چگیرتکه
بهروز دهقانی
چئویرن: عباس ائلچین
او ایل محصولوموز یاخشی ایدی. قاباقجا سو یوخ ایدی، محصولوموزون یاریسی قوروموشدو. سونرا یاغیش یاغدی، حاییف کسیلینجه سئل گلیب قاباغینا کئچنی یویوب آپاردی. هر زامان باش وئرن بو بایاغی حادیثهلرین اوستوندن کئچسک او ایل بیزی قورخوداجاق هئچ بیر شئی اولمادی. هامیمیز دیوار دیبنده اوتوروب بوغدالارین سارالماسینی، جانینا دوشوب بیچمهسینی گؤزلهییردیک.
اوزون مودّت ساریسو خستهلیگیندن فلج اولوب ائشیگه چیخا بیلمهین، تندیرین قیراغیندا خانننهمین یانیندا اوتوروب قیشیمیزا یون جوراب توخویان خان باباما، «بو ایل سونبوللرین هرهسینده اون بئش دن وار» دئدیگیمیزده سؤزلریمیزه اینانماییب دئییردی:
- بو یان-یؤرهده کیمسه اون دنهدن چوخ گؤرمهییب. ادامه مطلب ...
اورمیه و اطرافیندا ائرمنی و آسوریلارین فعالیتلری (1917-1918)
(جیلولوق فاجیعهسی )
دوکتور باریش متین
اؤزت
اوکتوبر 1917 بولشویک اینقیلابیندان سونرا روسیه ساواشدان کنارا چکیلدی. بو وضعیت بیرینجی دونیا ساواشی ایللرینده روسیه، اینگیلیس، عثمانلی و آلمان آراسیندا موختلیف موناقیشهلره، او جوملهدن فاکتیکی ساواشا صحنه اولان ایراندا تورک و آلمان قووّهلری اوچون اوستونلوک تأمین ائتدی. سؤزو گئدن مودّتده تورک قوشونلاری، ایران داخیلیندن قافقازلارا یؤنلمگه باشلارکن، اینگیلیس ده ایراندا روسیهنین بوشالتدیغی بؤلگهلری اله گئچیرمگه چالیشدی. اینگیلیس، تورک قووّهلریندن اؤنجه ایرانین قوزئیینی ایشغال ائتمک ایستهمهسینه باخمایاراق بو ایش اوچون عسگری گوجونون یئترسیز اولماسی سببی ایله اورمیه و اطرافیندا توپلانماغا باشلایان ائرمنی و آسوریلارا دستک وئردی. ائرمنی و آسوریلار دا بو بؤلگهلرده کی تورک قووّهلرینه و دینج موسلمان اهالییه سالدیریب بیر چوخونو قتله یئتیردیلر.
آچار سؤزلر : ائرمنی، آسوری، اورمیه، اینگیلیس، روسیه، عثمانلی،جیلولوق
اوکراینلیلارین، ماجارلارین، تورکلرین عومومی اجدادی - قیپچاقلار
کرم محمدلی
تاریخ اوزره فلسفه دوکتورو
تورک خالقلاری تاریخینده شانلی و یا شانلی اولمایان ایزلر بوراخان طایفالاردان بیری قیپچاقلاردیر. قیپچاقلار حاضیرکی تورک خالقلارینین اکثریتینین، او جوملهدن آذربایجان تورکلرینین تاریخینده سوی کؤکونده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش تورک خالقلاریندان بیریدیر. قیپچاق فورماسیندا ایشلنن بو سؤز چین منبعلرینده "کینچا" شکلینده کئچیر. اوروپا منبعلرینده "کوُمان" ، "پوْلوْوِتس" ، عرب منبعلرینده ایسه "کیفچاک" و یا "قیبچاق" فورماسیندا ایشلهنیر. بو سؤزون اتیمولوژیسینی هم اونلارین تامغاسی، هم ده خاریجی گؤرونوشو باخیمیندان ایضاح ائتمک اولار. اورتا عصرلرده خاریجی گؤرونوشه گؤره آیری-آیری خالقلارا آد وئریلمهسی چوخ گئنیش یاییلمیشدی. اونلاردان بیری ده قیپچاقلار ایدی. چین دیلینده "کینچا" گؤی گؤزلو، ساری ساچلی آدام دئمکدیر. حتّی چین میفولوژیسینده گؤی گؤزلو، ساری ساچلی آداملار حاقیندا دانیشاندا اونلارین کینچا اولدوغو نظره چارپیر. اوروپا، ایسلاویان دیللرینده، یونان و لاتین منبعلرینده راست گلینن "کوُمان" ، "پوْلوْوِتس" فورماسینا گلدیکده، کوُمان ساریشین، بیاض، آغ دریلی معنالارینی وئریر.
ادامه مطلب ...
اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره!
توفیق بایرام
قالخیب شاهداغینا سؤز ایسته ییرم،
چاتسین های-هاراییم دینله ینلره،
من نانکور دئییرم، ناجینس دئییرم -
اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره!
ادامه مطلب ...
محمد امین رسولزاده ایرثینده تعلیم - تربیه مسلهلری
آذربایجان ایجتیماعی-سیاسی تاریخینین گؤرکملی شخصیتلریندن اولان محمد امین رسولزاده، عئینی زاماندا پداقوژی فیکیر تاریخیمیزده ده ان لاییقلی یئرلردن بیرینی توتان نظریهچیدیر. علمی-پداقوژی باخیشلارینین کؤکونده میلّیلیک، واریثلیک، خلقیلیک، موعاصیرلیک دوران م.ا.رسولزاده بو گونکو تحصیل قوروجولوغوندا بؤیوک اهمیت کسب ائدن وطنداش-شخصیت آنلاییشینی یاراتمیشدی.
او، یوزایللیکلر عرضینده تحصیلین فارس، عرب، 19. عصردن سونرا ایسه روس دیللرینده آپاریلماسینی کسکین تنقید ائده رک یازیردی:
" تزاریزم آذربایجاندا روسلاشدیرما سیاستینی ایکی ایستیقامتده حیاتا کئچیرمگه باشلادی: بیرینجیسی، عولمالاری، موللالاری و افندیلری ایدارهلرده مأمور وظیفهسینه تعیین ائدهرک اؤز خیدمتی قوللوقچولارینا چئویریردی، ایکینجیسی ایسه آذربایجانلی اوشاقلاری روس مکتبلرینده اوخودوب اونلاردان روس طبیعتلی "اوُچیتِللر(موعلیملر)" حاضیرلاییردی. بئلهلیکله، دوغما کلاسیکلریمیز عوضینه، گونئی آذربایجانداکی "میرزهلر" فردوسینی، سعدینی، قوزئی آذربایجانداکی "اوُچیتللر" ایسه پوشکینی، لرمونتوفو، تولستویو و باشقالارینی تبلیغ ائتمگه باشلاییردیلار. نه فارسلاشمیش "میرزهلر" ، نه ده روسلاشمیش "اوُچیتللر" خالقین ایستک و آرزولارینی باشا دوشوردولر."
آذربایجانچیلیق و تورکچولوگون قارشیلیقلی موناسیبتلری
بو دؤورده آذربایجانچیلیق ایدئولوژیسینین اساسیندا وطن اخلاقی، وطنچیلیک دویغوسو دورور. آذربایجان خالقینین وطن اخلاقی، واحید دؤولتچیلیک شوعورو اوغروندا، وطنین ایشغالی و شخصیت آزادلیغی اوغروندا موباریزهسینده عوموم میلّی ایدئیا و ایدئولوژیلر حلائدیجی رول اویناییردی.
آذربایجانین گونئییه و قوزئییه، خانلیقلارا پارچالانماسی، واحید میلّی شوعورون و میلّی ایدئولوژینین تشکّولونه انگل اولدو. آذربایجانچیلیق ایدئولوژیسی بو دؤورده شرق و غرب دَیرلرینین سنتز شکلینده تظاهور ائتدی. عنعنهوی شرق ایدئولوژیلریندن گلن نور، عرفان، کمال ذکا، بشریلیک و معاریفچیلیگین عوضوی وحدتیندن عیبارت اولان آذربایجان ایدئولوژیسی تورکچولوک، ایسلامچیلیق، اوروپاچیلیق و آذربایجانچیلیقلا قوووشدو. بو دؤورون ایدئولوژیسینده جمعیت، اینسان، معنویات، میلّی-معنوی دَیرلر اؤن پلانا چکیلدی.
19. عصرین سونلاری، 20. عصرین اوّللرینده فعالیت گؤسترن ایدئولوقلارین یارادیجیلیقلاری سایهسینده میلّی ایدئولوژی فورمالاشدی.19.عصرده ایکی بؤیوک تورکچو م.ف.آخوندزاده و اسماعیل بیگ قاسپیرالی اؤز "ترجومان"-ی ایله تورکچولوگو تبلیغ ائدیر، 20. عصرین اوّللرینده ایسه علیبیگ حسینزاده، احمدبیگ آغااوغلو و علیمردان بیگ توپچوباشوف اوزون ایللر بویو حاکیم اولان سوننیلیک و شیعه لیک آنلاشیلمازلیقلارینی اورتادان قالدیراراق، تورکچولوک و ایسلامچیلیق فیکیرلری اطرافیندا بوتون آذربایجانلیلاری توپلاماغا چالیشدیلار. اونلارین هر بیرینین یارادیجیلیغیندا میلّی آزادلیق اوغروندا ایمپریالیزمه قارشی موباریزه آپاریجی یئر توتوردو. البته، دونیادا بنزری اولمایان ایمپریالیزم سانسورونو آشیب، بیرباشا میلّی-آزادلیق ایدئیاسینی تبلیغ ائتمک غئیری-مومکون ایدی. اونا گؤره ده، قئید ائتدیگیمیز ضیالیلارین اکثریتینین اثرلرینده آذربایجانچیلیق ایدئیالاری اؤنه چکیلیردی. ا.آغااوغلو خالقی ایسلام ایدئیالاری اطرافیندا جمعلشدیرمکدن توتموش میلّی اولماغا قدر بوتون اوصوللاری مقبول ساییردی. ع.حسینزاده تورک دونیاسی ایدئیاسیندا آذربایجانلیلارین کؤکلرینی آراشدیریردی.
ع.حسینزادهنین نشر ائتدیردیگی " فیوضات "-این تبلیغ ائتدیگی ایدئیالار آراسیندا تورکچولوک و آذربایجانچیلیق اساس یئر توتدو کی، بو آختاریش مئییللری ده سونراکی ایللرده داها گئنیش و چوخپلانلی شکیلده اینکیشاف ائتدیریلمیشدیر. ادامه مطلب ...
آذربایجان خالقینین طالع کیتابی - "آنامین کیتابی"
بؤیوک رئالیست صنعتکار جلیل محمدقولوزادهنین «آنامین کیتابی» اثری میلّی ایستیقلال، دؤولتچیلیک، موستقیللیک ایدهآللارینی اؤزونده عکس ائتدیرن چوخ قیمتلی بدیعی مخزندیر. بو اثر، فیکریمیزجه، باشدان-باشا سمبوللار اثریدیر. بو پیئس اصل آذربایجاننامهدیر، آذربایجانچیلیق ایدئیالارینین منبعیدیر. آکادمیک عیسی حبیببیلینین سؤزلریله دئسک: «آنامین کیتابی» – آذربایجانین میلّی ایستیقلالی حاقیندا ۲۰-جی عصر بویو یازیلمیش سیلسیله اثرلرین معنوی آناسیدیر. ...ج.محمدقولوزادهنین «آنامین کیتابی» اثری ...میلّی-معنوی اؤزونودرک، وطنچیلیک، میلّی بیرلیک و موستقیللیک درسلیگیدیر. «آنامین کیتابی» – آذربایجانین...طالع کیتابیدیر، میلّی ادبیاتیمیزین ان موکمّل آذربایجاننامهسیدیر».
ادامه مطلب ...
آزادیستان مملکتی ؛ گونئی آذربایجان میلّی حؤکومتی
(1920-جی ایل آوریل - سپتامبر)
بیرینجی دونیا ساواشینین دوغوردوغو تاریخی شراییطده، قوزئی آذربایجاندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا خالق اؤز میلّی دؤولتچیلیک عنعنهلرینین دیرچلیشی اوغروندا موباریزه یه قالخدی.
ساواش ایللرینده ایران اراضیسی، او جوملهدن اؤلکهنین قوزئی-باتیسینی احاطه ائدن گونئی آذربایجان تورپاقلاری دا خاریجی دؤولتلرین حربی عملیات مئیدانینا چئوریلمیشدی. ایران ایرتیجاسی و یادائللی ایشغالچیلارین آغالیغی خالقین اونسوز دا آغیر اولان وضعیتینی، اؤلکه داخیلینده کی ضیدیتلری سون حدّه چاتدیرمیشدی. روسیهده فوریه اینقیلابی نتیجهسینده تزار موطلقیتی دئوریلسه ده روس قوشونلاری هله ده گونئی آذربایجانی ایشغال آلتیندا ساخلاییردیلار. شاهلیق رژیمینه و خاریجی ایشغالچیلارا قارشی بوتون ایرانی احاطه ائدن خالق حرکاتی، آنایاسالی قورولوش و دموکراتیک دییشیکلیکلر اوغروندا موباریزه، چوخ چکمهدن، گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتی کاراکتری آلماغا باشلادی.
روسیهده باش وئرن حادیثهلر، آذربایجانین قوزئیینده آزادلیق حرکاتینین غلبهسی، میلّی دؤولتچیلیک عنعنهلرینین دیرچلیشی و آذربایجان خالق جومهوریتینین حیاتا کئچیردیگی ایصلاحاتلار اؤلکهنین گونئیینده میلّی آزادلیق حرکاتینی داها دا قووّتلندیردی.
گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتینا 1905-1911-جی ایللر ایران اینقیلابینین فعال ایشتیراکچیسی اولان شیخ محمد خیابانی (1879-1920) باشچیلیق ائدیردی.
خیابانی حرکاتی و تبریزده میلّی حؤکومت، ایران تاریخچیلرینین گؤزو ایله
عینالله مدتلی
آمعا فلسفه اینستیتوتونون علمی ایشلر اوزره دیرکتور موعاوینی، تاریخ علملری دوکتورو، فؤوقالعاده و صلاحیتلی سفیر
1920-جی ایلین آوریل-سپتامبر آیلاریندا گونئی آذربایجاندا میلّی حؤکومتین یارادیلماسی ایله نتیجهلنن شیخ محمد خیابانی حرکاتینا دایر ایراندا اونلارلا ماراقلی تدقیقات اثرلری، کیتابلار، خاطیره لر، مقالهلر یازیلیب. هم سووئتلر دؤنمینده، هم ده 1991-جی ایلدن باشلانان موستقیللیک ایللرینده آذربایجان جومهوریتینده ده آذربایجان میلّی-دموکراتیک حرکاتلاری تاریخینده اهمیتلی یئر توتان خیابانی حرکاتی، تبریز عوصیانی و میلّی حؤکومتین فعالیتی گئنیش تدقیق ائدیلیب.
ادامه مطلب ...