رضا شاهین آشماسینین آردیندان میدانا گلن اؤزگورلوک سونوجوندا آذربایجاندا دا اونلارجا قزئت چیخماغا باشلامیشدی. 1941-1946دا آذربایجاندا یایینلانان 36 قزئتدن تخمیناً 15-ی تورکجه ویا تورکجه-فارسجا اولموشدور.
آذربایجان (قزئت)
دؤنمین ان اؤنملی قزئتی اولان آذربایجان، 1945 ایلینه قدر آذربایجان جمعیتینین، 1945دن 1946 ایلینه قدر ایسه آذربایجان دموکرات فیرقهسینین اورگانی اولاراق تبریزده یایینلانمیشدیر. آذربایجان-ای دموکرات آدییلا چیخدیغی بیرینجی دؤنمدن اعتباراً دیل مسلهسی و آذربایجانین خالقین ایرادهسی ایله یؤنتیلمهسی گرکدیگی؛ مرکزی حؤکومت، آمریکا و اینگیلیسین اؤلکهدهکی سیاستلرینین تنقیدی؛ ایراندا و آذربایجاندا دموکراتیک بیر حؤکومته دستک وئریلمهسی کیمی قونولار یئر آلماقدادیر. قزئتین بیرینجی یایین دؤنمینین سوروملو مدیری ع. شبستری و باشیازارلیغینی ایسماعیل شمس ایدی. بو دؤنمده قزئت هفتهده ایکی کز یایینلانمیشدیر. م. مجیدی قزئتین ایلک دؤنمینین سادهجه فارسجا چیخدیغینی یازارکن، و. مصطفییئو اونون تورک و فارس دیللرینده چیخمیش اولدوغونو بیلدیرمکدهدیر. آذربایجان قزئتینین تورک دیلینه یؤنهلیک اولوملو توتومو، اونون ایلک دؤنمده ده ایکی دیلده چیخمیش اولدوغو ائحتیمالینی گوجلندیرمکدهدیر. نئجهکی، قزئتین 24 آذر 1320 (1941) تاریخلی ساییسیندا دیل مسلهسی اوزرینه بئله بیر یازی یایینلانمیشدیر:
…هر بیر میلّت اؤِز میلّی دیلینی، عادت-عنعنهلرینی قورومالی، اؤِز ایشلری و گلیشیمی ایله باغلی مسلهلری اؤِزو ایداره ائتمهلیدیر. باشقا میلّتلرین اونون دیلینه و دیگر ایشلرینه قاریشماسی یاسادیشی و اؤزگورلوگه ضیددیر. بیز اعلان ائدیریک کی، اؤِز دیلی، میلّتی و گلنگی اولان آذربایجان، آنا دیلینی اوخوماقدا، بو دیلده اوخوللاردا تحصیل آلما و کیتاب یایینلاما حاقّینا صاحیبدیر.
قزئت عئینی زاماندا آذربایجانلیلارین باغیمسیز بیر میلّت اولدوغو، "ایران میلّتی" تئریمینین ایسه دوغرو اولمادیغی فیکرینی ساوونماقدادیر. قزئت یازارلارینا گؤره، "میلّت، دویغو، دیل، گلنک و اراضی بیرلیگینه صاحیب اولان خالقا دئییلیر." بو اؤزللیکلر آذربایجاندا اولدوغو حالدا، ایراندا یوخدور. چونکو ایران چوخمیلّتلی بیر اؤلکهدهدیر. دولاییسییلا دا هیچبیر دیل ایران باغیمسیزلیغینین سیمگهسی اولا بیلمز.
آذربایجان دموکرات فیرقهسیندن سونرا بو پارتینین رسمی اورگانینا چئوریلن آذربایجان قزئتی، ایکینجی دؤنمینه یئنه علی شبسترینین مدیرلیگی ایله باشلار. 30.-97. ساییلار یایین قورولو، 98.-151. ساییلار احمد موسوی، 152.-246. ساییلار فتحی خشکنابی و 247.-288. ساییلار ایسه ایسماعیل شمسین باش یازارلیغیندا یایینلانیر. قزئتین بو دؤنمدهکی دیلی اساساً تورکجهدیر. باش یازیلارین بؤیوک بیر قیسمینی پ ایمضاسی ایله ج. پیشهوری و ج ایمضاسی ایله سلاماله جاوید یازمیشدیر. (آذربایجان قزئتی، س. 11: 1-2) قزئتین 2. دؤنمینین بیرینجی ساییسینداکی "فیرقهمیز ایشه باشلادی" آدلی باشیازیسی ایمضاسیزدیر. باشیازیدا آذربایجان دموکرات فیرقهسینین رسماً فعالیته باشلاماسی بیلدیریلیرکن بو فیرقهنین ایرانین باغیمسیزلیغینا ایناندیقلاری حالدا آذربایجان خالقینین موقدّراتینین اؤزو طرفیندن تعین ائدیلمهسی گرکدیگی ده یازیلماقدادیر. عئینی ساییدا "روزنامهمیزین دیلی" عونوانی آلتیندا تورکجهنین سون درجه زنگین بیر دیل اولدوغو و خالقین قانیندا و اورگینده کؤک سالدیغی یازیلدیقدان سونرا قزئتین بو دیله داها چوخ اؤنم وئرهجگی بیلدیریلمیشدیر. یازارا گؤره، "آذربایجان دیلی او قدر قووّتلی و اونون صرف و نحو قایدلاری او قدر مؤحکم و طبیعیدیر کی حتّی اونون ایچینه وارید ائدیلمیش فارس و عرب کلمهلری ایخراج ائدیلسه بئله اونونلا بؤیوک فیکیرلری، عالی مقصدلری یازوب شرح وئرمک مومکوندور." (آذربایجان قزئتی، سایی (1)
آذربایجان قزئتینین همن همن بوتون ساییلاریندا ج. پیشهورینین دانیشقلارینین اؤزتی وئریلمکدهدیر. 6. ساییدا ج. پیشهوری "فیرقهمیزین تاریخی ایشی" باشلیقلی یازیسیندا آذربایجان دموکرات فیرقهسینه قیسا بیر سوره ایچینده اون مینلرجه یئنی اویهنین قئیده آلینماسی بؤیوک بیر گوج اولوشدوردوغونو و میلّی اؤزگورلوگون تامین ائدیلمهسی اوچون اونلارین اؤزوئریسینه ائحتیاج دویولدوغونو بیلدیریلمکدهدیر.
عئینی ساییدا تبریزین تئاتر اویونجولاریندان جواد شفیزاده ایمضالی بیر یازیدا تبریزده، خویدا و اورمیهده دفعهلرجه اوزئییر حاجیبیگووون مشدی عباد، آرشین مال آلان، لیلی و مجنون، شاه عباس و خورشید بانو اوپرا-تئاترلارینین گؤسترییه سونولدوغونو و هر دفعهسینده ده خالقین بگندیگینی اؤیرهنیریک. (آذربایجان قزئتی، سایی 7).
آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده تورکجه تئاترلا ایلگیلی بیلگیلره اکرم راحیملینین اثرینده ده قارشیلاشیریق. راحیملییه گؤره، آ.م.ح-نین قورولوشوندان اؤنجه تبریزده ایلکل بیر شکیلده فعالیبت گؤسترن "آذربایجان" ،"فیردوسی" ،"ایران" ،"تبریز" و "حقیقت" تئاتر قروپلاری قوزئی آذربایجان تئاترچیلارینین یاردیمی ایله آذربایجان میلّی تئاترینین تملینی قویدولار. میلّت و وطن سوگیسی؛ جهالت و موهوماتلا موباریزه؛ اخلاق، کولتور و قادینلارین توپلومداکی سورونلاری آذربایجان میلّی تئاترینین اساس قونولارینی تشکیل ائتمکده ایدی. بو دؤنمده ان چوخ اوینانان تئاترلارین باشیندا او. حاجیبیگووون "او اولماسین، بو اولسون" ویا باشقا آدی ایله "مشدی عباد" ؛"آرشین مال آلان" ؛جعفر جبارلینین "آیدین" ،"اود گلینی" ،"آلماس" ؛اوکتای ائلاوغلو و ج. محمدقولوزادهنین بیر چوخ درام اثری گلیردی. 28 مارت 1946دا ایسه آ.م.حنین قراریله تبریزده آذربایجان دولت درام تئاتری قورولدو .
آذربایجان قزئتینده "فیرقهمیز ایرهلی گئدیر" ،"بؤیوک بلالاردان بیری" ،"ایالت انجومنی" ،"هامی بیلمهلیدیر" (سایی 2)؛ "میلّت بیزیملهدیر" (فارسجا) (سایی 4)؛ "لندن انجومنینه گؤندریلن تلگراف" ،"میلّی مطبوعات یاراتماق یولوندا" (سایی 10)؛ "ایرتیجاع باش قالدیردی" ،"آذربایجانین بؤیوک خالق و معاریف خادیمی روشدیه" ،"ایراندا فاشیزمین گؤسترگهلری" (فارسجا)، (سایی 11)؛ "فیرقهمیزین بیرینجی کونگرهسی موناسیبتییله" ،"آذربایجان دموکرات فیرقهسی عوضولری بیلمهلیدیر" (سایی 12)؛ "ارباب و رعیت مسلهسینین حلّی" ،"یئنی حیاتا دوغرو" (سایی 13)؛ "بیزی اؤز حالیمیزا قویسونلار" ،"آذربایجان دموکرات فیرقهسینین عومومی ییغینجاغی " (سایی 14)؛ "آذربایجان بیر داها آلدانمایاجاقدیر" (فارسجا) (سایی 15)؛ "آذربایجان اؤز تاریخی وظیفهسینی اونوتماز" ،"بئرلین فیلمی" (سایی 16)؛ "بیرینجی کونگرهمیز" ،"بالکان مسلهسینین حلّی" (فارسجا) (سایی 17)؛ "موختاریّت مسلهسی و انجومن-ای ایالتی" ،"قزوینده یاشایان آذربایجان جاوانلارینین قراری" (سایی 18)؛ "فرّخو نه اوچون گؤندریرلر" ،"آذربایجانلیلاری تانییین" (فارسجا) (سایی 19) کیمی مقالهلر و "وطن سئوگیسی" (سایی 6)؛ "حاق و آزادلیق " (سایی 7)؛ "یاشاماز" (سایی 10)؛ "گول آذربایجان" (سایی 11)؛ "همیشهلیک یاشا آذربایجان" (سایی 12)؛ "اویان ائی آذریستان اهلی" (سایی 13)؛ "نییه" (سایی 14)؛ "اوغرولار ال-قول آچیب هر گئجه بیر یانا گئدیر" (سایی 16)؛ "شرفلی آذربایجانا" (سایی 17)؛ "گلین دوستلار، گلین" (سایی 18)؛ "وطن" (سایی 19) آدلی شئعیرلر یئر آلماقدادیر.
آزاد میلّت (قزئت)
"آزاد ملّت" قزئتی آذربایجان میلّی حؤکومتینین قورولوشوندان 73 گون سونرا 5 ایسفند 1324 دن آذر 1325-ه قدر آذربایجان میلّی مجلیسینین اورگانی اولاراق اسماعیل شمسین مدیرلیگینده تبریزده یایینلانمیشدیر. 4 صحیفهده، 43*28 فورمتده هفتهده اوچ کز تورکجه چیخان بو قزئتده آذربایجان میلّی مجلیسینین قرارلاری، سیاسی و توپلومسال اؤزگورلوکلر، آذربایجانین تانیمیش شخصیتلرینین تانیتیمی، آذربایجانین اؤنملی مسلهلری، ایچ و ائشیک خبرلر و یوروملار و دؤولت اعلانلارینا گئنیش یئر وئریلمیشدیر. قزئت رسیملی و آغ-فارا رنگده اولوب توپلام 116 سایی یایینلانمیش، 1946 ایلینده آذربایجان میلّی حؤکومتینین دوشورولمهسیندن سونرا باغلانمیشدیر.
آذر (قزئت)
آذر قزئتی آذربایجان دموکرات فیرقهسینین زنجان قولونون اورقانی اولاراق 30 یانوار 1946دا منوچهر ساعد وزیری طرفیندن تورکجه اولاراق یایینلانمیشدیر. قزئتین سیاسی خبر آغیرلیقلی اولدوغو، آذربایجان میلّی حؤکومتینین قرارلاری و فعالیتلرینی زنجانا یانسیتدیغی بیلینمکدهدیر. بو دؤنمده چیخان دیگر تورکجه قزئتلر کیمی آذربایجان میلّی حؤکومتینین دوشورولمهسینین آردیندان باغلانمیشدیر .
آذربایجان اولدوزو (قزئت)
"آذربایجان اولدوزو"-نون ایلک ساییسی 16 دئکابر 1944 ایلینده "ستاره آذربایجان" آدییلا فارس و تورک دیللرینده تبریزده یایینلانمیشدیر. محمد علی هلال ناصرینین مودیرلیگی و باشیازارلیغیندا ایران توده پارتیسینین ایشچیلر و امکچیلر بیرلیگینین اورقانی اولاراق چیخان قزئت 6-8 صحیفهده، 34*24 س.م اؤلچولرینده اولوب ایللیک آبونهسی 180 و تک سایی فیأتی 5 ریالدیر. قزئتده هم ساتیریک، هم ده جیددی و تنقیدی یازیلار یئر آلماقدادیر. آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده "آذربایجان اولدوزو" آدییلا یایینینی دوام اتتیرن قزئتین یازارلاریندان بیری ده تانینمیش قرئتهچی ایسماعیل شمسدیر. قزئتین ایکینجی دؤنمینین 4. ساییسیندا امنیّت شوراسینین ایرانلا ایلگیلی موذاکرهلری، قادینلارین توپلومسال فعالیبتلری، شاعیر قطران تبریزینین حیاتی و آذربایجانین قونشو اؤلکهدهلرله ایلیشکیلری کیمی قونولار اله آلینمیشدیر.
اورمیه (قزئت)
آذربایجان دئموکرات فیرقهسینین اورمیه قولونون اورقانی اولاراق اورمیهده تورکجه اولاراق یایینلانمیشدیر. ابو تورابیان، قزئتین ایلک کز 4 بهمن (24 یانوار) 1946دا چیخدیغینی یازیر. قزئتله ایلگیلی چوخ بیلگی یوخدور. آنجاق، انور اوزون-ا گؤره، هفتهده ایکی کز و توپلام 25 سایی یایینلانمیشدیر. جلیلی ایسه قزئتین هفتهلیک اولدوغونو سؤیلهییر.
جاوانلار (قزئت)
آذربایجان دموکرات فیرقهسینین گنجلر قولونون اورقانی اولاراق تبریزده تورکجه یایینلانمیشدیر. جاوانلار هفتهلیک قزئتینین ایلک ساییسی 25 اوردیبهشت (15 مای) و سون ساییسی آذر (دئکابر) 1946دا چیخمیشدیر. ا. اوزون یانلیش اولاراق قزئتین 1942ده چیخدیغینی یازمیشدیر. قزئت آذربایجان میلّی حؤکومتینین ییخیلماسیندان سونرا باغلانمیشدیر.
جودت (قزئت)
ایلک ساییسی مورداد (اییول-آوقوست) 1927ده اردبیلده حسن جودتین مودیرلیگینده چیخان جودت قزئتی 1938ده باغلانمیش، بش ایل سونرا غلامحسین حبیبالهینین مودیرلیگی و حسن جودتین باشیازارلیغیندا تکرار یایینا باشلامیشدیر. جودت قزئتی ایکینجی دؤنمده آذربایجان دموکرات فیرقهسینین اردبیل اورقانی اولاراق تورک و فارس دیللرینده یایینلانمیشدیر. قزئتین صاحیبی حسن جودت دؤنمینین آیدین شخصیتلریندن اولموش، اردبیلده ایلک کز قرائتخانا، تئاتر سالونو و قورقوشون مطبعهسی تأسیس ائتمیشدیر. قزئت 1946 ایلینده باغلانمیشدیر .
شفق (درگی)
شوروی ایله کولتورل ایلیشکی ساغلایان ایران جمعییتینین تبریز قولونون اورقانی اولاراق یایینلانان شفق درگیسینین ایلک ساییسی مورداد (اییول-آوقوست) 1945ده تبریزده چیخمیشدیر. داها چوخ ادبی-بدیعی ایچریکلی یازیلارین بولوندوغو بو درگیده آرا سیرا فارسجا یازیلارا دا یئر وئریلمیشدیر. درگی اورتالاما 60 صحیفهده و 17*24 س.م اؤلچولرینده آیلیق اولاراق یایینلانمیشدیر م. س. طباطبایی درگینین توپلام 12 سایی چیخدیغینی سؤیلهییر .
غلبه (قزئت)
آذربایجان میلّی حؤکومتی تحصیل ناظیری محمد بیریانین مودیرلیگینده آذربایجان ایشچیلر و امکچیلر بیرلیگینین اورقانی اولاراق چیخان غلبه قزئتینین ایلک ساییسی ایسفند 1324 (مارت 1946)ده تبریزده یایینلانمیشدیر. قزئتین دیلی تورکجهدیر. 2-4 صحیفهده، 32*42 س.م اؤلچولرینده اولوب سوسیالیست پارتیلر و آذربایجان ایشچی و امکچیلری ایله ایلگیلی خبرلری یایماقدا ایدی. قزئت، آذربایجان میلّی حؤکومتینین دوشورولمهسیندن سونرا باغلانماق مجبوریتینده قالمیشدیر.
قیزیل عسگر (قزئت)
"قیزیل عسگر" ایکینجی دونیا ساواشی ایللرینده، اورمیهده قیزیل اوردونون دستگی، زلفعلی ابراهیمووون باشیازارلیغی ایله چیخاریلان تورکجه قزئت ایدی.
مدنیت (قزئت)
شوروی کولتور ائوی طرفیندن تورکجه اولاراق تبریزده یایینلانان مدنییت قزئتینین ایلک ساییسی ابو تورابیان-ا گؤره فروردین (مارت-آپرئل) 1946، مجیدییه گؤره ایسه عئینی ایلین شهریور (آوقوست-سئنتیابر) آییندا چیخمیشدیر. قزئت 4 صحیفهده، 36*28 س.م اؤلچولرینده اولوب سیاسی، ادبی قونولاری ایچرمکدهدیر. ایلک صحیفهسی رنگلی و شکیللی اولان مدنیّت قزئتینین بیرینجی ساییسیندا آذربایجانین تانمیش ساتیرا شاعیری معجز شبسترینین شئعیری یایینلانمیشدیر. قزئتین یایینی آذربایجان میلّی حؤکومتینین دوشورولمهسیندن سونرا دوردورولموشدور .
وطن یولوندا (قزئت)
2. دونیا ساواشی سیراسیندا شوروینین قیزیل اوردوسو دستگیله 1942-1946 ایللرینده تبریزده تورک دیلینده چیخاریلان وطن یولوندا قزئتینین رداکتؤرلوغونو قوزئی آذربایجانلی میرزه ابراهیموو؛ ح. شاهگلدییئو؛ جعفر خندان و رضا قولییئو اولموشدور. ایلک نؤمرهسی 1941-جی ایل اوکتیابر آیینین 11-ده گون آشیری اولاراق یایینلانماغا باشلامیشدیر. قزئتین چاپ اولونماسینین بیرینجی مرحلهسی 1942-جی ایل آپرئلین 13-ه قدر داوام ائتمیش و بو مودتده 89 نؤمرهسی چیخاریلمیشدیر.
ایکی ایللیک فاصیلهدن سونرا 1944-جو ایل آپرئل آیینین 10-دان قزئتین ایکینجی مرحلهسینین یایینی باشلانمیشدیر. بو مرحله1946-جی ایلین مایین 1-ه قدر داوام ائتمیش و همین مودّت عرضینده (1941-1946) قزئتین 406 نؤمرهسی یایینلانمیشدیر.
4 صحیفهده، 42*29 س.م اؤلچولرینده اولان قزئت، 2. دونیا ساواشی خبرلری، قیزیل اوردونون ظفرلری، قوزئی آذربایجان صنعت و بیلیم آداملارینین تانیتیمی، سوسیالیزم دونیاسینین ساواش قهرمانلارینین تانیتیمی، گونئی آذربایجان میلّی مجلیسینین خبرلری و فاشیزم علئیهینه تبلیغات آپارماقدا ایدی.
قزئتین صحیفه لرینده محمد بیریا، میر مهدی اعتیماد، علی فطرت، آشیق حسین جاوان، بالاش آذراوغلو، علی توده، یحیی شیدا، محمدباقر نیکنام، محمدعلی فخرالدینی (محزون)، حکیمه بلوری، علی نیشانی، حبیب ساهر، قولو خان بورچالی، تاغی میلانی، محمدعلی هلال ناصری، مدینه گولگون و بیر چوخ باشقالارینین شئعیرلری، محمدلو عباسی، ع.صفوت، عبداله فریور، صمد صباحی، میر رحیم ویلایی، محمدعلی فرزانه (قوسی) و بیر چوخ باشقالارینین مقالهلری چاپ اولونوردو.
اؤز ادبی دیلینی اؤیرنن آذربایجانلیلار اوچون "وطن یولوندا" قزئتینین خوصوصن بؤیوک اهمیتی واردیر. "وطن یولوندا" قزئتی اوزون ایللر رضا شاه حاکیمیتیندن سونرا ایراندا ایلک دفعه تورک دیلینده چاپ اولونان قزئت ایدی.
قزئتین نشر اولوندوغو ایللرده (1941-1946) میرزه ابراهیموو، حسن شاهگلدییئو، رضا قولییئو اونون باش رئداکتورلاری اولموش، رئداکسیادا ایسه شاعیرلردن سلیمان رستم، عثمان ساریوللی، محمد راحیم، یازیچیلاردان سلیمان رحیموو، عوض صادیق، انور محمدخانلی، قیلمان ایلکین (موسایئو)، سیف الدین داغلی (عباسوو)، جبار مجنونزاده، ژورنالیست، عئلم و مدنیت خادیملریندن اسرافیل نظروو (مسئول کاتیب)، غلام محمدلی، حمید یولچییئو، جعفر خندان (باش رئداکتورون موعاوینی)، مهدیخان وکیلوو، میرزآغا قولوزاده، رحیم سولطانوو، محمدآغا سولطانوو، رساملاردان ایسماعیل آخوندوو، کاظم کاظمزاده، سالام سالامزاده و بیر چوخ باشقالاری ایشلهمیشلر.
"وطن یولوندا" قزئتینین صحیفهلرینده 50-یه یاخین یئرلی شاعیر اؤز شعرلرینی چاپ ائتدیریردی. ائله اونلار دا قزئتین نزدینده "شاعیرلر مجلیسی"نین یارانماسینین تشبوثچوسو اولدولار. "شاعیرلر مجلیسی"نین ایلک ایجلاسی 1945-جی ایل یانوارین 7-ده کئچیریلدی و میر مهدی اعتیماد اونون صدری سئچیلدی.
گونش (درگی)
گونش درگیسی ایله ایلگیلی سادهجه "آذربایجان دؤورو مطبوعاتی" کیتابیندا قیسا بیلگی واردیر. درگی، 1946 ایلینده آذربایجان شاعیر و یازیجیلار جمعییتی طرفیندن تبریزده یایینلانمیش صنعت، توپلوم و تاریخ ایچریکلی بیر مجموعهدیر.
یئنی شرق (قزئت)
یئنی شرق قزئتینین ایلک ساییسی ایسفند 1322 (1943)ده ایران توده پارتیسینین آذربایجان قولونون اورقانی اولاراق محمود تورابینین مودیرلیگینده تبریزده یایینلانمیشدیر. باکیده چیخان 21 آذر درگیسینده قزئتین ایلک ساییسینین 1941ده چیخمیش اولابیلهجگی سؤیلنسه ده، دیگر قایناقلاردا بو تاریخ 1943 اولاراق گؤستریلمیشدیر. قزئت دئکابر 1945-ه قدر "خاور نو "آدی آلتیندا فارسجا؛ آذر 1324 (دئکابر 1945)دن دئکابر 1946یا قدر "یئنی شرق" آدییلا تورکجه یایینلانمیشدیر. انور اوزون قزئتین اؤلچولرینی 34*47/5 اولاراق وئریرکن، موسی مجیدی ایلک ساییلارینین 32*46 و داها سونراکی ساییلارین 42*28 س.م اؤلچولرینده اولدوغونو یازیر. قزئتین ایچریگینی آذربایجان میلّی مجلیسینین قرارلاری، آذربایجان خبرلری و اعلانلار اولوشدورماقدادیر. یئنی شرق، میلّی حؤکومتین دوشورولمهسینین آردیندان باغلانمیشدیر.
اتک یازیلار:
قایناقلار:
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفهسیندن یارپاقلار: شیخ محمد خیابانی
دوکتور فایق علیاکبرلی
آذربایجان تورک موتفکّیری شیخ محمد خیابانی (۱۸۷۹-۱۹۲۰) تبریز یاخینلیغینداکی خامنه قصبهسینده آنادان اولموش، تبریز و ماخاچقالا شهرلرینده دینی و دونیوی علملردن تحصیل آلمیشدیر. بئله کی، آسترونومی، ریاضیاتلا یاناشی، ایسلام فلسفهسی، ایسلام تاریخی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی موجتهیدلیک درجهسینه یوکسلمیش، بیر مودّت حاجی کریمخان مسجیدینین آخوندو، ایمام جومعهسی، واعیظی اولموشدور. او، ۱۹۰۷-۱۹۰۹-جو ایللرده قاجارلاردا باش وئرمیش مشروطه حرکاتیندا موهوم رول اوینایاراق تبریز انجومنینین و شورا مجلیسینین وکیلی، ۱۹۰۹-۱۹۱۱-جی ایللرده فعالیت گؤسترن ۲-جی مجلیسده دموکرات پارتیاسینین آذربایجاندان سئچیلن میلّت وکیلی اولموشدور. ۲-جی مجلیس تهران حکومتی طرفیندن بوراخیلدیقدان آز سونرا خیابانی یئنیدن چار روسیهسینه اوز توتاراق ۱۹۱۶-جی ایله قدر ماخاچقالادا و پتربورقدا یاشامیشدیر. چار روسیهسینده اولدوغو مودّتده سوسیال-دموکراسی تعلیمی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی ده بو ایدئیایا خئیلی درجهده ماراق یارانمیشدیر. ۱۹۱۷-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابی چار روسیهسینده اولدوغو کیمی، قاجارلاردا دا گئنیش عکس-صدا دوغوردو کی، دموکرات پاراتیاسینین آذربایجاندا-تبریزدهکی ویلایت کومیتهسینین صدری اولان خیابانی قیسا بیر مودّتده آذربایجان تورکلرینین لیدرینه چئوریلدی. عئینی زاماندا، او، ۱۹۱۷-۱۹۲۰-جی ایللرده تبریزده نشر ائدیلن "تجدد" ("یئنیلشمه") قزئتینین اساس یازارلاریندان بیری اولموشدور. دموکرات پارتیاسینین آذربایجان ویلایت کومیتهسینین ۱۹۱۷-جی ایلین آقوستونداکی ایجلاسینین قراری ایله موستقیل آذربایجان دموکرات فیرقهسی (آدف) یارادیلیب، اونون مرکزی کومیتهسینین صدری خیابانی سئچیلمیشدیر. ۱۹۱۷-۱۹۱۸-جی ایللرده آذربایجان، خوصوصیله ده تبریز آدف و اونون لیدرینین بؤیوک نوفوذو آلتیندا اولوب، دئمک اولار کی، ایداره ائتمه اونلارین اؤز اللرینده ایدی. همین دؤورده آذربایجان اوچون ایسه اساس تهلوکه تهران حکومتیندن چوخ ۱۹۱۷-۱۹۱۸-جی ایللرده بؤیوک بریتانیا، فرانسه و آمریکا طرفیندن آسوریلارلا ائرمنیلردن عبارت یارادیلمیش قوندارما "خریستیان قوشونو" یا دا قوندارما "آسوری دؤولتی" ایدی. "آسوری-ائرمنی دؤولتی"نین اساس هدفی ده آذربایجان تورکلرینی اتنیک سویقیریم ائتمک ایدی کی، نه خیابانی، نه ده اونون باشچیلیق ائتدیگی آدف "ایرانچیلار"لا اونلارین هاوادارلارینین، یعنی اینگیلیسلرین، روسلارین "خریستیان اوردوسو"نون آذربایجاندا باشلاتدیقلاری قیرغینلارین قارشیسینی آلماق گوجونده دئییلدیلر. "آسوری-ائرمنی دؤولتی" ۱۹۱۸-جی ایلین فوریه-مای آیلاریندا تکجه اورمیه و سلماسدا اون مینلرله آذربایجان تورکونو سویقیریما معروض قویموشدو. آنجاق ۱۹۱۸-جی ایلین یاییندا عثمانلی اوردوسونون ۴-جو آلایینین قهرمانلیقلاری نتیجهسینده اورمیه و سلماس، ائلهجه ده دیگر آذربایجان کندلریله شهرلری بیرلشمیش "ائرمنی-آسوری اوردوسو"-ندان آزاد ائدیلدیلر. بوتون بونلارا باخمایاراق خیابانی ایله عثمانلی حربی کوماندانلیغی آراسیندا آنلاشیلمازلیق باش وئردی. بئله کی، خیابانی گونئی آذربایجان خالقینی "آسوری-ائرمنی" حربی بیرلشمهلرینین ظولموندن خلاص ائتمیش عثمانلی اوردوسونون گونئی آذربایجاندان چیخاریلماسینی طلب ائدیب و بونون دا نتیجهسینده، آدف-نین لیدری قارصا سورگون ائدیلمیشدیر. غلام ممدلی سووئت آذربایجانی دؤنمینده، دؤورونون شرطلرینی نظره آلساق، خیابانی ایله عثمانلی اوردوسونون آراسیندا یارانمیش پروبلمی بئله ایضاح ائتمیشدیر: روس قوشونلاری آذربایجانی ترک ائتدیکدن سونرا تبریزه گلن تورک عسگرلری تاخیل مسئلهسینده اوّلجه خیابانیله راضیلاشدیقلاری حالدا، داها سونرا آجلیق وضعیتینده اولان اهالینین اولان-قالانینی دا الیندن آلیب. خیابانینین تورک حربی کوماندالارینا اعتیراض نتیجهسینده او، اؤلکهدن سورگون اولونموشدور. شوبههسیز، بو مسئلهده آنلاشیلمازلیق، یا دا ایکی قارداش تورکون آراسینا گیرمیش خاینلر اولموش و نتیجهده ده همین خوشاگلمز حادثه باش وئرمیشدیر. بیرینجی دونیا موحاربهسینین نتیجهلرینه گؤره، عثمانلی آذربایجانی ترک ائتمگه مجبور اولدوقدان سونرا تبریزه قاییدان خیابانی آدف داخیلینده یارانمیش فیکیر آیریلیغینین قارشیسینی آلماق اوچون بیر چوخ جهدلر گؤسترسه ده، اوغورسوزلوقلا نتیجهلندی. بئله کی، پارتیا داخیلیندهکی "تنقیدیون" ("تنقیدچیلر") قروپو باشدا زینالالعابدین خان، احمد کسروی اولماقلا، "تجددیون" ("یئنیلیکچیلر") فراکسیونو، خوصوصیله ده خیابانینی غئیری-دموکراتیک آددیملار آتماقدا، عثمانلی ایله امکداشلیقدا، آذربایجانی "ایران"دان آییرماقدا ایتیهام ائدیردیلر. حالبوکی، یوخاریدا دا قئید ائتدیگیمیز کیمی، عثمانلی اوردوسونون گونئی آذربایجاندان چیخاریلماسی طلبینی ایرهلی سورن خیابانی، بونون قارشیلیقلیغیندا قارصا سورگون ائدیلمیشدی. پروف. اکرم رحیملی ده حساب ائدیر کی، احمد کسروی باشدا اولماقلا "تنقیدیون"چولاری اساس ناراضیلیقلاری آذربایجان تورکجهسینین ایشلدیلمهسی، میلّی حکومتین "آزادیستان" آدلاندیریلماسی، میلّی موختاریات طلبی ایله چیخیش ائتمهسی، "آریاچیلیق"دان اوزاقلاشیب آذربایجانچیلیغا اساسلانماسی و بو کیمی میلّی مسئلهلر اولموشدور. آدف داخیلینده بو جور ضدّیتلرین یاشاندیغی بیر دؤورده، ۱۹۱۹-جو ایلده بؤیوک بریتانیا ایله قاجارلارین باش ناظری وثوقالدوله آراسیندا ۱۹۰۷-جی ایل آقوستوندا باغلانمیش موقاویلهنی (همین موقاویلهیه گؤره قاجارلار چار روسیهسی و اینگیلیس طرفیندن ایکی حربی نفوذ دایرهسینه بؤلونموشدور) عوض ائدن یئنی موقاویلهنین (بونونلا دا قاجارلار دؤولتی دئمک اولار کی، اینگیلیسین هِگِمونلوغو آلتینا کئچمیش اولوردو) باغلانماسی آذربایجاندا گئنیش اعتیراضلارا سبب اولدو. حتی، ۱۹۲۰-جی ایلین آپرلین ۷-ده خیابانینین باشچیلیغی ایله تبریزده "آزادیستان" آدلی میلّی حکومت ده قورولدو. آنجاق تخمیناً آلتی آی سونرا، ۱۹۲۰-جی ایلین سپتامبرین ۱۲-ده تهران حکومتی طرفیندن میلّی حکومت سوقوطا اوغرادیلیب، خیابانی اؤزو ده تبریزده گئدن دؤیوشده شهید اولدو. اونون شهید اولمازدان اؤنجه دئدیگی سون سؤزو بئله اولموشودر: "شرفلی اؤلوم، شرفسیز یاشاماقدان یاخشیدیر!". خیابانینین تدقیقاتچیلاریندان علی آذرییه گؤره، اؤلوموندن اوّلکی ایکی گئجهنی ائوینده قالدیغی حاجی شیخ حسن خانین تبریزین یئنی والیسی مُخبرالسلطنهدن اونون اوچون جان تهلوکهسیزلیگی ایستهمک تکلیفینه ایسه خیابانی بئله جاواب وئرمیشدیر: "من اؤلمگی تسلیم اولماقدان اوستون توتورام. دوشمنلرین قارشیسیندا دیز چؤکمهرم. من مشروطیت دؤورونون اوشاغییام، عرب خیلافتینه باش أیمهین بابک خُرمینین سولالهسیندهنم". یئری گلمیشکن، علی آذری "شیخ محمد خیابانینین تبریزدهکی قیامی" اثرینده خیابانینی "گنج تورک قهرمانی، آذربایجان تورکلرینین آزادلیق حرکاتینینی لیدری"، "آزادیستان تورک موختار دؤولتی"نین باشچیسی کیمی قلمه وئرمیشدیر. ایجتیماعی-فلسفی باخیشلاری. ۱۹۱۷-جی ایلدن اعتباراً "تجدد" ("یئنیلشمه") قزئتینده آزادلیق، برابرلیک و ایجتیماعی عدالت ایدئیالارینی تبلیغ ائدن خیابانی حساب ائدیردی کی، موسلمانلار موعاصر دونیادا یئنی مدنیت یاراتماق، یا هئچ اولماسا ایستر-ایستهمز مئیدانا گلهجک بیر مدنیتین یارانماسیندا فعال ایشتیراک ائتمهلیدیرلر. اونون "یئنیلشمه" فلسفهسینه گؤره، یئنی بیر مدنیتین یارانماسیندا هر کسین اؤز لاییقلی بورجونو یئرینه یئتیرمک اوچون ایکی اساس ایشده سعی گؤسترمهسی ضروریدیر: بونلاردان بیری عقل و تفکّور، دیگری ایسه ثبات و همرأیلیکدیر. اصلینده بوراداکی "تجدد" ("یئنیلشمه") فلسفهسی آوروپاداکی لیبرالیزمله بیر چوخ جهتلرینه گؤره اوست-اوسته دوشسه ده، میلّی اؤزونهمخصوصلوغو ایله فرقلنیردی. بونو نظرده توتاراق خیابانی یازیردی کی، ایسلام دونیاسیندا "تجدد" مسلکی سیاسی دیلده چوخ واخت "لیبرالیزم" کلمهسی کیمی ایستیفاده اولونسا دا، آنجاق بو، آوروپا لیبرالیزمینی تقلید ائتمک آنلامینا گلمهملیدیر. خیابانینین بیر مودریک، فیلوسوف کیمی دوشونجهلرینده گلهجگه هم اینام، هم ده همین اینامی گئرچکلشدیره بیلهجک بیر منطیقلی بیر تفکّور وار ایدی. بو باخیمدان "تجدد" فلسفهسینده "قورخو" آنلاییشنا یئر یوخدور و جسارتلیلیک، ایگیدلیک اؤن پلاندادیر. هم بو گونه، هم ده گلهجگه موناسیبتده قورخونو دفع ائدیب، آنجاق جسارتی توتماق واجیبدیر. خیابانییه گؤره، قورخویا یئنیلمیش اینسانین، یا دا خالقین گلهجگی و گلهجکله باغلی اومیدلری ده اولا بیلمز. او، یازیردی: ""قورخورام" سؤزو اونو دئین آدامین اؤز ویجدانی قارشیسیندا بیآبیرجاسینا ائتدیگی اعترافدیر. "قورخورام" سؤزو رذالتین ان آلچاق درجهسینی و اونو دئین آدامین روح دوشکونلوگونو آندیران بیر فورمول و ایفادهدن عبارتدیر. "قورخو" اینسانین طبیعتینده مؤوجود اولان ان چیرکین بیر حیس و اوغورسوز بیر هیجاندیر. بو حیس آدامی مردلیک شرفیندن و عالیجنابلیق مزیتیندن مرحوم ائدهرک اونو میسگینلیگین ان آشاغی درجهسینه ائندیریر و ان موردار حیوانلارلا بیر سیرادا قویور. آغجیگر آداملار، یعنی جسارتسیز، اورکسیز قوجالار، گنجلر، قادینلار و اوغلانلار طبیعی اولاراق قورخاق بیر ایجتیماعیتی، قورخاق جمعیت و میلّتی تشکیل ائدرلر. قورخاق بیر میلّت ایسه چوخ چکمهدن اؤز باشیندا بیر قدّارین الینده گیریفتار اولار". اونون فیکرینجه، قورخو اینسانلار کیمی، خالقلارین دا قول اولماسینین باشلیجا سببلریندن بیریدیر. اوستهلیک، قورخو تکجه سیاسی کؤلهلیگه سبب اولمور، عینی زاماندا زیانوئریجی و فلاکتلی حادثهلرین مئیدانا گلمهسینه ده کؤمک ائدیر. او، یازیردی: "بئلهلیکله، قورخاق آدام هده، زور قارشیسیندا اؤزونو ایتیریر، چاشیر و حوقوقوندان بئله ال چکیر، ان موقدّس وارلیغیندان محروم اولور، هابئله بو ایرنج قورخونون اوغورسوز تأثیری نتیجهسینده قورخاغین بدنیندهکی مقاومت قوهلری ده آزالاراق هر جور خستهلیکلرین هوجومونا، یولوخماسینا ایمکان یارانیر. میکروبلار گوندن گونه جانلانیر، گوجلنیر و قورخاغین ساغلاملیغینین محو و هلاک اولماسینا سبب اولور". خیابانییه گؤره، قورخو بیلاواسیطه فلاکتین سببی اولماسا دا، فلاکتدن تؤرهنن نتیجهلرین داها دا گرگینلشمهسینده چوخ بؤیوک رول اویناییر: "قورخو مینیموم درجهده کدری، غوصّهنی آرتیریر. یوکسک زیانوئریجی درجهیه چاتدیقدا ایسه یا بیلاواسیطه فلاکتلرین تؤرهمهسینه سبب اولور، یا دا حیاتی برباد ائدیجی کور بیر اهتیراص کیمی تجسّوم ائدهرک ایسترسه مادّی، ایسترسه ده معنوی جهتجه اینسانی بوتون راحتلیقدان محروم ائدیر. قورخو اینسانین دوشونجه قوهلرینی، عقل و کمالینی حرکتدن ساخلاییر، اونون جیسمی قوهلرینی ده درحال فعالیتدن سالیر. قورخو ساغلاملیق نومونهسی، ساییقلیق و ذکا منبعی اولان بیر شخصی سولغون، قانسیز قورو بیر هئیکله، شوعورسوز، ایرادهسیز، فعّالیتسیز خولیایا توتولموش، مغلوب بیر آداما چئویریر. قورخو اینسانین ساغلاملیغیندا دا عینی تأثیری گؤستریر. تک-تک آداملارین بدنینیده قورخودان تؤرنن نتیجهلر عئیناً خالق کوتلهلرینده ده تؤرهنیر. اؤزو-اؤزولوگونده یئنیلمز، بؤیوک قووهیه مالیک اولان بیر خالقی قورخو هئچه-پوچا چیخاریر". خیابانی ایدیعا ائدیردی کی، قورخو اینکیشاف، تکامول و یئنیلیگین قاباغینی آلان ان بؤیوک مانعه، بشریتین دوشمنیدیرسه، جسارت ایسه تام عکسینه اینسانلیق اوچون وار اولماق دئمکدیر: "قورخو دئییلن بو اوغورسوز حیس بشریتین شرف، حیثیت، منلیک و مردلیک کیمی نجیب حیسلرینی تهلوکهیه سالیر. "قورخو" اولان یئرده اینسان قابیلیت و مزیّتدن محروم اولور. اینسان آدینی داشیماق و اینسانیت شرفینه مالیک اولماق ایستهین شخص قورخمامالیدیر. "قورخماماق"، بو بشریت عالمینده مؤوجود اولان شرف و حئیثیتی قوروماق اوچون بیر واسیطهدیر. لاکین تکجه قورخماماق کیفایت ائتمز، بوندان علاوه جسارتلی، قوچاق و اورکلی ده اولماق لازیمدیر. قورخونون عسکینه اولاراق جسارت آنجاق عقل و ایگیدلیک سلاحی ایله سیلاحلانمیش و اوزاقگؤرنلیک حیسی ایله آشیلانمیش جسارت، جوشقون و فداکار بیر قوچاقلیق میلّتلره نجات وئره بیلر".
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورکچولوگو مفکورهسی و محمد امین رسولزاده
دوکتور فایق علی اکبرلی
آذربایجان تورکچولوگو مفکورهسی میلّی آزادلیق حرکاتینین تکامول پروسهسینین منطیقی نتیجهسی اولماقلا یاناشی، ۲۰-جی عصرین اوللرینده دونیادا باش وئرن موهوم حادثهلر (بالکان ساواشی، ۱-جی دونیا ساواشی، ۲-جی روس بورژوا اینقیلابی و س.) و بیر سیرا دیگر عامیللر (میلّی اؤزونودرک، اینقیلابی ایدئیالارین گوجلهنمهسی، چار روسیهسینی اسارتی آلتیندا اولان موختلیف خالقلارین آزادلیق حرکاتی) موهوم رول اوینامیشدی. محض بو تاریخی اولایلارین و میلّی آزادلیق حرکاتلارینین تأثیری آلتیندا قوزئی آذربایجانداکی میلّی روحلو ایسلامچیلار-تورکچولر، لیبراللار و اینقیلابچیلار واحید عقیده اطرافیندا بیرلشهرک میلّی-موستقیل تاکتیک یوروتمگه باشلامیشلار. بو دؤوردهکی حادثهلرین گئدیشی ایسه ایدئیا باخیمدان میلّی لیبراللارین و تورکچولرین، تاکتیک باخیمیندان ایسه میلّی اینقیلابچیلارین (مارکسیستلرین) دوزگون یول توتدوغونو تصدیق ائتمیشدی. آذربایجان تورکچولوگونون یارانماسیندا و اینکیشافیندا دا اساس تکانوئریجی، کاتالیزاتور رولونو ایسه تورکچولوک، ایسلامچیلیق و موعاصیرلشمک کیمی ایدئیا خطلری اوینامیشدیر.
۱۹۱۰-جو ایللرده آذربایجان تورک مطبوعاتیندا میلّی موتیولرین، او جملهدن تورکچولوگون، تورک بیرلیگینین اؤنه کئچمهسینده بالکان ساواشیندان سونرا تورکیهده گوجلهنمگه باشلایان تورکچولوک جریانینین گوجلو تأثیری اولموش، خصوصیله، «تورک یوردو» مؤلیفلرینین تیمثالیندا (ی.آکچورا، ض.گؤکآلپ و ب.) تورکیهده باشلایان تورکچولوک حرکاتی قافقازدا دا چوخ آتشلی آردیجیللار بولموشدور (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۶-۵۷)). آنجاق بو او دئمک دئییل کی، تورکچولوک ایدئیاسی تورکیهدن آذربایجانا ایخراج اولونموشدور. سادهجه، تورکچولوک بوتون تورک اؤلکهلرینده، او جملهدن آذربایجان و تورکیهده عینی زاماندا یارانمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر. سادهجه، بو پروسهده قارشیلیقلی موبادیلهلر ده اولموشدور کی، بونو م.ا.رسولزاده، ی.آکچورا، م.ب.محمدزاده کیمی ضیالیلار دا دفعهلرله قئید ائتمیشلر. م.ا.رسولزاده یازیر: ««فویوضات» درگیسی «تورک یوردو»ندا اولدوغو کیمی آیدین و تکرارلا اولماسا دا تورکچولوک قونوسونو داها اؤنجه ایشه سالمیش، حتی مرحوم ضیا بیگین سون چاغلاردا «تورک میلّتیندنم، ایسلام اومّتیندنم، غرب مدنیتیندنم» شوعاری ایله گؤستردیگی آنلامی علی بیگ حسینزاده «تورک قانلی، ایسلام ایمانلی و فیرنگ قیافهلی اولاق» فورمولو ایله آچیقلامیشدی. آذربایجان مطبوعاتی و ادبیاتیندا، شوعورلو متودیک بیر شکیلده میلّی تورک ایدئولوژیسینین ایشه سالینماسی ایسه، او، بیرینجی دونیا ساواشی اؤنجهسی و ایللرینده داها چوخ گلیشمیشدیر» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۰). م.ب.محمدزاده ده قئید ائدیر کی، آذربایجان میلّی حرکاتینین کامیللشمهسینده، آذربایجان ایجتیمایتینین شوعورلانماسیندا «فویوضات» درگیسی و اونون اساس یازاری ع.ب.حسینزاده موستثنا رول اوینامیشدی (محمدزاده، ۱۹۹۲: ۴۷).
۱۹۱۰-۱۹۲۰-جی ایللرین اؤزونهمخصوس خصوصیتلردن بیری، بلکه ده بیرینجیسی میلّی سوسیال-دموکراتلارین، میلّی لیبراللارین، میلّی ایسلامچیلارین و باشقا میلّی ضیالیلارین اؤنجه «تورکچولوک»، داها سونرا اونون کونکرت ایفادهسی اولان «آذربایجان میلّی-تورک ایدئیاسی» اطرافیندا توپلانمالاری، ان آزی بو ایدئیایا رغبت بسلهمهلری اولموشدور. آذربایجان میلّی-تورک ایدئیاسینین اساس خطلری تورکچولوک، ایسلامچیلیق و غربچیلیک (آوروپالاشماق) ایدی کی، چوخ کئچمهدی اونا ایستیقلالچیلیق (موستقیل و میلّی آذربایجان) دا علاوه اولودو.
بو دؤورده آذربایجان تورکچولوگو، موستقیل و دموکراتیک آذربایجان ایدئیاسینین اساس ایدئولوقو، آذربایجان تورکلرینین لیدری محمد امین رسولزاده (۱۸۸۴-۱۹۵۵) اولموشدور. م.ا.رسولزاده آذربایجان تورک ضیالیلاری آراسیندا ایلک دفعه، «اومّتچیلیک»دن «میلّتچیلیک»ه اوز توتاراق میلّی ایدئولوژینین تمل پرینسیپلرینی ایشلهییب حاضیرلامیشدیر. بئله کی، ج. افقانین یولونو داوام ائتدیرن م.ا.رسولزاده «ایسلام میلّتچیلیگی»نین یئرینه «تورک میلّتچیلیگی»نی ایرهلی سورموشدور. ۱۹۱۵-جی ایلدن ایشیق اوزو گؤرن «آچیق سؤز» قزئتینده ایلک دفعه اولاراق «موسلمان»، «تاتار» اوزینه «تورک» سؤزونو ایشلهدن، «بیز تورکوک!» دئین م.ا.رسولزاده بو صورتله «اومّت» و «اومّتچیلیک» دؤورونو رسماً قاپامیش، «میلّت»، «تورک میلّتچیلیگی» دؤورونون باشلاندیغینی اعلان ائتمیشدیر (محمدزاده، ۱۹۹۲: ۵۲).
۱۹۱۰-جو ایللرده مارکسیزم ایدئولوژیسیندن تامامیله اوزاقلاشان م.ا.رسولزاده بو تعلیمین نمایندهلرینین «اتنوس»، «میلّیت»، «میلّت»، «خالق» آنلاییشلار ایله باغلی مودعالارینا قارشی چیخمیشدیر. م.ا.رسولزاده ۱۹۱۴-جو ایلده «میلّی دیریلیک» اثرینده یازیردی کی، اوّللر «اومّت» ایله «میلّت» آراسیندا فرق اولماییب، قؤومیت و جینسیت جامعسینی آندیران «میلّت» کلمهسی همکیش و همدینلیک جامعسینه عایید اولان «اومّت» کلمهسیله قاریشمیش و «میلّتی-ایسلام» تعبیری مشهور اولموشدور. م.ا.رسولزاده «اومّت»ا دینی، «میلّت»ا دیل باخیمیندان یاناشیر و دیلی میلّیتین (میلّتین) وارلیغینین اساس عاملی کیمی وئریردی (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۴۷۶). بو معنادا، او، «میلّت»ا بئله بیر تعریف وئریر: «میلّی مدنیت و یاخود میلّت دیل بیرلیگی، عادت و اخلاق بیرلیگی، انناتی-تاریخییه و نهایت، اعتیقاداتی-دینیه بیرلیکلرینین مجموعوندان موتشکّیل بیر محصولدور» (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۴۶۸).
«آچیق سؤز» قزئتینین ایلک ساییندا نشر اولونان «توتاجاغیمیز یول» (۱۹۱۵) مقالهسینده رسولزاده ایلک دفعه آذربایجان تورکلوگونون اساس پرینسیپلرینی گؤسترمیشدیر. میلّی ایدئیانین اساس ایدهآلی میلّیتدیر کی، ۲۰-جی عصر میلّیت عصری اولدوغونا گؤره، آذربایجان تورکلری ده بیر میلّیت و میلّت اولاراق میدانا چیخمالیدیر. بو باخیمدان ۱-جی دونیا ساواشی نتیجهسینده دونیانین خریطهسینین دَییشمهسینین لابود اولدوغونو قئید ائدن رسولزادهیه گؤره، دونیا خریطهسینین آلاجاغی یئنی شکله وطنداشلارین فداکارلیغی، دؤولتلرین تشکیلاتی و اوردولارین عظمتی ایله برابر، آشکار و قطعیتله پئیدا اولموش میلّیت مفکورهلرینین ده بؤیوک تأثیری وار و اولاجاقدیر. میلّی ایدئولوق قئید ائدیردی کی، طبیعی حوقوقو الیندن آلینمیش بیر میلّت ابدی اولاراق بو وضعیتده قالارسا، بیر طرفدن آوروپا دؤولتلری آراسیندا دایمی صولح الده ائدیلمهیهجک، باشقا طرفدن اونلارین اؤز وطنداشلاری آراسیندا اؤگئیلیک-دوغمالیق اولدوغو اوچون موترقّّی و قوتلی تشکیلاتا چئوریله بیلمهیهجکلر: «ایشته میلّتیمیزین بیر قزئتچیسی اولماق حسابیله عؤهدهمیزه دوشن رهبرلیک وظیفهسینین ایفاسی اوچون توتاجاغیمیز یولون نؤقطهیی-عظمتینی (مرامینی) تشکیل ائدجک اساس – میلّیت اساسیدیر» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). آنجاق رسولزادهنین اؤزونون ده قئید ائتدیگی کیمی، بو میلّیتچیلیک، اونلارجا اؤزگه میلّتلری حاکم میلّت منافعیینه فدا ائدن روس میلّتچیلیگی دئییلدیر: «حالبوکی بیزیم ترویج ائلهدیگیمیز اساس بوتون میلّیتلر اوچون بیر درجه حوریت و موساوات طلب ائدیر کی، بونونلا بیز روس جاماعاتینین دا سالیم دوشونور قیسمیله هئچ بیر ایختیلافدا بولونمویوروز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲).
اونون فیکرینه گؤره، هر بیر میلّیت، میلّت آزاد یاشاییب دا ترقّی ائده بیلمک اوچون اوچ اساسا: ۱) دیل؛ ۲) دین؛ ۳) زامان-معاصرلیگه ایستیناد ائتمک مجبوریتیندهدیر. میلّیتین بیرینجی اساسی دیلدیر کی، دیلی تورک اولان بو خالقین اتنیک منسوبیتی ده تورکدور.: «دیلجه – بیز تورکوز، تورکلوک میلّیتیمیزدیر. اونا گؤره ده موستقیل تورک ادبیاتی، تورک صنعتی، تورک تاریخی و تورک مدنیتینه مالیکیتیمیز - مقصدیمیزدیر. پارلاق بیر تورک مدنیتی ایسه ان مقدس غایهیی-آمالیمیز، ایشیقلی ییلدیزمیزدیر» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). م.ا.رسولزاده میلّی ادبی دیلین فورمالاشماسی پروبلمی ایله باغلی قئید ائدیردی کی، اسکی سلجوقلو-تورکیه و آذربایجان تورکجهسی بیر اولموش، «اورتاداکی آیریلیغی یارادان شئی ایسه آذربایجان لهجهسینین داها چوخ قاراقویونلولار، آغ قویونلولار و صفویلر کیمی تورک دؤولتلرینین یؤنتیمی آلتیندا، عوثمانلیلاردان آیری، حتی مذهب اعتباری ایله اونلارا شدتله قارشی اولان باشقا بیر سیاسی یؤنتیمین اؤزگینی تشکیل ائتمهسیدیر». ۲۰-جی عصرین اوّللرینده ایسه ع.حسینزادهنین باشچیلیغی ایله «فویوضات» آذربایجان تورک دیلینین «غربلشمهسینه»، یعنی عوثمانلاشدیریلماسینا چالیشمیشدیر (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۰). رسولزاده اؤزو ایسه، «یئنی لیسانچیلار و تورکچیلر»، «دیل – اجتماعی بیر عامل» و باشقا مقالهلرینده بیر طرفدن تورک ادبی دیلینین خالقین دیلی ایله باغلی اولماسینین واجیبلیگینی قئید ائتمیش، دیگر طرفدن ایسه اورتاق تورکجهنین یارانماسی تکلیفی ایله چیخیش ائتمیشدی (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۲۸۶).
بوتون بونلارلا یاناشی، او قئید ائدیردی کی، هر دیلین بیر میلّیتی، بیر ده بئینالمیلّیتی واردیر. بئله کی، دیل میلّیتی، دین ایسه بئینالمیلّیتی تشکیل ائدیر. او، یازیردی: «بیز تورک اولماق حسابیله دیلیمیزین میلّیتی تورکجهدیر. موسلمان اولدوغوموز اوچون بئینالمیلّیتیمیز ایسلامدیر» (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۲۸۷). باشقا سؤزله، تورک دیلینین محلّی شیوهلرینین اینکیشافینا قارشی چیخان رسولزاده اورتاق تورک دیلینی مدافعه ائتمیشدی. محض بونون نتیجهسیدیر کی، آذربایجان جومهوریتی دؤورونده ناتامام عالی و عالی مکتبلرده تورکیه تورکجهسینین قراماتیکاسی اساسیندا اورتاق تورک دیلی کئچیلمیشدی (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۸۲). حتی موساوات پارتیاسینین ایکینجی قورولتاییندا (۱۹۱۹) قبول ائدیلمیش پروقرامیندا دا، م.امین بیگین تکلیفی ایله اورتاق تورک بیرلیگیندن و اورتاق تورک دیلیندن، یعنی «ایستانبول شیوهسینین اورتا مکتبلرده کئچیلمهسیله علی مکتبلردهکی درسلرین اورتاق ادبی شیوه سایدیغی ایستانبول تورکجهسیله اوخودولماسی» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۷۷) طلبلریندن چیخیش ائدیلمیشدیر. بئلهلیکله، «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسینین ایدئولوقلاری واحید تورک دیلی، تورک تاریخی، تورک ادبیاتی ایله باغلی نظری ایدئیالارینی ۱۹۱۸-جی ایلین مایین ۲۸-ده قورولان آذربایجان جومهوریتینده رئالاشدیرمیشلار.
رسولزادهنین فیکرینه گؤره، میلّیتین ایکینجی اساسی دیندیر: «دینجه – موسلمانیز. هر بیر دین اؤز موتدینلری (اینانانلاری) آراسیندا مخصوصی بیر تمدّون (یئنیلشمه) ووجودا گتیرمیشدیر کی، بو مدنیت ده بیر بئینالمیلّیت سببی تشکیل ائدیر. موسلمان اولدوغوموز اوچون بیز تورکلر بئینالمیلّیتی-ایسلامیهیه داخیلیز. بوتون ایسلام میلّتلریله شریکلی بیر اخلاقا، دینی بیر تاریخه، مشترک بیر یازییا، خولاصه اورتاق بیر مدنیته مالیکیز… بو شریکلیک ایسلامیته داخیل اولان ضررلی تأثیرلردن بیزی موتضرّیر ائتدیگی کیمی، بو یولدا اولاجاق ایصلاحات فئیضلریندن ده بیزی نصیبسیز قویماز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). .
اونون فیکرینجه، میلّیتین وارلیغینین اوچونجو اساسی ایسه زاماندیر-موعاصیرلشمکدیر: «زامانجا دا – بیز تکنیکانین، علم و فننین مؤعجوزهلر یارادان بیر دؤوروندییز. تورک و موسلمان قالاراق موستقیلاً یاشاماق ایسترسک موطلق عصریمیزدهکی علملر، فنلر، حیکمت و فلسفهلرله سیلاحلانمالی، سؤزون بوتون معناسی ایله زامانه آدامی اولمالیییز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). او سوندا بئله بیر نتیجهیه گلیر: «دئمک کی، ساغلام، متین و اویانیق مفکورهلی بیر میلّیت ووجودونا چالیشماق ایسترسک کی، زامان بونو طلب ائدیور – موطلقاً اوچ اساسا ساریلمالیییز: تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک. ایشته میلّتیمیزین اجتماعی حیاتینین ایصلاحی اوچون اوزرینه دایاندیغیمیز اوچ پایهیی-مدنیت!» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲).
م.ا.رسولزاده بو اوچلو دوستورا اساسلاناراق آذربایجان تورکچولوک ایدئیاسینی رسماً ایرهلی سورموشدور. آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسینین یاخین هدفی آذربایجان تورک موختاریتی، اوزاق هدفی ایسه آذربایجان تورک ایستیقلالی ایدی. آذربایجان تورک موختاریتینی، ائلهجه ده روسیه داخیلیندهکی دیگر تورک ائللرینین آوتونومیاسی اوغروندا موباریزهنی م.ا.رسولزاده ۱۹۱۷-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا رسماً ایرهلی سورموش و مودافیعه ائتمیشدی. ۱۹۱۷-جی ایل مئیینده موسکودا کئچیریلن عومومروسیه موسلمانلارینین ۱-جی قورولتاییندا رسولزاده باکیدا ایرهلی سوردوگو فدراتیو قورولوش اساسیندا میلّی-محلّی موختاریت ایدئیاسینی بورادا دا مدافعه ائتمیشدی. اونون ایرهلی سوردوگو میلّی-محلی موختاریت ایدئیاسی اونیتاریستلرین (احمد سالیکوو و ب.) مدنی موختاریت ایدئیاسینا قارشی اوستونلوک ساخلاماقلا، قورولتای نمایندهلرینین اکثریتی (۷۱۷ سسدن ۴۴۶ سسله) طرفیندن قبول ائدیلمیشدی (علی اکبروو، ۲۰۰۷: ۵۰).
میلّی ایدئولوقون ایستیقلال عرفهسینده «آذربایجان» آدینا مراجعت ائتمهسی ایسه، تورکچولوگون یاخین و اوزاق میلّی هدفی اولان تورک دؤولتینین یارانماسی ایله بیرباشا باغلی اولموشدور. م.ا.رسولزاده «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسنی نظرده توتاراق یازیر: «بو یوللا قافقازلی تورک یازیچی و شاعرلردن بیر چوخونون آیری-آیری زامانلاردا گیزلی اولسا دا، سؤیلهدیکلری «ایستیقلال» ایدئیاسی ۱-جی دونیا ساواشی ایللرینده بیلگینلرین باشیندا یاراناراق اینقیلاب گونلرینده سیاسی بیر شوعار شکلینه گیریر، داها اویغون بیر گونده «تام ایستیقلال» شوعارینا کئچمک یئتنگینده بولونان سیاسی بیر پروگرام حالینی آلیردی» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۹). او حساب ائتمیشدیر کی، «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسی یالنیز تورکچولوک اوغروندا ساواش آپاران موساواتچیلاری دئییل، سوسیالیستلری، ایسلامچیلاری و باشقالارینی دا اؤز اطرافیندا بیرلشدیره بیلر. اصلینده سون هدفی موستقیل تورک دؤولتی یاراتماق اولان تورکچولرین اؤلکهنین «آذربایجان» آدلاندیریلماسی بیر طرفدن تورکلوگون ایفادهسی، دیگر طرفدن ایسه سیاسی-ایدئولوژی گئدیش ایدی. رسولزاده یازیر: «جنوبی-شرقی قافقاز تورپاقلارینین بوتونلوکله آذربایجان آدی آلتیندا یارانان سیاسی قورولوشلاردا اولماسی ثبوتوندان باشقا آذربایجان تورکلرینین یاشادیقلاری بیر اؤلکه اولدوغو اوچون بورایا آذربایجان دئمکده هئچ بیر سیخینتی گؤرولمهمیشدیر. بو آدین یئنی تورک جومهوریتینه وئریلمهسینده ان بؤیوک توتالقا سؤزسوز بو تورکلوک اولموشدور» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۶۴).
دئمهلی، بو دؤولتین بیر تورک دؤولتی اولماسی، اونون دیلینین و میلّتینین تورک آدی داشیماسی کیمی، «آذربایجان» سؤزونون ده تورکلوگو ایفاده ائتمهسی هئچ کسده شوبهه دوغورمامیش و خالق طرفیندن بیرمعنالی شکیلده قبول ائدیلمیشدیر. سادهجه اولاراق، سیاسی-ایدئولوژی معنادا «آذربایجان»، «آذربایجان جومهوریتی» آنلاییشلاری یالنیز تورکلوگو ایفاده ائتمکله محدودلاشمامیش، آذربایجاندا یاشایان بوتون وطنداشلارین (تورک و تورک اولمایان) وطنی و دؤولتی کیمی داها گئنیش معنا داشیمیشدیر. سوسیالیستلردن آسلان بیگ صفیکوردلو پارلمانداکی چیخیشلارینین بیرینده بونو، بئله ایفاده ائتمیشدی: «بو گون کیچیک بیر تورک پارلمانی آچیلیبدیر. بیزیم بو پارلمانیمیز گؤزلرده بیر آغ کیمیدیر. چوخ ایمپریالیستلر اونو گؤرمک بئله ایستهمیرلر. جومهوریتیمیزه تورک جومهوریتی دئییل، آذربایجان جومهوریتی دئدیک کی، بوتون وطنداشلارا عومومی بیر وطن اولسون» (پارلامئنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۵).
رسولزاده و اونون سیلاحداشلاری تورک دؤولتینه «آذربایجان» آدی وئرمکله، اونو تورکلوکله محدودلاشدیرماق ایستهمهمیش، میلّتچیلیک (تورکچولوک) و دؤولتچیلیگی (آذربایجان) اوزلاشدیرماغا چالیشمیشلار. بو آرتیق آذربایجان تورکچولوگونون بیر دؤولتین رسمی میلّی ایدئیاسینا چئوریلمهسی و اؤز معناسینی داها دا گئنیشلندیرمهسی دئمک ایدی. یعنی آذربایجان جومهوریتی یارانانا قدر باشلیجا ایدئیا اتنیک (تورک دونیاسینین بیر حیصهسی اولان آذربایجان اراضیسینده) تورکچولوک ایدیسه، میلّی دؤولت قورولدوقدان و «تورک» آنلاییشی میلّتین رسمی شکیلده دیلینه و آدینا چئوریلدیکدن سونرا، آذربایجانلا تورکلوک بیر داها بوتؤولشمیشدیر.
بو باخیمدان م.ا.رسولزاده دوغرو قئید ائدیردی کی، بو جومهوریت آذربایجان آدلانسا دا اصلینده بیر تورک حکومتی، باشقا سؤزله کیچیک تورکیهدیر (رسولزاده، ۱۹۹۰: ۱۰). یعنی اؤلکهنین هانسی آدلا آدلاندیریلماسیندان آسیلی اولمایاراق اصلینده بو دؤولت تورک دؤولتی، تورک حوکومتیدیر. گؤرونور، رسولزاده «آذربایجان» سؤزونه سینونیم کیمی «کیچیک تورکیه» ایفادهسینی ده بو معنادا ایشلتمیشدیر. هر حالدا آچیق شکیلده حیسّ اولونور کی، جومهوریت ایدئولوقلاری میلّی منسوبیتی، میلّی دیلی، میلّی مدنیتی، میلّی دؤولتچیلیگی «آذربایجان» و «تورک» ایدئیالارینین وحدتی شکلینده تبلیغ ائدیبلر. دئمهلی، «آذربایجان» آنلاییشی هم تورکچولوک، هم ده دؤولتچیلیک ایدئولوژیسی ایله باغلیدیر. فیکریمیزجه، بوندان چیخیش ائدرک رسولزاده یازیر کی، روسیهده یاشایان قافقاز موسلمانلارینی «تورک»، اؤلکهلرینی «آذربایجان» کیمی قبول ائتدیرمک قازانیلمیش بیر دعاوا ایدی. اونون فیکرینجه، «آذربایجان» سؤزو آرتیق خالقین دوشونجهسینده ده جوغرافی معنادان ایدئولوژی معنایا چئوریلمیشدیر: «خالقین دوشونجهسینده آذربایجان مفهومو جوغرافی بیر معنادان زیاده فیکیر و عمل شکلینده تجسوم ائدیور» (رسولزاده، ۱۹۹۰: ۹۵).
بئلهلیکله، تورکچولوگون میلّی اؤزونوتعین ایفادهسی اولان «میلّی (تورک) و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسینین مؤلفی کیمی م.ا.رسولزاده، ۱۹۱۸-۱۹۲۰-جی ایللرده ده و سونرالار دا «آذربایجان مفکورهسی»، «آذربایجان میلّی مفکورهسی»، «آذربایجان فیکری»، «آذربایجان میلّی ایدئیاسی»، «آذربایجان مفهومو»، «آذربایجانچیلیق» دئدیکده، ایلک نؤوبهده تورکلوگو ایفاده ائدن آذربایجانی-تورک آذربایجانی نظرده توتموشدور. رسولزاده یازیر: «روس ایستیبدادی پنجهسیندن داغیلمیش خانلیقلار شکلینده دئییل، متحد و میلّی بیر کوتله صورتینده نجات آرایان آذربایجان تورکلوگو بو ایستیقلالینی ترتمیز ائدهجک بایراغا عصری مفکورهسی ایله موتناسیب بیر معنا وئرمک ایستهییردی. بو معنانی دا «تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک» مفهوملاریندا تاپدی: بایراغی ماوی، آل (قیرمیزی) و یاشیل رنگلی قوماشلاردان دوزلدیلدی» (رسولزاده، ۱۹۹۲: ۸).
آنجاق م.ا.رسولزاده و اونون سیلاحداشلارینین اوزاقگؤرنلیگی نتیجهسینده «آذربایجان مفکورهسی» یالنیز تورکلوگو ایفاده ائتمکله کیفایتلنمهمیش، آذربایجانداکی بوتون سیاسی قوهلرین، او جملهدن بورادا یاشایان بوتون میلّی آزلیقلارین دا اساس ایدئیاسینا چئویریله بیلمیشدیر. رسولزاده ۱۹۱۸-جی ایلین ۱۰ دسامبریندا پارلمانین ۲-جی ایجلاسینداکی چیخیشیندا دئییردی: «دایما آذربایجان مفکورهسینین مدافعهچیسی اولان فیرقهمیز اوچون بو گون او بؤیوک مقصد حاصیل اولموشدور. چونکی آرتیق گرک ساغلار، گرکسه سوللار آذربایجانی اینکار دئییل، وار قناعتلریله اثبات ائدیرلر. چونکی آرتیق آذربایجان فیکری اوزرینده موسلمان فیرقهلری آراسیندا ایختیلافی-نظر یوخدور. چونکی جمعیتیمیزین ذهنینده آذربایجان ایستیقلالی فیکری یئر توتموش، یئرلشمیشدیر. چونکی اوچ رنگلی او مغرور بایراق آرتیق سیاستاً هامیمیزی بیرلشدیرمیشدیر» (پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۷-۲۸).
م.ا.رسولزاده پارلمانداکی چیخیشیندا اونو دا دئییردی کی، آذربایجان تورکچولوگونو ایرهلی سورنلر گلهجکده تورک بیرلیگینین قورولماسینین طرفداریدیرلار: «میلّتین قوتلی بیر بیرلشدیریجی عمومی جهتینی یالنیز دینه دئییل، خالقین «دیلی دیلیمدن، دینی دینیمدن» دئیه اؤزونهمخصوص ساغلام حیسّله درک ائلهدیگی دوستوردا گؤروروز. بو مولاحیظه ایله بیز مفکورهمیزده بؤیوک بیر تورک میلّتینی بیر گون گلیب ده بیر تورک فدراسیونو قورماقلا بوتون گؤرمک ایستهریز! بو ایتّیحادین بشر مدنیتی سرگیسینه قیمتلی بیر میلّی کولتور بخش ائدجگینه امینیز! (پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۹).
سونوج
آذربایجان جومهوریت دؤورونده م.ا.رسولزاده میلّی-دموکراتیک جریانین اساسینی تشکیل ائدن تورکچولوک، ایسلامچیلیق، موعاصیرلشمک و ایستیقلالچیلیق ایدئیالارینا صادق قالماقلا یاناشی، گلهجکده تورک میلّتلرینین تورک فدراسیونو یارادا بیلمهسینین مومکونلوگو ایرهلی سوروردو. محض، گلهجکده تورک فدراسیونو ایدئیاسینین گئرچکلشمهسی ایستیقامتینده آذربایجان جومهوریتینین مکتبلرینده عمومی تورک تاریخی تدریس ائدیلمیش، تورک دیلی مکتبلرده مجبوری شکیلده کئچیلمیش، دؤولتین رسمی دیلی اعلان اولونموشدور. دئمهلی، ایلک روشئیملری ۱۹-جو عصرین ایکینجی یاریسیندا قویولان و ۲۰-جی عصرین اوللرینده سیستملهشن میلّی ایستیقلال ایدئیاسی آذربایجان جومهوریتینین یارانماسی (۱۹۱۸) ایله نتیجهلنمیشدی. محض م.ا.رسولزادهنین و اونون مسلکداشلارینین سایهسینده یئنی دؤورده آذربایجاندا میلّی ایدئولوژینین تمل پرینسیپلری موعیّنلشدیریلمیش، آذربایجانین سیاسی آزادلیغی میلّی موختاریتدن میلّی ایستیقلالا قدر چوخ بیر موهوم بیر مرحله کئچمیشدی. ان اساسی اودور کی، «تاریخی-جوغرافی آذربایجان» دئییمینی، موستقیل و میلّی آذربایجان آنلاییشی عوض ائتمیش، میلّی ایستیقلالین ایدئولوقو م.ا.رسولزاده آذربایجان تورکچولوگونو آذربایجان میلّی ایدئولوژیسینه قدر یوکسلده بیلمیشدی.
قایناقلار
آذربایجان خالق جومهوریتی (۱۹۱۸-۱۹۲۰). پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار). ۱-جی ج. باکی، ۱۹۹۸.
علیاکبروو ف.ق. محمد امین رسولزادهنین دونیاگؤروشو. باکی، علم، ۲۰۰۷.
رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۱۵-۱۹۱۶). ۳-جو جیلد.، باکی، ۲۰۱۲
محمدزاده م.ا میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲.
۵. رسولزاده م.ا. آذربایجان جومهوریتی. باکی: علم، ۱۹۹۰.
۶. رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۳-۱۹۰۹). ۱-جی جیلد.، باکی، علم، ۱۹۹۲
۷. رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۹-۱۹۱۴). ۲-جی جیلد.، باکی، علم ۲۰۰۱
۸. رسولزاده م.ا. قافقاس تورکلری. ایستانبول، تورک دونیاسی آراشدیرمالاری وقفی. ۱۹۹۳
کؤچورن: عباس ائلچین
گؤرکملی رسام عظیم عظیمزاده آذربایجان رساملیق صنعتینده یئنی بیر جیغیر آچیب. بو گون بؤیوک رسامین آدینا هر کس حؤرمتله یاناشیر. یئنی رساملار نسلی اونون عنعنهلریندن بهرهلنیرلر. عظیم عظیمزاده یارادیجیلیغی بویو عصرلردن بری فورمالاشان تبریز آذربایجان مینیاتور مکتبینین و روس رساملیق مکتبینین عنعنهلریندن بهرهلنیب. رساملیغا مشهور «موللانصرالدین» ژورنالیندا اؤز اثرلرینی درج ائتدیرمکله باشلاییب. ۱۹۰۶-جی ایلدهن "موللانصرالدین"، "بارابان"، "زنبور"، "طوطی"، "کلنیت" و سایر ژورناللارین صحیفهلرینده ساتیریک قرافیک کاریکاتورلارینی نشر ائتدیرمکله آذربایجان ساتیریک قرافیکاسینین اساسینی قویوب.
«سنی بیر ده شکیل چکن گؤرمهییم»
عظیم عظیمزاده کاسیب و ساده بیر عائلهده دوغولوب. آتاسی کربلایی آسلان داش یونان ایدی. اونون دونیایا گلن ۵ اؤولادیندان آنجاق بیری - اوچونجو اوشاغی ساغ قالمیشدی. اوشاغا باباسینین آدینی قویموشدولار. آنجاق هامی اونو عبدالعظیم دئییل، سادهجه عظیم چاغیریردی. عظیمین آتاسی نووخانیدان ایدی. اما ۱۸۸۷-جی ایلده باکییا کؤچوب گلمیشدیلر. بیر مای – ایندیکی دیلاره علییئوا کوچهسینده اوچ اوتاقلی، سلیقهلی حیَط-باجاسی اولان ائو آلدیلار. آتاسی تئزلیکله همین اوچ اوتاغی آرتیریب، آلتی اوتاق دوزلتدی. آسلان کیشی داشیونان ایدی. عظیمین آناسی زهرا دا بوتون گونو ائو-ائشیگینین ایش-گوجو، بیش-دوشو، ییر-ییغیشییلا مشغول اولوردو. عظیم اوشاقلیقدان والیدئین سئوگیسیله بؤیویوردو. لاپ بالاجالیقدان ائولرینده گؤردوگو مهریبانچیلیق عظیمین قلبینه راحاتلیق بخش ائدیردی. آتا-آناسی باشینا پروانه کیمی دولانیر، یولوندا هر جور فداکارلیقدان چکینمیردیلر. اوشاق بؤیویوب مکتب یاشینا چاتاندا آتاسی اونو دوغما نووخانیداکی موللا مکتبینه وئردی. او، بیر آی عرضینده عرب الیفباسینی و "قورآن" اوخوماغی اؤیرندی. نه قدر نومونهوی شاگیرد اولسا دا، آرابیر اونا دا چوبوق دَییردی. بیر گون یولداشلاریندان بیری موللاخانایا بیر قوتو رنگ گتیردی. عظیم ایلک دفعه ایدی کی، رنگ گؤروردو. اونا گؤره ده، هر شئیی اونودوب قوتوداکی رنگلره تاماشا ائدیردی. شاگیردین "نالاییق" حرکتینی گؤرن موللا اؤزوندن چیخیر، رنگلری اوندان آلیب الینه ده بیر نئچه چوبوق وورور. عینادلی اوشاق او گوندن باشلایاراق حتی موللاخانادا بئله الینه فورصت دوشن کیمی شکیل چکیردی. موللانین بوتون هارای-قیشقیریقلارینا باخمایاراق، عظیم درسلرده یئنه شکیل چکیر، دیگر اوشاقلارین دا فیکرینی یاییندیریردی. موللا دفعهلرله اونو تنبئه ائلهدی. موللاخانادا شکیل چکمگین گوناه اولدوغونو دئدی، میثاللار چکدی. حتی «سنی بیر ده شکیل چکن گؤرمهییم» خبردارلیغینین دا اهمیتی اولمادی. بیر نئچه گون سونرا موللا عظیمی یئنه شکیل چکدیگی یئرده یاخالادی. داها صبری توکنمیشدی. ائله همین گون عظیمی موللاخانادان قوودو…
ع.عظیمزاده خاطیرهلرینده یازیر: "بیر گون موللام منی شکیل چکنده گؤردو. باشیمین اوستوندن بارماقلاریما برک چوبوق ووروب دئدی: "دور، خبیث، شئیلرینی ییغیشدیر، بورادان جهنم اول!" من برک خجیل اولوب ائویمیزه گلدیم... دخی موللاخانایا گئتمهدیم".
عظیم ائوده ده راحلت دورموردو. حیط-باجادا، محلهده قارالامادیغی دیوار قویمازدی. بیر پارچا کؤمور گؤتوروب اهنگلی دیوارلاردا شکیللر چکردی. قونشولار اونون الیندن داد ائدیر، ائله هئی آتا-آناسینا شیکایتلهنیردیلر.
آتاسیندان خبرسیز داخیل اولدوغو روس-تاتار مکتبینی علا قیمتلرله باشا ووراندا موعلیملر اونون ایستعدادینی گؤروب آتاسینا مصلحت گؤرموشدولر کی، عظیمین تحصیلینی یاریمچیق قویماسین، اونو رئالنی مکتبه گؤندرسین. کربلایی آسلان تکلیفی قبول ائتمهییب دئمیشدی: "منیم بیر اؤولادیم وار، راضی اولمارام کی، او، صاباح گئدیب کافیر جیلدینه گیرسین".
«گئت اؤزونه صنعت تاپ»
عظیم آیدا ۱۲ مانات زحمت حاقی آلدیغی متال تؤکمه زاوودوندا ۶ آیدان آرتیق دوروش گتیره بیلمیر. قوهوملارینین کمکی ایله آغابالا قولییئوین دَییرمانیندا کوریئرلییه ایشه دوزهلیر. گونده ان آزی ۱۶ ساعت ایشلهملی اولور. دَییرمان صاحبی تئز-تئز عظیمی تزه تیکدیردیگی ائوه گؤندرردی. ائوین کوچهیه باخان هر ایکی فاسادینی بزهین داش اویمالار عظیمی والِه ائدیردی. بیر دفعه او، بینانین ایچریسینده شکیل چکن رسام دوُروْولا تانیش اولور. عظیم ایلک دفعه ایدی کی، یاغلی بویالارلا ایشلهین صنعتکار گؤروردو. بو تانیشلیقدان سونرا او، واخت-بیواخت صاحیبکارین ائوینه تلهسیردی.
تزه عیمارتین بزک ایشلری باشا چاتدیریلدیقدان سونرا آغابالا قولییئو دوُروْوا پاریسده، عومومدونیا صنایع سرگیسینده اؤز دَییرمانینین تاریخینی نوماییش ائتدیرمک اوچون شکیللر چکمگی سیفاریش وئرمیشدی. او، شکیللرله بیرگه دَییرمان صاحبینین پورترتی ده چکیلمهلی ایدی. دوُروْو عظیمی اؤزونه کؤمکچی ائتمکدن اؤترو صاحیبکاردان خواهیش ائدیر:
- خوزئیین، عظیمی منه وئر، بیر-ایکی ایله اونو حاضرلاییب سیزه تالانتلی بیر خالق رسامی وئریم.
صاحیبکار جاوابیندا عظیمه دئییر:
- سن موسلمان بالاسیسان، عاغلینی باشینا ییغ، بوردا فیکرینی تیجارته وئر، آدام اول. رساملیق ندیر؟ آتا-بابان شکیل چکیب؟ او، (دوُروْو نظرده توتولور) سنه بوش آراق بوتولکاسیندان باشقا نه وئره بیلر؟ گئت ایشینه یاخشی باخ!
صاحیبکارین بو مصلحتی عظیمه کار ائلهمیر. او، فورصت تاپیب گیزلینجه دوُروْولا ایشلهییر. بیر مودت سونرا شکیللر حاضر اولور و پاریسه گؤندریلهرک عومومدونیا سرگیسینده نوماییش اولونور.
کوریئرین واخت-بیواخت شکیل چکمهسی صاحیبکارین خوشونا گلمهدیگیندن اونو ایشدهن قووور. عظیم رساملیق مکتبینه داخیل اولماق هوسی ایله یاشاییر. باکیدا بئله بیر مکتب اولمادیغیندان اونون موسکودا، کیئوده و یا تیفلیسده تحصیل آلماق ایمکانی یوخ ایدی. تانیش-بیلیشین مصلحتی ایله میلیونچولاردان بیرینه موراجیعت ائدرک اوخوماق اوچون کؤمک ایستهینده: "بالا، عاغلینی ییغ باشینا، گئت اؤزونه صنعت تاپ. بیزه موهندیس، حکیم لازیمدیر، شکیل چکن یوخ" جاوابینی آلیر.
گنج عظیم علیاکبروو قارداشلارینین اون آنباریندا قوللوق ائتمگه باشلاییر. علیاکبروولارین کیچیک قارداشی عظیمین "موللانصرالدین" ژورنالینا شکیل گؤندرمهسیندن خبردار ایدی. او، بیر دفعه صحبت زامانی عظیمه دئمیشدی: "من هرچند عاوام کیشییم، لاکین سنه فیکیر وئرمیشم، سنده آلوئردن، تیجاردن بیر اثر یوخدور. گؤرونور، سنین هوسین، فیکرین شکیل چکمگهدیر. هرچند شریعتیمیزده بو حرامدیر، بو بیری طرفدن ده آج قالماق اولماز. من بو گوناهی الله اوچون ائلهییرم، تا کی، سن حاییفسان، آج قالمایاسان. احتیاط ائلهمه، حتی مواجیبینی ده هر آی ۱۵ مانات آرتیریرام. آنجاق بو ۱۵ مانات منیم اؤز حسابیما اولاجاق، قارداشیم بیلسه، راضی اولماز".
جمعیتین گوزگوسو
عظیم رساملیقلا برابر ایجتماعی فعالیتینی گئنیشلندیریر و حیاتینی دفعهلرله تهلوکه قارشیسیندا قویوردو. اونو دایم هدهلهییر، اؤلدورمک ایستهییردیلر. آنجاق او، هئچ کسدن قورخموردو. ائولری مسجیدین لاپ یاخینلیغیندا یئرلشدیگیندن عظیمزادهنین اساس قهرهمانلاری - موللالار هر گون اونلارین کوچهلریندن کئچیردی. اونلارلا چیین-چیینه یاشاماسینا باخمایاراق، او، موللالاری تنقید ائتمکدن چکینمیردی. عظیم موللالارین شکلینی چکیر و پنجرهدن اونلارین آیاقلاری آلتینا آتیردی. موللالار اؤز رسملرینی گؤرونجه حیرصلنیر و کاغیذی جیریردیلار. حتی عؤمرونون سون واختلاریندا، خسته اولدوغو زامانلاردا دا پنجره آغزیندا اوتورار، کوچهده بیر "تیپ" گؤرهن کیمی شکلینی چکردی. عظیم عظیمزاده دینه قارشی یوخ، دینین آدیندان صونعی ایستیفاده ائدن موللالارا قارشی چیخیردی. او، دئییردی کی، اینسانلار آللاهی قلبلرینده سئومهلیدیر. گؤرکملی رسامین اثرلری یاشادیغی جمعیتین گوزگوسو ایدی. عظیمزادهنین اثرلرینین اساس مؤوضوسونو سوسیال تضادلار، عادتلر و خالقین معیشتی تشکیل ائدیردی. جمعیتین موختلیف طبقهلرینین منفی عونصورلری - خسیس تاجیرلر، فیریلداقچی دین خادیملری، شارلاتانلار اونون ساتیریک قلمینین هدفینده اولوردولار.
عظیم عظیمزاده بوتون روحویلا خالقینی سئویردی. اونون باشقا خالقلاردان گئری قالماسینی، میسکین، یازیق گؤرونمهسینی ایستهمیردی. کاریکاتورلاری ایله هر بیر سویداشینا «داها بسدیر، بیز ده غفلت یوخوسوندان اویانمالیییق، گئری قالمامالیییق، یومروق کیمی بیر هدفه وورمالیییق» دئییردی. او، اؤز اثرلرینده منفی صورتلری گاه کسرلی یومور، گاه یومشاق کینایه ایله کسکین ساتیرا آتشینه توتوردو. چکدیگی "ایت بوغوشدورما"، "کیشی آروادینی دؤیور"، "وارلی ائوینده توی"، "سو اوستونده دعوا"، "کؤهنه باکیلیلار" کیمی اثرلرینده موختلیف سوسیال طبقهلره مخصوص تیپلرین ایچ اوزونو آچاراق قادین حقوقسوزلوغونا، عدالتسیزلیگیه قارشی چیخیش ائدیردی. بو معنادا، او دؤورده جمعیتدهکی سوسیال عدالتسیزلیکلری اؤزونده داها قاباریق عکس ائتدیرن "کؤهنه باکی تیپلری" و "۱۰۰ تیپ" اثری خصوصیله تقدیره لاییقدیر. اورادا درج اولونان بعضی کاریکاتورلاری یئنه یا ایمضاسیز، یا دا شیمرلینقین ایمضاسییلا گئدیردی. اما عظیم عظیمزاده دست-خطی، اوسلوبو اؤزونو بوروزه وئریردی. سونرالار رسام همین کاریکاتورلارین آلتیندان «منیمدیر» یازماقلا مولیفلیگینی تصدیق ائتدی.
ع.عظیمزاده گؤرکملی ساتیریک شاعر م.ع.صابیرین "هوپهوپنامه"سینه چکدیگی ایللوستراسیالارلا کیتاب قرافیکاسی صنعتینین ده اساسینی قویوب. اونون تئاترلارا چکدیگی گئییم إسکیزلری و دکوراسیالار آذربایجان رساملیغینین بو ساحهدهکی اینکیشافینا خصوصی تکان وئریب.
اثرلری دونیانین بیر سیرا موزئیلرینده نوماییش ائتدیریلن رسامین ایلک فردی سرگیسی ۱۹۴۰-جی ایلده تشکیل اولونوب. باکیدا کئچیریلن بیرینجی سرگیده تاماشاچیلار رسامین ۱۲۰۰-دن چوخ اثرینه تاماشا ائده بیلیبلر. ۱۹۲۰-۱۹۴۳-جو ایللرده ع.عظیمزاده آذربایجان رساملیق تکنیکوموندا موعلیم، ۱۹۳۲-۱۹۳۷-جی ایللرده ایسه دیرکتور وظیفهسینده چالیشیب. یاشادیغی ائوده رسامین ائو موزئیی آچیلیب، ائوین یاخینلیغینداکی باغدا بوستو قویولوب. باکی رساملیق تکنیکومو، ائلهجه ده پایتاخت کوچهلریندن بیری اونون آدینی داشیییر.
ع.عظیمزاده ۱۹۴۳-جو ایل، ایونون ۱۵-ده دونیاسینی دَییشیب. او، موحاریبهده دؤیوشن اوغلونون اؤلوم خبرینی ائشیدندن سونرا بو آغیر ایتکییه تابلاشا بیلمهیهرک خستهلنیب. گؤرکملی رساما بؤیوک حؤرمتی اولان میرجعفر باغیروو عظیم عظیمزادهنین دؤیوشده اولان دیگر اوغلونون گئری قاییتماسی حاقیندا گؤستریش وئریب کی، قوی او، اؤز اوغلونون چینینده سون منزیله گئتسین. آنجاق اوغلو اؤزونو جان اوسته اولان آتاسینا یئتیره بیلمهییب...
یازان: ترانه محرمووا
کؤچورن: عباس ائلچین
دوکتور فایق علیاکبرلی
حاضیردا آذربایجان-تورک فلسفهسی و مدنیتی نین اینجیلری ساییلان موتفکّیرلرین ابوالحسن بهمنیار، نظامی گنجوی، خاقانی، نصرالدین توسی، عمادالدین نسیمی، محمد فضولی و ب. یارادیجیلیغیندان بحث اولونارکن، اونلارین آذربایجان خالقی نین قدیم دینی-فلسفی دونیاگؤروشو ایله باغلی فیکیرلری تدقیقاتلاردان، همچینین آذربایجان تورک فلسفهسی، آذربایجان تورک تاریخی و س. آدلانان موهوم اهمیته مالیک اولان علمی یازیلاردان یا کناردا قالمیش، یا دا چوخ جوزئی شکیلده تفسیر اولونموشدور. حالبوکی اونلارین دونیاگؤروشونده تورک منسوبیتینه، تورک روحونا، ائلهجه ده ایسلاما دایر موتیولر گوجلودور. بو موتفکّیرلر بیرمعنالی شکیلده اؤزلرینی تورک آدلاندیرمیش و تورکلوکلری ایله ده فخر ائتمیشلر. اونلارین آراسیندا بؤیوک تورک شاعر-موتفکّیری، فیلوسوفو نظامی گنجوی نین یارادیجیلیغیندا اسکی تورک دوشونجهسینه، تورک دینی اعتیقادلارینا، عمومیلیکده تورک مدنیتینه-فلسفهسینه مئییل داها چوخ حیس اولونور. نظامی گنجوی "خمسه"سینی (بئشلیگینی) فارسجا یازماسینا باخمایاراق، تورک دوشونجهسینی، تورک عادت-عنعنهسینی، تورک اخلاقینی، عومومیلیکده تورک میفولوژی، دینی-فلسفی و میلّی-معنوی دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدی.
نظامی گنجوییه گؤره، دونیادا مودریکلیک، اخلاقلیلیق، نجیبلیک، عالیجنابلیق، ایگیدلیک، پاکلیق و س. کیمی خوصوصیتلر، یعنی یاخشی نه وارسا تورکه، تورک میلّتینه عاییددیر. فیلوسوف-شاعر «سیرلر خزینهسی»نده دفعهلرله تورک دوشونجهسینه، تورک اعتیقادلارینا موراجیعت ائتمیشدی: «تورکه بنزر یاسمن چؤلده قوروب آغ چادیر، چادیرین آیپاراسی ثوریایا نور ساچیر». بورادا او، آغ یاسمنی قیپچاقلاردا انگین چؤللرده یورد سالمیش تورکلرین آیپارا شکیللی دؤیوشچو چادیرینا اوخشادیر و بو چادیرگویا، او قدر عظمتلیدیر کی، ثوریا اولدوزونادک اوجالیب اونا شؤعله وئریر. نظامی داها سونرا یازیر: «لاله نین باغری قارا - عرب یاوروسو کیمی، تورک یاسمن یمنده سوهئیل اولدوزو کیمی!». "تورک یاسمن» ایفادهسی نظامی نین عنعنهوی مجازلارینداندیر و تورکون قدیم دؤورلردن ابدی باهار، تزهلیک، پاکلیق رمزی اولدوغونا ایشارهدیر. » قاری ایله سلطان سنجرین حکایهسینده ایسه نظامی تورک حؤکمدارینی عدالتلی و ویجدانلی اولماغا چاغیریر. نظامییه گؤره، تورک حؤکمدارلاری هئچ بیر زامان ظالیم و عدالتسیز اولمامیشلار، سلطان سنجرین بونا اویغون اولمایان داورانیشی ایسه تورک آدینا شرف گتیرمیر. اونا گؤره ده، نظامی بیر قارینین دیلیندن تورک حؤکمداری سلطان سنجری عدالتسیز ایشلرینه گؤره بئله اتهام ائدیر: «داغ کیمی اوجالمیشدی بیر زامان تورک دؤولتی، سارمیشدی مملکتی عدالتی، شفقتی. سن ییخدین او شؤهرتی، باتیب گئتدی او آد-سان، دئمک، سن تورک دئییلسن، یاغماچی بیر هیندوسان». فیکریمیزجه، بورادا نظامی گنجوی بیر طرفدن سلطان سنجرین تیمثالیندا تورک حؤکمدارلارینی تورک دوشونجهسینه، تورک عادت-عنعنهلرینه عمل ائتمگه چاغیرماقلا یاناشی، اونلاری پیس عمللردن چکیندیرمگه چالیشمیش و باشقا طرفدن آذربایجاندا بیر تورک دؤولتینین حاکیم اولدوغونا ایشاره ائتمیشدیر.
"خسرو و شیرین" پوئماسیندا ایسه نظامی گنجوی آچیق شکیلده یازیر کی، تورکلرین کؤکو بو میلّتین اولو اجدادی آلپ ارتونقا، دیوانی اعتیقادی ایسه گونشه سیتاییشله باغلیدیر: «اگر او آیدیرسا، بیز آفتابیق، او کیخسرودورسا، بیزسه افراسیابیق ». ائلهجه ده، نظامی گنجوینین زردوشتی ساسانی حؤکمداری پرویزین محمد پیغمبرین مکتوبونا قارشی گؤستردیگی حؤرمتسیزلیگه موناسیبتی ده گؤستریر کی، او، فارس دوشونجهسیندن چوخ-چوخ اوزاق اولموشدو. گنجهلی نظامی آتشپرست دینینه تاپینان فارس پرویزین پیغمبرین مکتوبونو جیرماسینی «قودوزلوق» کیمی قیمتلندیرمیشدی.
فیکریمیزجه، نظامی گنجوی نین "ایسکندرنامهنی یازماقدا مقصدی یالنیز مقدونیهلی ایسکندرین تیمثالیندا عادیل حؤکمداری، عدالتلی جمعیتی تصویر ائتمک دئییل، عینی زاماندا تورک میلّتینین قدیملیگینی، تورک اینانجلارینی، عادت-عنعنهلرینی و س. دونیایا تانیتدیرماق اولموشدو. بو باخیمدان نظامی گنجوی نین مقدونیهلی ایسکندری تورک دونیاسینین بیر حیصهسی اولان آذربایجانا، داها سونرا قیپچاق ائلینه آپارماسی تصادف اولا بیلمزدی. نظامی گنجوی نین بورادا باشلیجا مقصدی آذربایجاندا، قافقازدا، اورتا آسیادا و ب. یئرلرده یاشایان تورکلرین عادت-عنعنهلرینی، مدنیتینی، دوشونجهلرینی و س. آچیقلاماق اولموشدو. مثلاً، ایسکندری قیپچاق ائللرینه آپاران نظامی گنجوی یازیر کی، قیپچاق تورکلرینین عادت-عنعنهلری بؤیوک فاتحی مات قویور. خصوصیله قادینلارین اوزلرینی اؤرتمهمهسی و کیشیلردن قاچماماسی ایسکندری تعجّوبلندیریر. ایسکندر قیپچاقلارین آغساققاللارینی باشینا ییغاراق بو عادتلریندن ال چکمگه چاغیریر: «اؤرتولو دئدی چؤل قیپچاقلارینا: اوزونو گیزلهمک خوشدور قادینا». قیپچاق تورکلری ایسه ایسکندری باشا سالیرلار کی، اونلار عادتلرینی دَییشمهیهجکلر، مقدونیهلی فاتحه ایسه حیله ایشلتمکله ایستگینه چاتیر.
نظامی نین یارادیجیلیغیندا زردوشتیلیگین، آتشپرستلیگین بیرمعنالی شکیلده پیسلنمهسی، ائلهجه ده مقدونیهلی ایسکندری بو دین-دونیادان تمیزلهدیگی اوچون تعریفلهمهسی، هئچ ده تصادف اولا بیلمزدی. اگر فردوسی "شاهنامه’’ده فارس دوشونجهسینی، فارس دینی اعتیقادلارینی، فارس دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدیرسه، نظامی گنجوی ده "بئشلیکده، او جوملهدن ایسکندرنامه پوئماسیندا تورک حیات طرزینی، تورک دوشونجهسینی، تورک دینی اعتیقادلارینی، تورک عادت-عنعنهلرینی، تورک دونیاگؤروشونو و س. بؤیوک اوستالیقلا عکس ائتدیرمیشدیر.
گؤروندوگو کیمی، نظامی گنجوی نین اثرلرینده «تورک» عامیلی خوصوصیله اؤنه چکیلمیش و آذربایجان تورکلرین قدیم وطنی کیمی آچیق شکیلده قئید ائدیلمیشدیر. «خسرو و شیرین» پوئماسیندا «دربند دنیزی نین بیر ساهما نیندا»، آآرراندان باشلامیش ارمنه قدر» حؤکمدارلیق ائدن مهین بانونون دیلیندن نظامی تورکلوگوموزون قدیملیگینی بو جور ایفاده ائدیر: «اگر او آیدیرسا، بیز آفتابیق، او، کیخسرو، بیزسه افراسیابیق». دئمهلی، آرران-برده حؤکمداری مهین بانو اؤزونو افراسیابین، یعنی تورکلرین نسیلیندن حساب ائتمیشدی. نظامی گنجوی ده مهین بانونون دیلیندن بو خالقین کؤکونون تورک اولماسی و تورکلرین افراسیاب (آلپ ار تونقا) کیمی حؤکمداری نین اولماسی ایله فخر ائدیر. خصوصیله نظامی گنجوی "ایسکندرنامه» پوئماسیندا تورک خالقلاری نین قدیملیگینی، اونلارین عادت-عنعنهلرینی بؤیوک اوستالیقلا عکس ائتدیرمیشدیر. بو اثرینده مقدونیهلی ایسکندرین قیپچاق ائللرینه سفریندن بحث ائدن نظامی گنجوی نین مقصدی تورکلرین یالنیز آذربایجاندا دئییل، اورتا آسیا و بوتون قافقاز ائللرینده قدیم خالقلاردان بیری اولدوغونو ثبوتا یئتیرمک اولموشدو. عومومیتله، نظامی گنجوی نین بوتون یارادیجیلیغی بیزه اونو دئمگه اساس وئریر کی، او بیر تورک اؤلکهسینده، شهرینده دونیایا گلمیش، تورک کیمی بؤیوموش و تورک آدینا خیدمت ائتمیشدیر.
نظامی گنجوی نین "ایسکندرنامه" پوئماسیندا تورک اؤلکهسی، تورک اهالیسی، تورک یوردو و س. معنالاردا تئز-تئز ایفاده ائتدیگی «خزران»، «خزر»، «خزرلی»، «خزرلر»، «خزر داغی» آنلاییشلاری دا گؤستریر کی، او، بیر تورک فیلوسوفو اولموش و تورک اؤلکهسینده یاشامیشدیر. «خزر داغیندان چین سویونا قدر تورکلرله دولودور بوتون بو یئرلر» - یازان نظامی گنجوی بیرینجیسی، آذربایجانین قدیمدن تورک تورپاغی اولدوغونو، ایکینجیسی ایسه «خزر داغی» ایفادهسینی ایشلتمکله همین دؤورده خزرلر آدلی تورک اتنوسونون مؤوجودلوغونو گؤسترمک ایستهمیشدیر. باشقا طرفدن نظامی گنجوینین «ایسکندرنامه»سینده گؤروروک کی، ایسکندرین قوشونوندا تورکلر اولدوغو کیمی، روسلارین دا قوشونوندا خزر، خزران اؤلکهسیندن گلمیش «خزرلر» آدلی تورک طایفالاری وار: «قارشیدا بنیزی قیرمیزی روسلار مجوسون آتشی کیمی پاریلدار. ساغ قولو بزهمیش خزران دستهسی، سولدان دا اوجالیر بورتاسین سسی». اصلینده «خزران» سؤزونون معناسی خزرلر - «خزرلر اؤلکهسی» دئمکدیر. حتی، نظامی گنجوی «ایسکندرنامه»ده بیر تورک اتنوسو کیمی «خزرلی» ترمینیندن ده ایستیفاده ائتمیشدیر.
فیکریمیزجه، نظامی گنجوی نین دونیاگؤروشونون بو یؤنده اوبیئکتیو، علمی پرینسیپلره اساسلانان شرحی، تفسیری ایلک دفعه بؤیوک تورکچو ایدئولوق، آذربایجان جومهوریتی نین قوروجوسو محمد امین رسولزاده طرفیندن وئریلمیشدی. م.ا.رسولزاده نظامی گنجوی نین تورک منسوبیتینه، تورک دینی-فلسفی دوشونجهسینه، تورک روحونا، تورک مدنیتینه، فلسفهسینه باغلیلیغینی واختیندا گؤرهرک، بوتون بونلاری «آذربایجان شاعری نظامی’’ اثرینده عکس ائتدیرمیشدی.
م.ا.رسولزاده یازیر کی، فردوسی ایران میلّتیچیلیگی نین ایدئولوقو، فارس اوغلو فارس اولدوغو کیمی، نظامی گنجوی ده تورک اوغلو تورک کیمی بیر آذربایجان شاعریدیر. م.ا. رسولزادهیه گؤره، نظامی نین ایرانلیلیقدان، فارسپرستلیکدن اوزاق اولماسینا نومونه «خسرو و شیرین» پوئماسیندا ساسانی حؤکمداری پرویزین محمد پیغمبرین مکتوبونو جیرماسینی «قودوزلوق» آدلاندیرماسی، «آتشپرست حؤکمدارین یالنیز مادی فلاکت و سوقوطونو شرح ائتمکله کیفایتلهنمهییب، عینی زاماندا ایران ایمپریاسی نین معنوی تنزولونون تاریخچهسینی ده اثرینه داخیل ائتمهسیدیر. اونون فیکرینجه، نظامینین بیر او قدر ده احتیاج اولمادان پیغمبرین خسروون یوخوسونا گیرمهسی، الیندهکی قیرمانجلا اونو وورماسی، وزیری بزرگ مِهرین اونا عرب پیغمبری حاقینداکی صؤحبتی، محمدین دوغولدوغو گون کسرا تاجینین چؤکمهسی و آتشکدهلرین سؤنمهسی کیمی احوالاتلاری «خسرو و شیرین» پوئماسینا علاوه ائتمهسی، تورک ضیالیسی نین فارسلیق تعصوبوندن، فارس دوشونجهسیندن اوزاق اولماسییلا باغلی اولموشدو. م.ا.رسولزاده یازیر کی، نظامی نین فارسپرستلیکدن اوزاق اولماسینی گؤسترن کسکین دلیللردن بیری ده آتشپرستلیگه دوشمن اولماسی ایدی. اونون فیکرینجه، فارسلیغین ان بؤیوک و ان پارلاق عنعنهسی زردوشتیلیک و آتشپرستلیک اولدوغو حالدا، فارس شعیرینین فردوسیدن سونرا ایکینجی دیرگی اولان نظامی نین همین تعلیمه بو قدر دوشمنچیلیگی، منفی موناسیبت بسلهمهسی اوندا فارسلیق دویغوسونون اولماماسی ایدی. م.ا.رسولزادهیه گؤره، نظامی بوتون دویغو و شوعورو ایله موسلماندیر، تک آللاها اینانیر: «تکآللاهلیق مؤوقعییندن ده او هر جور ایکیلیک و چوخلوغو رد ائدن بیر وحدانیتچیدیر». زردوشتیلیگین خئیرین آیری، شرین ده آیری مؤوجود اولوب اؤز آرالاریندا ووروشان ایکیآللاهلیلیق سیستمینه اونون نه صوفیلیکله یئتیشدیگی آللاه مفهومو، نه ده داشیدیغی خالص موسلمان عقیدهسی اویغون گلیر. م.ا.رسولزاده یازیر کی، حتی نظامی اوچون «قدیم فارسلیغین ایسلاما قارشی موخالیفتینین بیر ایفادهسی» اولان اسماعیللیلیک «ایرانلی» مذهب کیمی اونون دیلینده بیر سؤیوشدور: »دئدیگیم کیمی دئییلسه، ایسماعیلی اولوم». دئمهلی، نظامی گنجوی قدیم تورکلرین تانریچیلیق دینی-فلسفی تعلیمینده اولدوغو کیمی تکآللاهلیلیق دونیا-گؤروشونه صاحب اولموش و بوتون حاللاردا دوالیست، پولیتئیست سیستملری اینکار ائتمیشدی. بو دا، بیر داها گؤستریر کی، نظامی گنجوی ۱۲-جی عصرده دوالیست فارس دوشونجهسینین، آتشپرست فارس احکامچیلیغینین، یاخود دا ایسلاما قارشی یؤنلمیش» فردوسی کینینین یوخ، قدیم دؤوردن اعتباراً تورک دوشونجهسینه حاکم اولان مونوتئیزمین، تورک دینی اعتیقادی نین داشیییجیسی اولموشدور.
کؤچورن: عباس ائلچین