنلاند و کلکته‌ده، ایتالیادا [باخ: "ملا نصرالدین" درگیسی، 1911، نؤمره.38] دا یاییلمیش، هر یئرده ده موترقّی ایجتیماعی قووّه‌لر موحیطینده بؤیوک نوفوذ قازانمیشدیر. آز کئچمیر کی، آذربایجانلی‌لارین داها چوخ مرکزلشدیگی تیفلیسین شئیطانبازار محلّه‌سی "ملا نصرالدین" دوشمن‌لری‌نین قورخولو یوواسینا چئوریلیر. اونلارلا شئیطانبازارلی تیفلیس موللاسی میر باغیر میرحیدرزاده‌‌نین باشچی‌لیغی ایله درگینی بایکوت ائتمگه حاضیرلاشیر. میر باغیر و اونون دوست‌لاری چادرادان یازان، قادینا حوقوق و تحصیل وئریلمه‌سینی طلب ائدن "ملا نصرالدین"-ی "موقدّس قورانین، گؤزل شریعتین" دوشمنی آدلاندیریرلار. اونلار درگی‌نین نشرینی دایاندیرماق، بو مومکون اولمادیغی تقدیرده ایسه اونو عقیده و مسلکیندن دؤندرمک اوچون موختلیف واسیطه‌لردن ایستیفاده ائدیرلر. لاکین بایکوت بؤیوک دموکرات جلیل محمدقولوزاده‌نی و اونون مسلک، عقیده، آمال دوست‌لارینی واهیمه‌یه سالمیر، اونلاری اؤز مؤوقع‌لریندن دؤندره بیلمیر. جلیل محمدقولوزاده یازیر کی، "... دوققوز یوز دوخسان دوققوز رمّال، کیمیاگر، ایلان اوینادان، قودرتدن حکیم‌لیک ائدن، غئیبدن روزی قازانان، تاس‌قوران، بورون پوٌلوٌین، فالچی، قاراچی، قولی-بیابانی، دمداباجا، افسونگر، سِحرباز، کندیرباز، قوشباز، ایتباز، قورتباز ناغیل، مثله شکلی چکمیشیک و بو شکیل‌لری چکمک جهتیندن بوتون ایسلام عالمی‌نین یوز حیصه‌دن دوخسان دوققوز حیصه‌سی بیز ایله دوشمان اولوب". اگر بوناپارت ناپلئون "بوتون دونیادان لوغت‌لری ییغیب منه وئرسیدیلر من اورادان «دونیادا اولماز اولماز» سؤزونو چیخاراردیم "- دئییردیسه، جلیل محمدقولوزاده ده "ملا نصرالدین" درگیسی‌نین عومومی‌لیکده 25 ایل‌لیک "ایش پلانی"-ندا "دین، مذهب، شریعت، اعتیقاد، ایمان، جنّت، جهنّم، موجتهید، موللا، کشیش، خاخام، مورید و هابئله بوتون بو قیسم سؤزلر گرک اینسان‌لار آراسیندان گؤتورولوب لوغت‌لردن، کیتاب‌لاردان، یازی‌لاردان تامامیله سیلینیب توللانسینلار! مسجیدلر، کلیسالار، سیناقوق‌لار، تکیه‌لر، عیبادتگاه‌لار، پیرلر، زیارتگاه‌لار، محفیل‌لر، عزا یئرلری تامامیله سؤکولوب، داغیلیب، معاریف و مدنیت ائولرینه دؤندریلمه‌لی...، او یئرلرده مکتب، قیرائتخانا، کیتابخانا و داها بو کیمی معاریف و مدنیت گوشه‌لری آچیلمالی‌دیر" -دئییردی. (باخ: " ملا نصرالدین " درگیسی، 1929، نؤمره.51). ادامه مطلب ...
Bağban Həsənin Hekayəsi -Ramiz Rövşən
Bağban Həsənin Hekayəsi
Ramiz Rövşən
Bağban Həsən bir gülməli adamdı,
Bu dünyada sevdiyi söz “atam”dı.
Daşa da “atam” deyərdi,
ağaca da,
adama da.
Mənə də “atam” deyərdi,
atama da.
Söyəndə də, döyəndə də
“atam” deyərdi.
…anadangəlmə
atadan yetim idi bağban Həsən…
*** ادامه مطلب ...
ایران حاکیمیتی‌نین آذربایجانا قارشی آیری‌‌سئچکی‌لیک سیاستی،
ایران حاکیمیتی‌نین آذربایجانا قارشی آیری‌‌سئچکی‌لیک سیاستی،
"21 آذر" سوی‌قیریمی و نتیجه‌لری حاقّیندا
" من اینانیرام کی، اینسان‌لاری آنا دیلینده تحصیل آلماقدان محروم ائتمکله یالنیز بیر میلتی و یا اتنیک قروپو و یا بیر نسلی محو ائتمیریک، اوندان داها آرتیق اولانی – اینسان‌لیغی محو ائدیریک "
(فیلوسوف و هومانیتار علم‌لر ساحه‌سینده تانینمیش تدقیقاتچی مصطفی ملکیانین اصغر زارع کهنموی‌نین " تک‌دیللی‌لیگین سونو " کیتابی باره ده رأییندن)
1946-جی ایلین 12 دسامبر گونونده (21 آذرده) ایران داخیلینده اؤلکه‌نین اراضی بوتؤولوگونو قوروماق، اوندان آیریلماماق و عئینی زاماندا اؤز میلّی حاق و حوقوق‌لارینی تأمین ائتمک شوعاری آلتیندا آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین رهبرلیگی آلتیندا آذربایجان میلّی حؤکومتینی قورموش اینسان‌لارا - آذربایجانلی‌لارا قارشی تؤره‌دیلمیش غئیری-بشری، غئیری-اینسانی حرکت‌لری، وحشی‌لیک‌لری، قتل و غارت‌لری، بیر سؤزله اونلارا قارشی تؤره‌دیلمیش سوی‌قیریم آکتینی آنلاماق، اونو دَیرلندیرمک اوچون "قیسا سیاسی سؤزلوک" کیتابیندا "سوی‌قیریم" ایفاده‌سینی بیر داها دیقتله نظردن کئچیریرم: "ژنوساید - هر هانسی بیر میلتی، اتنیک، عیرقی و دینی قروپو تامامیله و یا قیسماً محو ائتمک مقصدیله تؤره‌دیلن آکت‌دیر. بیرلشمیش میلت‌لر تشکیلاتی‌نین 1948-جی ایل کونوانسیونوندا سوی‌قیریمی تؤرتمگه گؤره جینایت و جزا تدبیرلری باره ده مادّه‌لر ده تصدیق ائدیر کی، سوی‌قیریمین دینج زاماندا و یا ساواش شرایطینده تؤره‌دیلمه‌سیندن آسیلی اولمایاراق، او، بین‌الخالق حوقوق نورمالارینی پوزان جینایت حساب ائدیلیر". ادامه مطلب ...
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی
پهلوی رژیمی، ایرانین باشقا بؤلگه‌لرینده اولدوغو کیمی آذربایجاندا دا تام میثلی بنزری گؤرولمه‌میش بیر نظارته صاحیب ایدی. آنجاق باسغی قورغوسو، 21 آذر حرکتی و میلّی حؤکومتین لغویندن سونرا بورادا اؤزونو داها سرت، عئینی زاماندا اوستو اؤرتولو آپاریردی. یئرلی حاکیمیت اورقان‌لاری آذربایجانداکی دوروم حاقیندا بیلگی‌لرین سیزماسینا ایمکان وئر‌مه‌مگه، بوراداکی گئرچک‌لیک‌لری ایران و دونیا ایجتیماعیتدن گیزلتمگه مجبور ایدی. تصادوفی دئییل کی، 1971-جی ایلده تهراندان گلمیش موخبیرلرین و یئرلی قزئت امکداش‌لاری‌نین تبریز بلدیه‌سی‌نین ییغینجاق‌لارینا قاتیلماسی بئله قاداغان ائدیلمیشدی.[1] بونا باخمایاراق، مطبوعاتا سیزان بیلگی‌لر گؤستریردی کی، گیزلی پولیس تشکیلاتی ساواک-ین یئرلی بؤلمه‌‌لری، پولیس و ژاندارمری آذربایجاندا داها ساییق و آمان‌سیز چالیشیردی.
بو قونودا اطلاعات قزئتی‌نین خبری دیقتی چکیر. قزئت، 10 فوریه 1964ده حؤکومت کومیسیونونون ایکی عوضوونون ماجراسی حاقیندا یازیردی. اونلار نقل ائدیرلر کی، " تبریزین گؤرمه‌لی یئرلرینی گزرکن اونلاری هارادانسا گلدیکلری بیلینمه‌ین رسمی شخص‌لر توتوقلایاراق حربی اسیرلر کیمی پولیس بؤلمه‌سینه آپاردیلار. اورادا وضعیت بیر آز آیدین‌لاشدی. بللی اولدو کی، ایداره‌ده ایکی یابانچی آدامین فوتوآپاراتلا شکیل چکمه‌سیندن خبر توتونجا، ایداره رئیسی آدام‌لارینی اونلارین آردینجا گؤندریب. سوروشدورما باشلادی. بیز اؤز آدیمیزی و وظیفه یئریمیزی سؤیله‌مه‌میزه باخمایاراق، کیملیگیمیزی دقیق‌لشدیرمه‌میش بیزی سربست بوراخمادیلار. سربست بوراخیلدیغیمیزدا ایسه یولداشیمین چکدیگی فوتوشکیل‌لرینه ده ال قویدولار. "
آذربایجان تورک مسئله‌سی
چئشیدلی ایجتیماعی طبقه‌لرین آذربایجانداکی دوروما، عومومیتله آذربایجان/تورک مسئله‌سینه یاناشماسی عئینی دئییلدی.
تاریخی اولاراق میلّت‌لشمه سورجی‌نین باشلادیغی و اینکیشاف مرحله‌سینده آذربایجاندان اولان یاریم فئودال‌لار و تیجارت-کومپرادور بورژوازیسی مرکزی حاکیمیت آپاراتیندا (تهراندا) گئنیش شکیلده تمثیل اولونوب. بو صینف‌لرین نوماینده‌لری بعضاً ان یوکسک دؤولت وظیفه‌لری توتوبلار. ایکینجی دونیا ساواشیندان سونرا، یاریم فئودال‌لارین اکثریتی آذربایجانلا ایسمی باغلارینی بئله قیرمیش، اؤلکه‌نین حاکیم دایره‌‌لری ایله داها سیخ بیرلشمیشدیلر. بو صینیفین نوماینده‌لری، حاکیم مونارشی‌یه صادیق اولدوقلارینی گؤسترمک اوچون هر ایمکاندان ایستیفاده ائدیردیلر. وزیر، سناتور، مجلیس عوضوو، ژنرال، پروفسور و باشقالاری‌نین عوضو اولدوغو "جمعیت آذربایجانیان مقیم تهران" (تهراندا یاشایان آذربایجانلی‌لار جمعیتی) آدلی تشکیلات بو باخیمدان داها فعاّل ایدی.
آذربایجانین بؤیوک تیجارت و صنایع بورژوازی‌سی‌نین سرمایه‌سی گئتدیکجه داها آرتیق شکیلده "ایران‌‌لاشیردی". اؤلکه‌نین بؤیوک صنایع مرکزلرینده آذربایجان منشألی بورژوازی، یوخاریدا دئییلدیگی کیمی، اولدوقجا اؤنملی مؤوقع توتوردو. تهراندا و اؤلکه‌نین دیگر بؤلگه‌لرینده اولان تورک بورژوازیسی، درینلشن کاپیتالیزم شرایطینده لازیم گلنده اؤلکه‌ده‌کی تورک‌لرین لیدری کیمی چیخش ائتمک اوچون یئترینجه گوجلو ایدی. همین واخت اونونلا موقایسه‌ده آذربایجانداکی بورژوازی چوخ ضعیف ایدی.اوسته‌لیک، 1960-1970.جی ایل‌لرده، یئرلی سرمایه‌نین تهران و اؤزل خاریجی سرمایه ایله قووشماسی سورَجی گئدیردی. هم ده بونا گؤره آذربایجان بورژوازیسی عوموم- ایران رسمی و یا موخالیف ایدئولوژی‌دن فرقلی اولاراق اؤز ایدئولوژی‌سینی یاراتمادی. آذربایجانین مظلوم خالقی آراسیندا حتشا مودافیعه کارکترلی میلّتچی آخینین اولماماسی قیسماً بونونلا ایضاح ائدیله‌بیلر.
یوکسلمه‌نین تک یولو آسیمیله اولماق
بوروکراتیک بورژوازی‌نین یوخاری دایره‌لرینده، اوردو و پولیسین یوکسک مقام‌لاریندا تورک‌لرین سایی آز دئییلدی. اولدوقجا اؤنملی ایجتیماعی قووه‌یه چئوریلمیش بو طبقه‌لر، شاه سارایی‌نین تام تابع‌لیگینده و امرینده ایدی. بو ساحه‌لرده یوکسلمه‌نین تک یولو آسیمیله اولماقدان کئچیردی. [2]اونلارین اکثریتی اسکی سویلولار و باشقا حاکیم صینیف‌لر آراسیندان سئچیلیردی. بلکه بونا گؤره میلّی مسئلهیه قارشی توتوم‌لاری، بؤیوک بورژوازی‌نین و اسکی سویلو طبقه‌لرین قونومو ایله تام اویغون ایدی. بئله‌لیکله، ایرانداکی تورکلوگون میلّی حرکتی‌نین فعاّل قووه‌سی اولا بیله‌جک یوخاری صینیف‌لرین و طبقه‌لرین ایجتیماعی-ایقتیصادی چیخارلاری، اونلارین میلّی (میلّیتچی) دوشونجه‌لری دئییل، پان-ایرانیست فیکیرلره صداقتی و گوجلو مرکزه‌قاچ مئیلینی شرط‌لندیریردی.
اؤز کاراکترینه و بللی دورومونا گؤره (اونلارین اکثریتی آذربایجاندان کناردا ایدی.) تورک آیدین‌لاری‌نین بؤیوک قیسیمی پان-ایرانیزم فیکیری‌نین یاییلماسینا ایلگی گؤسترمکده ایدی. رسمی ایدئولوژی‌نین فورمالانماسیندا کسروی، رضازاده شفق، محمود افشار کیمی تورک منشالی، آنجاق تورکلوگه نیفرت بسله‌ین‌لرین فعاّل رول آلماسی تصادوفی ساییلمامالی‌دیر. ایرانداکی تورک آیدین‌لاری‌نین سیاسی-میلّی احوال-روحیه‌سی‌‌نین اؤزونه مخصوص گؤستریجی‌سی، اونلارین اؤز میلّی تاریخی، دیلی، کولتوری‌نین اوبیئکتیو علمی آراشدیریلماسینا چکینگن موناسیبت‌لری ساییلا بیلر.بورادا بونو دا علاوه ائتمک گره‌ک‌دیر کی، بو تیپلی آراشدیرمالاری آپارماق و بو اثرلرین نشر ائتدیرمک پهلوی ایرانیندا اولدوقجا چتین ایدی. آنجاق بئله اثرلر وار اولسایدی، اونلاری اؤلکه‌نین اؤزونده غئیری-قانونی یا دا خاریجده قانونی شکیلده نشر ائتمک مومکون اولاردی. بئله‌لیکله ایرانداکی تورک آیدین‌لاری کیچیک ایستیثنالارلا آذربایجان/تورک میلّی حرکتی‌نین ایدئولوژی‌سینی حاضیرلاماقدان اوزاق دوردولار. دونیا تجروبه‌سیندن بللی‌دیر کی، میلّی حرکاتدا ایشتیراک ائدن میلّی آیدین‌لار بو مأموریتی یئرینه یئتیررلر. [3]
تورک آیدین‌لاری‌نین سیاسی باخیمدان داها فعاّل اولان کسیمی میلّی جبهه‌یه، یاخود دا دینی موخالیفته یاخین ایدی. میلّی جبهه سیاسی پروقرامیندا اؤزونو میلّی آزادلیق حرکت‌لری‌نین، اؤزل‌لیک‌له یاخین و اورتا شرقده‌کی حرکت‌لرین طرفداری کیمی گؤسترمه‌سینه باخمایاراق، ایرانین چوخ میلّتلی قورولوشا صاحیب اولماسی حقیقتینه، اویغون اولاراق ایران دؤولتی چرچیوه‌سینده میلّی موختاریت طلب‌لری‌نین مومکون اولا بیله‌جگینی بئله قبول ائتمیردی. ایرانین یئنی تاریخی‌نین چئشیدلی دؤنم‌لرینده ایرانداکی فارس اولمایان بعضی خالق‌لارین میلّی موختاریت اوغروندا ائتدیکلری موباریزه، اؤزل‌لیک‌له 1945-1946دا آذربایجان و کوردوستانداکی حرکت‌لر قونشو دؤولت‌لرین گوج ساواشی‌نین بیر سونوجو اولاراق تانیملانیردی.[4]
سیرالاریندا تورک‌لرین سایی‌نین آز اولمادیغی دین آدام‌لارینا گلینجه، اونلار ایرانین موسلمان اهالیسینی بؤلونمز بیر بوتون اولاراق قبول ائدیردیلر. میلّت آنلاییشی اونلارین گؤروشونه گؤره اتنیک بیرلیک دئییل، دینی بیرلیک ایدی. روحانیته یاخین اولان ساغ تررورچو "فدائیان اسلام" (ایسلام دؤیوشچولری) تشکیلاتی آشیری شوونیست مؤوقعده دورماقدا ایدی؛ "ایران میلّتی‌نین موستثنالیغینی" و ایرانین بؤلگه‌ده اؤزل لیدر رولونو تبلیغ ائدیردی. بیر باشقا تشکیلات – "حزب ملت اسلام" (ایسلام میلّتی‌نین پارتیاسی) دا فعاّل شکیلده شیعه‌لیگی دولایسی ایله پان-ایرانیزم فیکرینی تبلیغ ائدیردی.
شاه رژیمینه موخالیف فیکیر آدام‌لاری آراسیندا علی شریعتی‌نین (1932-1976) اثرلری اینانیلماز بیر محبوبیت قازانماقدا ایدی. مشهدده مذهبی بیر عاییله‌نین و موحیطین یئتیشدیرمه‌سی اولان شریعتی، سوربونن‌ده تحصیل آلمیش، غرب متودلاری ایله عنعنه‌وی ایران دگرلرینی گونجل‌لشدیرمیش، ایران/فارس میلّیتچی‌لیگی‌نین سمبول‌لاریندان اولان شیعه‌لیگه دؤنوشو تبلیغ ائتمیشدیر. اونون "بازگشت به خویشتن" (اؤزونه دؤنوش) آنلاییشی‌نین تملینده ده شوبهه‌سیز شیعه‌لیگه دؤنوش چاغری‌سی دورور. [5]
فدایی و موجاهید تشکیلات‌لاری‌نین میلّی مسئلهیه یاناشماسی دا اؤزلوگونده اؤزل ماراق دوغورور. بو تشکیلات‌لارین آذربایجاندا یارانان یئرلی قروپ‌لاری، 1960-جی ایل‌لرین اورتالاریندا اؤیرنجی‌لرین، اورتا طبقه‌لرین اولان آیدین‌لارین و خیردا بورژووازی‌نین ایچیندن چیخمیشدی.
فدایی‌لر قروپو 1965-جی ایلده تبریزده قورولدو. تشکولونده بهروز دهقانی، اشرف دهقانی و علیرضا نابدل) ایشتیراک ائتدیلر. بهروز دهقانی (1971ده اؤلدورولدو) و اونون کیچیک باجیسی اشرف یوخسول بیر تورک عاییله‌سینده دوغولموش، کند مدرسه‌لرینده موعلیم‌لیک ائتمیشدیلر. اونلارین آتاسی 1940-جی ایل‌لرده توده‌نین فعاّل عوضولریندن اولموشدور. علیرضا نابدل، تهران بیلیم‌یوردوندا ادبیات فاکولته‌سینده اوخوموش، سونرا ایسه اورتا مکتبده درس دئمیشدی. اونون دا آتاسی 40لی ایل‌لرده توده و دموکرات فیرقه‌سی‌نین فعاّل عوضوو اولموشدور. موجاهیدلر قروپونون تشکیلات‌لانماسیندا آذربایجانلی گنجلر محمد حنیف نژاد، م.اصغرزاده، م. بازرگانی و آ. میهن‌دوست-حنیف نژاد فعاّل رول اوینامیشلار. [6]
بو ایل‌لرده تورک گنجلیگی‌نین میلّی مسئلهلره ماراغی‌‌نین آرتدیغینی گؤرولمکده‌دیر. نابدل بو باغلامدا بونلاری یازماقدادیر: " 1960-جی ایل‌لرین باشلاریندا، ایراندا یئنی فیکیرلرین مئیدانا چیخدیغی دؤنمده، آذربایجان گنجلری‌نین شوعوروندا میلّی ظولمون گئرچک اوزو بنزرسیز گوج و آچیق-آشکار بیر شکیل آلدی. میلّی مسئله ایله یاخیندان تانیش اولماق اوچون اونلار میلّی کولتورو، ایلک اؤنجه ایسه آنا دیل‌لرینی، ادبیات‌لارینی و موسیقی‌لرینی اؤیرنمگه باشلادیلار."[7] ایراندا تانینمیش اوشاق کیتابی یازیچیسی اولان صمد بهرنگی و بهروز دهقانی فولکلور ماتریال‌لارینی ییغدیلار و آذربایجان/تورک خالق یارادیجی‌لیغی اؤرنک‌لریندن عیبارت 5 مجموعه یاییملادیلار؛ دهقانی ادبیاتین جمعیت اوزرینه اولان اتئکیسی حاقدا آراشدیرماسی‌نی یاییملادی.
بو آراشدیرمالارین ایچریسینده ان اؤنملی‌سی علیرضا نابدل‌ین "آذربایجان و مسئله‌‌ی ملی" [آذربایجان و میلّی مسئله] باشلیقلی کیتابچاسی اولدو. بو اثر 1960-جی ایل‌لرده یازیلمیشدی، آنجاق اونون اؤلوموندن چوخ سونرا یاییملاندی. علیرضا نابدل، اوختای تخلوصو ایله تورکجه و فارسجا شعیرلر یازمیش، آیدین کسیمین گنج، اومید وئرن گؤرکملی بیر تمثیلچی‌سی اولموشدور. او، عئینی زاماندا "سازمان چریک‌های فدائیان خالق ایران"ین (ایران خالقی‌نین فدایی دؤیوشچولری تشکیلاتی، فدایی‌لر) سچکین لیدرلریندن بیری ایدی. 1350 (1971/72) ایلینده شاه جللادلاری‌نین الینه کئچن علیرضا نابدل‌ین ایشگنجه‌لر سونوجوندا تشکیلاتینا ضرر وئره بیله‌جگیندن احتیاط‌لاناراق پولیس خسته‌خاناسیندا اینتیحار ائتمه‌سی اولایی سول کسیم ایچینده دیل‌لره داستان اولموشدور. بو فداکار و ایستعدادلی اینسانین اؤلوموندن سونرا آدی چکیلن کیتاب نشر اولونموشدور.[8] بو کیتابدا یئر آلان فیکیرلر یالنیز علیرضا نابدل‌ین تئوریک یاناشماسی دئییل، سول تشکیلات‌لارین اؤلکه‌ده‌کی میلّی مسئلهلره، اؤزل‌لیک‌له آذربایجان مسئله‌سینه ایلگیسی‌نین آچیق بیر گؤستریجی‌سی‌دیر.
ایراندا آذربایجان مسئله‌سی‌نین یارانماسی تاریخی قونوسونا باش ووران یازیچی، ایلک آددیمدا چیخمازا گیریر. آذری دیلی و ادبیاتی نئجه مئیدانا گلدی؟ باشلیقلی بؤلومده او، مسئلهیه جوغرافیایا دایالی پان-ایرانیست کیملیک آنلاییشی اوزریندن یاناشیر. فارس-آریا شووینیزمی اولاراق تانیملادیغی رسمی ایران تاریخچی‌لیگی‌نین ضعیف دلیل‌لرینی چوروتمگه چالیشیر. رسمی تاریخچی‌لیگین آذربایجان حاقیندا اساس تزلرینی سیراسی ایله تکرارلادیقدان سونرا نابدل بئله یازیر: " شوونیست‌لر، آذربایجانلی‌لارین دئیک کی 800 ایل اؤنجه فارس دیلینده دانیشدیقلاری قونوسوندا ایصرار ائدیرلر و بونو ثوبوت ائتمکله دوشونورلر بئله‌لیکله دؤورون ان بؤیوک پروبلمینی حلّ ائتمیش اولاجاقلارینی سانماقدادیرلار. حالبوکی بو قونونون ثوبوت ائدیلمگه هئچ احتیاجی یوخدور، اونو چوخ آسانجا قبول ائتمک مومکون‌دور. "[9] یازیچی‌یا گؤره، "یوزایل‌لرجه بو تورپاق‌لاردا یاشایان میلیونلارلا اینسانین دیلی‌نین" یاشاماق حاقی واردیر. پرینسیپ اعتیباری ایله بو، منطیقلی بیر یاناشمادیر. آنجاق بیزه گؤره بو یئترلی دئییل. نابدل‌ین بعضی ایران تاریخچی‌لری‌نین تاریخه ضید شکیلده "صفوی‌لرین زورلا اهالی‌نین دیلینی تورک‌لشدیردیکلری" ایدیعالارینی دا "حتّی ایندیکی واختدا دا دؤولت مأمورلاری‌نین ایل‌لرله آیاق‌لاری بعضی کندلره دَیمیر" کینایه‌لی تثبیتی ایله چوروتمه‌سی ده بو نؤوعدن‌دیر.
علیرضا نابدل‌ین، ایختیاریندا میلّی تاریخیمیز حاقیندا باشقا آلترناتیو اولمادیغیندان، داها دوغروسو، باشقا تئوریک یاناشمادان گومان کی خبرسیز اولدوغودان پان-ایرانیست باخیشا قارشی آنلاملی بیر جاواب اورتایا قویمامیشدیر یا دا قویا بیلمه‌میشدیر. بو سببدن منسوب اولدوغو ائتنیک بیرلیگین (آذربایجان خالقی‌نین) آدی ایله علاقه‌لی نابدل‌ین علمه سؤیکنن بیر فیکری یوخدور، عئینی صحیفه‌ده بئله "آذری‌لر"، "تورک‌لر"،" تورک دیللی آذری خالقی"، "آذربایجانلی‌لار" اتنونیمینه راست گلینیر. تورک‌لر و تورک دیلی‌نین ائش آنلامی اولاراق بول-بول ایشله‌دیلن "آذری‌لر"، "آذری دیلی" ترمینی ده علمی و اوبیئکتیو دئییل، تئز-تئز وورغولادیغی اوزره "فارس-آریا شووینیزمی‌نین" اویدورماسی‌دیر.
نابدل، ایسلامدان سونراکی دؤنمده فارس شعوبیه حرکتی، "شاهنامه" قونوسونا توخونوب، اونو "قومگرایی" (عیرقچی‌‌لیک) اولاراق آدلاندیریر و آذربایجاندا بو جور مئیل‌لرین (عیرقچی‌‌لیگین) اولماماسیندان ممنون‌لوغونو بیلدیریر. 20. عصر. باشلاریندان اعتیباراً پان-ایرانیزمین اؤزل‌لیک‌له آذربایجانین تورک خالقینا یؤنه‌لیک گئریچی بیر کاراکتر آلماسینی، تورکلری زورلا فارس‌لاشدیرما چاغری‌لارینی گؤرمور و یا گؤرمک ایسته‌میردیر.
نابدل عئینی زاماندا تورک‌لرین سیاسی ساحه‌دکی فداکارلیغینا باخمایاراق، فارس عونصورونون مشروطیت اینقیلابیندان داها قازانجلی چیخماسینی (اؤرنگین، فارس دیلی‌نین دؤولت دیلی اعلان ائدیلمه‌سینی) بیلمیر یا دا بیلمک ایسته‌میر. شیخ محمد خیابانی‌نین ایرانین موستقیل‌لیگی اوغروندا موباریزه‌سیندن، قوزئی آذربایجاندان فرق‌لنمک اوچون گونئیین آدینی "آزادیستان" قویماسینی حئیران‌لیقلا یازان یازیچی، تبریز قیامی اثناسیندا "آذربایجانین تورک یوردو اولماسیندا" وورغولایان‌لاری ایران دموکراتیک حرکتینه تفریقه و آیری‌لیقچی‌لیق سالان‌لار اولاراق پیسله‌مکده‌دیر. [10]
رضا پهلوی دیکتاتورلوغونون ایرانین باشینا گتیردیگی بلالاردان گئنیش بحث ائدن نابدل، میلّی دیل‌لرین بوغولماسیندان یالنیز بیر جومله ایله قئید ائدیر. سولون کسروی‌سی - تقی ارانی و اونون فعاّلیتی نابدل‌ین یوکسک بَینمه‌سینی قازانیر. او، میرزه علی معجزین حیات و یارادیجی‌لیغینی آراشدیراراق بونلاری اورتایا قویموشدور: " معجز آذریجه یازمیشدیر، آما بو اونون میلّی‌لیگیندن دئییل ده خالقچی‌لیغیندان ایره‌لی گلیردی، چونکی آذریجه یازماسایدی ساده جاماعات اونو باشا دوشمزدی. "[11]
علیرضا نابدل‌ین 21 آذر حرکتینه باخیشی دا منفی‌دیر. آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی و لیدرلرینه قارشی بعضی حاقلی تنقیدلری اولسا دا بو حرکتین کاراکتری حاقیندا یازیچی‌نین وئردیگی یانلیش دگر (بؤلوجولوک) اؤزونون ده دئدیگی کیمی "فارس شوونیست‌لری و آری عیرقچی‌‌لری‌نین" دگرلندیرمه‌سیندن فرقلی دئییل. اونون دوشونجه‌سینه گؤره، ایرانین سؤز قونوسو دؤنمده کی ضیدیت‌لری سیراسیندا (فئودال‌لار-کندلی‌لر، بؤیوک بورژوازی-پرولتاریا و شهر امکچی‌لری) میلّی پروبلم‌لر یوخ ایدی. آذربایجان دموکرات‌لاری‌نین میلّی دیل شوعارینی نابدل "آخماق‌لیق" آدلاندیریر. [12]
" پان‌تورکیزم ویروسو "
علیرضا نابدل اثری‌نین یئنی مرحله‌ده "میلّی تمایول‌لر" باشلیقلی بؤلومونده 1960-جی ایل‌لرده ایران فیکیر حیاتیندا یئنی دییشیک‌لیک‌لرین باش وئردیگینی یازیر. یازیچی آذربایجاندا بو تمایولون اساساً میلّی دیل و ادبیاتا ایلگی‌نین آرتماسیندا اؤزونو گؤستردیگینی وورغولاییر. ائله‌جه ده علاوه ائدیرکی، " بو ایل‌لرده یئرلی میلّیتچی‌لیک (ناسیونالیزم ولایتی) فیرقه آیدین‌لاری‌نین اینحیصاریندا ایدی. "[13]
بوندان ممنون اولمایان نابدله گؤره، میلّی شوعارین تملینده دوردوغو هئچ بیر پروقرام آذربایجان ایشچی‌سی، کندلی‌سی و کیچیک بورژوازی‌سینی ایران ایشچی-کندلی-کیچیک بورژوازیسی ایله موتّحید ائده بیلمزدی. [14]
ماراقلی‌دیر کی، کوردلر آراسیندا اینقیلاب جوشغوسونون یاشانماسیندان راحات‌سیز اولمایان یازیچی، بونو عراق کوردوستانینداکی سیاسی سورج‌لرین ائتکیسی و اونلارا "صفوی و قاجارلار دؤنمینده یابانچی قؤوم کیمی یاناشیلدیغی" ایله آچیقلاماقدادیر.[15] تورکجه ادبیات اؤرنک‌لری‌نین یاییملانماسی‌نین چتین‌لیگی و پولیس تعقیبی‌نین آرتماسینی گئرچک فاکت‌لارلا تصویر ائدندن، دئمه‌لی میلّی ظولمون وارلیغینی قبول ائتدیکدن سونرا، نابدل 1960.جی ایل‌لرده ادبی حیاتی جانلاندیران شخص‌لرین یارادیجی‌لیغینی آراشدیرماقدادیر. اونلارین یارادیجی‌لیغیندا ایجتیماعی موتیولرین ضعیف اولماسی سببیندن بو شخص‌لری خیردا- بورژوا میلّیتچی‌لری ساییر. حبیب ساهر، فتحی، جوشغون، فرزانه تورکچو -میلّیتچی اولدوقلاری اوچون تنقید ائدیر. ان سرت تنقید ایسه علی تبریزلی‌نین پایینا دوشور. بوتون ایران تورک‌لرینی بیرلیگه چاغیردیغی اوچون علی تبریزلی اونون گؤزونده پان-تورکیست و قارشی-اینقیلابچی‌دیر.
علیرضا نابدل اثری‌نین سون بؤلومونده 1960.جی ایل‌لرده آذربایجان گنجلری آراسینداکی یئنی مئیل‌لری آراشدیرماغا چالیشمیشدیر. آراشدیرماسی‌نین سونوجوندا بونلاری یازیر: سووئت آذربایجانیندان گلن "خروشچف‌چو رئویزیونیزم"ین ائتکیسی ایله "بؤلگه‌چی گنجلر" (جوانان ولایت‌گرا) گئت-گئده "آیریلیق مرضینه" توتولماغا باشلادیلار. اونلار بو بؤلگه‌چی‌لیگی صمیمی اولاراق قاباقجیل بیر اولای، حتّی مارکسیزمه اویغون سایدیلار. نابدله گؤره، حاضیردا اونلار ایکی پروبلم قارشیسیندا قالیبلار: 1. مارکسیزم طرفداری اولان آیدین‌لار و ایشچی‌لر آراسیندا میلّیتچی‌لیک مئیل‌لری؛ 2. "آذری کوتله‌لر، اؤزل‌لیک‌له آذربایجانداکی آذری کوتله‌لر آراسیندا میلّی مسئله‌نین مؤوجود اولماسی. [16] . نابدل‌ین یازدیغی بو اولای اصلینده 1960.جی ایل‌لرده آذربایجاندا و اوندان کناردا یاشایان تورک‌لر آراسیندا میلّی شوعورون یارانماسی سورجیندن عیبارت ایدی. اونو نابدل "بؤلگه‌چی‌لیک ویروسو" اولاراق آدلاندیریر. "پان‌تورکیزم ویروسو"نون دا بو اورتامدا آرتا بیله‌جگینه اینانماقدادیر. اؤز میلّتی آراسیندا میلّی شوعورون و میلّیتچی‌لیگین آرتماسیندان راحات‌سیز اولان بو ذهنیت صاحیبی آردینجا بئله یازیر: استالین و مائو تسه دون-ون اؤیرتدیکلری کیمی، هم حاکیم میلّتین شووینیزمی، هم ده محکوم میلّتین آشیری میلّیتچی‌لیگی عئینی تضادین ایکی طرفی‌دیر. بو تضادی دوزلده بیله‌جک تک قووّه پرولتاریادیر. اثر دونیا پرولتاریا اینقیلابی‌نین، ایران مارکسیست-پرولتاریا موباریزه‌سی‌نین، ایران خالقی‌نین آزادلیق موباریزه‌سی‌نین شأنینا یؤنلن شوعارلارلا، "ایمپریالیزم و اونون ایران ایتلری‌نین"، فارس شووینیزمی‌نین و" بؤلگه‌چی‌لیگ"ین پیسله‌نیلمه‌سی ایله بیتر. علیرضا نابدل‌ین چاتدیغی سونوجا گؤره، شاه رژیمینه قارشی موباریزه‌نین گوجلنمه‌سی سورجینده آذربایجان مسئله‌سی‌نین گوندمه گتیریلمه‌سی دوغرو دئییل.
داها سونرالاری فدایی‌لرین اینقیلابچی-دموکرات دوغرولتوسوندا عومومی تکامولو گئدیشینده اونلارین میلّی مسئلهیه باخیشی نیسبی اولاراق دَییشدی. فدایی‌لرین و موجاهیدلرین بعضی سندلری 70.جی ایل‌لرده اونلارین بو پروبلمه بیر آز داها دیقتله یاناشماغا باشلادیقلارینی گؤستریر. فدایی‌لرین ایدئولوق‌لاریندان بیژن جزنی ایران توپلومونون باشلیجا ضیدیت‌لری آراسیندا میلّی آزلیق‌لار و ظلم رژیمی آراسیندا اولان ضیدیت‌لری قئید ائده‌رک یازیردی کی، آزلیق‌لارین حرکت‌لرینی "عومومی آزادلیق موباریزه‌سی‌نین بیر بؤلومونو تشکیل ائدیر". [17]
ایران توده پارتیاسی (حزب توده)، پروقرام سندلرینده دفعه‌لرله اؤلکه ده میلّی مسئله‌نین اؤنمینی وورغولامیشدی. 1973.جی ایلده پارتیانین ریاست هئیتی‌نین میلّی مسئله اوزره تصدیق ائدیلمیش تزلرینده دئییلیر: "ایرانین میلّی واحیدلری اوزون تاریخی دؤورلر بویونجا عئینی طالع ایله اؤز اورتاق وطن‌لری‌نین آزادلیغی و موستقیل‌لیگی اوغروندا موباریزه ایله، اورتاق کولتورو ایله بیر-بیرینه باغلی‌دیرلار. توده پارتیاسی ایراندا یاشایان بوتون میلّت‌لرین، میلّی قروپ و آزلیق‌لارین تام برابرلیک حاقلارینی و اونلارین اؤلکه‌نین تورپاق بوتون‌لوگونو قوروماسی اساسیندا واحید وطن چرچیوه‌سینده کؤنوللو ایتتیفاقینی مودافیعه ائدیر. میلّی ظولمون کؤکونون قازیلماسی بو آماجین تأمین ائدیلمه‌سی‌نین ایلکین شرطی و تملی‌دیر. بونون اوچون اسارت آلتیندا اولان بوتون میلّت‌لره و میلّی قروپ‌لارا موختارییت وئریلمه‌لی‌دیر. اؤلکه‌نین ایداری بؤلگوسونون تملینده میلّی قروپ‌لارین چیخاری یئر آلمالی‌دیر. میلّی بؤلگه‌لرده ایالت، ویلایت و ناحیه انجومن‌لری تک ایران وطنی چرچیوه‌سینده موختارییت قانونونو حیاتا کئچیرن اورقان‌لار اولمالی‌دیر. " [18]
آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین قالیق‌لاری، 1950-جی ایل‌لرده ضعیف ده اولسا اؤز گوجونو یئنیدن قورماغا چالیشدی. آنجاق شاه رژیمی‌نین باسقی‌لاری گوجلندیکجه فیرقه‌نین اسکی عوضولری فعّالیت‌لرینی کولتور ساحه‌سینه داشیدیلار. 1960دا آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی موسکونون باسقی‌سی ایله توده ایله بیرلشدیریلدی. [19] آنجاق فورمالیته اولاراق اؤز آدینی و مرکزی کومیته‌سینی ساخلادی. سونراکی اون‌ایل‌لرده موهاجیرت حیاتینا محکوم ائدیلمیش بو تشکیلات گئتدیکجه گوج ایتیردی.
بئله‌لیکله، رژیمه موخالیف اولان سول گوجلر میلّی مسئله‌نین حلینی ایران خالقی‌نین ایجتیماعی قورتولوشو ایله باغلاییردیلار. میلّی مسئله آنتی-دیکتاتور و دموکراتیک موباریزه دوغرولتوسوندا حلّ ائدیلمه‌لی ایدی، یعنی اونلار آذربایجان مسئله‌سی‌نین پرولتار مرکزلی حلینی تکلیف ائتمکده ایدیلر. آنجاق 1960-70جی ایل‌لرده ایراندا یارانان سیاسی دوروم ایچریسینده شاه دیکتاتورلوغونا قارشی بوتون گوجلرین بیرلشمه‌سی ضروری‌لیگی، اونلارین دوشونجه، میلّی مسئله‌نین حلّینی ایکینجی پلانا کئچیردی. بورژوا و دینی موخالیفته گلینجه، یازیلدیغی اوزره، اونلار میلّی پروبلم‌لری، بو باغلامدا آذربایجان مسئله‌سی‌نین وارلیغینی بئله قبول ائتمیردیلر.
کولتور ساحه‌سینده تورک حرکتی
ایکینجی دونیا ساواشیندان سونراکی دؤنمده آذربایجان/تورک میلّی حرکتی اساس اعتیباری ایله کولتور ساحه‌سینده کی فعّالیت‌لرله محدودلاشدی. تورک کولتوری اوزرینه قویولموش اولان تابویا باخمایاراق، میلّی کولتور اؤرنک‌لری مئیدانا چیخماقدا ایدی. بو آنلامدا ایلک اولاراق هم تاریخی باخیمدان هم ده فیکیر-صنعت دگرلرینه گؤره محمد حسین شهریارین "حیدربابایا سلام" شعیرینی (1954) گؤسترمک گرک‌دیر. دفعه‌لرله یاییملانمیش اولان بو اثردن اؤنجه یالنیز فارسجا یازمیش (بهجت آباد خاطیره‌سی غزلی چیخماق‌لا) گؤرکملی شاعیرین بو اثری فارس عیرقچیلیگینه آنلاملی بیر جاواب اولدو.
میلّی دموکراتیک حرکتین باسدیریلماسیندان سونرا تورک ایجتیماعی فیکرینده و کولتور حیاتیندا یارانمیش بدبین احوال-روحیه‌نین اورتادان قالخماسیندا بو مؤحتشم اثرین رولو بدل‌سیزدیر. چوخ سونرالار یازیچی گنجعلی صباحی بو قونویلا ایلگیلی بونلاری خاطیرلایاجاقدی: " حیدر بابایا سلام" سوکوت سلطنتینده بیر توپ کیمی سسلندی، سوسموش ویجدان‌لاری، یوخویا گئتمیش استعداد‌لاری اویاندیردی." [20] میلّی حؤکومتین اؤندرلریندن بیری اولان دوکتور سلام‌الله جاوید ایسه بو اولایا بئله اؤنم وئرمیشدیر: "شهریارین تورکجه یازدیغی "حیدربابایا سلام" شعیری ادبی حرکتده یئنی بیر ولوله یاراتدی، بیزلری میلّی حرکته دوغرو یئنیدن یؤنلندیردی. " [21] شهریارین بو اثرینه یازیلمیش سایسیز نظیره‌لر یوخاریدا دئییلن‌لره دلیل‌دیر. حبیب ساهر، کریم مشروطه‌چی سؤنمز، م. ه. صحاف، حسن مجیدزاده (ساوالان)، خسرو میرزه، گنجعلی صباحی، بولود قاراچورلو سهند، حسین صدیق دوزگون، محمد علی فرزانه، دوکتور سلام‌الله جاوید کیمی اورتا و یاشلی نسیله عایید، تبریزلی علی، علیرضا نابدل (اوختای)، هاشم ترلان، ر. براهنی کیمی گنج شاعیر و یازیچی‌لارین آنا دیلینده قلمه آلینان، آنجاق چوخونون یازیلدیغی دؤنمده (بعضی‌لری‌نین بوندان سونرا دا هئچ) یایینلانمایان اثرلری ایراندا تورک ادبیاتی‌نین فیکیر-صنعت باخیمیندان اینکیشاف قئید ائتدیگینی گؤسترمکده‌دیر.
ماراقلی‌دیر؛ شاعیرلرین یایینلانا بیلن بیر نئچه شعیر توپلوسو هر ایکی ساحیل آذربایجان شاعیرلریندن شعیرلریندن دوزنلنمیشدی. [22] بوندان باشقا سووئت آذربایجانیندا یایینلانان ادبی اثرلر و مطبوعات اورقان‌لاری ایراندا دا یاییلیردی. بعضی بیلگی‌لره گؤره، گونئی آذربایجاندا رادیو آلیجیسی اولان شهر خالقی‌نین یوزه دوخسانی باکی رادیوسونا قولاق آسیردی. [23]
تورک دیلی و میلّی حیاتین دیگر داشیییجی‌لاری‌نین وارلیغینی شوعورلارا چاتدیرماق، پان ایرانیست فیکیرلرله موباریزه باخیمیندان شیفاهی خالق ادبیاتی اؤرنک‌لری‌نین (بایاتی، افسانه، ناغیل، تاپماجا، ماهنی، شعیر، آتالار سؤزو وس.) توپلانیب باسیلماسی بؤیوک اؤنم ایفاده ائدیردی. محمدعلی فرزانه، صمد بهرنگی، بهروز دهقانی، سلام‌الله جاوید، ا. مجتهدی، حسن مجیدزاده وس. آیدین‌لارین فارسجا و آنا دیل‌لرینده اؤزل‌لیک‌له 1960-جی ایل‌لرده باسدیردیقلاری فولکلور اؤرنک‌لری توپلولاری تورک‌لر آراسیندا سون درجه سئویلمیشدیر.
تورک آیدین‌لاری خالق آراسیندا میلّی حیاتا، آنا دیلینه و میلّی کولتوره آرتان بو ماراق سورجینده میلّی مسئلهیه باخیش آچیسینی تعیین ائتمک، بو ایشی دوزنله‌مک اوچون چئشیدلی ادبی و ادبی-بدیعی بیرلیک‌لرینده حالیندا بیرلشمگه باشلادیلار. بو بیرلیک‌لردن بیری قاراچورلو بولودون (سهند) جهدی ایله 1953/54 ایلینده تهراندا یارادیلمیش و 60.جی ایل‌لرین اورتالارینادک فعاّلیت گؤسترمیشدیر. سهند، حسینقلی کاتیبی، فرزانه، صباحی، جاوید، ن. فتحی، م. م. اعتماد، م.ع.محزون، ساوالان، نور آذر، ابراهیم‌پور وس. عئینی بیرلیگین عوضولری ایدیلر. بیرلیگین آماجی تورکجه یازیلمیش اثرلرین، شیفاهی خالق ادبیاتی اؤرنک‌لر‌ین چاپینا کؤمک ائتمک ایدی. توپلولارین چوخو بیرلیگین سعیی ایله حاضیرلاناراق نشر اولونموشلار. [24]
تورک آیدین‌لاریندان تبریزلی علی 1957/58.جی ایلیندن باشلایاراق 1963/64.جو ایله‌دک بیر نئچه دفعه ادبی بیرلیک (محفل) یاراتماغا جهد گؤسترمیشدیر. اونون تشکیل ائتدیگی قیسا عؤمورلو ادبی درنک‌لره اعتماد، شریعتی-اهری، حسن اوغلو، همین شاهد، رجب ابراهیمی، سلام‌الله جاوید، ن. فتحی، آ. آذری وس. قاتیلمیشلار. [25]
عرب الیفباسینداکی یازی‌نین ایصلاحات احتیاجی
ایجتیماعی حیاتین نیسبتاً لیبرال‌لاشدیغی 1960-جی ایل‌لرده تورک دیلینه حصر ائدیلمیش علمی آراشدیرمالار و بو اثرلرین باسیلیب یاییلماسی میلّی آیدین‌لارین بؤیوک اؤنم وئردیگی مسئله‌‌‌لردن بیری اولدو. بو کیتاب‌لار عومومیتله "آذری دیلی" حاقینداکی پان-ایرانیست نظریه‌یه قارشی یؤنلمیشدی و گیریش اونلارین بؤلوم‌لرینده بو نظریه‌نین اساس‌سیزلیغی سانکی اوستو باغلی شکیلده ایفاده ائدیلیردی. آذربایجان اهالی‌سی‌نین اسکی دیلی‌نین "آذری" اولدوغو و فارس دیلینی بورادا یایماغین تاریخ طرفیندن شرط‌لندیریلدیگینی ایدیعا ائدنلره جاواب اولاراق سلام‌الله جاوید، محمدعلی فرزانه، علیرضا نابدل (اوختای) و باشقالاری‌نین گؤستردیگی کیمی، تورک دیلی تاریخی‌نین موباحیثه‌لی طرفلرینه، بیرسیرا تورک شاعیرلرین فارسجا یازمالارینا باخمایاراق، بو دیل نئچه عصردیر آذربایجان اهالی‌سی‌نین دانیشما] یازی دیلی‌دیر و اونا گؤره ده اونون آنا دیلی اولدوغو شوبهه دوغورمامالی‌دیر. سؤزآلما و سؤز وئرمه حال‌لاری دیل‌لرین قارشی‌لیقلی ایلیشکی‌سی اوچون طبیعی حال اولدوغوندان، تورک دیلینده کی آلینتی سؤزلری بهانه ائده‌رک اونو آلتای دیل‌لری قروپوندان آییرما جهدی فایداسیزدیر. محمدعلی فرزانه بو قونولار اوزرینه بونلاری یازمیشدیر: " تورک-آذری دیلی‌نین آذربایجاندا رواج تاپماسی و برکیمه‌سی مسئله‌سی اوزون زاماندان بری سؤز-صؤحبت‌لره و موباحیثه‌لره سبب اولموشدور. چئشیدلی، هم ده بیر-بیرینه ترس فیکیرلر دیله گتیریلمکدهدیر. آما بو سؤز-صؤحبت‌لره و بیر-بیرینه ضید باخیش آچی‌لارینا باخمادان تک فاکت شوبهه سیز و موباحیثه سیزدیر: کئچمیشده نه اولورسا اولسون، حالی حاضیردا بو دیل نئچه عصردیر بو دیارین اهالی‌سی‌نین اورگی‌نین، دوشونجه‌سی‌نین و دویغولاری‌نین دیلی‌دیر. " [26]
تورک آیدین‌لاری عرب الیفباسینداکی یازی‌نین ایصلاحات احتییاجینا دا ایشاره ائتدیلر. بو باغلامدا تورکجه یازیلاردا ادبی دیل قایدالارینا رعایت ائدیلمه‌سی اوچون کیچیک حجملی کیتاب‌لار یاییملاندی. [27] میلّی آیدین‌لار بونون ایدراکیندا ایدیلر: " هر بیر خالقین دیلی همین خالق اوچون اؤزل اؤنمه مالیک‌دیر؛ بونا گؤره‌دیر کی دیل‌لری ایستیلا آلتیندا اولان میلّت‌لر باجاردیقلاری زامان‌لاردا اؤز دیل‌لرینی خاریجی ایستیلادان آزاد ائتمیشدیلر. "[28]
1960-70.جی ایل‌لرده میلّی آیدین‌لارین احوال-روحیه‌سی‌نی گؤسترمک، اونلار آراسیندا گزن و موباحیثه ائدیلن فیکیرلری ایفاده ائتمک باخیمیندان تانینمیش شاعیر تبریزلی علی‌نین (19291998) عئینی دؤنمده بؤلمه-بؤلمه یازدیغی، آنجاق یالنیز ایسلام اینقیلابی سورجینده باسدیرا بیلدیگی کیتابی بدل‌سیز بیر قایناق‌دیر. اون ایل‌لرله ایراندا تورکون وارلیغینی یوخ سایان، اونو کیچیک گؤرن پان-ایرانیست و عیرقچی تبلیغاتا قارشی بو اؤلکه ده یازیلمیش اونلارلا اثر آراسیندا تبریزلی علی‌نین "ادبیات و میلّیت" کیتابی [29] اؤزل یئری ایله سئچیلیر. بو کیتاب گئریچی-عیرقچی سوچلامالارا گونئی تورکلوگونون ایلک احاطه‌لی و آنلاملی جاوابی‌دیر.
کیتابین ایچریگیندن ده گؤرولدوگو کیمی، تبریزلی علی، فارس شووینیزمی و آریا عیرقچیلیگینین سیستملی-آکادمیک، علمی-بی‌طرف تنقیدینی قارشی‌سینا آماج اولاراق قویمامیشدیر. یازیچی میلّتی‌نین تانینمیش شاعیری و حاقسیزلیغا دؤزه بیلمه‌ین موباریزه اوغلو ایدی. [30] اودور کی کیتابین بعضی بؤلوم‌لرینده کی فیکیرلر دویغولارا دایانیر، یازیچی فیکیرینی اساس‌لاندیرماق اوچون یئترلی دلیل گتیرمگی گرکلی بیلمیر. منفی‌سی موثبتی ایله بیرلیکده بو کیتاب اؤزونودرک ائتمک ایسته‌ین تورکلوگون 20.عصرین 1960-70.جی ایل‌لرینده هارای سسی اولماسی باخیمیندان وازکئچیلمز قایناق‌دیر.
" میلّت اولاراق هارادا یانلیشیمیز اولدو کی بو گونه قالدیق؟ "
یازیچی کیتابین باشلاریندا آماجینا آیدین‌لیق گتیریر. ایرانین سیاسی تاریخینده سورکلی اولاراق فعاّل رول اوینایان سویداش‌لاری‌نین ساغ و یا سول فیکیرلره آشیری باغلی‌لیغیندان (سولا وورغون، ساغا مفتون اولماسیندان) و اؤزونو اونوتماسیندان اؤتری تدیرگین اولان یازیچی، میلّی پروبلم‌لرین آراشدیریلماسی و اورتایا قویولماسینی میلّی وظیفه اولاراق حساب ائتمکده‌دیر. تبریزلی علی فارس شوونیستیندن داها چوخ تورک مانقورد‌لارینا حیرص‌له‌نیر، فریادینی بو سؤزلرله ایفاده ائدیر: " یوز ایل‌لرجه، میلیون‌لارجا قویون کیمی دوغولموش، قویون کیمی یئمیش و قویون کیمی قیغلاییب ، وسونرا قویون کیمی اؤلموش گئدن‌لریمیز و اونلارین یئرینی توتان‌لاریمیز، هر شئی‌یه قاریشمیش، هر اویونا باش وورموش، تاریخ و جوغرافیانی اوخوموش و یازمیش، هر جوره اؤزگه دیل‌لر اؤیرنمیش و اؤیرتمیش، حاکیم و محکوم اولموش، زنگین-یوخسول اولموش، دونیا میلّت‌لرینی و دیل‌لرینی تانیمیش و هر جور بویاغا بولاشمیش، آنجاق اؤزونون و میلّتی‌نین کیم اولدوغونو و کیم اولاجاغینی تانیمامیش و هله ده تانیماق ایسته‌میر. [31]
یازیچی، میلّی شوعور سورجی‌نین ایلک مرحله‌سی‌نین " کیم ایمیش و کیمدیر؟ " سورغوسونا جاواب وئرمکدن کئچدیگینی بیلدیگیندن اؤتری تاریخی کئچمیش پروبلم‌لره اؤزل بیر یئر آییرمیشدیر. تبریزلی علی و میلّی منلیگینی آختاران هر بیر سویداشی اوچون "میلّت اولاراق هارادا یانلیش‌لیغیمیز اولدو کی، ایندی بو گونه قالدیق؟" سورغوسونا جاواب تاپماق فؤوق‌العاده بؤیوک بیر اؤنمه مالیک دیر. بو سورغویا جاواب وئرمک اوچون تبریزلی علی تاریخی کئچمیشین بللی گئرچک‌لرینی خاطیرلادیر. تبریزلی علی‌یه گؤره، ایسلامیت اؤنجه‌سی دؤنمده فارس ادبیاتی یالنیز بیر نئچه اثردن عیبارت ایدی: "ایسلامدان اؤنجه عجم‌لرین [فارس‌لارین] هئچ بیر ادبی، نظمی، داستان کیتاب‌لاری یوخدور و هله بیر نئچه جیریق-میریق یئرآلتیندان تاپیلان سانسکریت، آوستا، مزدیسنا، یشت آدلی کیتابچالار وارسا دا خورافه‌لر و موهومات اوچون یازیلمیشلار."[32]
او کیتاب‌لارین دیلی ایله چاغداش فارس دیلی آراسیندا علاقه یوخدور و یا آیری-آیری سؤزلر بنزه‌سه ده ایندیکی فارس‌لار اونلاری آنلامیرلار. پان-ایرانیست‌لرین ایسلامیت اؤنجه‌سی ایران/فارس تاریخینی گؤیلره قالدیریب، یالان فرضییه‌لر اویدورماسینی تبریزلی علی شیدّتله ردّ ائتمکده دیر: "… بو گونکی یالاق عجم، او گونون، او چیرکین و قانلی گونون میلّی دیل و میلّی ادبیاتیندان دانیشاندا و سارساقلایاندا اؤزونو گولونج دوروما سالار و بوتون دونیانی اؤزونه گولدورور. " [33] تبریزلی علی، عرب و تورکلری "ظالیم، ییرتیجی و دیل بیلمز" کیمی تانیدان‌لارین عیرقچیلیگینه اعتیراض ائدیر، او یازیر: "فردوسی عرب الیفباسی ایله نه اوچون تورک شاهی محمود غزنوی‌یه شاهنامه‌نی یازمیش؟ بو اوزون چاغلار بویو حکیم فرخی سیستانی، عنصوری، انوری، قاآنی شیرازی، حافظ شیرازی، وصل شیرازی، سعدی شیرازی، […] کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی، ملک‌الشعرا بهار خراسانی و یوزلرله، مینلرله شاعیرلر و مداح‌لار هونرلری و باجاریق‌لارینی عرب، اؤزل‌لیک‌له تورک اوچون نیثار [قوربان، هدیه] تقدیم ائتمیشلر. " او، تورک حؤکمدارلارینی یئرلی یئرسیز آلچالدان، تورک دیلینه ایکراه‌لا یاناشان عیرقچی یازیچی‌لاری اینصافلی اولماغا چاغیرماقدادیر. تبریزلی علی عیرقچی یازیچی‌لاری تنقید ائتدیگی قدر، تورک حؤکمدارلاری‌نین میلّی دیل و ادبیاتا قئیدسیزلیگینه ده ایچدن یانیر. قوزئیدن-گونئی‌یه، شرقدن-غربه اولماق اوزره بؤیوک- بؤیوک ایمپراتورلوق‌لار قوران"، اؤزگه میلّت‌لره دیل و میلّیت تحمیل ائتمه‌ین تورک سولالری‌نین سیاستی‌نین بدلینی (جریمه‌سینی) چاغداش سویداش‌لاری اؤده‌ییرلر. تبریزلی علی همین تورک سولاله‌لرینی بو سؤزلرله قیناییر: " قوللوق‌لاریندا یوزلرله کیچیک شاهلار، حؤکومت‌لر؛ تاریخ یازان لار، ادیب‌لر و شاعیرلر، معمارلار و طبیب لر اولان آتا و بابالاریمیز، گله‌جک نسیل اوچون، یعنی بیزلر اوچون هئچ بیر گؤزل میلّی میراث، میلّی دیل و ادبیات، میلّی تاریخ بوراخمامیشلار. لاکین گونون نقد اولان قودرت و گوجونه قانع اولموش، زامانی و دونیانی کیچیک و قیسا گؤرموشلر."[34] اورتا چاغلاردا تورک سئچمه‌لری ایچینده اتنیک تعصوبون اولماماسی (علیشیر نوایی چاشدیریجی ایستیثنالاردان بیری‌دیر) 20. یوز ایلده آغیر سونوچ‌لار وئردی. تبریزلی علی یازیر: " وارا و ثروته، قودرته و گوجه، یاخشی یئییب و ایچمگه، هابئله ائو بزه‌ک‌لرینه و یوزلرله بئله شئی‌لره و ایشلره قیمت و دگر وئریلیردی، آنجاق دیله، ادبیاتا، میلّی کولتوره، میلّی ویجدانا، اؤزونو و میلّتینی تانیماغا ائله بیر کؤنول و علاقه وئریلمیردی. ایندی ده بو گونکی نسیلین الینده بئله بیر میلّی قایناق یوخدور، اولموش یا دا قالمیش اولان وارسا دا یا گؤزلردن ایتمیش یا دا زامانین پاسی و توزو ایله اؤرتولموشدور. [35]
تبریزلی علی، اورتا چاغلاردا تورک-فارس ایلیشکی‌لرینی آچیق‌لیغا قوووشدورماق اوچون محمود غزنوی-فردوسی حکایه‌سینی اؤرنک گؤسترمکده‌دیر. او، شاعیر فردوسی‌یه الده اولان محدود قایناق‌لاری، اؤزل‌لیک‌له شاعیر اسدی‌نین یازمیش اولدوغو شعیرلری بیر یئرده ییغیب سولطان محمود غزنوی‌نین ایمپراتورلوغوندا اولان میلّت‌لری وحدته و بیرلیگه چاغیرماسی‌نین تؤوصیه ائدیلدیگینی خاطیرلادیر. آنجاق حاضیرلادیغی "شاهنامه" ایله فردوسی وحدت و بیرلیک یئرینه میلّی آیری‌لیق‌لار و قؤومو دوشمن‌لیک‌لر تؤرتمیشدیر. [36] فردوسی دیلسیز (عجم) فارس‌لاری یاشاتماق اوچون باشدان سونا بوینوزلو یالان‌لارلا دولو بیر چووال یاراتدی، فارس اولمایان‌لاری آشاغی‌لادی. محض بونا گؤره ده فردوسی‌یه وعد ائدیلمیش انعام وئریلمه‌دی. سونرالاری فارس‌لار، فردوسی‌نین محمود غزنوی‌یه یازدیغی هجوه دایاناراق یالاندان ناغیل‌لار اویدوروب یایدیلار. بو تاریخی اولایا آیدین‌لیق گتیرن تبریزلی علی، فارس‌لارین آنا کیتابی ساییلان "شاهنامه" قونوسونداکی فیکیرلرینی اؤزتله‌یه‌رک؛ بو اثرده اصل قونولارین بالکان آلبانیاسی‌نین [آلبانیا] میلّی داستان‌لاریندان آلیندیغینی (1)؛ اونو بیر نئچه آدامین، اؤزل‌لیک‌له شاعیر اسدی‌نین یازدیغینی (2)؛ فردوسی‌نین یازیلمیش حاضیر ایشلری دییشدیره‌رک اونا دوشمن لیک قاتمیش اولدوغونو (3) وورغولار؛ فردوسی تأیید ائتمیشدیر: فارس‌لار، همان دیلسیزعجم‌لر ایمیش، او اونلاری دیریلتمیشدیر (عجم زنده کردم) (4)؛ فردوسی، شاهی یئر اوزونون تانریسی و میلّت‌لری اونون قوللاری سایمیشدیر (5) دئیه یازیر.
تبریزلی علی‌نین بو اثرینده دیقتی چکن دیگر بیر خوصوص دا آذربایجاندا ایلک دفعه تورکچو تاریخ آنلاییشی‌نین یئر آلماسی‌دیر.
تورک کیمدیر؟
تبریزلی علی اثری‌نین بیر نئچه بؤلومونو تاریخی کئچمیشه حصر ائتمیشدیر. بو بؤلوم‌لرین آنا غایه‌سی فارس شووینیزمی و آری عیرقچیلیگینین تاریخله علاقه‌لی اویدورما تزلرینی چوروتمک، سویداشلارینا دوغرو، ایناندیریجی بیر تاریخ شوعورو وئرمک‌دیر. یازیچی، "تورک کیمدیر؟" باشلیقلی بؤلومده اینسان‌لیغین یارانما ساحه‌سی‌نین اورتا آسیا، قوزئی چین، آلتای داغلاری، آرال گؤلو ساحیل‌لری اولدوغونو وورغولاییر. اوددان و چاخماقدان ایلک دفعه محض بورالاردا ایستیفاده ائدیلدیگی فیکیرینی ایره‌لی سورور. دونیا علمی‌نین اون ایل‌لرجه موباریزه و موناقیشه ائتدیگی بو مسئله‌‌‌دن سونرا ایندیکی تورک‌لرین و اونلارین اجدادلاری‌نین یاشاییش ساحه‌سی، اونلارین سایی مسئله‌لرینه کئچر. بیزه گؤره، یازیچی بو مسئلهلره حیسی یاناشیر، بیر چوخ اینانیلماز شیشیرتمه‌لره یول وئریر.
تورک توره‌ییش داستانی‌نین، اسکی تورک تاریخی‌نین ایضاحی تورکولوژی علمینه دایانیر. بو، ایران شرط‌لرینده جورئت طلب ائدن بیر ایش اولماقدان باشقا، هم ده سویداشلارینا گرکلی آکادمیک بیلگی چاتدیرماق باخیمیندان دا دیقتی چکیر. اسکی تورک تاریخی‌نین هونلار، تئومان، مته، آتیلا کیمی قونولاری‌نین اینجه‌لنمه‌سی آشاغی‌لیق کومپلکسینده اولان سویداش‌لاری‌نین بیلگی اسکیک‌لیگینی قاپاما باخیمیندان چوخ اؤنملی‌دیر. بورادا دیقتی چکن اؤزل‌لیکلردن بیری ده یازیچی‌نین موغول پروبلمینه یاناشماسی‌دیر. رسمی ایران تاریخچی‌لیگینده نیفرتله دانیشیلان موغول‌لار، ایرانا بدبخت‌لیک‌لر گتیرن اساس سبب اولاراق گؤستریلمکده دیر. تبریزلی علی، تورک - تاتار و موغول‌لاری عئینی خالق اولاراق گؤرور و اونلارین قهرمان‌لیقلارلا دولو کئچمیشینی، اتنوگرافیک اؤزل‌لیک‌لرینی غورورلا تصویر ائدیر. یازیچی‌نین اوخوجوسونا و سویداشینا وئردیگی مساژ بودور: رسمی ایران تاریخچی‌لیگی‌نین ایدیعالاری‌نین عکسینه، سنین غورور دویاجاغین بیر میلّی تاریخین واردیر؛ بو، ایران تاریخی‌نین بیر پارچاسی دئییل، عومومی تورک تاریخی‌نین بیر بؤلومودور.
میلّتی تشکیل ائدن عونصورلر
تبریزلی علی بوتون چوخ میلّتلی دؤولت‌لرده بؤیوک اؤنم داشییان میلّت آنلاییشینا دا یاناشماسینی آچیقلاییر. او، میلّتی تشکیل ائدن عنعنه‌وی عونصورلری (جوغرافیا، ایقتیصادیات، سیاست، کولتور، قانون و مدنی حوقوق بیرلیگی) سیرالادیقدان سونرا اونلارین اؤلکه‌دن اؤلکه‌یه، یئرلی شرطلره گؤره دییشدیگینی یازاراق " میلّیت، هر کسین گؤزونده و دوشونجه‌سینده و اؤزونه مخصوص اولان روحون و اینانجین تاثیری آلتیندا فرقلی‌لیک گؤستریر."[37] بو عونصورلرین هامیسی اولسا بئله اونلار اؤلکه اینسان لارینی تک میلّته چئویرمک اوچون یئترلی دئییل، چونکی دیل و اونا باغلی اولان ادبیات، فولکلور، ادب و روسوم، میلّی دویغولار و میلّی ویجدان (شوعور) و بونلارین باشیندا میلّی کولتوری گؤزآردی ائتمک مومکون دئییل. بونا گؤره ده "فارس کولتوری ایچینده اریدیلن شوعورسوز تورک‌لر، تورک کولتورونون اللی ایل بویونجا ظالیمانه شکیلده ایستیثمارا معروض قالدیغینی بیلمه‌دیکلری حالدا، اؤزلرینی تامامیله فارس‌لیغا ووروب گؤزدن ایتن‌لر ده کیچیک بیر دیقت ایله اونلارین فارس قؤوموندن اولمادیقلاری گؤزه چارپیر."[38] فارس‌لار و تورک‌لر آراسیندا بو ساحه‌ده جیدی فرق‌لرین اولماسی اونلارین آیری-آیری میلّت‌لر اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. تبریزلی علی بئله یازیر: "تورک‌لر ایله فارس‌لارین دین بیرلیگی، رژیم بیرلیگی، جوغرافیا بیرلیگی، ایقتیصادیات بیرلیگی ضروری اولسا بئله، هله میلّی کیملیک و میلّی کولتور بیرلیگی، میلّی اؤزل‌لیک و میلّی ویجدان بیرلیگی اولا بیلمز، چونکی تورپاق (جوغرافی) و ایقتیصادیات و رژیم بیر اولا-اولا میلّی پسیکولوژی، میلّی کولتور و دیل و روحیات بیر دئییل و بیر اولا بیلمز. چونکی هر بیری‌نین اؤزونه مخصوص خاصیت، دب، روحیات، اخلاق، عصب و حتّی ژنی واردیر. یعنی، بوتون قؤومو اؤزل‌لیکلری آیری-آیری اولان ایکی میلّتین تورپاغی، ایقتیصادیاتی، سیاسی رژیمی، ایجتیماعی قورولوشو بیر اولسا دا، آنجاق بو ایکی آیری-آیری میلّت‌لری بیر میلّت ائده بیلمز و سون مرحله ده هر عونصور اؤز اصلینه قاییدار. "[39]
علمی باخیمدان عومومیتله اوبیئکتیو اولان بو باخیش کیتابین نؤوبتی بؤلومونده (میلّیت ایله قؤومیت فرقی) قاریشدیریلماقدا، بیر-بیرینه ترس فیکیرلر ایره‌لی سورولمکده‌دیر. یازیچی بورادا قؤوم (اتنوس، اتنیک بیرلیک) آنلاییشینی تانیملار: " هر قؤوم دیگر بیر قؤومدن آیری دیل، ادبیات، تاریخ و کولتوری" ایله فرقله‌نیر. [40] تبریزلی‌یه گؤره، ایران سؤزو بللی بیر قؤومه عایید دئییل، ایراندا عرب‌لر، تورک‌لر، بلوچ‌لار، کوردلر، تورکمن‌لر و فارس‌لار یاشاییرلار و بونلارین جمعینه ایران میلّتی و ایران دؤولتی دئییرلر.[41] آنجاق بیرینه (فارس‌لارا) ائو صاحیبی، باشقاسینا (مثلاً تورک‌لر) کیرایه‌چی استاتوسو وئریلمه‌سینی یازیچی ردّ ائدیر، ایرانی بوتون میلّت‌لرین اورتاق وطنی ساییر. گؤروندوگو کیمی، تبریزلی علی‌نین میلّت و قؤوم آنلاییش‌لاری، اویغون اولاراق تورک میلّتی و ایران میلّتی آنلاییش‌لاری بیر-بیرینه قاریشیر و کونکرت معناسینی ایتیریر.
" آذربایجانلی " و " آذری "
یازیچی، آذربایجان اهالی‌سی‌نین (داها دوغروسو اونون اکثریتینی) "آذربایجانلی"، یا دا" آذری" اولاراق آدلاندیرماغین دوغرو اولمادیغینی دیله گتیریر: "ایران تورک‌لرینی تک آذربایجان آدلی قفسده دوستاق ائدن‌لرین حیله‌سینی هله‌لیک بوتون ایراندا اولان تورک قارداش‌لاریمیز آچیقجا گؤزه آلمامیشلار و بو گون روسیه‌ده [سووئت‌لر بیرلیگینده]، اوروپادا، ایراندا بیزه تورک یئرینه آذربایجانلی آدینی زورلا و ایصرارلا تحمیل ائدن‌لرین هدفی بودور، بیزه تلقین ائتسینلر کی، تورک یالنیز آذربایجاندا اولا بیلر، تک او یئرده اولدوغو زامان دا تورک دئییل، بلکه آذری آدینی آلا بیلر. " [42] کیتابین دیگر بیر یئرینده یئنیدن بو قونویا دؤنن تبریزلی علی ایچی یانا - یانا بونلاری یازیر: "اؤزگه‌لری بیزه تورک دئمکدن چکینمیرلر، آنجاق اؤزوموزونکولر جین بسم‌ا‌لله‌دان قورخار کیمی اوشونورلر، چونکی یا اؤزلرینه اعتیمادلاری یوخدور یا دا باشقا یئرلردن دستور و یا دیکته بئله‌دیر. "[43]
تبریزلی علی‌نین بو کیتابدا اوستونده دوردوغو اساس فیکیرلردن بیری ده میلّی شوعورا صاحیب سویداش‌لاری‌نین اسکی سیاسی تجروبه‌لردن درس آلماغا سسله‌مک‌دیر. یوخاریدا دا یازیلدیغی کیمی، تبریزلی علینی بو کیتابی یازماغا سؤوق ائدن سبب‌لردن بیری سویداش‌لاری‌نین دبدبه اولان ایدئولوژی‌لره آلوده‌چی‌لیگی و اؤز میلّی پروبلم‌لرینی اونوتماسی‌دیر. یازیچی بونونلا بیرلیکده ساغ یا دا سول پارتیالارین فعاّلیتینه قاتیلماماق کیمی بیر ایستگی ایره‌لی سورمور: " هر هانسی بیری هانسی اینانج و مذهبده و هانسی یولدا اولماق ایسته‌دیگی یولدا اولماغا آزاددیر و هئچ کیمین فیلان غایه و فیلان دین آدینا اسکولاستیک دؤورونده اولان کیلیسا ایستیبدادینی یئنیدن قورماغا حاقی یوخدور."[44] آنجاق اینانج‌لار، پئشه‌لر و قانون‌لار میلّتین خیدمتینده دیر، نینکی میلّیت مرام‌لارین و قانون‌لارین خیدمتینده دیر." ایشده بو باغلی‌لیق و میلّی شوعورون اولماماسی اوزوندن یوزایل‌لرجه ایران تورکلوگو میلّت‌لر یاریشیندا اودوزماقدادیر. تبریزلی علی هارای چکیر؛ بو قدر فاجیعه‌دن سونرا هئچ اولمازسا ایندی تاریخی تجروبه‌میزدن و یانلیش‌لاریمیزدان درس آلاق.
تبریزلی علی‌یه گؤره، محض میلّی شوعورون اولماسی اوزوندن اینقیلاب‌لار و قیام‌لار دؤورونده تورک‌لرین میلّت اولاراق چوخ یانلیش‌لاری اولدو. "مشروطیت دؤنمینده اؤز الیمیزله تورک تؤره‌سی اولان قاجاری ییخدیق، بونون یانیندا دا فیرقه‌ده میلّی آدی‌یلا اوزریمیزه روس پالتاریندا کومونیست‌لر چیخدی و سونرا روس‌لار بیزیم اوستوموزده آمریکالی‌لار ایله موعامیله ائدیب، بیزی اسکی دوشمنیمیزین الینه تاپشیردیلار."[45] تبریزلی بیر باشقا ایفاده‌سینده مسئله‌نین دراماتیک یانینی اورتایا قویموشدور: "مشروطیتده بیز یورغا گئتدیک، اونلار [فارس‌لار] میندیلر، پارتیالاردا و ایتیحادیه‌لرده بیزلر اعضا اولدوق، اونلار رؤسا." [46]
پهلوی حاکیمیتی دؤنمینده (1925-1979) گونئی آذربایجانین و تورکلوگون دورومونو یئکونلاشدیراجاق اولساق بیر نئچه اؤنملی قونونون وورغولاماق لازیم‌دیر.
پهلوی رژیمی‌نین قورولدوغو 1920لردن سونرا آذربایجان و تورکلوک یاریم عصر بویونجا دراماتیک بیر دؤنم یاشادی. میلّت‌لشمه سورجی‌نین طلب‌لرینه اعتینا گؤسترمه‌ین و تشبوثو فارس اتنوسونا بوراخمیش اولان تورکلوک، بو یانلیش‌لیغین بدلینی آرتیقلاماسی ایله اؤدمک مجبوریتینده قالدی. تاریخینده ایلک دفعه مظلوم میلّت دورومونا دوشدو. عیرقچی پهلوی رژیمی تورکلوگون وارلیغینی ردّ ائتدی، اونونلا ایلیشکی‌لرینده قاتی بیر آسیمیلاسیون سیاستی یئریتدی. تورکلوک، ایرانین بوتونلوگو، پهلوی حاکیمیتی اوچون اساس تهلوکه ساییلدی. 50 ایلدن چوخ سورن بو اریتمه سیاستی هانسی سونوج‌لاری وئردی؟ هر شئیدن اؤنجه، اؤلکه خالقی‌نین ان آز اوچده بیرینه برابر اولان تورکلری فارس‌لاشدیرما سیاستی عیرقچی‌لرین آرزو ائتدیگی سونوجو وئرمه‌دی. فارس‌لاردان فرقلی بیر اتنیک بیرلیک اولدوقلاری، فرقلی دیلی، کولتورو، عنعنه عادت‌لری، تاریخی کئچمیشی اولان چوخ میلیونلو بیر خالقی اؤز ایچینده اریتمک مومکون اولمادی. رضا پهلوی دؤنمینده تطبیق اولونان تورکلوگو اینکار، آذربایجانی ازمه سیاستی طبیعی اولاراق دیره‌نیشله قارشیلاشدی. 1941-جی ایلدن سونرا آذربایجاندا میلّی-دموکراتیک حرکت، اؤزل‌لیک‌له 1945-1946.جی ایل‌لرده کی میلّی حؤکومتین فعاّلیتی ایراندا تورکلوگون آیریجا میلّت اولاراق فورمالاشماق عزمینی، اؤز حاقلاری اوغروندا موباریزه ائتمه ایراده‌سینی اورتایا قویدو. میلّی-دموکراتیک حرکتین قانلا بوغولماسینا باخمایاراق، 21 آزار اولایی ایراندا آذربایجان مسئله‌سی‌نین میلّی-اراضی موختارییتی پرینسیپینه اویغون اولاراق حلّ مودلینی اورتایا قویدو.
ایران یازیچیسی جلال آل احمد ایران حؤکومتی‌نین آذربایجانی "کولتور باخیمیندان اؤز موستملکه‌سی" سایدیغینی بیلدیره‌رک، ایران یؤنتیمی‌نین دیل سیاستی قونوسوندا بونلاری سؤیله‌میشدیر: "ایندی قیرخ ایلدیر کی، ایران حؤکومت‌لری‌نین سعی ایله بو دیلی یالنیز محدودلاشدیرماغا دئییل، حتّی اونو محو ائتمگه چالیشدیلار. اونو "آذری" اولاراق آدلاندیردیلار، اونا "زورلا قبول ائتدیریلمیش" بیر آد قویدولار، آذربایجانین شهر و محلّه‌لری‌نین آدینی دَییشدیردیلر، تورک عسگر و مأمورونو فارس‌لارین یاشادیغی بؤلگه‌لره گؤندردیلر و عکسینه، آنجاق تورک دیلینی محو ائتمک ایشینده کیچیک بیر اوغورا بئله نایل اولا بیلمه‌دیلر."[47] ایرانین اسکی تحصیل ومعاریف ناظیری آموخته ده بو اوغورسوزلوغو اعتیراف ائتمه مجبوریتینده قالمیش، 1953-62 ایل‌لری آراسیندا دؤولتین تحصیل سیستمی قارشیسیندا قویدوغو آماجا چاتا بیلمه‌دیگینی آچیقلامیشدی: "همین ایل‌لر بویونجا آذربایجانین کولتورو و تحصیلی ساحه‌سینده اؤنملی بیر اینکیشاف گؤرولمه‌میشدیر. فارس دیلی آذربایجان اهالیسی آراسیندا یاییلمامیشدیر."[48] اهالی‌نین بؤیوک بؤلومونون ساوادسیز اولدوغو بیر اؤلکه‌ده فارس‌لاشدیرما سیاستی‌نین اوغورو پان-ایرانیست سیاستچی‌لرین و یازیچی‌لارین آرزوسو اولاراق قالماقدا ایدی. یوخاریدا دا گؤستردیگیمیز کیمی، 1970-جی ایل‌لرین اورتالاریندا شرقی آذربایجان اوستانیندا 6 یاشیندان بؤیوک اهالی‌نین تک یوزده 36سی، غربی آذربایجاندا یوزده 30-و، زنجاندا ایسه 31-و اوخوما-یازما بیلیردی.
پهلوی رژیمی‌نین فارس‌لاشدیرما سیاستی‌نین سونوج‌لارینی دگرلندیریرکن، جلال آل احمدین وئردیگی بو فاکتا دا دیقت یئتیرمگه دَیر. آذربایجاندا تورک اهالیسی ایله احاطه اولونموش ایران دیللی اهالی قروپ‌لاری سورعتله تورکلشمک اوزره ایدی. میلّیتجه تات اولان ایرانین بو دموکرات یازیچیسی بو ماراقلی سونوجو ایفاده ائدیر. سون زامان‌لارا قدر زنجان اوستانینداکی اسکی بوئین‌زهرا شهری‌نین 28 کندی تات دیلینده دانیشارکن، ایندیکی واختدا تخمیناً 9 کندده تات دیلی دانیشیلیر. یازیچی قونونو بو سؤزلرله وورغولاییر: " زنجان و ماراغادان گلن تورک دیلی قاسیرغا کیمی یولونا چیخان ایران لهجه‌لری‌نین هامیسینی سوپوروب آپارماقدا ایدی."[49]
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی‌نین اوغورسوزلوغونو موطلق‌لشدیرمک قطعیاً دوغرو دئییلدیر. بو سیاست آذربایجانین ایجتیماعی-ایقتیصادی باخیمدان گئریده قالماسینا، خالقین بؤیوک بؤلومونون اؤز وطنینی ترک ائتمه‌سینه، بورانین مدنی باخیمدان گئریله‌مه‌سینه سبب اولموشدور. بو سیاستین ان اؤنملی سونوج‌لاریندان بیری ده تورک‌لر آراسیندا میلّت‌لشمه (میلّت قوروجولوغو) سورجی‌نین سون درجه لنگیمه‌سی اولدو. بو مرحله‌ده ده میلّی تمرکوزلشمه‌نین اؤنملی شرط‌لری حلّ ائدیمه‌میش قالدی. ایسلام اینقیلابی عرفه‌سینده رسمی پان-ایرانیست، عیرقچی تاریخ آنلاییشینی شوبهه آلتینا آلا بیله‌جک میلّی کئچمیش آنلاییشی یارانمادی، آذربایجانین گله‌جگی ایله علاقه‌لی اساس‌لاندیرمیش آنلاییش‌لار اورتایا آتیلمادی، فرقلی سبب‌لردن میلّتین و دیلین آدی ایله باغلانتیلی چئشیدلی‌لیک (تورک، آذربایجانلی، آذری) مئیدانا گلدی.
فارس‌لاشمیش مانقوردلار
تورک‌لرین تحصیل آلمیش طبقه‌سی ایچینده اتنیک منشأینی اینکار ائدن، فارس‌لاشمیش مانقوردلار ساییجا آرتدی. یئنی کسروی‌لر، رضازاده شفق‌لر،کاظم‌زاده‌لر، محمود افشارلار مئیدانا چیخدی. جلال آل احمدین قئید ائتدیگی کیمی، دؤولتین تورکلوگه موناسیبتده ایجرا ائتدیگی سیاستین ان حساس سونوج‌لاریندان بیری ده اؤلکه ده تورک‌لر ایله فارس‌لار آراسیندا نیفاقین یارانماسی اولدو.[50] بیر زامان‌لار فارس‌لارین تورک‌لر حاقینداکی تحقیر ائدیجی اتنیک کیلیشه و لطیفه‌لرینه فارس‌لار حاقیندا کلیشه‌لر علاو ائدیلدی. بو یئنی دورومون گؤستریجی‌سی اولاراق تبریزلی علی‌نین یوخاریدا گؤزدن کئچیردیگیمیز کیتابینداکی فارس‌لار حاقیندا چئشیدلی آلچالدیجی ایفاده لری یازا بیلریک.
تورک‌لر آراسیندا میلّت‌لشمه سورجی‌نین لنگیمه‌سی، تورک میلّی حرکتی ایدئولوژی‌سی‌نین فورمالاشماماسی، بو حرکاتین یئتری قدر تشکیلات‌لانا بیلمه‌مه‌سی آذربایجانین و ایران تورکلوگونون، پهلوی رژیمینی بؤهرانی قارشیسیندا حاضیرلیق قالماسینا سبب اولموشدور.
یازان : پروفسور نصیب نصیبلی
کؤچورن: عباس ائلچین
اتک یازیلار:
1 Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti), 29.12.1971.
2 Fred Halliday, İran: Dictatorship and Development, New Zealand, 1979, p. 216.
3 Örneğin bkz:В.И.Козлов, Динамика численности народов (Методология исследования и основные факторы), Москва: Наука, 1972, с.49; Формирования наций в Центральной и Юго-восточной Европе. Сборник статей,Москва: Наука, 1981, с. 247-251, 323-328.
4 Örneğin bkz: Mahmud Pənahiyan (Təbrizi)), Fərhənge coğrafiyaye melliye Torkane İranzəmin, c.3, (yersiz), s.34-35.
5 Bkz: Ali Şeriati, Bazgəşt, Tahran: Hoseyniyeyi-ərşad, 1357; Ali Şeriati, Ali Şiası Safevi Şiası, Ankara:Fecr, 2009.
6 MERİP Reports, Washington D.C., no 3, 1980, p.6-9.
7 Ali Rıza Nabdel, Azerbaycan və meseleyi melli, s. 38.
8 Bazı iddialara göre, baskıdan önce el yazması elden geçmiş, yazarın fikirleri tahrif edilmiştir. Bu, zayıf bir ihtimal sayılmalı, çünkü eserdeki fikirler yazarın üyesi olduğu teşkilatın program belgelerindeki hükümlere uygundur.
9 A.g.e., s. 4.
10 Ali Rıza Nabdel, Azerbaycan və meseleyi melli, s. 11.
11 A.g.e., s. 16.
12 A.g.e., s. 20.
13 A.g.e., s. 28.
14 A.g.e., s. 29.
15 A.g.e., s. 29-30.
16 A.g.e., s. 39.
17 Bijan Jazani, Capitalism and Revolution in İran, London, 1980.
18 Nokate gerxi dər bareye məsəleye melli dər İran və həlle an əz nəzəre Hezbe Tudeye İran, (yersiz, yılsız), s. 8-9.
19 Ervand Abrahamian, ‘Communism and Communalism in İran: The Tudah and the Firqah-i Dimukrat’, p.315-316.
20 Azerbaycan, N 7, 1983, s. 125.
21 Doktor Salamulla Cavid, O günün hasreti ile…Hatiralar, Bakü:Yurt, 2003, s.109.
22 Samed Behrengi, Pare-pare, Təbriz, 1342; Hüseyin Sadık, Asari əz şoərayi Azərbaycan, Tahran, 1352; Hüseyin Sadık, Vaqif – şaere zibai və həqiqət, Tebriz, 1347.
23 Celal Ale-Ahməd, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, Tahran:Harezmi, 1357, s. 314.
24 Nəsib Nəsibzadə, Bölünmüş Azerbaycan, Bütün Azərbaycan, Bakü: Ay-Yıldız, 1997, s. 202203.
25 Tebrizli Ali, Edebiyat ve milliyet, s. 115-116.
26 Muhammed Ali Ferzane, Məbaniye dəsture zəbane Azərbaycan, Tebriz, 1344, s. 1-2.
27Azerbaycan dil bilgisinde yazım kuralları, Tahran, 1344; Muhammed Tagi Zehtabi, Ana dilimizi nasıl yazalım? [yersiz], 1360; Z.M. (Zehtabi), İran Türkçesinin sarfiyatı, [yersiz], 1955; Muhammed Ali Ferzane, Azerbaycan dilinin grameri, Tebriz, 1965; N. Vezinpur, Saxtemane fel dərzəbane Torki əz dideqane zəbanşenasi, Tahran, 1348.
28 S.M.Cad [Salamulla Cavid], Azerbaycan diline mahsus sarfiyat və nəhv,[yersiz, yılsız], “cim” sayfası.
29 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyet, Tahran: Atropat Kitabevi,[yısız]. Bu kitabın İranda son çapı 2010 yılında Dil ve Edebiyat adında, Güneş dergisi emekdaşlarının çalışmaları sonucunda, Səid Muğanlı’nın editörlüğüyle gerçekleşmiş. Kitabın ilk baskısındaki kapağında Dil ve Edebiyat, sayfa başlığında ise Edebiyat ve Milliyet. Birinci Cilt yazılmışdır. Yazar, galiba Dil ve Edebiyat’ı iki ciltte yayınlamayı planlamış, ancak tek birini yayınlayabilmiştir. Biz ilk baskının başlığını daha uyğun gördük.
30 Bkz: Abdullah Ağcaköylü, ‘Bilinmeyen Büyük Bir Türkçü ve Türkçeci Tebrizli Ali’, Türk Kültürü, sayı 1, yıl 1, Kasım 1962, s. 41-45; Abdullah Ağcaköylü, ‘Tebrizli Aliden Seçme Şiirler’, Türk Kültürü, sayı 2, yıl 1, Aralık 1962, s. 29-34; Н.Л.Насибзаде, ‘А.Р.Набдель и А.Табризли: Два уклона в идеологии национально-освободительного движения азербайджанцев в Иране’, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri, Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1988, N 2, s. 60-66.
31 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyyet, s.3. Alıntılarda orijinalın üslubunu mümkün olduğu kadar korumaya çalıştık.
32 A.g.e., s. 18.
33 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyyet, s. 18.
34 A.g.e., s. 101.
35 A.g.e. Türk sülalelerinin Fars kültürünü himayə etmesi, ancak Türk dil ve edebiyatına bigane kalmaları mevzusunu Ahmed Ağaoğlu və M. Emin Resulzade de incelemişler. Bkz: Nesib Nesibli, Ahmed Ağaoğlu İran hakkında, http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDASNIZAMI-SI.html/inner/1; Nesib Nəsibli, Rəsulzadenin çağdaş “Nizamisi”,http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDASNIZAMI-SI.html/inner/1
36 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyet, s.137.
37 Tebrizli Ali, Edebiyat ve milliyet, s. 87.
38 A.g.e., s. 90.
39 A.g.e., s. 89.
40 A.g.e., s. 91.
41 A.g.e., s. 92.
42 A.g.e., s. 88.
43 A.g.e., s. 130.
44 A.g.e., s. 95.
45 A.g.e., s. 104.
46 A.g.e., s. 54.
47 Celal Ale-Ahmed, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 138.
48 Xandəniha, 11.09.1962, s.9.
49 Celal Ale-Ahmed, Tatneşinhaye boluke Zəhra, Tahran, 1958, s. 43.
50 Celal Ale-Ahmed, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 139.
قایناق: Millî Strateji Araştırma Kurul
فریاد (فیلم)
فریاد — 1993-جو ایلده، 1. قاراباغ ساواشیو خوجالی فاجیعه‌سی حاقیندا ایستحصال اولونموش آذربایجان فیلمی.[۱]
مضمونو
" اؤگئی آنا " فیلمی‌نین باش قهرمانی-بالاجا اسماعیل (جئیهون میرزه‌یئف) آرتیق بؤیوموش، عاییله صاحیبی اولموشدور. بو فیلمده اسماعیل حسینوف آرتیق باتالیون (گردان) کوماندیری‌دیر. او، وطن تورپاق‌لاری‌نین ارمنیایشغالچی‌لاریندان آزاد اولونماسی اوغروندا مردلیکله ووروشور، اسیر دوشور...[۲]
فیلم قاراباغ موحاریبه‌سینا حصر اولونموشدور. باش قهرمانین پروتوتیپی وار و بورادا تصویر اولونان حادیثه‌لر رئال فاکت‌لارا اساس‌لانیر.
اکران اثری قاراباغ موحاریبه‌سینده دؤیوشن عسگرلردن بیری‌نین باشینا گتیریلن احوالاتدان بحث ائدیر.
فستیوال‌لار و موکافات‌لار
1) 1994-جو ایلده:
- سناریو مؤلیفی واقف مصطفی‌یئفه سناریویا گؤره " تاغی‌یئف " موکافاتی وئریلمیشدیر.
2) 1994-جو ایلده:
- قورولوشچو یؤنتمن و آکتیور جئیهون میرزه‌یئفه (اؤلوموندن سونرا) " باکیلی " جمعیتی‌نین " هومای " موکافاتی وئریلمیشدیر.
3) 1995-جی ایلده باکیدا آذربایجان فیلم‌لری‌نین اوچ فستیوال-موسابیقه‌سی
- قورولوشچو یؤنتمن و آکتیور جئیهون میرزه‌یئفه (اؤلوموندن سونرا) اکراندا قهرمان‌لیق مؤوضوسونون حلینده فداکارلیغا و یارادیجی‌لیق آختاریش‌لارینا گؤره دیپلوم و اؤدول وئریلمیشدیر.
فیلم حاقیندا
- فیلم یؤنتمن و آکتیور جئیهون میرزه‌یئفین سینمادا سون ایشی‌دیر. باش رولون ایفاچیسی جئیهون میرزه‌یئف فیلمی ایزله‌یه بیلمه‌میشدیر.[۳]
- فیلمده گوللـه‌لنمیش، سویوقدان دونموش خوجالی‌لار ائله اصلینده خوجالی ساکین‌لری‌دیر. اونلار همین واخت خوجالی‌دان گورانبویا گلن‌لردیر.
- فیلمده " اؤگئی آنا " فیلمی‌نین کادرلاریندان ایستیفاده اولونموشدور.[۴]
فیلمین هئیتی
فیلم اوزرینده ایشله‌ین‌لر (تیترلرده کی سیرایا گؤره)
- یاپیمجی: ناظم عبدالله‌یئف
- تکنیکی یاپیمجی: فایق علی‌یئف
- سناریو مؤلیفی: واقف مصطفی‌یئف
- قورولوشچو یؤنتمن: جئیهون میرزه‌یئف
- قورولوشچو اوپراتور: کنعان محمدوف (کنعان عزیز کیمی)
- قورولوشچو رسام: رافیز اسماعیلوف (رافیس رضا کیمی)
- بسته‌کار: جاوانشیر قولی‌یئف
- سس اوپراتورو: اسد اسدوف
- مونتاژ ائدن: نایله داداشووا
- فیلمین دیرکتورو: قاسم صفراوغلو
- یؤنتمن: سلیمان احمدوف
- اوپراتور: ترلان بابایئف
- چالیر: سیاووش کریمی‌نین رهبرلیگیله اینسترومنتال آنسامبل
- دیریژور: رافیق بابایئف
- باش مصلحتچی: رفعت امیروف (پولکوونیک)
- مصلحتچی: نظامی موسایئف (یی) (پولیس پودپولکوونیکی)
- یؤنتمن یاردیمچیسی: آیدین محمودبیگوف، ن. محمدووا، ائلشن محمدوف، علوی مهدی (4-جو تیترلرده یوخدور)
- اوپراتور یاردیمچیسی: م. مرادوف
- رسام یاردیمچیسی: عزیز محمدوف
- مونتاژ اوزره یاردیمچی: س. حیدرقیزی
- قریم رسامی: ائلبروس واحدوف، چینگیز پاشایئف
- دکور رسامی: رافیق نصیروف
- فوتوقراف-رسام: پرویز قولی‌یئف
- رنگ آراشدیریجیسی: امینه جعفرووا
- قوراشدیریلمیش صحنه‌لرین اوپراتورو: رامیز بابایئف
- قوراشدیریلمیش صحنه‌لرین رسامی: رائوف داداشوف
- ایشیق اوستاسی: طاهر باغیروف
- ایشیقچی: محمد حاجی‌یئف، شمسی قدیروف
- تروک‌لرین قورولوشو: علی محمدف
- کاسکادیور: علی محمدوف
- پیروتکنیک: علی‌بالا محمدوف
- رداکتور: میرزاغا آتش
- اینضیباطچی: م. صفروف، ف. حسینوف، او. صفروف
- روس دیلیندن ترجومه متنینی اوخویان: رافیق حسینوف (تیترلرده یوخدور)
رول‌لاردا
- جئیهون میرزه‌یئف — اسماعیل[۵]
- ملیک داداشوف — خاچاتوریانس[۶]
- حاجی اسماعیلوف-رؤوشن
- لیانا قودادزه-آسیا
- فکرت محمدوف-ارمنی عسگر
- جبرائیل ریضایئف
- یکاترینا آرچاییا
- شامیل محمودبیگوف-ساموئل
- نجیبه بهبودووا-ارمنی قادین
- لاله باغیرووا-ارمنی موعلیمه
- ائلمیرا شابانوفا-اسماعیلین آناسی
- فرج فرجوف-خورئن
- یوری قوروبتس
- شاهمارغریبلی(شاهمار غریبوف کیمی)-ارمنی
- لیدا بابایئفا
- سنوبر ایسگندرلی-اسماعیلین آروادی
- راهیب علی‌یئف
- کونستانتین آرتیوموف
- آقشین صفروف
- کمال حسینوف
- کامل محرموف
- ناظر علی‌یئف-ارمنی میلیس نفری
- رافیق علی‌یئف (یی)
- ناظیم ایبراهیموف (ییی)
- آنار محمدوف
- ائلشن روستموف-آغ آتلی اوغلان
- جاوانشیر هادی‌یئف
- هئیبت حؤرمت(هئیبت حؤرمت‌زاده کیمی)-لئوون
- آغاعلی بابایئف
- سلیمان زئینالوف
- ش. بالاکیشی‌یئف
- ادریس روستموف
- ائلبروس واحیدوف
- نامیس شیرمممدوف-ظابیط
- ائمیلیا عظیمووا
- آیدین محمودبیگوف
- ن. قولی‌یئف
- کنعان محمدوف-ارمنی
- ائ. ساتیلمیشوف
- مناف داداشوف
- گ. عبدالله یئوا
- صحیه‌الدین حسنوف (ص. حسنوف کیمی)
- رافیق قاسموف
- گ. ایمانوفا
- ر. محرمووا
- فایق بابایئف
- آزاد داداشوف
- روسلان کریموف-ارمنی
اتک یازیلار
- Nizami Kino Mərkəzində “Fəryad” filmi nümayiş olunur: [filmin quruluşçu rejissoru Ceyhun Mirzəyevdir] //Mədəniyyət.- 2014.- 17 yanvar.- S. 3.
- Gülşən Raufqızı (2014-06-28). "Kadraraxası: "Ceyhun dedi ki, "məni döyün", şil-küt elədilər onu.."" (azərb.). modern.az. 2014-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-03.
- “Fəryad” filminin kadrarxası: Baş rolun ifaçısı Ceyhun Mirzəyevin izləyə bilmədiyi film //Azadlıq.- 2014.- 30 iyun.- S.14.
- “"Ögey ana"nın İsmayılı "Fəryad"ın qəhrəmanı oldu” //Xalq.- 2011.- 16 aprel.
- Dadaşov, A. Ceyhun Mirzəyevin “Fəryad”ı //Mədəni həyat.- 2014.- № 4.- S.80-81.
- "Axırıncı aşırım"dan "Fəryad"a qədər: Məlik Dadaşov xarakterlər ustasıydı: [Xalq artisti haqqında] //Şərq. — 2011.- 18 iyun.- S. 11.
قایناق‌لار
- Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 362-364.
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 816.
فیلمه باخ
آیریجا باخ
کؤچورن: عباس ائلچین
احمد بیگ آغااوغلونون آزادلیق و دموکراسی آختاریش‌لاری
احمد بیگ آغااوغلونون آزادلیق و دموکراسی آختاریش‌لاری
احمد بیگ آغااوغلونون یارادیجی‌لیغی‌نین سونونجو دؤورو (1920-30-جو ایل‌لر) هم ماهیتی، هم ده مضمونو باخیمیندان یئنی بیر مرحله تشکیل ائدیر.
"تورک تشکیلاتی-اساسیّه‌سی" (1925)، "اوچ مدنیت" (1927)، "اینگیلیس و هیندیستان" (1929)، "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" (1930)، "تورک حوقوق تاریخی" (1931-1933)، "من کیمم؟" (1936)، "دؤولت و فرد" (1936)، "ایران و اینقیلابی" ، "کؤنولسوز اولماز" (1929)، "تکامول‌مو، اینقیلاب‌می؟!" ، "سربست فیرقه خاطیره‌لری" (1931) کیمی اثرلرینده و یوزلرله مقاله‌لرینده یئنی جمعیت قوروجولوغونون تاریخی، نظری، موعاصیر آسپکت‌لری ایله باغلی درین تحلیل‌لر آپاریر. بو اثرلردن بیری 1930-جو ایلده آنکارادا تامام‌لادیغی "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" آدلی فلسفی تراکتاتی‌دیر. 30-جو ایل‌لر تورکیه‌سینده (بو زامان تورکیه بیرپارتیالی سیستمه مالیک ایدی و هله دموکراسی تام اوتوروشدوغونو دئمک اولمازدی) بئله بیر اثرین اورتایا چیخماسینا یالنیز تعجوب ائتمک اولاردی. اصلینده، اؤزو ده سربست دوشونجه‌لی اینسان اولان ا.آغااوغلو بو اثرده هله هئچ اوروپادا بئله مؤوجود اولمایان بیر دموکراسی‌نین، آزاد جمعیتین کونتورلارینی جیزمیشدیر. اثرین بیر چوخ یئرینده اوتوبیوقرافیک جیزگی‌لر یئر آلسا دا، بو گون ده اوتوپیک گؤرونن فیکیرلره ده راست گلمک اولور.
اثر آذربایجانین و تورکیه‌نین جومهوریت قورولوشونا یییه‌لندیکدن، موعین دؤولتچی‌لیک، جمعیت و فرد، سربست‌لیک، آزادلیق، برابرلیک یولوندا قازاندیغی ضعیف تجروبه‌دن سونرا یازیلیب. اونون آرزو ائتدیگی اوروپا اوصوللو-جومهوریت قورولوشلو دؤولت شرقده ایلک اولاراق تورک میلّتینه نصیب اولموشدو. اؤزونون ده تمثیل اولوندوغو آذربایجان تورکلری جمعی 23 آی بو قورولوشدا یاشامیش، تورکیه تورکلری 7 ایل ایدی کی، جومهوریت ایداره ائتمه‌سینی قورویوب ساخلاییردی. اثرده‌کی بیر چوخ یاناشمالارین، آنلاییش‌لارین پراکتیک اولاراق هله تورکیه جمعیتینه شامیل ائدیلمه‌سی چوخ چتین ایدی. اثرین باشلانغیجینداکی قئیدلردن گؤرونور کی، مؤلیف بونو یازماقدا چوخ چتینلیک چکمیش، اؤزونون ده یاشادیغی جمعیتین گله‌جگینی دوشونموشدور. بو دؤورده موخالیفت جبهه‌سینه چکیلمه‌سی ده اثرین یازیلماسینی چتین‌لشدیرن عامیل‌لردن ایدی. اونا گؤره ده، فیلوسوف اثرین فورماسی، ژانری اوزرینده خئیلی دوشونموش، نهایت، اونو حکایت، فلسفی تراکتات شکلینده یازماغی قرارا آلمیشدیر: "اثریمه هانسی بیچیم وئرمکله باغلی خئیلی تردّود کئچیردیم؛ نهایت، اونو بیر حکایه شکلینده یازماغا قرار وئردیم. اسارتدن قورتولموش بیر تورک فردینی آزاد و سربست بیر اؤلکه‌یه آپاردیم..." لاکین ائله بوراداجا" ...بو اؤلکه‌نین رهبرلری تورک جومهوریتینی قوران داهی‌نین امل و آرزولاری‌نین گئرچکلشمهسی اوچون چالیشماقدادیر" ، - دئییر و بو جومهوریتین باش معماری آتاتورکو "داهی" اولاراق قییمت‌لندیریر. بونونلا دا اثری‌نین تورکیه موحیطینده دوزگون باشا دوشولمه‌یه‌جگیندن احتیاط ائده‌رک یاشادیغی جمعیت و جومهوریت ایله باغلی فیکیرلرینی ده بیلدیرمکله اؤزونو تنقیدلردن سیغورتالاییر. بو اؤزل‌لیکلری اؤز اوزرینده حیس ائدن ا.آغااوغلو بیر فرد اولدوغونا گؤره جومهوریتنین معنوی جهتدن ایدئولوژی‌سینی قورماق جسارتی گؤستریر. ا.آغااوغلو دؤولت قورولوشوندا جومهوریتچی‌لیغی تقدیر ائدیردی. بعضاً او، ایچینده یاشادیغی جمعیتین شرط‌لرینی و تاریخی شراییطی ده نظردن قاچیرمیردی. آنجاق بوتون حال‌لاردا یازدیق‌لاری ایله فعالیتی اوست-اوسته دوشوردو.
ادیبین قیزی تئزئر تاشکیران اونون 20-30-جو ایل‌لر موجادیله‌سی‌نین دموکراسی‌یه کؤکلنمه‌سی ایله باغلی یازیر "...جومهوریت دؤورونده کی موجادیله‌سی ده بو نؤقطه‌یه چئوریلدی. بوتون چالیشمالاریندا میلّته دایانان دؤولت گؤرونوشونو فردین حاق و حورّیت‌لرینی قورویان دؤولت دئیه منیمسه‌ییر، هر وظیفه‌‌نین قارشی‌لیغیندا بیر حاق واردیر تِزیسینی مودافیعه ائدیردی. بو تِزیس احمد آغاوغلونون فیکیر و سیاست حیاتی‌نین سون مرحله‌سی‌دیر" . ت.تاشکیرانین بو فیکری ا.آغااوغلونون اثرلری و فعالیتی ایله تصدیق ائدیلیر. خوصوصی ایله، دموکراسی، فیکیر آزادلیغی، حورّیت مسله‌سینده هئچ زامان هئچ کیمه گوزشته گئتمه‌میشدیر. ف.ساکال بلگه‌لره دایاناراق اونون میلّت وکیلی اولدوغو زامان تورکیه بؤیوک میلّت مجلیسینده "هر شئی‌ین بیر مونتقیدی اولمالی‌دیر" فیکرینی سؤیله‌دیگینه دیقت چکیر. بو ایسه اونو گؤستریر کی، ا.آغااوغلو دموکراسی اوچون ان موهوم شرطلردن بیری اولان تنقید اینستیتوتونو همیشه مودافیعه ائتمیشدیر.
ا.آغااوغلو "اؤن سؤز" ده فیلوسوف مونتسکیونون "قانون‌لارین روحو" آدلی اثرینده کی حاکیمیت بیچیم‌لری ایله باغلی دئییلمیش " ایستیبداد- یعنی شخصی حاکیمیت-مشروطیت-شرفه، جومهوریت ایسه لیاقته دایانیر" فیکرینی خاطیرلادیر و بونون هله ده معنا و اهمیتینی ایتیرمه‌دیگینی سؤیله‌ییر. یازیچی-فیلوسوفون ش.مونتسکیونون (1689-1755) فیکرینی سیتات گتیرمه‌سی اونو گؤستریر کی، ا.آغااوغلو دموکراسی و آزادلیق آنلاییش‌لاری ایله باغلی نظری و پراکتیک قناعت‌لره مالیک‌دیر. او، بو زامان یالنیز ش.مونتسکیونون دئییل، دونیانین بیر چوخ تانینمیش فیلوسوف‌لارین فیکیرلریله تانیش اولموشدور. شارل دو مونتسکیو، جان لاک عنعنه‌لرینی داوام ائتدیرمکله دموکراتیک دؤولت قورولوشونون سیستمینی داها دا فورمالاشدیرمیشدیر.
ا.آغااوغلو اثرده ج.لاک، ج.میلّتون، اسپنسر، کانت، هگل، وولتر، ژان-ژاک روسو، ماکیاولی، برونو و ب. موتفکّیرلرین ده آدینی چکیر. بو ایسه او دئمکدیر کی، بو مؤلیف‌لرین اثرلرینی اوخوموش، فیکیرلریله یاخیندان تانیش اولموشدور. اثرین سونوندا میلّت مؤوضوسوندا اوستادین مئیدانا آتدیغی ان موهوم یئنی‌لیک میلّتین تشکّولو حاقینداکی فیکری و ادبی جریان‌لارین چوخ اؤنملی اولدوغونو گؤستریر. ا.آغااوغلو بو فیکرینی اوستادا عایید ائدیر و اونون اینقیلاب ائتدیگینی دوشونور. اونون فیکرینجه، میلّت‌لرین تشکّول تاپماسینا ادبیات دا چوخ اؤنملی تاثیر گؤستریر. ا.آغااوغلو بو سیرادا شکسپیر، گوته، شیلر، مولیر، ویکتور هوقو، دانته، پوشکین، لرمونتوف، تولستوی کیمی یازیچی‌لارین، شاعیرلرین آدینی چکیر و " ...اونلار اولماسایدیلار، اینگیلیس، آلمان، فرانسه، ایتالیا، روس میلّت‌لری یارانمازدی" ، - دئیه میلّتین فورمالاشماسینداکی رولونو یوکسک قییمت‌لندیریر.
ا.آغااوغلو اثرده حاکیمیت مسله‌سینه ده توخونور. آنایاسالی مونارشی زامانی حاکیمیتین حؤکمدارلا ایمتیازلی حاکیم صینفین الینده، جومهوریتده ایسه بوتونلوکله خالقین الینده اولدوغو قناعتی اثر بویو اؤز تصدیقینی تاپیر. اونون فیکرینجه، شخصی حاکیمیت زامانی خالق تک شخصین شیلتاق و هوسینه تابع اولور، میلیون‌لارجا اینسان بو شیلتاق‌لیق و هوسه ایطاعت ائدیر، خالق قورخور و خوف ایشینده یاشاییر. آنایاسالی مونارشی زامانی ایسه حاکیمیت حؤکمدارلا ایمتیازلی بیر صینفین الینده اولور. جومهوریته گلینجه ایسه اورادا حاکیمیت بوتؤولوکده خالقین الینده اولور، او، خالقا عاییددیر و هر کسین ایداره‌چی‌لیگه قاتیلماق حاقی واردیر. یازیچی بورادا اساس دیقتی لیاقته یؤنلدیر و جومهوریت زامانی وطنداش‌لارین لیاقت‌لری‌نین قورونماسینا دیقت چکیر.
ایلک دفعه 1930-جو ایلده تورکیه‌ده "جومهوریت" قزئتینده حیصه-حیصه درج ائدیلن "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثری "من بیر اسیر ایدیم، آزاد اولماق ایسته‌دیم" اِپیقرافی ایله باشلاییر. بو اِپیقراف مؤلیفین آزادلیغا نه قدر بؤیوک اؤنم وئردیگینه ثوبوت‌دور. بو معنادا اثرین باش قهرمانینی "آزادلیق عاشیقی" ده آدلاندیرماق اولار. زنجیرلرینی قیراراق اسیرلیکدن قورتاران اینسانین آزاد اولدوقدان سونرا قارشیسیندا ایکی یول گؤرونور: آزادلیق و کؤله‌لیک یولو. ساغ طرف آزادلیق، سول طرف ایسه کؤله‌لیک یولودور. او، آزادلیغی ایسته‌دیگی اوچون ساغ طرفی توتور و سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینه گلیب چیخیر. لاکین اؤلکه‌یه گلمکله هله هر شئی حلّ اولونمور. آزادلیغا چاتماق کیمی، اورادا یاشاماغین دا موعین شرط‌لری واردیر. "آزادلیق عاشیقی" "اصل من ایسته‌ین یئردیر" ، - دئیه فیکیرلشه‌رک ایچری کئچمک ایستیرکن، سورغو-سوال ائدیلیر: ایچ زنجیرینی ده سؤکوب آتمیسان‌می؟؛ طاماحینا یییه دورموسان‌می؟؛ دوغرونو سئویرسن‌می؟؛ حقیقته دؤزومون وارمی؟؛ لیاقت صاحیبی‌سن‌می؟ بو سوال‌لارین هر بیری آزادلیغی الده ائتمه‌نین پرینسیپ‌لری کیمی موعین‌لشیر.
سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین وطنداشی اولماق ایسته‌ین اینسان‌لار، هر شئیدن اول، او اؤلکه‌نین آنایاساسینی بیلمه‌لی و عمل ائتمه‌لی ایدی. پیرلرین تانیش اولماق اوچون اونا وئردیگی "آنایاسا"دا ایسه بو اؤلکه‌نین قانون‌لاری، آزادلیغین شرط‌لری اؤز عکسینی تاپمیشدی. یاسادا قئید اولونان مادده لرده دئییلیردی:
1. آزادلیق دوغرویا و جسارته سؤیکه‌نیر؛
2. یالان سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده تام یاساق‌دیر. بو آزارا توتولان اؤلکه خاریجینه چیخاریلیر؛
3. ایکی‌اوزلولوک و یالتاق‌لیق ان آغیر گوناه‌دیر. بو گوناها باتان‌لار هامی‌لیقجا داشا توتولورلار؛
4. چوغول‌لوق ائدن‌لر سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین وطنداش‌لیغیندان چیخاریلیرلار؛ قورخاق‌لیقلا سربست اؤلکه وطنداش‌لیغی بیر آرایا سیغماز.
ا.آغااوغلونون قهرمانی حاقی قوروماق، چالیشماق، دؤزوم و یاردیم گؤسترمگین بیر وظیفه اولدوغونو دئییر. بو یاسالارلا و سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین حیاتی ایله یاخیندان تانیش‌لیغی اسیر اینسانی آزاد اؤلکه‌ده یاشاماغین، اونون قانون‌لارینا عمل ائتمگین شرفلی اولدوغو قدر ده چتین‌لیگینی باشا دوشور. آنجاق آرتیق بو بیر شرف ایشی اولدوغوندان اسیر آدام بوتون دئییلن‌لره جان-باشلا عمل ائدیر، بو اؤلکه‌نین تاریخینی اؤیره‌نیر. معلوم اولور کی، بو اؤلکه‌نین شرفلی بیر تاریخی اولوب؛ ایندی اینسانلارین آزاد گزیب دولاشدیغی کوچه‌لرده بیر واخت‌لار اینسان‌لار بیر-بیری‌نین اوستونه قالخمیش، قان سو یئرینه آخمیشدی. لاکین اینسان‌لار آزادلیق اوغروندا موباریزه آپاریب و چارپیشیبدیر. ا.آغااوغلو بونونلا ایکی مسله‌نی دئمک ایسته‌ییر؛ بیرینجیسی، آزادلیق وئریلمیر، آلینیر. اونون اوغروندا موباریزه آپاریلمالی‌دیر؛ ایکینجیسی، بو گون موعین معنادا بو جمعیته صاحیب اولان اوروپادا جمعیت هئچ ده بوگونکو کیمی اولمامیشدیر، اینسان‌لار بیر-بیری‌نین اوزرینه قالخمیش، قان سو یئرینه آخمیشدیر. منجه، بو فیکیر، ا.آغااوغلونو حددن آرتیق غربی اؤیمکده تنقید ائدن‌لر اوچون یاخشی جاواب‌دیر. او، تاریخه موراجیعتده یالنیز شرقی تنقید ائتمیردی، هم ده غربی تنقید ائدیردی. آنجاق ایندی غرب بوتون بو مرحله‌لری کئچمیش، یئنی جمعیت قوروجولوغوندا دموکراتیک اساس‌لارا سؤیکنمیشدیر.
اثرده پیرلرله وئریلن صؤحبت‌لرین معنا یوکو بؤیوک‌دور؛ آزاد اولماق ایسته‌ین اینسان آزادلیغین چتین و کشمکشلی یول‌لاردا کئچدیگینی درک ائدیر. "یالان" ، "ایکی‌اوزلولوک" ، "یالتاق‌لیق" بؤلومونده بونلارسیز جمعیتی عاغلینا گتیره بیلمه‌ین اینسان پیرلرین صؤحبتیندن سونرا فیکرینی دَییشمه‌لی اولور و بونون بیر تربیه مسله‌سی اولدوغونو آنلاییر: "ان خیردا و ان گوناه‌سیز یالانا دا دؤزوم گؤسترمک اولماز. بیر سؤزله، اوشاق عاییله و مکتبدن چیخیب جمعیته قوووشدوغو زامان یالانین اییرنج بیر آزار اولدوغونو دویوب آنلامالی‌دیر".
ماراقلی‌دیر کی، بو مسله‌یه ا.آغااوغلو بونا قدرکی اثرلرینده ده توخونور. اونون فیکرینجه، بوتون بونلار دموکراتیک جمعیت‌لرده دئییل، دؤولتی حؤکمداردان عیبارت بیر زومره‌نین حاکیم اولدوغو جمعیت‌لرده باش وئریر. بئله ده هامی بیر شخصه باغلی‌دیر. "اوچ مدنیت" اثرینده ده بونون اوزرینده دایاناراق یازیردی: "فقط ایش بیر کره شخصی باغلی‌لیق آلانینا تؤکولدومو، یالتاق‌لانما، ایکی‌اوزلولوک، حیله ، یالان، فیتنه، خیانت و جینایت دؤولت آدام‌لاری اوچون مزیت و فضیلت یئرینه کئچر. رقابت دؤولتی یاخشی ایداره ائتمکده کی لیاقتی بیلگی، عزم، متانت، ناموس ساحه‌سیندن چیخار. شخصه باغلی‌لیق آلانینداکی ذیلت و رذالت‌لره تؤکولور. گئرچک عاغیل، ذکا و فضیلت یئرینه بیجلیک، حیله ، فیریلداق کئچر".
سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده آزادلیقلا چوغولچولوق دا بیر آرایا سیغمیر؛ آزادلیق صمیمیت و دوغروچولوق ایسته‌ییر. آزاد بیر اؤلکه‌یه خبرچی‌لیک، چوغولچولوق قدر ضررلی شئی اولماز. چوغولچولوق اولان یئرده کیمسه کیمسه‌یه اینانماز، یالان و ایکی ا‌وزلولوک آرتار.
بو اؤلکه‌نین بیر پارکیندا آزادلیق هئیکلی ده اوجالدیلمیشدیر. هئیکل ایستیبدادا قارشی آزادلیق بایراغینی قالدیران ایلک وطنداشین شرفینه اوجالدیلیب. هئیکلین اطرافیندا واخت‌آشیری میتینق‌لر کئچیریلیر. آزاد اولماق ایسته‌ین آدام همین گون اوچ میتینقین شاهیدی اولور؛ میتینق‌لرین بیرینده حؤکومتین پروقرامینا صادیق قالمادیغی، ایکینجیده گنج نسلین یوردسئورلیک کئیفیتیندن اوزاقلاشدیغی و بوندا تحصیل سیستمی‌نین گوناهکار اولدوغو، اوچونجوده ایسه قادین حوقوق‌لاری‌نین کیشی‌لرله تام برابر توتولماسی ایسته‌نیلیردی. سونونجو میتینقده قادین‌لار بوتون حال‌لاردا کیشی‌لرله برابر توتولان حوقوق‌لاری‌نین عئینی اولماسینی ایسته‌ییردی.
ا.آغااوغلو جمعیتده ضیالی، ادیب مؤوقعییندن دانیشارکن مقاله‌لرینده اولدوغو کیمی، غرب-شرق موقاییسه‌سینی آپاریر، ضیالی‌نین شرق عالمینده میلّت عامیلینه یابانچی قالماسی مسله‌سینه ده توخونور. اونون فیکرینجه، شرق عالمینده میلّت آنلاییشی غربینکیندن فرقله‌نیب. شرق ادبیاتی ایچینده اولدوغو موحیطه، اینسان و طبیعت موحیطینه یابانچی قالیب، دایم گؤیلرده، بوشلوق‌لاردا دولاشیب. بو ادبیات تک بیر شخصین ایفاده‌سی اولدوغوندان اینسان‌لیق و طبیعتله دیل تاپماغی آشی‌لاماییب. طبیعتله اینسان آراسینداکی، ائلجه ده اینسانلارین اؤز آراسینداکی یادلاشمانی آرادان قالدیرماغا، معنوی باخیمدان بوتؤولشدیرمگه چالیشماییب.
آزاد اولماق ایسته‌ین آدام پیرلرین موشاییعتی ایله سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین پارلمانیندا، بیلیم‌یوردونودا، اینستیتوتوندا، ایری ماشین‌قاییرما کارخانه‌سینده، ایبتیدایی مکتبده و کیتابخانادا اولور، نیظامنامه‌سی و اونون مادّه‌لری حاقیندا دوشونمک اوچون واخت ایسته‌ییر. اؤلکه‌نین غریبه‌لیگی و حئیرت‌آمیزلیگی اونو مفتون ائتمیشدی. هر شئیی یئنیدن اؤیرنمک، هر شئیه یئنیدن آلیشماق لازیم ایدی. نه قدر چالیشیب-چابالاسا دا، کؤهنه وردیش‌لردن ال چکمک هئچ ده آسان دئییلدی. بو ایشی باجارمایاجاغی حاقیندا پِسسیمیزمه ده قاپیلیر، آنجاق اونو دا فیکیرلشیر کی، من بو اؤلکه‌نین تاریخی ایله تانیش اولارکن اونلارین دا عئیناً بیزیم یولوموزو کئچدیگینی گؤردوم، دئمه‌لی، اونلار دا باشلادیقلاری زامان هر شئی آسان اولماییب، اونلار دا اذیت چکیب. کؤهنه حیاتا دؤنمگین مومکون‌سوزلوگونو گؤره‌رک او، سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده قالماغا قرار وئریر.
دموکراسی، حاکیمیت، دؤولت و فرد مسله‌لری ده ا.آغااوغلونون یارادیجی‌لیغی‌نین سونلاریندا ان چوخ توخوندوغو مسله‌لردن‌دیر. "دؤولت و فرد" ، "اوچ مدنیت" اثرلرینده، "دموکراسی و دؤولتچی‌لیک" مقاله‌سینده بو مؤوضودا فیکیرلرینی سیخ-سیخ بیلدیرمیشدیر. بو مسله‌ده همیشه غربله شرق دموکراسی‌سینی موقاییسه ده ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، دموکراسی‌نین اساس‌لارینی چئینه‌ین دؤولتچی‌لیک سیستمینده دموکراسی‌دن دانیشماق مومکون دئییل. بو جور رژیم‌لر شخص‌لرین و زومره‌لرین تحکّومونه یول آچا بیلیرلر. حتّی خالقین تنقید آزادلیغی‌نین اولماسی بئله دموکراسی اوچون یئترلی دئییلدیر، بو آزادلیغی قوللانا بیله‌جک گوج ده اساس‌دیر. بو گوجو ایسه خالق لیبرال توپلوم‌لاردا تاپیر و ایشله‌دیر.
ا.آغااوغلونون "اوچ مدنیت" اثرینده ده دموکراسی موجادیله‌سی‌نین شاهیدی اولوروق. اونون دؤولت قاورامیندا اینسانین حاق و حورّیتینی قورویان غرب مدنیتی‌نین تمل پرینسیپ‌لری باشلیجا یئر توتور. اثرده مدنیت آنلاییشی گئنیش آنلامدا گؤتورولور و بورادا دین، اخلاق، فرد، عاییله، جمعیت، دؤولت، حؤکومت عامیل‌لری تحلیل ائدیلیر. جمعیت حیاتی‌نین قووّت‌لنمه‌سینه و گلیشمه‌سینه سبب اولان عامیل‌لری تحلیل ائدن مؤلیف بؤیوک فرانسه اینقیلابینا توخوناراق وولتر، دیدرو، مونتسکیو، روسو، کانت، شللینق، هگل کیمی فیکیر آدام‌لاری‌نین نظریه‌لرینه ایستینادلار ائدیر، اینسان حاقلاری بیاننامه‌سی‌نین آدینی چکیر. بو اثرینده ا.آغااوغلو دموکراسی، جمعیت و فرد آنلاییش‌لارینا ایکی کونتکستده - شرق و غرب کونتکستینده یاناشیر. بیر طرفده "کیمسه یوخ، پادشاه وار، حاق یوخ، کئیف وار" دیگر طرفده ایسه "فرد یوخ، جمعیت وار، حاق یوخ، وظیفه وار" پرینسیپی یئر توتور. عومومیتله، دموکراسی، اینسان حاقلاری مسله‌سینده ا.آغااوغلو دایم غربچی‌لیگی اوستون توتور. ف.ساکال بونو "شرقین کئچمیشینی دموکراسی آجیسیندان یئره وورماسی" کیمی دَیرلندیریر.
"سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثرینده فیلوسوف-ادیب دؤولت ایداره ائدیلمه‌سینده دموکراسینی اساس گؤتورور. بو ایسه خالق ایداره ائتمه‌سی‌دیر. خالق ایداره‌ائتمه‌سی اولان یئرده "ایستیبداد قورولوشوندا اولدوغو کیمی، دؤولت سریشته‌سیزلرین الینده تجروبه تاختاسی اولا بیلمز" . اونون فیکرینجه "خالق ایداره‌سی ایله ایستیبداد آراسینداکی اساس فرق‌لردن بیری ده بودور کی، ایستیبداددا دؤولت آدام‌لاری‌نین و مأمورلارین آرخالاندیقلاری گوج حؤکمدارین یاخشی‌لیق و قایغیسی‌دیر. حالبوکی خالقین یؤنلتدیگی دؤولتده همین آدام‌لار یالنیز خالقین اینامینا سؤیکنه بیلر".
اثرده قویولان مسله‌لر ا.آغااوغلونون "دؤولت و فرد " و"سربست فیرقه خاطیره‌لری" اثرلرینده داوام ائتدیریلیر. بو اثرلرده فعالیتی‌نین موعین دؤنم‌لرینده کی وضعیتده اونون نه قدر دوغرو یول توتدوغونو گؤستریر. 20-جی ایل‌لرده مؤوجود رژیمی مودافیعه ائدن کادروچولار اونا قارشی هوجوما کئچمیشدیلر. اونلارین بو حرکت‌لرینی ا.آغااوغلو دموکراسی‌یه قارشی حرکت کیمی قییمت‌لندیریردی. "دؤولت و فرد" اثرینده کادروچولارین تنقیدینه جاواب وئره رک "حقیقتاً کادرونون مودافیعه ائتدیگی سیستم، جاهاندا اؤرنگی اولمایان، آنلاشیلماز، قرابت‌لرله دولو بیر شئی‌دیر. بناءًعلیه حادیثه‌لر و واقعه‌لرین اؤنونده قوشان ائشسیز و اؤرنک‌سیز، مجهول و آنلاشیلماز بیر سیستمی آغااوغلونون مفکوره‌‌سی طبیعتی لیله قاورایا بیلمز" ، - دئیه یازیردی.
تورکیه‌ده سئچکی‌لردن درحال سونرا یازدیغی "سربست فیرقه خاطیره‌لری" اثرینده تورکیه‌نین تک‌پارتیالی سیستمدن چوخ‌پارتیالی‌لیغا کئچید دؤورونده باش وئرن حادیثه‌لری قلمه آلیر. بو اثر گؤستریر کی، حتّی تک‌پارتیالی سیستم زامانی ا.آغااوغلو نظری جهتدن سؤیله‌دیگی فیکیرلری حیاتدا دا مودافیعه ائتمیش، جمعیتین دموکراتیک‌لشمه‌سی ایله باغلی سؤیله‌دیگی نظری فیکیرلری پراکتیک جهتدن حیاتا کئچیرمگه چالیشمیشدیر. نه قدر چتین اولسا دا، یئنی جمعیتین قورولماسیندا موخالیف‌لیک اینستیتوتونون یارانماسیندا قاتقیسی اولموش، یئنی پارتیانین یارانماسیندا الیندن گلنی ائتمیش، لاکین اونون قاپانماسیندان سونرا پارتیایا گئری دؤنمه‌میشدیر.
آزادلیق و دموکراسی آنلاییش‌لاری ا.آغااوغلونون بوتونلوکله یارادیجی‌لیغیندا موهوم یئر توتور. بو تمل پرینسیپ‌لر "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثرینده ایلک دفعه اولاراق سیستملی شکیلده ایشله‌نیلیر. اونون فیکیرلرینده غرب دونیاسی‌نین دؤولتچی‌لیگی‌نین تمل پرینسیپ‌لری‌نین باشلیجا یئر توتدوغونو گؤروروک. بو تمل پرینسیپ‌لر، دئمک اولار کی، اونون اثرلرینده اولدوغو کیمی، حیاتی‌نین و فعالیتی‌نین ده اساس پرینسیپ‌لریندن اولموش، یئنی جمعیتین فورمالاشماسیندا موستثنا خیدمت‌لر گؤسترمیشدیر. اثرده آزادلیق و دموکراسی حاقیندا نظری فیکیرلرله یاناشی، پراکتیک مسله‌لر ده یئر آلیر. یعنی ا.آغااوغلونون یاشادیغی جمعیتین بیر چوخ مسله‌لری اوستواؤرتولو شکیلده اؤز عکسینی تاپیر. بورادا قویولان مسله‌لرین بیر چوخونو یاشادیغی جمعیته بیرباشا شامیل ائتمگین مومکون اولمادیغی اوچون فلسفی تراکتات فورماسیندا یازماغا اوستونلوک وئریر. بو فورما هم فیکرین چاتدیریلماسی، عومومی‌لشدیریلمه‌سی، هم ده مؤوجود دورومدا کسکین تنقیدلردن اوزاق دورماسینا ایمکان وئریر. ا.آغااوغلو جمعیتده کی دموکراتیک‌لشمه‌نین فردین گوجلنمه‌سینه ائتکیسی اولاجاغینی، بونونلا دا توپلوما دینامیزمین گله‌جگینی و فردلرین وظیفه‌لری‌نین آرتماسی ایله آزادلیق‌لارینی داها دا آرتیراجاغینی دوشونوردو.
ا.آغااوغلو "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثری ایله دموکراسی، اینسان حاقلاری، آزادلیق، فرد، دؤولت، جمعیت، حاکیمیت کیمی تمل پرینسیپ‌لرله چیخیش ائدن فیلوسوف و یازیچی‌لار ارسطو، توماس هابز، جان لاک، جان میلّتون، شارل دو مونتسکیو، ژان ژاک روسو، جان استورت میل، میرزه فتحعلی آخوندزاده، آبراهام لینکولنون فیکیرلرینی یئنی دؤورده اینکیشاف ائتدیرمیش و زنگین‌لشدیرمیشدیر.
یازان: بدیرخان احمدلی
کؤچورن: عباس ائلچین
قاری داغی- الیاس افندی‌یئف
قاری داغی
الیاس افندی‌یئف
شهر اوتوز دوققوز گون موحاصیره‌ده قالاراق، اوزاق مملکتدن قوشون چکیب گلمیش شاهلا ووروشدو. قیرخینجی گون شاهین یگیرمی یاشلی جسور اوغلو مالک‌تاج بئش یوز نفر سئچمه پهلوانلا حاصارین بیر طرفیندن هوجوم ائدیب شهره گیردی. اونون آردینجا بوتون قوشون یول تاپیب شهره دولدو.
یئرلی اهالی‌نین عینادیندان و تسلیم اولماق اوچون دفعه‌لرله ائدیلمیش تکلیفی ردّ ائتمه‌لریندن غضب‌لنمیش شاه، وزیری تای‌گؤز یوسفی چاغیریب کیمسه‌یه آمان وئرمه‌مگی امر ائتدی.
تای‌گؤز یوسف شهرین ساغ قالمیش یئددی مین اهالیسینی اوشاقدان-بؤیویه قیلینجدان کئچیردی. ائولر داغیلدی. قان سو یئرینه آخدی.
اوچ‌گونلوک قیرغیندان سونرا شاه شهردن چیخیب یاشیل بیر تپه اوستونده چادیرلار قوردوردو. اوچ گون، اوچ گئجه شادیانالیق ائتمگی، غالیبیت باده‌لری قالدیرماغی قوشون اهلینه امر ائتدی.
قیزیل ایشله‌ملی، فیروزه رنگلی کوزه‌لر یئددی‌ایل‌لیک شیراز شراب‌لاری ایله دولدورولدو. اتی معجون اولان بئش‌ایل‌لیک قارا ائرکک‌لر کسیلدی. اووچولار قاراباغ مئشه‌لریندن توکلری آلوو کیمی یانان قیرقووول‌لار گتیردیلر.
حؤکمدار یئددی قیزیل دیرکلی چادیریندا، یئددی تیرمه دؤشک اوستونده اَیلشدی. آتلاس گئییملی نیشاپور سازاندالاری گلدی. سوفره‌لر دؤشندی، قیزیل قدح‌لر دوزولدو. ایلک باده‌لر قالدیریلان زامان یئتمیش یئددی شئیپور شاهلار شاهی‌نین غلبه‌سی شرفینه گورلادی.
لاکین ائله بو واخت شاهین قورخونج وزیری تای‌گؤز یوسف ایچری گیریب، حؤکمدارین حوضوروندا یئره قدر تعظیم ائتدی. شاه بوشالمیش قدحینی یانینداکی قارا قولا وئریب قاشلارینی چاتدی.
- هارداسان، وزیر؟! - دئدی. - یوخسا منیم غلبه‌مین طنطنه‌سی سنین اوچون معناسیزدیر؟
تای‌گؤز یوسف بیر داها یئره قدر تعظیم ائدیب:
- قیبله‌یی-عالم، - دئدی، - من عاجیز یوسف سنین صادیق قولونام. شاهلار شاهی‌نین حوضورونا گئجیکمگیمین سببی وار.
حؤکمدار وزیرین سسینده کی قارا خبر علامتینی دویاراق:
- نه اولوب، وزیر؟ - دئدی. - تئز سؤیله!
وزیر اوچونجو دفعه تعظیم ائدیب:
- قیبله‌یی-عالم یوز ایل‌لرله ساغ اولسون! - دئدی. - اوغلون مالک‌تاج خسته‌لنمیشدیر.
- نه دانیشیرسان، وزیر! - دئیه شاه آیاغا قالخدی.
شاهزاده مالک‌تاج قونشو چادیردا قیزدیرما ایچینده یاتیردی، هر طرفینده یئددی قارا قول ال‌لری دؤشونده سوکوت ایچینده دایانیب، گؤزلرینی اونا زیلله‌میشدی.
حؤکمدار وزیرین موشاییعتی ایله چادیرا داخیل اولدوقدا، قول‌لار یئره دؤشه‌نیب آلین‌لارینی تورپاغا قویدولار. شاه اوغلونا یاناشیب، بارماق‌لاریندا لعل-جواهیر سایریشان آغ الینی اونون آلنینا قویدو:
- اوغلوم، مالک‌تاج! - دئیه هیجانلا سسلندی.
لاکین خسته‌دن جاواب گلمه‌دی. او زامان شاه، رنگی آغارمیش حالدا اوزونو وزیره ساری چئویریب، قورخولو و تیترک سسله:
- بو ساعات هر طرفه چاپارلار گؤندریلسین، - دئدی. - قوی دونیانین بوتون بیلیجی‌لری بورایا توپلانسین.
شاه بوتون گونو اوغلونون باشی اوستوندن ترپنمه‌دی، گؤزلرینی یوممادی. هئچ نه یئمه‌دی.
سحری وزیر قاییدیب:
- قیبله‌یی-عالم، — دئدی، — شهرده آنجاق تک-تک قوجالار، اوشاق‌لار قالیب، قیریلان قیریلیب، ساغ قالان‌لار دا گئجه ایکن مئشه‌لره قاچیب. چوخ آختاراندان سونرا بیر فالچی قاری‌یا راست گلدیک.
- بس فالچی نه اولدو؟ - دئیه شاه غضبله سوروشدو.
- گلمه دی. شاهزاده‌نین یانینا گتیریلمه‌سینی ایسته‌دی.
- آها! - دئیه شاه کیبیرله گولومسه‌دی.
من اونو اوجاغا آتدیریب یاندیراردیم، قیبله‌یی-عالم، آنجاق...
شاه وزیرین سؤزونو کسیب:
- تاخت-روان حاضیرلانسین، - دئیه امر ائتدی.
حؤکمدار اؤز رعیتی ایله بیرلیکده اینسان جسدلری ایله دولو خارابا کوچه‌لردن کئچیب، بالاجا بیر کومانین قاباغیندا دایاندی. تاخت-روانی قول‌لارین چیگنیندن آلیب، یئره قویدولار. شاهزاده‌نی احتیاطلا ایچری گتیردیلر. یاری‌قارانلیق ائوین ایچینده اوجابویلو بیر قاری دورموشدو. شاه داخیل اولان زامان او، یئریندن قیمیلدانمادی، تعظیم ائتمه‌دی، بوت هئیکل سوکونتی ایله دایانیب دوردو.
شاه کئچیب خسته‌نین باش طرفینده قویولموش دؤشک اوستونده اَیلشه‌رک:
- قاری، - دئدی، - دئییرلر سن جینلرین، اوغورسوز روحلارین دیلینی بیلیرسن. ساغالماز دردلره دوا ائدیرسن. بودور، منیم اوغلوم مالک‌تاج اود توتوب یانیر. مئشوم روحلار اونون هوشونو اوغورلاییب آپارمیشلار. سندن علاج ایسته‌ییرم، قاری. اگر، اونو ساغالتسان، ائوی‌نین دیرکلرینی قیزیلا توتدوراجاغام. اگر خیانت ائتسن، جهنم کیمی زبانه چکیب یاناجاقسان.
قاری:
- من آنایام، - دئدی و بیر قاب سو آلیب، تاخت-روانین قارشیسیندا یئره چؤکدو.
سونرا دوداغی‌نین آلتیندا نه ایسه اوخویوب سویا اوفوردو و بیر آن کاسایا دیقت ائده‌رک، آغیر و زهملی نظرلرینی قالدیریب:
- ائی شاه، — دئدی، — من بورادا مینلرله غضبلی روح گؤرورم. اونلار خبر آلیر: "شاه اؤز اوغلونو چوخمو سئویر؟"
شاه واهیمه ایله:
- نه دانیشیرسان، قاری؟ - دئدی. - او، منیم یئگانه واریثیم‌دیر. بؤیوک بیر مملکت گؤزونو اونا دیکمیشدیر. من یئددی ایل دوعا ائدیب، یئددی مین قوربان کسندن سونرا بؤیوک یارادان اونو منه عطا ائدیب. او بؤیودو، کیان مولکونده بیرینجی پهلوان اولدو.
فالچی تکرار سویا باخیب دئدی:
- آغ‌ساچلی بیر قاری سوروشور: " شاهزاده‌نین آناسی وارمی؟ "
شاه:
- وار، قاری، - دئدی، - اونون آناسی خدیجه‌بانو یئر اوزونده کی آروادلارین ان خوشبختی‌دیر. چونکی او، منه مالک‌تاج کیمی اوغول بخش ائتمیشدیر. تئز اول، قاری، اوغلومون دردینه علاج ائت. ایندی خدیجه‌بانونون یوخوسونا قارا ایلان‌لار گیریر.
قاری بایاقدان بری ایلک دفعه اولاراق، باشینی قالدیریب خسته شاهزاده‌یه باخدی و ائله‌بیل کی، اوغلانین سولغون گؤزل‌لیگی اونون گؤزلرینی قاماشدیردی. قاری‌نین کیرپیک‌لری قیرپیندی، ببک‌لری بؤیویوب قورو بیر پاریلتی ایله یاندی.
- بوتون دردی سینه‌سینده دیر، - دئیه شاه، آغیر-آغیر نفس آلان اوغلونا باخدی.
قاری خسته‌یه یاناشدی. دامارلاری چیخمیش قورو و کوبود الینی اونون سینه‌سینه قویدو.
خسته گؤز قاپاق‌لارینی قالدیردی. خاراب جئیران گؤزلرینه بنزر بیر جوت قارا، ملول گؤز آروادا زیللندی. قاری‌نین گونشدن و درددن یانیب قارالمیش هئیبتلی اوزو غریبه بیر نورلا ایشیقلاندی. آخی او، آنا ایدی.
سونرا قاری داغلارا گئدیب، بیر اتک چیچک گتیردی. اونلارین شیره‌سینی چکیب، قاشیق-قاشیق خسته‌نین بوغازینا تؤکدو. گئجه-گوندوز یانیندان ترپنمه‌دی.
شهرده ساغ قالمیش یئرلی‌لری اونا لعنت‌لر یاغدیردیلار. گونئی‌لرده اوتوران قوجالار اونو گؤردوکده، گؤزلرینی ائندیریب آیاق‌لاری‌نین اوجونا باخدیلار، یادائللی‌لرین نظریندن ایراق یئرده گؤروشن آروادلار باشلارینی بولاییب:
- ائه، باللی قاری ایمان‌سیز اولدو، - دئدیلر.
خلوته دوشنده اوشاق‌لار اونون دالینجا دوزولوب:
- آی فالچی، بس قیزیل باشماغین هانی؟ - دئیه طعنه ائتدیلر.
قاری هم‌یئرلی‌لری‌نین بوتون بو نیفرتینی سوکوتلا قارشیلاییب، هر گون داغلارا گئدیر، قوجاق-قوجاق چیچک گتیریر، خسته‌نی موعالیجه ائدیردی. آخی او، آنا ایدی...
نهایت، یئددی گوندن سونرا شاهزاده گؤزلرینی آچیب یئمک ایسته‌دی. اون بیرینجی گون ایسه اونون تامامیله ساغالیب آیاغا قالخدیغینی قوشون اهلینه خبر وئردیلر.
شاه، فالچی‌یا بیر کیسه قیزیل وئریب:
- قاری، - دئدی، - چیچک‌لرین حیکمتینی آچ منه سؤیله.
قاری باشینی بولاییب:
- او سیرّی من هئچ کسه آچا بیلمرم، حؤکمدار، - دئدی. - آنجاق اوغلونا او چیچک‌لردن چکیلمیش ائله درمان وئررم کی، بیر ده آزار اوزو گؤرمز.
بو سؤزلردن سونرا قاری، قیزیل‌گول رنگلی مایع ایله دولو بیر کاسا گتیردی. شاه کاسانی آلیب، بورنونا توتدو:
- بو، موشک‌دور، عنبردیر، ندیر، قاری؟ عطری اینسانی بیهوش ائدیر.
- او، دونیانین ان نادیر چیچک‌لریندن چکیلیب، - دئیه قاری جاواب وئردی.
حؤکمدار درمانی یاریسینا قدر اؤزو ایچیب، قالانینی دا اوغلونا وئره‌رک:
- آند ایچیرم کی، من عؤمرومده بو شیرین‌لیکده شربت ایچمه‌میشم، - دئدی.
شاهزاده قالان شیره‌نی سون داملاسینا قدر ایچیب، کاسانی قاری‌یا قایتاردیغی زامان فالچی راحات نفس آلدی.
شاه قاری‌نین اوستونه داها بیر کیسه قیزیل توللاییب، یانیندا دایانمیش تای‌گؤز یوسفه موراجیعتله:
- وزیر، — دئدی، - او واخت اوغورسوز روحلار منیم شنلیگیمی پوزموشدو. ایندی دونیادا هئچ بیر دردیم یوخدور. قوشون اهلینه تاپشیر کی، اوچ گون، اوچ گئجه ائله بیر شادیانالیق ائتسینلر کی، گؤیده گون اوزو توتولسون.
- آتیلان اوخ بیر داها گئری قاییتماز، حؤکمدار، هر دقیقه‌نین بیر حؤکمو وار! - دئیه باللی قاری آستادان دیللندی.
- دلیمی اولموسان، آرواد؟ نه دانیشیرسان؟ - دئیه شاه غضبله یئریندن قالخدی.
و بیردن او، معده‌سینده حیسّ ائتدیگی دهشتلی آغریدان سارسیلاراق، ال آتیب وزیرین چیگنیندن یاپیشدی. ائله بو آندا شاهزاده‌ده کؤکوندن قیریلمیش سرو کیمی سیلکله‌نیب، آرخاسیندا دایانمیش قارا قولون قوجاغینا آشدی.
- زهر! — حؤکمدارین سینه‌سیندن وحشی بیر سس قوپدو.
- بلی، زهر... - دئیه باللی قاری آرخایین‌لیقلا تکرار ائتدی.
شاه یئرده ایلان کیمی قیوریلان اوغلونا باخیب:
- وزیر، علاج! - دئیه قیشقیردی.
و آرتیق آیاق اوستونده دایانا بیلمه‌ییب، دؤشگین اوزرینه ییخیلدی. سونرا باشینی قالدیریب:
- قاری، - دئدی، - هئچ اولماسا، اوغلوما بیر چاره ائله. آخی سن اونو اؤلومدن قورتارمیشدین، آخی سن دئییردین، من آنایام.
- بلی، قیبله‌یی-عالم! - دئیه باللی قاری آه چکدی. - من آنایام!..
شاه ایله اوغلو دهشتلی عذاب‌لاردان سونرا اؤلدولر...
تای‌گؤز یوسفین امری ایله قارینی اؤز اوتاغیندا قویوب قاپینی باغلادیلار. سونرا قوشون اهلی‌نین هر بیری اونون کوماسی اوزرینه بیر آت تورباسی تورپاق تؤکدو. گونون آخیریندا گونشین سون ایشیغی ساوالانین زیروه‌سینده کی بولودلاردا سارالیب سؤنن زامان قاری‌نین کوماسی اوستونده بؤیوک بیر تپه قالخدی. سونرا یاغان یاغیش‌لار اونون تورپاغینی برکیتدی. گلن باهار تپه ده ساری تیکانلی بوز قانقال‌لار بیتدی. تپه‌یه "قاری داغی" دئدیلر.
سونراکی عصرلرین کولک‌لری، سئل‌لری شهرین خرابه‌لیک‌لریندن هئچ بیر اثر قویمادی. اونون یئری هر باهار قیزیل لاله‌لرله اؤرتولن بیر دوزنلیک اولدو. شهردن یادیگار یالنیز قاری داغی قالدی. او واختدان بری قاری داغی‌نین آلتیندا بیر چشمه قایناییر. اوزاق منزیلدن گلیب کئچن یولچولار اونون سویوندان ایچیب، اورک‌لری‌نین یانغیسینی سؤندورورلر...
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجانین ایلک قادین قزئتی : ایشیق
آذربایجانین ایلک قادین قزئتی : ایشیق
اون دوققوزنجو عصرین سونو - ییرمینجی عصرین اوّل‌لرینده بیر چوخ اؤلکه‌لرده اولدوغو کیمی، آذربایجاندا دا قادین‌لارین ایستیثمار و ظولمدن قورتولماسی، معاریف‌لنمه سی، مولکی و سیاسی، ائلجه‌ده ایقتیصادی، سوسیال و مدنی حوقوق‌لاری‌نین الده ائدیلمه‌سی اوغروندا موباریزه باشلامیشدی.
20. یوزایل‌لیگین اوّل‌لرینده قادین مؤوضوسو آرتیق آذربایجاندا ضیالی‌لار طرفیندن گئنیش موذاکیره اولونان ان آکتوال مسله‌لردن بیرینه چئوریلمیشدی. بئله کی، آذربایجان قادینی‌نین ساوادسیزلیغی، همچنین ایجتیماعی و سیاسی حیاتدان تجرید اولونماسی تکجه قادین‌لارین دئییل، بوتون خالقین حیاتیندا بیر چوخ پروبلم‌لره یول آچمیش و یئنی نسلین مورفّه گله‌جگینی تهلوکه آلتینا قویموشدو.
آذربایجان ضیالی‌لاری آزاد، تام‌حوقوقلو و ساوادلی قادین اولمادان موترقّی جمعیت یاراتماغین، عومومیتله، خالقین پروبلم‌لری‌نین حلّی‌نین مومکون اولمادیغینی آنلاییر و دینی تعصوب‌کش‌لرین هوجوم‌لاریندان چکینمه‌دن جمعیتین دیقّتینی قادین پروبلم‌لرینه یؤنلتمگه چالیشیر، قیزلارین چوخ ائرکن یاشدا زورلا ائولندیریلمه‌سینی، قادین‌لارین حوقوقی و ایجتیماعی وضعیتی‌نین چوخ آشاغی اولدوغونو تنقید آتشینه توتور و ان اساسی، قادین‌لار اوچون تحصیل اوجاق‌لاری‌نین یارادیلماسی و اینکیشاف ائتدیریلمه‌سی‌نین واجیب‌لیگینی وورغولاییردیلار. ضیالی‌لار، معاریفچی و خئیریه‌چی‌لر چوخ یاخشی آنلاییردیلار کی، قادین ایستر عاییله‌ده، ایسترسه ده جمعیتده اؤزونو ایفاده ائتمک اوچون موطلق تحصیل آلمالی، ایقتیصادی جهتدن تأمین اولونمالی‌دیر.
بو فیکیرلرین گئنیش ایجتیماعیته چاتدیریلماسیندا، قادین حوقوق‌لاری اوغروندا، ساوادسیزلیقلا و ایجتیماعی حیاتدان تجرید اولونما ایله موباریزه‌ده، شوبهه‌سیز، ان بؤیوک رولو آذربایجانین دؤوری مطبوعاتی اویناییردی. آذربایجان میلّی مطبوعاتیندا بو مسله ایلک اؤنجه 1903-جو ایلده گؤرکملی معاریفچی، پوبلیسیست، عالیم محمد آغا شاهتاختیلی طرفیندن "شرقی-روس" قزئتینده قالدیریلیر، داها سونرا "حیات" ، "ایرشاد" ، "یئنی ایرشاد" ، "ترقّی" کیمی قزئت‌لرده ده قادین ساوادسیزلیغی حاقیندا مقاله‌لر درج اولونور، پروبلمین حلی یول‌لاری آراشدیریلیردی. "ملا نصرالدین" درگیسی ایسه قادین آزادلیغی مسله‌لرینده چوخ جسارتله دینی تعصوب‌کش‌لره قارشی چیخیر، چادرانین گؤتورولمه‌سی و قادین‌لارین کیشی‌لرله تام برابرلیگی اوغروندا موباریزه آپاریر، بو آغریلی مؤوضودا ساتیریک یازیلار و کاریکاتورلار نشر ائدیردی.
1905-1907-جی ایل‌لر اینقیلابی قادین پروبلم‌لری‌نین حلّینه چاغیریش‌لاری داها دا آکتوال‌لاشدیردی. آذربایجان مطبوعاتی قادین‌لارا کیشی‌لرله برابر شکیلده مولکی و سیاسی حوقوق‌لار وئریلمه‌سینه چاغیریر، همچنین قادین‌لارین آزادلیغی و تحصیلی‌نین اهمیتی‌نین قورآنی-کریمده ده خوصوصیله وورغولاندیغینا دیقت چکه‌رک، دین خادیم‌لری و تعصوب‌کش روحانی‌لری ده اؤز طرفلرینه چکمگه چالیشیردیلار.
آذربایجان مطبوعاتیندا قادین مسله‌سینده ان علامتدار حادیثه دؤورونون ضیالی خانیم‌لارینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرن "ایشیق" آدلی قادین قزئتی‌نین نشری اولدو.
ایلک سایی 22 ژانویه 1911-جی ایلده چیخان "ایشیق" قزئتی‌نین ناشیری پوبلیسیست و حوقوقشوناس مصطفی‌بیگ علی‌بیگوف، رداکتورو ایسه مصطفی بیگین حیات یولداشی، زاقافقازیا اوْلگینسکی مامالیق و گینه‌کولوژی اینستیتوتونون مأذونو خدیجه خانیم علی‌بیگووا ایدی. "ایشیق" قزئتی‌نین نشری آذربایجان مطبوعاتی‌نین قادین آزادلیغی اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌نین تاثیرسیز اؤتوشمه‌دیگینی، قادین آزادلیغی طرفدارلاری‌نین و قادین‌لارین اؤزلری‌نین آرتیق جیدی بیر ایجتیماعی گوجه چئوریلدیگینی گؤستردی.
قزئتین اوز قابیغیندا اوشاغین الیندن توتاراق گونشین دوغماسینا ایشاره ائدن چادرالی بیر قادین تصویر ائدیلمیشدی. بونونلا قزئت ناشیری اینسانلارین خوشبخت گله‌جگی اوچون علم و تحصیلین واجیب‌لیگینه ایشاره ائدیردی. قزئتده دؤوری نشرلرین گله‌جک نسیل‌لر اوچون آکتوال‌لیغی خوصوصیله قئید ائدیلیردی. بئله کی، "ژنرال حاجی زینالعابدین تاغی‌یئف حضرت‌لری‌نین نیطقی. نوروز بایرامی موناسیبتیله" آدلی مقاله‌ده مشهور خئیریه‌چی حاجی زینالعابدین تاغی‌یئوین بو سؤزلری خوصوصیله وورغولانیردی: "اؤولادلاریم! گؤرویورسونوزمو کی، بنیم ساغ الیم دینی-ایسلامین روکنو و مداری-ایفتیخاری اولان قورآنی-عظیم‌‌الشأن‌ین اوستونده‌دیر و سول الیمده توتدوغوم ایسه قزئته‌دیر. اؤولادلاریم! بنیم سیزه آخیرینجی نصیحتیم بودور کی، بو قورآنی همیشه ساغ و قزئته‌یی ایسه سول الینیزده توتوب، میلّته صیدق و صداقت ایله خیدمت ائدسینیز!"
"ایشیق" قزئتینه آذربایجانین موختلیف گوشه‌لریندن مکتوب‌لار، مقاله‌لر، شعیرلر گؤندریلیردی. بو یازیلاردا اساساً تحصیل پروبلم‌لری ایشیقلاندیریلیردی. چایقیراقلی نابات خانیم "باجیلاریما بیر نئچه سؤز" آدلی مکتوبوندا یازیردی: "… بیر ناماز سوره‌سی بیلمک ایله تربیه‌لی اولوب، آنالیق مرتبه‌سینه چاتا بیلمریز. اؤیله قادین‌لار بیلیرم کی، هئچ ناماز سوره‌سی ده بیلمه‌ییرلر، معلوم کی، ناماز دا قیلمییورلار، مگر بونلارین حیاتی حیاتمی؟ خئیر، اونلارین حیاتی مئشه‌لرده کی ، اینسان‌لاردان قاچان حئیوان‌لارین یاشاماغینا بنزر، مگر بونا حیات دئنیلیرمی؟ بیز هر بیر طرفدن مظلومه‌لر، دیلسیز-آغیزسیز حئیوان‌لارا بنزه‌ییب، ایستیبداد آلتیندا عؤمروموزو سورویوروز!.. بیز قادین‌لارا مکتب لازیم، علم و معریفت لازیم!.."
هر مقاله‌سینده جمعیته، میلّته، دؤولته خئییرلی، حقیقی بیر وطنداش یئتیشدیرمک اوچون قادینین تحصیللی اولماسی‌نین واجیب‌لیگینی وورغولایان خدیجه علی‌بیگووا آذربایجان خالقی‌نین باشینا گلن بلالارین بؤیوک قیسمی‌نین سببینی محض آنالارین ساوادسیزلیغیندا گؤروردو: "طایفه‌یی-اوناثا علم و تربییه اینسانا سو ایله هاوا کیبی لازیم‌دیر، والله ایسلام بالالاری‌نین محو و نابود اولماغینا هئچ شکّیمیز اولماسین… سیبیریا صحرالاری و حبسخانالار کونج‌لری بیزیم قارداش‌لاریمیز ایله دولوب… آتالارینی، قارداش‌لارینی، آنالارینی و بیری-بیرینی اؤلدورن‌لر کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز. مسجیدلریمیزده اؤکور-اؤکور آغلاییب و اورادان چیخان کیمی گئدیب گوناهی-کبیر ائدن کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز... عولوم و صنایعده هامیدان دالا قالان کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز. اؤز آنا دیلینی دوز و سرراست دانیشا بیلمه‌ین کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز... آروادلاریمیز… تحصیلی-علم و کامالات ائتمگینجه، اؤولادلاریمیزا قایدا ایله تربیه وئریب، ضلالتدن، قارانلیقدان، فقیرلیکدن، حبسخانالاردان و غئیری میلّت‌لرین تؤهمت و سرزنیش‌لریندن قورتاریب، ایشیغا چیخاردا بیلمه‌یه‌جه‌ییز".
خدیجه خانیم اؤز مقاله‌لرینده موسلمان قادینی‌نین آزادلیق و تحصیلله باغلی حوقوق‌لارینی مودافیعه ائتمکله یاناشی، قادین‌لارین عاییله ده ایکینجی درجه‌لی رولونا دا ایشاره ائدیردی: "عاییله‌نین صاحیبی کیشی‌دیر. عاییله‌نین خئییر و شری، ناموسو کیشی‌یه عاییددیر. قادین داخیلی-بئیتین زینتی و ایداره مأمورودور. کیشی ایله برابر و تای اولاماز. یعنی ائوده کیشی‌یه لاییق اولان حؤکمران‌لیق ائیله‌یه بیلمز". مسله‌یه بو جور یاناشما قادین‌لارین تام سربست‌لیگی، چادرانین گؤتورولمه‌سی، قادین‌لارا هر ساحه‌ده کیشی‌لرله برابر حوقوق وئریلمه‌سی طلبینده اولان دیگر ضیالی‌لارین، معاریف‌پرورلرین و ان اساسی، ملانصرالدینچی‌لرین سرت قیناغینا سبب اولوردو.
هم "ملا نصرالدین " درگیسینده، هم ده "ایشیق" قزئتینده بیر-بیرینه قارشی چوخ سرت یازیلار نشر اولونوردو. ملانصرالدینچی‌لر "ایشیق" قزئتی‌نین ناشیری و رداکتورونو ایکی اوزلولوکده گوناه‌لاندیریر، خدیجه علی‌بیگووانین اؤز مقاله‌لرینده شریعته عمل ائتمه‌نین واجیب‌لیگینی هر دفعه قئید ائتمه‌سینه، قادین‌لارین حیجابلی گزمه‌سینه اولان موثبت فیکرینه قارشی چوخ سرت اعتیراض ائدیردیلر.
درگی‌نین 1911-جی ایله عایید 7-جی ساییندا م.ع. صابر "دؤرد دیللی قیرمانج" آدلی شعیرینده خدیجه خانیمین سؤزو ایله عملی‌نین اویغونسوزلوغونا ایشاره ائدیر:
"ایشیق" قزئتی مودیره‌سی خدیجه خانیم جنابلاری دئییر کی:
" موسلیمه اؤورتلری مستوره اولماق ایستریز"،
ایشته سؤز، ایشته عمل (؟)، ایشته مووافیق بیر مرام.
باشقا بیر مقاله‌ده ایسه "ویزویزا" تخلوصلو مؤلیف "ایشیق"ین، عومومیتله، بوتون فعالیتینی شوبهه آلتینا قویوردو: " آللاه شاهیددیر کی، "ایشیق" باجاردیغی یئره کیمی چالیشیر. اگر آروادلارین آزادلیغی یولوندا چالیشماغی لازیم بیلمیرسه، او دا اونون اؤز ایشی‌دیر".
دیگر بیر مقاله ده ج.محمدقولوزاده کینایه ایله یازیردی: "دوغرودور، باکیدا چیخان "ایشیق" قزئتی موسلمان قارداش‌لاریمیزی ایشیقلاندیریر، آما بونو گرک بیله سن کی، چوخ برک ایشیق دا بیر شئی دئییل، آدامین گؤزونو قاماشدیریر".
"ایشیق" قزئتی‌نین رداکتورو ایسه، اؤز نؤوبه سینده، ملانصرالدینچی‌لری "بی‌تربیه و بی‌ویجدان" آدلاندیریردی: "جناب موللا، بؤیله موسلمانین قورآنی-مجیدی‌نین حؤکمونون و میلّی ایشلری‌نین ضیدینه قاریشیب ال آتماغی نه سیزه و نه سیزین کیبی بی‌تربیه و بی‌ویجدان لارا هئچ مصلحت گؤرمه‌ییریک… دوغرودور، ساققالین آغاریبدیرسا دا، لاکین فؤحشدن، بؤهتاندان باشقا، قزئته چیخاردان گوندن ایمدی‌یه کیمی بیر مسلک تاپماییب، آنجاق عولمانین و شریعتین ضیدینه گئدیب، اؤورتلری کوچه‌لرده، تییاترولاردا گزدیرمکلری مظلوم میلته وعظ بویورموسونوز و بونون ثمره‌سی ایسه مئیداندادیر. لعنت، مین دفعه لعنت!...".
"ملا نصرالدین" درگیسی‌نین 18-جی ساییندا درج ائدیلن بیر کاریکاتوردا خدیجه خانیم عکس اولونور کی، اوروپاسایاغی گئییمده، باشیندا بؤیوک شلیاپا، الینی چادرالی قادین‌لارا ساری اوزادیب دئییر: " باخ، موسلمان خانیم‌لاری بئله عیصمتلی و ناموسلو اولمالی‌دیر". ملانصرالدینچی‌لر همین کاریکاتور ایله "ایشیق" قزئتی‌نین رداکتورونون اؤزونون ضیالی و موعاصیر اولماسینا و موسلمان باجی‌لارینی معاریف و آزادلیق یولونا چیخارماق اوغروندا موباریزه‌یه باشلاماسینا رغماً، ایندی گئری آددیم آتماسینا ایشاره ائدیردیلر.
خدیجه خانیمین جاوابی اؤزونو گؤزلتمیر: "هرگاه سیز بؤیله لیباس‌لارین و شلیاپالارین طرفداری ایسنیزسه، بویورونوز کندینیزده اولان بی‌تربیه و بی‌علم آنا و باجینیزی، قوهوم و اقربانیزی گؤتورون تیفلیسه، اورادا اونلارا شلیاپا گئییندیریب تییاترولارا آپارینیز، سونرا سیزین طرفدارینیز موسلمان‌لارا تکلیف ائدینیز. جناب! ایسلام اؤولادینا، خواه اوناث، خواه ذوکور، لازیم‌دیر تربیه، آنا دیلی، شریعتی، وظایفی-بئیتیه‌نی اؤیره‌نیب بیلمک. موسلمان خانیم‌لاری اوچون شلیاپا مسله‌سی هله یوز ایل بوندان سونراکی مسله‌دیر…".
"ایشیق" قزئتی‌نین ناشیر و رداکتورو دیگر معاریف‌پرورلردن فرقلی اولاراق، اهالی‌نین اکثریتینی تشکیل ائدن دینی تعصوب‌کش‌لرین غضبی و نیفرتینه سبب اولمادان قزئتین نشرینه داوام ائتمک اوچون دین خادیم‌لری‌نین ده فیکیرلرینی نظره آلماغا سعی گؤستریردیلر. اونلار دین خادیم‌لرینی قیجیقلاندیرماماغا چالیشیر، بیر چوخ مقاله‌لرده شریعت مسله‌لرینه گئنیش یئر وئره رک، کیشی‌نین قادیندان اوستونلوگونه ایشاره ائدیر و بونونلا دا دین خادیم‌لری‌نین دستگینه نایل اولماغا جهد گؤستریردیلر و موعیّن معنادا بونا نایل ده اولا بیلیردیلر.
بئله شخص‌لردن بیری، مشهور دین خادیمی آخوند موللا روح‌الله محمدزاده قزئتین رداکتورونا مکتوب عونوان‌لایاراق، بو خئییر ایشی دستکله‌دیگینی دیله گتیریردی: "بونلاری غفلت و اطالت دؤشگیندن قالخیزماق و سامعه‌یی-عیبرت‌لرینی آچماق اوچون نیسوانا مخصوص قرائت‌خانا کیمی خوداپسندانه عمل‌لره ده تشبوث ائتمه‌لی‌ییز... موخدّراتی-ایسلامدان خدیجه خانیمین سعیی ایله باشلامیش بو نیتی-اینسان‌پسندانه ایسلام قادین‌لاری‌نین تحسینینی قازانیب، اؤز ممنونیت‌لرینی ایظهار ایله ریضایت‌لرینی قزئته‌لر سوتونوندا درج ائده‌جکلرینه شوبهه یوخ. بیز ده مُشارالیها‌نین بو یولدا عظیم بیر غئیرت و فداکارلیق گؤسترمگینه راضی‌لیق وئریب، ان صمیمُ‌‌القلب تبریک و ایظهاری-تشکّور ائدیریز".
بئله لیکله، آذربایجاندا ایلک قادین قزئتی هر طرفدن – هم لیبرال اولدوغو اوچون موترقّی ضیالی‌لاردان، هم ده قادین‌لارین حوقوق‌لارینی طلب ائتمک جسارتینه گؤره دین خادیم‌لری و رادیکال دیندارلاردان گلن هوجوم لارا تاب گتیرملی اولوردو.
بیرینجی‌لر اؤز دوشونجه‌لرینی و تنقیدلرینی مقاله و یا شعیرلرده تقدیم ائدیردیلرسه، ایکینجی‌لر داها قورخولو ایدی و علی‌بیگوف‌لار و قزئت مؤلیف‌لری‌نین حیاتی اوچون بؤیوک تهلوکه یارانیردی.
"قزئته‌میز نشره باشلایاندا بیز اکثر عولمامیز اولان روحانی آتالاریمیزا مجّاناً قزئته گؤندریب و مکتوباً اونلاردان میلّتین ایندیکی حالینا دایر آتالیق وظیفه‌سی‌نین اداسینی اوموردوق. لاکین روحانی آتالاریمیزین بیر نئچه‌سی بی‌حیس بیر هئیکل کیبی لازیمه‌یی-خیدمتده اولمادیغیندان معاده، ضیایی-علمه سدّ اولان بیر ظولماتی-جهل داغی کیبی اعتیراض ائدیب، قزئته‌میزی ده گئری قایتاردیلار.
بونلاردان بیریسی ده باکیدا مسجیدین مینبریندن جماعته: "جماعت، هر کیم "ایشیق" قزئته‌سینی اوخویارسا، کافیردیر" جومله‌لرینی بویوردوقدان علاوه ، "هر کیمین ائوینده "ایشیق" قزئته‌سی اولار ایسه، او ائو مورداردیر" سؤزلرینی ده تکرار بویورموش ایمیش"، - دئیه خدیجه خانیم علی‌بیگووا قزئتین عونوانینا دئییلن سؤزلردن، تعصوب‌کش‌لرین نیفرتیندن درین ناراحات‌لیغینی دیله گتیریردی.
دیندارلار طرفیندن اولونان هوجوم‌لار نتیجه‌سیز اؤتوشمه‌دی و "ایشیق" قزئتی مادّی چتینلیک‌لر یاشاماغا باشلادی. بئله کی، روحانی‌لردن و دینی تعصوب‌کش‌لردن احتیاط‌لاناراق، مؤلیف‌لر قزئته مکتوب، مقاله و شعیر گؤندرمگی، اوخوجولار ایسه آبونه اولونماغی دایاندیریردیلار.
موعلیمه آسیا آخوندزاده "تأسوفلر اولسون" آدلی مقاله‌سینده بو وضعیته اؤز اعتیراضینی بئله بیلدیریردی: "اؤز عالمینیزی فنا بیر حالا سالیب، یاخود قارارتماغی ویجدانینیز نئجه قبول ائدیر؟ و بو "ایشیق" قزئته‌سی بیر پارچا ساده‌جه آغ کاغیذدان عیبارت‌دیر. بو قزئته‌نی "ایشیق" ائدن سیزین تزه اولان گؤزل فیکیرلرینیز، ضیالی قلم‌لرینیز اولمایاجاقدیرمی؟... وطنه خیدمت بئله‌می اولار؟ باغبانی کؤچموش، باغچاسی ویران اولوب گول‌لری سولموش بولبول‌لر کیبی هایانا قاچیب داغیلمیشسینیز؟.. آنادان اولدوغو حالدا قالیب، مین ذیلّت ایله عؤمور ائدیب، کیشی‌لر نظرینده فقیر گؤرونوب، جفاکش اولان باجی‌لارینیزین یولوندا نه چوخ زحمت‌لر چکدینیز؟ نه تئز اوساندینیز؟ نییه لال اولدونوز؟.. آنالیق، خانیملیق وظیفه‌لرینی بئله قارانلیق بوجاق‌لاردا، بؤیله قارا بئیین‌لر ایله می ایفا ائده‌جکسینیز؟ اینسان‌لیق حوقوقونو بو حال ایله می قازاناجاقسینیز؟ وطنه ناموسلو، غئیرتلی اؤولادلار، میلّته تزه و دوغرو فیکیرلی، صادیق اعضالار بئله می یئتیشدیریله‌جکدیر؟"
ماتریال و آبونه‌چی آزلیغی "ایشیق" قزئتی‌نین یئگانه پروبلمی دئییلدی. 1912-جی ایلین ژانویه آییندا "ایشیق" قزئتینی رادیکال دیندارلاردان قورویان آخوند موللا روح‌الله محمدزاده‌نین ناماز قیلارکن فاجیعه‌وی شکیلده قتله یئتیریلمه‌سیله قزئت اؤز هامیسینی ده ایتیریر و بو حادیثه‌دن اوچ آی سونرا اؤز نشرینی دایاندیرماغا مجبور اولور. بئله‌لیکله، آذربایجان قادینی‌نین ایلک مطبوع اورقانی اولان "ایشیق" قزئتی 21 آوریل 1912-جی ایلده سون نؤمره‌سی ایله مطبوعات عالمینه الویداع دئییر.
ییرمینجی عصرین اوّل‌لرینده آذربایجان قادینی‌نین موباریزه تاریخینده اؤنملی یئر توتان بو قزئتین تام متنی سیاسی سندلر آرخیوی طرفیندن 2020-جی ایلده " علم و تحصیل" نشریاتیندا نفیس ترتیباتدا چاپ اولونموشدور.
اومید ائدیریک کی، بو نشر 20. عصرین اوّل‌لری مطبوعاتی، آذربایجان قادینی‌نین موباریزه تاریخی، معاریفچی قادین‌لاریمیزین علمی، بدیعی و پوبلیسیستیک یارادیجی‌لیغی ایله ماراقلانان‌لار اوچون فایدالی بیر قایناق رولونو اوینایاجاقدیر.
یازان: ائلمیرا علی‌اکبر اووا
آذربایجان جومهوریتی پرزیدنتی‌نین ایشلر ایداره‌سی‌نین سیاسی سندلر آرشیوی‌نین دیرکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
تانینمیش ائرمنی‌لر اؤز میلّتی، دیلی و مدنیتی حاقیندا نه دئییرلر
تانینمیش ائرمنی‌لر اؤز میلّتی، دیلی و مدنیتی حاقیندا نه دئییرلر
ائرمنی خیصلتی حاقیندا دونیانین بیر چوخ عالیم، فیلوسوف و یازیچی‌لاری طرفیندن فیکیرلر بیلدیریلیب. آمّا بو میلّتین تاریخی، ماهیتی، مدنیتی حاقیندا اصل حقیقتی هامیدان دقیق، اینجه‌لیک‌لرینه قدر آچان اؤز تانینمیش‌لاری اولوب. همین فیکیرلردن بعضی‌لرینی تقدیم ائدیریک.
- یقیشه چارنتس (شاعیر): "بیزده ریاکارلیق هله آنا بطنینده اولارکن یارانیر " .
- هوهانس تومانیان (یازیچی): "حقیقی قورتولوش داخیلدن باشلانمالی‌دیر، بیز ائرمنی‌لر ایسه داخیلن خسته‌ییک".
- قئورق آسلان (تاریخچی): " ائرمنی‌لر هارادا چؤرک بولدورسا، اورانی اؤزلرینه وطن حساب ائدیرلر".
- کروب پاتکانوف (تاریخچی): "ائرمنی‌لر بشر تاریخینده هئچ زامان هر هانسی بیر رول اویناماییبلار " .
- مانوک آقابگیان (دیلچی، ادبیاتشوناس): " ائرمنی خالقی نین کؤکلری هارادادیر، بورا نئجه، نه واخت، هارادان و هانسی یول‌لارلا گلیب، بیزده بو باره ده دقیق و آیدین معلومات یوخدور".
- خاچاطور آبوویان (یازیچی): "لعنته گلمیش تورک دیلی سانکی تانری‌نین خئییر-دوعاسینی آلیب... بوتون بایرام‌لاردا و توی مراسیم‌لرینده بیز ائرمنی‌لر تورکجه اوخویوروق. دیلیمیزین ان آزی 50 فایزی تورک سؤزلریندن عیبارت‌دیر. آذربایجان سؤزلری دیلیمیزه او قدر داخیل اولوب کی، بیزده ماهنی‌لار، شعیرلر، آتالار سؤزلری تورک و آذربایجانجا سسله‌نیر".
- لوون دابگیان (تاریخچی): " ائرمنی‌لر اؤز میلّی وارلیغی ایله باغلی بیرباشا تورکلره بورجلودورلار. اگر بیز بیزانسلی‌لار و یا دیگر اوروپالی‌لارین آراسیندا یاشاسایدیق، ائرمنی آدی آنجاق تاریخ کیتاب‌لاریندا قالاردی".
- قازاروس آغایان (شاعیر، یازیچی): " بیزیم آشیق‌لارین شعیرله سؤیلنن داستان‌لاری یوخدور، بو داستان‌لارین هامیسی آذربایجانجادیر. آذربایجان بایاتی‌لاریندان ایستیفاده ائتمگیمیزین سببی بودور کی، بو دیلده ایسته‌دیگین قدر ایکی‌معنالی و چوخ‌معنالی سؤزلر وار. ائرمنی خالقی و آشیق‌لاری تورکجه دانیشماقدا هئچ بیر چتینلیک چکمیرلر – بو دیل ائرمنی‌لر اوچون دوغمادیر. اونا گؤره ده بیز تورکجه اوخویوروق".
- چوروق قوستانیان (ادبیاتشوناس): " بیزیم آشیق‌لارین ائرمنی دیلینده شعیری، داستانی یوخدور، هامیسی صیرف تورک دیلینده‌دیر".
- آوِت ترتریان (موسیقی‌شوناس): "ائرمنی‌لر اونسیتده و دانیشیق دیلینده همیشه آذربایجان آتالار سؤزلری و مثل‌لرینه موراجیعت ائدیبلر".
- ادوین آروستامیان (دیلچی): "آذربایجان آتالار سؤزلری و ضرب-مثل‌لری‌نین چوخو ائرمنی‌لر طرفیندن ائرمنی دیلینه ترجومه اولونمادان ایستیفاده اولونور. چونکی آذربایجان سؤزلری‌نین درین فلسفی ماهیتی ترجومه‌یه گلمیر".
- جانِت نعلبندیان (ادبیاتشوناس): "همیشه تمیز ائرمنی سؤزو ائشیتمک ایسته‌میشم، آمّا تأسوف کی، بو گونه قدر ائشیده بیلمه‌میشم".
- پرچ پروشیان (فولکلورشوناس): " ائرمنی کیشی‌لر تورک بایاتی‌لارینی دینله‌ییب تورکجه آغلاییرلار، قادین‌لار ایسه اؤز اینیلتی‌لری ایله اونلاری موشاییعت ائدیرلر".
- آراکل باباخانیان (دیلچی): "ائرمنی آشیق‌لاری حیاتی ترنّوم ائدرکن آذربایجان دیلینه اوستونلوک وئریرلر. چونکی آذربایجان دیلی ائرمنی دیلیندن داها زنگین‌دیر".
- ققام تاروئردی‌یان (فولکلورشوناس): " ائرمنی آشیق‌لاریندان توپلادیغیم شعیرلرین موعین حیصه‌سی صیرف آذربایجان دیلینده‌دیر " .
- نیکوقایوز تیقرانوف (موسیقی‌شوناس): " آلکساندر سپندیاروفون نوت کیتابچاسیندا چوخلو سایدا دئییم‌لر، موغام‌لار وار: " ماهور " ، " راست " ، " چاهارگاه " ، " شوشتر " ، " کورد شاهناز " ... آ.سپندیاروف بو منبع‌لرین اکثریتیندن اؤز اثرلرینده ده ایستیفاده ائدیب. ائرمنی‌لرین قولاق‌لاری تار و کامانچا سسی ایله دولوب".
- آرام خاچاطوریان (بسته‌کار): " من آذربایجان آشیغی‌یام!"
قایناق:
"گلدیم، گؤردوم،...منیمسه‌دیم " (آذربایجان مدنی عنعنه‌لری نین منیمسه‌نیلمه‌سی
ائرمنی عنعنه‌سی حاقیندا) – [کیتابی یوکلهPDF ]
کؤچورن: عباس ائلچین
نظرات ارامنه ی مشهور در باره ی ملت، زبان و فرهنگ خودشان
شمارِ زیادی از دانشمندان، فیلسوفان و نویسندگان نقطه نظرات خود را در خصوص خصائل اخلاقی ارامنه بیان نموده اند. ولی دقیق ترین نقطه نظرات را در خصوص تاریخ، ماهیت، و فرهنگ ارامنه متفکرین ارمنی به تفصیل بیان کرده اند. شمه ای از این نقطه نظرات را به عنوان نمونه ذکر می کنیم:
- یغیشه چارِنز (شاعر): « در میان ملت ما نطفه‌ی ریاکاری در همان بطن مادر بسته می‌شود.»
- اوانس طومانیان (نویسنده): «رهایی واقعی باید از درون سرچشمه بگیرد، ما ارامنه از درون بیماریم.»
- گئورگ آصلان (مورخ): «هر جا که نان فراوان است، ارامنه آنجا را وطن خود می پندارند.»
- کروب پاتکانوف (مورخ): «ارامنه هیچ گاه در طول تاریخ بشر قادر به ایفای هیچ نقشی نشده اند.»
- مانوک آبگیان (زبان شناس، ادیب): «این که ریشه‌ی ارامنه در کجا است و چگونه، کی، از کجا و از چه راهی به اینجا آمده اند برای خود ما هم معلوم نیست و هیچ اطلاعات دقیقی در این باره وجود ندارد.»
- خاچاطور آبوویان (نویسنده): «این زبان ترکی لعنتی گویی دعای خیر خداوند را پشت سر خود دارد ... ما ارامنه در تمامی اعیاد و مراسم خودمان هم به زبان ترکی سرود می‌خوانیم. دست کم 50 درصد از کلمات زبان ما ترکی است. زبان ترکی و آذربایجانی آن چنان به زبان ما نفوذ پیدا کرده است که ترانه‌ها، اشعار، ضرب المثل‌ها در زبان ما به این زبان بیان می شود.»
- لوان دابگیان (مورخ): «ارامنه هستی خود را مستقیماً مدیون ترک‌ها هستند. اگر ما در بیزانس و یا اروپا زندگی کرده بودیم حالا از ارامنه هیچ چیزی جز یک نام در تاریخ باقی نمانده بود.»
- گازاروس آقایان (شاعر، نویسنده): «در زبان شعری عاشیقهای ما داستان وجود ندارد، تمامی داستان‌ها به زبان آذربایجانی است. علت این که ما از بایاتی‌های آذربایجانی استفاده می‌کنیم این است که این زبان بسیار گسترده و دارای کلماتی با معانی چندگانه است. عاشیقهای ارمنی در سخن گفتن به زبان آذربایجانی هیچ مشکلی احساس نمی کنند – این زبان برای ارامنه زبان بیگانه نیست، خودی است. به همین خاطر ما به زبان ترکی می‌خوانیم.»
- چوروگ گوستانیان (ادیب): «عاشیقهای ما شعر و داستان به زبان خودمان ندارند، همه‌ی آنها صرفاً به زبان ترکی است.»
- آوت ترتریان (موسیقیدان): «ارامنه در زبان گفت و گو و برای برقراری ارتباط همیشه از ضرب المثل‌های آذربایجانی استفاده می کنند.»
- ادوین آروستامیان (زبان شناس): «بسیاری از ضرب المثل‌ها و سخنان بزرگان آذربایجانی بدون آن که به زبان ارمنی ترجمه شوند به همان زبان اصلی استفاده می شوند. علت امر این است که زبان آذربایجانی از فلسفه‌ای عمیق بهره می‌برد و ضرب المثل‌های آن قابل ترجمه شدن نیست.»
- جانت نعلبندیان (ادیب): «آرزوی همیشگی‌ام این بوده که سخن ارمنی بدون کلمات بیگانه بشنوم ولی تا به امروز به این آرزوی خود نائل نگردیده ام.»
- پرچ پروشیان (فولکلور شناس): «مردان ارمنی بایاتی‌های ترک را شنیده و به زبان ترکی گریه می‌کنند زنانشان هم با ناله‌های خود آنها را همراهی می‌کنند.»
- آراکل باباخانیان (زبان شناس): «عاشیقهای ارمنی زمانی که می‌خواهند زندگی را ترنم کنند از زبان آذربایجانی استفاده می‌کنند. زیرا زبان آذربایجانی بسیار غنی‌تر از زبان ارمنی است.»
- گِگام تاروردیان (فولکلورشناس): «بخشی از اشعاری که از عاشیقهای ارمنی گردآوری کرده‌ام صرفاً به زبان آذربایجانی است.»
- نیکوگایوز تیگرانوف (موسیقیدان): «در کتاب نوت موسیقی الکساندر اسفندیاراف تعداد زیادی تصانیف و موسیقی مقامی هست: «ماهور»، «راست»، «چهارگاه»، «شوشتر»، «کرد شهناز»، .... ا. اسفندیاراف این منابع را در بسیاری از آثار خود نیز استفاده کرده است. گوش ارامنه از آوای تار و کمانچه پر شده است.»
- آرام خاچاطوریان (آهنگساز): «من عاشق آذربایجانم!»
منبع: http://anl.az/el/Kitab/2016/Azf-290799.pdf
میلّی ایستیقلالیمیزین آلوولو شاعیری:خلیل رضا اولوتورک
میلّی ایستیقلالیمیزین آلوولو شاعیری:خلیل رضا اولوتورک
بوتون زامان‌لاردا سؤزون قودرتی، حؤکمو بؤیوک اولوب. مقامیندا سسله‌نیشی ایله کؤنول‌لر نورا بویانیب، عالم گولشنه دؤنوب، آیدین، ایشیقلی صاباح‌لارا دوغرو یول باشلاییب...
هر شئیدن اوجا، دَیرلی اولان، دوشونجه‌یه حاکیم کسیلن سؤز گؤی قورشاغی‌نین رنگلری کیمی چوخ‌چالارلی‌دیر. صنعتکارلار یاراتدیقلاری اثرلرینده کیملرینسه معنوی دونیاسینی، طالعیینی، اوبرازینی سؤزون رنگلریله ائله تصویره آلیر کی، اونلاری سئومه‌مک، یاخینا آلماماق مومکون‌سوزدور. البتّه کی، تصویر و بنزتمه‌لرین دویغوسال‌لیقلا ایفاده‌سینده سؤزون یئری علیحده‌دیر.
اوندا دا اولا سؤز حقیقی معنادا صولحو، امین-آمان‌لیغی، خالقین آزادلیق آرزولارینی، ایستیقلالینی، میلّی منافعیینی و معنوی دَیرلرینی ایفاده ائتمیش اولسون. فیطری ایستعدادین، داغ شلاله‌سی تکی جوشقون بیر احتیراسلا آخان یارادیجی‌لیق عشقی‌نین وطنپرورلیک، یوردسئورلیک سئوگیسیله دوپ‌دولو اولان صنعت صاحیب‌لری‌نین آمالی بئله بیر عولوی حیسّ‌لرله سوسلننده خالق معنوی اوجالیغین، راحات‌لیغین، غلبه باهار طراوتی گتیرن گولزارلیغین ایچینده اولار. بوتون بونلاری بؤیوک صنعتکارلیقلا، بدیعی تفکّورون ایشیغیندا اوبرازلی شکیلده، هم ده خالقین میلّی غورورونو، موستقیل‌لیک دویغولارینی اوجادان-اوجا سؤزون قودرتیله ایفاده ائده بیلمک مهارتی ده هر کسه نصیب اولمور.
بو فیکیرلرین ایشیغی دوشونجه‌می 100 ایلدن ده بیر قدر اوزاق‌لارا چکیب آپاریر. هانسی کی، ح.ب.زردابی، م.ف.آخوندوفدان باشلامیش، خالقی غفلتدن اویاتماق، ساوادسیزلیغا، مدنی گئری‌لیگه قارشی موباریزه‌نین، معنوی دَیرلرین، وطنپرورلیک دویغولاری‌نین فورمالاشماسی و ایجتیماعی شوعورا تاثیری یولوندا موباریزه‌نی گئنیشلندیرمک بیر آمال اولاراق مونوّر اینسانلارین قلبینی چولغامیش، عومده وظیفه‌سی اولموشدور. میلّی موجادیله‌نی یایماقدان اؤترو 19. عصرین سونلاری و20. عصرین اوّل‌لری‌نین میلّی اویانیش دؤورونده م.شاهتاختلی، ج.محمدقولوزاده، ع.ف.نعمان‌زاده، ع.حسین‌زاده، او.حاجی‌بیگوف و دیگر معاریفپرور ضیالی‌لار دوغما آنا دیلیمیزده یاراتدیقلاری مطبوعاتدا اؤز فیکیرلرینی بیر توخوم کیمی سپمگی واجیب ساندیلار. و بئله‌لیکله، بؤیوک بیر معاریفچی نسیل – موللانصرالدینچی‌لر، فویوضاتچی‌لار میلّی دیرچلیش ایشیغیندا اؤز فیکیر و آمال‌لارینی بیر وطنداش غئیرتیله یایماغا باشلادیلار. بو یولدا تعقیب‌لر، سوء-قصدلرله اوزلشسه‌لر ده، میلّی مفکوره‌نی خالقا آشیلاماقدان چکینمه‌دیلر. و زامانی اوچون نه قدر چتین ده اولسا بونلارا موعین معنادا نایل اولا بیلدیلر. بونون آردینجا خالقی آزادلیغا، موستقیل‌لیگه آپاران یول‌لاردا موجادیله ائدن وطنپرور ضیالی‌لار، ایجتیماعی-سیاسی خادیم‌لر بؤیوک فداکارلیق و عزمکارلیقلا شرقده ایلک موسلمان دؤولتینی، پارلمانینی، آزاد و موستقیل آذربایجان دموکراتیک جومهوریتینی قوردولار (1918-1920). جمعی 23 آی یاشایان و بولشویک‌لرین غصبکارلیغی ایله دئوریله‌رک، عؤمرو یاریدا بیتن جومهوریتین قوروجولاری، غئیرتلی وطن اوغول‌لاری آز بیر واختدا قارشی‌یا قویدوقلاری بؤیوک وظیفه‌لری موستقیل‌لیک عشقی‌نین گوجو، قودرتیله حیاتا کئچیرمگه نایل اولدولار. بو گون هر بیریمیز دؤولتچی‌لیک تاریخیمیزین بیر شرفلی صحیفه‌سی اولان آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولاری‌نین بؤیوک فداکارلیغی ایله غورور دویوروق.
بو یئرده اؤتن عصرین آخیرلاری میلّی اویانیش دؤورونون تاریخی‌لیک و موعاصیرلیک باخیمیندان عنعنه‌وی و یئنی معنا کسب ائدن موستقیل‌لیگین برپاسی و خالقین آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌لرده تهدیدلره محل قویمادان میلّی موجادیله‌نین اؤنونده گئدن آیدین‌لاریمیزی، وطن عاشیق‌لرینی گؤز اؤنوندن کئچیریرم. و بو میلّی-معنوی دویغولاری یاشادیغیمیز ایندیکی آنلاردا، 70 ایلدن سونرا اونون برپاسی یولوندا آپاریلان موباریزه‌ده م.ا.رسول‌زاده‌نین و سیلاحداش‌لاری‌نین آذربایجانچی‌لیق مفکوره‌سیندن قور آلان، موستقیل‌لیک آمالینی روحوندا، وارلیغیندا بیر مشعل کیمی داشییان میلّی ایستیقلال شاعیری خلیل رضا اولوتورکو خاطیرلاییرام. خالقی شوروی ایمپریاسی‌نین جایناغیندان قورتارماغا، اؤز طالعیینی اؤزو حلّ ائتمگه سسله‌ین، وطنپرورلیک عشقی، ادبی-بدیعی یارادیجی‌لیغی، پوئتیک اینجی‌لری ایله یادداشیمیزا نور چیله‌ین آزادلیق عاشیقی هر زامان غورور دویدوغوموز ادبی شخصیت‌دیر. او، بوتون یارادیجی‌لیغی بویو، علی‌الخصوص دا اؤتن عصرین 80-جی ایل‌لریندن باشلامیش میلّی موجادیله‌ده اؤزونون عقیده‌سی، ایدئولوژی موباریزه‌سی، سؤزونون قودرتیله هر بیر آذربایجانلی‌نین حافیظه‌سینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولاری‌نین واریثی کیمی یاشاییر. خلیل رضا اولوتورکون یارادیجی‌لیغی باشدان-باشا خالقین آزادلیغی، وطنپرورلیک دویغولاری، موستقیل‌لیک آرزولاری، ایستیقلالی ایله سوسلنمیش، میلّی-بشری آمال‌لار ایله ایفاده اولونموشدور.
خلیل رضا اولوتورکون یارادیجی‌لیغینی مؤوضوسونا گؤره 3 مرحله‌یه بؤلمک اولار:
1. شوروی دؤورو.
2. میلّی-آزادلیق حرکاتی‌نین مئیدان دؤورو.
3. موستقیل‌لیک دؤورو.
خلیل رضانی میلّی موجادیله‌یه آپاران آزادلیق آرزولاری یارادیجی‌لیغی‌نین ایلک دؤورلریندن، بیرینجی مرحله‌سینده پؤهره توتموش، گؤیرمیش، قلبینی، روحونو سارمیشدی. آذربایجانچی‌لیق مفکوره‌سینه، خالقینا بوتون قلبی، ایجتیماعی شوعورو ایله باغلی اولان شاعیرین باغریندان قوپان میصراع‌لاری بیر جنگاورین آزادلیغا سسله‌ین مارشینا بنزه‌ییردی. او، قلبی وطن و خالق اوچون چاغلایان بیر وطنداش کیمی، هله گنجلیگیندن اؤلکه‌سینی آزاد، موستقیل گؤرمک ایسته‌ییردی. واختیله خالق جومهوریتی‌نین یوکسلتدیگی بایراغین ائندیریلمه‌سی ایله هئچ وجهله باریشمیر، اونون یئنیدن یوکسله‌رک باشیمیزین اوستونده دالغالانماسینی گؤرمک آرزوسو ایله یاشاییر، سسی‌نین-سؤزونون گوجو، قودرتیله موباریزه آپاریردی. شاعیر بیلیردی کی، بو موباریزه‌نین تملینده اونون میلّی وارلیغی‌نین، کیملیگی‌نین، ایفاده‌سی اولان آنا دیلی‌نین قورونماسی، یاشادیلماسی قایغی‌لاری دایانیر. 1962-جی ایلده یازدیغی "آنا دیلی" شعیرینده واختیله دیلیمیزین باشینا اویون آچان‌لارا، اونو اؤلدورمگه، محو ائتمگه جهد ائدنلره قارشی عوصیان ائدیر، اؤز ایچیمیزده ده دیلیمیزین قدرینی بیلمه‌ین‌لره، اونو قورومایان‌لارا قارشی سانکی قلمیندان میصراع-میصراع اود ساچیردی:
کیم قورویا بیلمه‌ییرسه
اؤز یوردونو، یوواسینی،
اودماسین یورد هاواسینی.
کیم قورومور اؤز دیلینی،
ایتسین منیم گؤزلریمدن ایلیم-ایلیم،
او ساحیلی بو ساحیله بیرلشدیرن
پولاد کؤرپوم، قیلینجیم‌دیر،
گونشیم‌دیر منیم دیلیم!
شاعیر بیلیردی کی، وطن غصب ائدیلنده اونو آزاد ائتمک مومکون‌دو، لاکین دیل غصب اولوناندا بو، میلتین، خالقین محوی‌دیر. بو، خلیل رضانی همیشه دوشوندورور، ناراحات ائدیردی. دیلدن باشلامیش، وطنی بوتؤو، آزاد گؤرمک، مدنیتیمیزین، ادبیاتیمیزین مین‌ایللره سؤیکنن تاریخی‌نین یاشادیلماسی اوغروندا میلّی موجادیله‌یه قوشولماق اونون حیات آمالی اولموش، بو یولدا بیر آن دا اولسا، سؤز-قلم موباریزه‌سیندن چکینمه‌میشدیر. ائله بونا گؤره ده شاعیر روس ایمپریاسی‌نین آغیر رژیمینده قلب چیرپینتی‌لاری، هیجان‌لار ایچینده یاشامیش، تعقیب اولونموش، بعضاً تکلنمیش، حیاتین آغیر سیناق‌لاری قارشیسیندا اولموشدور. لاکین بونلار اونو قورخوتمامیش، عقیده‌سیندن دؤنمه‌میش، آزادلیق‌سئور روحو اونو دایم موباریزه مئیدانیندا بیر جنگاور کیمی دؤیوش‌لره سسله‌میشدیر. شوروی دؤورونده یازدیغی شعیرلری بیرباشا، هم ده متن‌آلتی ایفاده‌لرله اینتیشار ائدیردی. یوزایل‌لر بویونجا خالقین آزاد، موستقیل یاشاماق ایستگی‌نین تشنه‌سی اولان آیدین‌لارین آرزولاری قرینه لرین آشیریم‌لاریندان کئچه‌رک وطن سئودالی مجنون شاعیرین میصراع‌لاریندا یئنیدن بوی گؤستریردی. آرتیق سکسنینجی ایل‌لر میلّی اویانیشین ایجتیماعی شوعورلاری سیلکله‌دیگی بیر واختدا خ.رضا اؤز حاقینی مودافیعه ائتمک، آزادلیق آرزولارینی گئرچکلشدیرمکدن اؤترو خالقی موباریزه‌یه سسله‌ییر، اودلو-آلوولو شعیرلری، چیخیش‌لاری ایله بو حرکاتین اؤنونده گئدیردی. او، اوزونو بوتون آذربایجانا توتوب وار سسی ایله هایقیریردی:
سورونموسن ایکی عصیر،
اؤولادلارین اسیر-یئسیر،
نه غم، آدین چکیلنده
یاد هله ده زاغ-زاغ اسیر.
... سن جان دئدین، چور دئدیلر،
حاقینی باسیب یئدیلر.
پاک، موقدّس تورپاغینی
پارچالاییب چئینه‌دیلر.
او قوردلارا سن وئرمه جان،
قالخ آیاغا، آذربایجان!
... دمیر-بتون قاپی‌لاری
تای-تای آچان، شؤعله ساچان
یئر تیتره‌دن، گؤی گورلادان،
اولدوزلاری اؤپوب-قوجان،
نه یارالی، نه یاریم‌جان،
بیزه نفس، بشره جان -
قالخ آیاغا، آذربایجان!
میلّی-آزادلیق حرکاتی‌نین مئیدان دؤورو یارادیجی‌لیغی‌نین یئنی بیر مضمون، میلّی-بشری ایدئیا-ماهیت کسب ائتمه‌سیله بؤیوک تاثیر گوجونه مالیک ایدی. خ.رضانین شعیرلری دوشمنه اود پوسکورور، میلتی اؤز آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌یه سسله‌ییردی. اونون سؤز موباریزه‌سی بیر اوردونون گوجوندن ده قودرتلی ایدی. هر بیر آذربایجان وطنداشی آزادلیق مئیدانیندان باشلامیش، بوتون ییغینجاق‌لاردا، دسته حالیندا ائولرده بئله، اونون شعیرلری‌نین تاثیری ایله جوشور، خالقین آزادلیق آرزولاری‌نین گئرچکلشمهسی یولوندا بیرلشیردی.
دؤیوشوم قبره تک داوام ائده‌جک
سئویندیرمک اوچون یوردو، بشری.
دمیری دوغرایان پولاد قایچی تک
منیم هر آددیمیم شری کسه‌جک.
- دئین شاعیر بوتؤو عقیده‌سی، بدیعی سؤزونون گوجو ایله موباریزه آپاریردی. بو ایدئیا و مضموندا اولان بیر چوخ اثرلری اونون سکسنینجی ایل‌لرین سونلاریندان باشلامیش، موستقیل‌لیک اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌نین عکس-صداسی ایدی. بو دؤور یارادیجی‌لیغی شاعیرین هم ده مداح‌لیغی، روشوتخورلوغو، وظیفه‌پرست‌لیگی ایفشا ائتمه‌سیله کاراکتریک‌دیر. روس اوردوسونون، قیرمیزی غصبکارلارین اؤلکه‌میزده تؤرتدیگی قیرغین‌لار، 1990-جی ایل فاجیعه‌سی شاعیرین حیاتینی فیرتینایا دؤندرمیشدی. بو موباریزه‌ده او، بوتون ساغلاملیغینی ایتیرسه‌ده، سون گوجونه‌دک میلّی ایستیقلال اوغروندا ساواشین اؤنونده گئتمیش، خالقین ایجتیماعی شوعورونون فورمالاشماسینا، آزادلیق موباریزه‌سی‌نین اورکلرده سونسوز بیر محبتله چاغلاماسینا بؤیوک تاثیر گؤسترمیشدیر. آزادلیق جارچیسی اولاراق باش مئیداندا، گنجلر آراسیندا ائتدیگی آلوولو چیخیش‌لاری، اود ساچان شعیرلری و موستقیل‌لیگیمیزین ایلکین دؤورونده یازدیغی اثرلری، بوتونلوکده بدیعی یارادیجی‌لیغی، پوبلیسیستیک فعالیتیله خالقین موباریزه یولوندا مایاک ایدی. قودرتلی، جوشقون چایا بنزر سسی ایله خالقین روحونو آلوولاندیریردی:
بیز تورکوستان ائل‌لری‌ییک،
غئیرت، قودرت سئل‌لری‌ییک.
داشناک‌لاری قووان بیزیک،
دار گؤزلری اووان بیزیک.
یئتر مئیدان سولادیلار،
یوردوموزو تالادیلار.
باکی‌میزی عزیزله‌یک.
عقرب‌لردن تمیزله‌یک!
شؤعله وئرسین بو لعل، مرجان
ائرمنی‌سیز آذربایجان!
و او زامان شاعیرین سسینه مینلرله، میلیونلارلا وطن سئودالیسی سس وئردی. بو دؤورده موباریز چیخیش‌لارینا، مئیدانی آزادلیق روحو ایله دالغالاندیردیغینا گؤره لفرتووا زیندانینا آتیلسا دا، سندلی-ثوبوتلو گونده‌لیک یازی‌لارینی ایشیق اوزونه چیخاردی، میلتین ایستیقلالینا یئتدی. بو، هر اینقیلابچی شاعیره قیسمت اولمور. صد حئیف کی، ایستیقلالیت اوغروندا قیلینجدان کسرلی میصراع‌لاری ایله دؤیوشوب، موباریزه آپارمیش آزادلیق عاشیقی ایستیقلال شاعیری اولماسینی رسماً تصدیقله‌ین ایستیقلال اوردِنی ایله تلطیف اولونماسینی گؤره بیلمه‌دی. آما نه غم، شاعیر اؤزونون و سؤزونون ابدی اولاجاغینا بوتون وارلیغی، شوعورو ایله اینانیردی. بو وطنه، خالقینا، مین‌بیر برکتلی تورپاغینا باغلی‌لیقدان قایناقلانیردی. ائله بونا گؤره ده دئییردی کی:
اودور، یانیر دان یئری...
آددیملا گونشله تن.
تورپاقدان باشلانمیر، یوخ،
کیشی قانینداکی غئیرت سئلیندن،
سندن باشلانیر وطن.
مندن باشلانیر وطن!
بو گون شاعیرین ساغلیغیندا و اؤزوندن سونرا نشر اولونموش چوخ‌سایلی کیتاب‌لارینا نظر یئتیریب، هر بیری ایله آیریجا تانیش اولاندا بو وطن اوغلونون، ایستیقلال شاعیری‌نین ایچیندن بیر وولکان کیمی پوسکورن اثرلری‌نین قودرتینه حئیرت ائتمه‌یه بیلمیرسن. 1957-جی ایلده نشر اولونموش "باهار گلیر" ایلک شعیرلر کیتابیندان باشلامیش، "سئون گؤزلر" ، "محبت داستانی" ، "هارا گئدیر بو دونیا" ، "داشدان چیخان بولاق" ، "مندن باشلانیر وطن" ، "داوام ائدیر 37" ، "من شرقم" ، "تورکون داستانی" ، "من اونسوز دا ابدی‌یم" ... اوست-اوسته 100-ه یاخین توپلودا هانسی ایدئیالاری، حیکمت‌لری احاطه ائدن مؤوضولار ایفاده اولونماییب! طبیعته، اونون یاراتدیغی گؤزل‌لیک‌لره حئیران‌لیق، میلّی ثروتیمیز اولان دیلیمیزه، مدنیتیمیزه، عادت-عنعنه‌لریمیزه، ان باشلیجاسی، وطنه، اینسانا محبت، خالقین آزادلیق، موستقیل‌لیک آرزولاری‌نین گئرچک ایفاده‌سی اولان موباریزه‌لر تاریخی، خوش گونلریمیزین وصفی اثرلری‌نین آنا موتیوینی تشکیل ائدیب. بوتون بونلارلا یاناشی، اَیری‌لری، وطنی ساتان‌لاری، قورخاق‌لاری، منصب‌پرست‌لری و بو قبیلدن بوتون ناقیض‌لیک‌لری قیلینجدان ایتی سؤزونون قودرتی ایله کسیب-دوغراییب.
خلیل رضانین یارادیجی‌لیق دیاپوزونو او قدر گئنیشدیر کی، ایندیکی مقامدا اونلاری بیر آرایا گتیرمک، عومومی‌لشمیش فورمادا بئله، هر بیریندن بحث ائتمک اولدوقجا چتین‌دیر. بو اثرلر یارادیجی‌لیغین بوتون مرحله‌لری‌نین مؤوضوسونا، ایجتیماعی-سیاسی توتومونا، وطنداشلیق مؤوقعیینه، بدیعی-پوئتیک ثیقلتینه، عوموماً بیر سیرا پرینسیپ‌لرینه گؤره هله نئچه-نئچه تدقیقات اثرلری‌نین پرِدمِتی اولاجاقدیر. بو یارادیجی‌لیغین احاطه ائتدیگی نؤوع‌لرینه گلینجه، قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، شاعیرین ایستعدادی اونا ادبی فعالیتین بیر چوخ ساحه‌لرینده قلم ایشلتمگه ایمکان وئرمیشدیر. بونلارین سیراسیندا بدیعی اثرلری، ترجومه کیتاب‌لاری، علمی اثرلری، مونوقرافیالاری، علمی-تاریخی گونده‌لیک‌لری، بونلارین دا اوزرینه اؤلوموندن سونرا وفالی عؤمور-گون یولداشی فرنگیز خانیم اولوتورکون نشر ائتدیردیگی 63 آددا کیتابینی، چاپ اولونموش و اولونمامیش گونده‌لیک‌لرینی ده علاوه ائتسک، بو یارادیجی‌لیق یولونون نه قدر زنگین، چوخ نؤوعلو و چوخ‌ژانرلی اولدوغوندان حئیرت‌لنمه‌یه بیلمریک. خلیل رضا یارادیجی‌لیغی‌نین ان ثباتلی تدقیقاتچی‌لاریندان اولان، بیر چوخ کیتاب‌لاری‌نین رداکتورو، اؤن سؤزون مؤلیفی، فیلولوژی علم‌لری دوکتورو، پروفسور علی‌زاده عسگرلی شاعیرین 80-جی ایل‌لر یارادیجی‌لیغیندان بحث ائده‌رک یازیر: " 198-جی ایل‌لرین شعیرلری معنوی دَیرلری، هومانیست کئیفیت‌لری ایله سئچیلیب. صنعتکارین هومانیزمی موعاصیر شراییطده آزاد، موستقیل و دموکراتیک کئیفیت‌لر قازانیب، معنوی-تاریخی، قان-ایدراک یادداشی ایفاده ائدیب.
خلیل رضا روحون ابدیتینی، حیاتینی قبول ائتمکله اصلینده، میلّی شخصیت‌لرین یاشاری‌لیغینی، دئمه‌لی، میلّی عنعنه‌نی تصدیق ائدیر، اونلاری خالقین یاشاتماسینی آرزولاییر.
خلیل رضانین یارادیجی‌لیغیندا اؤتری بیر هوس، عادی اووقاتلا یازدیغی بیر میصرایا، سطره بئله راست گلمک مومکون دئییل. او، هر آچیلان صاباح‌لارین بیر-بیریندن فرقلنمه‌ین عادی حیات طرزینده طبیعت حادیثه‌لریندن، بیر ظریف چیچگیندن، سیسقا اوتوندان، خیرداجا داشیندان و البته کی، اوستوندن اون‌ایل‌لیک‌لر اؤتسه ده، ایلک گنجلیک ایل‌لریندن بوتون وارلیغینی سارمیش سئوگیسیندن، دویغولاریندان دا دؤیوشکن روحلو بیر شاعیر اولاراق سؤز آچیر. بعضاً لیریک "من" اؤزونون ده دوننیندن بو گونونه یئتدیگی موباریز حیاتینا کناردان باخاراق حئیرتینی گیزله‌ده بیلمیر. یعنی موباریزه‌لر ایچره کئچن عؤمرونده صاف، عولوی حیس‌ّلرین بیر قانادی اولان سئوگیدن (البته‌کی، بو سئوگی ایلک اولاراق وطندن، آنا تورپاقدان باشلاییر!) ده قاینار طبعلی، گورسسلی بیر عاشیق تکی دانیشیر. و فیکرین ایفاده طرزی ده اونو تلقین ائدیر کی، حیاتدا هئچ بیر ایستگه، آرزویا اورگینده ایشیق، آرزو و بو آرزویا عاشیق تک باغلی اولمادان یئتمک اولماز. سئوگی، صاف نیت بوتون موشکول‌لرین آچاری، کئچیلمز سدلرین جسارتله، مردلیکله قطع اولونموش آشیریملی یول‌لاری‌دیر. موباریزه یه گئدن یولدا، یئتیشیب فورمالاشماسیندا صاف عشقی‌نین، اینجه دویغولارین اونا قول-قاناد، یئنی گوج، جوشقون بیر احتیراسلا یاشاماق، موباریزه آپارماق عزمی آشیلادیغینی "یالنیز سنین عشقینله" شعیرینده خلیل رضا گؤرون نئجه بیر ظریف‌لیکله ایفاده ائتمیشدیر:
... من دمیر قایالارین آلتیندا
بیر بولاقدیم.
نه جور قیردیم قایانی،
سوروش بس نه جور آخدیم؟
من ظریف بیر زوغ ایدیم، اوسته بئش،
اون تومورجوق.
نه جور بارلی باغ اولدو، او اینجه زوغ، او جوجوق؟
من دونن بیر گؤی بوداق، بو گون باشی قارلی داغ...
نه جور قالخیب اوجالدیم؟
سنین عشقینله آنجاق!
سنین عشقینله آنجاق!
خلیل رضا آز یاشادی، لاکین آزادلیق عاشیقی اولاراق قلبینده عومان‌لارا سیغمایان وطن و خالق سئوگیسی ایله دوپ‌دولو بیر عؤمور یاشادی. 1994-جو ایلین 22 ژوئن‌یندن سونرا اؤزو دئدیگی کیمی، ابدی عؤمرو باشلادی. میلتینی، وطنینی سئون بیر اینسان کیمی حیاتدا ان شیرین نعمت اونون اوچون آزادلیق ایدی. اؤزو ده بوتؤو و ابدی اولان بیر آزادلیق!
آزادلیغی ایسته‌میرم ذره-ذره،
قرام-قرام!
قولومداکی زنجیرلری قیرام گرک،
قیرام، قیرام!
آزادلیغی ایسته‌میرم بیر حب کیمی،
درمان کیمی
ایسته‌ییرم
سما کیمی،
گونش کیمی،
جاهان کیمی!
چکیل، چکیل، ائی غصبکار،
من بو عصرین گور سسی‌یم!
گرک دئییل سیسقا بولاق،
من عومانلار تشنه‌سی‌یم!!!
- دئین شاعیرین آزادلیق هارایی کیمی سسلنن میصراع‌لاری مینلرله، میلیونلارلا اینسانلارین قلبینی اهتیزازا گتیردی. اونون میلّی آزادلیق ایدئیالارینی ترنّوم ائدن یوزلرله اثرلری ادبیات تاریخیمیزین بیر شانلی صحیفه‌سی‌دیر. خلیل رضا حقیقی معنادا میلّی ایستیقلال شاعیری کیمی خالقین ادبی یادداشی‌نین گونشی‌دیر.
یازان: شفق ناصر
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین