ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
آذربایجان معاریفچی‌لیک فلسفه‌سینده آذربایجانچیلیق ایدئیاسی مسله‌‌‌لری
آذربایجان معاریفچی‌لیک فلسفه‌سینده آذربایجانچیلیق ایدئیاسی مسله‌‌‌لری
واحد عُمروو
فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو
اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسیندا عباس‌قولوآغا باکیخانوولا یاناشی اسماعیل بیگ قوتقاشانلی، میرزا شفیع واضح، قاسم بیگ ذاکر، خورشید بانو ناتوان کیمی معاریفچی‌‌لرده آذربایجانچیلیق ایدئیا‌لارینا دایر اثر‌‌لریله دیقتی جلب ائتمیشدیر.
آکادمیک فیض‌اله قاسم‌زاده اون دوققوزونجو عصر آذربایجان ایجتیماعی فیکرینده معاریفچی‌لیگین اوچ اینکیشاف مرحله‌سی کئچیردیگینی، بیرینجی مرحله‌نین آذربایجانین پارچالانما دؤورونون سون ایل‌‌لرینی و 30-40-جی ایل‌‌لری احاطه ائتدیگینی، ع.باکیخانوو، ا.قوتقاشینلی، میرزه شفیع واضح کیمی آز-چوخ رئالیزمه مئیل گؤسترن یازیچی‌لارین سیماسیندا مئیدانا چیخدیغینی قئید ائتدیردی. تأسوف کی، بیر چوخ تدقیقاتچی‌لار رئالیزم یارادیجی‌لیق مِتودو و معاریفچی‌لیک فلسفه‌سی آراسینداکی باغلی‌لیغی آچیب گؤسترمه‌میشدیر. او، بو مرحله‌ده آذربایجان معاریفچی‌لیگی‌نین هله چوخ ضعیف، ایبتیدایی و روشئیم(جنین) حالیندا اولدوغونو، میلّی شوعورلا باغلی بعضی خوصوصیت‌‌لری ایله (خالقا، وطنه محبت، آزاد‌لیق ایدئیا‌لاری‌نین ترنّومو، معاریفی یایماق و س.) آنجاق جوزئی بیر نیسبتده روس معاریفچی‌‌لرینه یاخینلاشا بیلدیگینی گؤسترمیشدیر. او، ایکینجی مرحله‌نین 50-60-جی ایل‌‌لری احاطه ائتدیگینی و بو زامان آذربایجان معاریفچی‌لیگی‌نین م.ف.آخوندزاده‌نین سیماسیندا کمالا چاتدیغینی، اوچونجو و سون دؤورون 70-90-جی ایل‌‌لره تصادوف ائتدیگینی، بو دؤورده معاریفچی‌لیگین م.ف.آخوندزاده‌نین واریث‌‌لری حسن بیگ زردابی، نجف بیگ وزیرووون سیماسیندا اینکیشاف ائتدیگینی و عصرین سونوندا باکی‌دا کاپیتالیزمین اینکیشافی ایله علاقه‌دار اولاراق، اؤز قاباقجیل مؤوقئعیینی ایتیرمگه باشلادیغینی قئید ائتمیشدیر.
لاکین بو تدقیقاتچی‌لار کاپیتالیزمین اینکیشافی ایله معاریفچی‌لیگین مؤوقع‌‌لری‌نین ایتیریلمه‌سی‌نین علاقه‌سینی گؤستره‌بیلمه‌میشلر. ف.قاسم‌زاده آذربایجان معاریفچی‌لیگی‌نین ایلک تشکّول دؤوروندن دانیشارکن، معاریفچی‌‌لرین عوموم میلّی دَیر‌‌لری ترنّوم ائتمه‌‌‌لرینی " کندلی صینفی‌نین منافعیینه خیدمت ائتمک " کیمی تقدیم ائدیر: " دوغرودور، معاریفچی‌لیگین تشکّولو دؤورونده، ایلک آذربایجان معاریفچی‌‌لری، خوصوصاً، باکیخانوو - چار موطلقیتی علئیهینه آچیق و موستقیل موباریزه آپارمادیقلاری کیمی، کندلی حوقوقونو بیلاواسیطه آچیق مودافیعه ائتمه‌میشلر. اونلارین اثر‌‌لرینده فئودال ایستیثماری شراییطینده یاشانیر. آذربایجان کندلیلری -آغیر وضعیتی‌نین، کندلی موباریزه‌سی‌نین تصویرینه راست گلمیریک. لاکین بوندان ایلک معاریفچی‌‌لرین گویا چار موطلقیتینه موثبت بیر موناسیبت بسله‌مه‌‌‌لری و کندلی حوقوقونون مودافیعه‌سینه لاقئید قالدیقلاری نتیجه‌سینی چیخارماق دوزگون اولماز. ایلک معاریفچی‌‌لر وطن‌پرور‌لیک، خلقی‌لیک، آزاد‌لیق ایدئیا‌لارینی ترنّوم ائتمک، عاوام کوتله‌‌‌لرین معاریف‌لندیریلمه‌سی مسله‌سینی اورتایا آتماقلا، محض کندلی صینفی‌نین منافعیینه خیدمت ائدیردیلر و تحکیمچی‌لیک قورولوشونا ضید بیر جبهه‌ده دوروردو‌لار " .
آذربایجان تدقیقاتچیسی زوْیا علی‌یئوا اؤزونون " آذربایجان و فرانسیز معاریفچی‌لیگی - قارشی‌لیقلی علاقه‌‌‌لر " اثرینده اون دوققوزنجو عصرین بیرینجی یاریسیندا آذربایجانین اینتِللِکتوُال مدنی موحیطی فورمالاشدیران عامیل‌‌لردن بحث ائتمیشدیر: " اینتلکتوال-مدنی موحیطین فورمالاشماسیندا دونیوی، آذربایجان و روس‌دیللی مکتب‌‌لر، پتربورق و موسکوداکی عالی مکتب‌‌لر اساس رول اویناییردی. روس، غربی اوروپا علمی موختلیف یول‌لارلا آذربایجانا داخیل اولور، بورادا نینکی یئنی اینتِللِکتوُال موحیط یارادیر، نتیجه ده، یئنی تیپلی ضیالی‌لار، معاریف و مدنیت خادیم‌‌لری یارانیر، عئینی زاماندا، کؤهنه ضیالی‌لارین بیر چوخونون معنوی عالمینده ده موعین یئنیلشمه پروسه‌سی گئدیردی " .
اون دوققوزنجو عصرین اینتِللِکتوُال-مدنی موحیطی‌نین ان اوغورلو جهت‌‌لریندن بیری آذربایجان دیلینده ادبیاتین یارادیلماسی ایدی. آذربایجانلی‌لارین یاشادیغی اؤلکه گاه ایران، گاه تورکیه، سونرا ایسه روسیه‌نین حاکیمیتی آلتیندا اولموشدور. ایران حؤکمران‌لیغی زامانی یازی ایشلری فارس دیلینده، تورکیه حاکیم اولدوقدا، آذربایجان تورکجه‌سیندن آز فرقلنن تورکیه‌تورکجه‌سینده آپاریلمیشدیر. نتیجه‌ده، آذربایجانلی‌لار ادبیاتدان محروم اولموشلار. م.آغامیروو یازیر: " اگر تاتار (آذربایجان تورکجه‌سی) دیلینده بعضی اثر‌‌لر وارسا دا، اونلار یا باشقا دیل‌‌لردن ترجومه ائدیلمیش، یا دا فارس، تورک و عرب سؤز‌‌لری ایله دولو آنلاشیلماز بیر دیلده یازیلمیشدیر. بئلهلیکله ده، بو اثر‌‌لر، داها دوغروسو، بو ترجومه‌‌‌لر اساسیندا تاتار دیلی‌نین روحونو آنلاماق، اینجه‌‌لیک‌‌لرینی باشا دوشمک مومکون دئییلدیر " .
قوزئی آذربایجاندا فورمالاشان اینتِللِکتوُال-مدنی موحیط یئنی تیپلی ضیالی‌لار، معاریف و مدنیت خادیم‌‌لری‌نین، یارادیجی ضیالی‌لارین مئیدانا گلمه‌سی قوزئیی گونئیدن فرقلندیرن اساس عامیل‌‌لردن حساب ائدیلیر. شرق تفکّورو، شرق مدنیتی تاثیری‌نین اوستون‌لوک تشکیل ائتدیگی گونئی آذربایجان ادبیات و مدنیتینه نیسبتاً قوزئیده فورمالاشان اینتِللِکتوُال-مدنی موحیط شرق و غربین سنتِزی، میلّی-دینی کاراکتر داشییان تورک-ایسلام مدنیتی و عوموم‌بشری، روس-اوروپا مدنیتی میلّی رئالیست ادبیات و اینجه‌صنعت اوغروندا موباریزه آپاریردی. بو مدنیت آذربایجانلی‌لارین تماسدا و سیخ علاقه‌ده اولدوقلاری قافقاز خالق‌لاری‌نین عئینی دیله، اتنیک کؤکه، معنوی دَیر‌‌لره منسوب اولدوقلاری تورک‌دیللی موسلمان خالق‌لاری‌نین، عئینی بیر یاخین بؤلگه کیمی آوراسیا خالق‌لاری‌نین مدنیتیله قوووشموش، تکراراولونماز، اؤزونه‌مخصوص جهت‌‌لریله سئچیلن مدنیت اولوب، شرق-غرب سیویلیزاسیا‌لاری‌نین، دونیاداکی چوخ‌سایلی و آزسایلی میلت‌‌لر و اتنیک قروپ‌لارین دین‌‌لری و ایدئولوژی‌لری‌نین قوووشوغوندا مئیدانا گلمیشدیر.
قوزئی آذربایجاندا یارانمیش یئنی اینتِللِکتوُال-مدنی موحیط جمعیتده اوروپا-غرب مدنیتی‌نین داشیییجیسی اولماقلا برابر، هم ده دییشیک‌لیک‌‌لرین، یئنی‌لشمه‌نین آپاریجی قووّه‌سی کیمی چیخیش ائدیردی. بو یئنی موحیطده یئنی ایدئیا‌لار مئیدانا گلیر، اینکیشاف ائدیر، جمعیته موختلیف جهتدن تاثیر گؤستریردی.
ایجتیماعی،سیاسی، ادبی-بدیعی ایدئیا‌لار و اوبراز‌لار ایجتیماعی حیاتین، جمعیتین بو و یا دیگر طرف‌‌لری‌نین موعین درک اولونماسی فورما‌لاریندان اولوب، تاریخین بوتون دؤور‌‌لرینده جمعیتین ضروری اینکیشاف مئییل‌‌لرینی، آرزو و طلبات‌لارینی، سوسیال-تاریخی گئرچک‌لیگی اؤزونه‌مخصوس شکیلده عکس ائتدیریر.
ایدئیا‌لار، خوصوصیله، جمعیتده کی دییشیک‌لیک‌‌لرین و یئنی‌لیک‌‌لرین ایفاده‌سی، میلتین معنوی ترقّی‌سینه خیدمت ائدن ایدئیا‌لارین مجموعسو اولان میلّی ایدئیا‌لار بیرینجی نؤوبه‌ده اؤز عکسینی تاپدی.
فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو فایق علی اکبرلی اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسینداکی معاریفچی‌‌لرین میلّی ایدئولوژی تاثیریندن بحث ائتمک گؤستریر کی، اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسیندا ع.آ.باکیخانوو و میرزه کاظم بیگین گؤردوگو ایشلر سویه‌سینده اولماسا دا، اسماعیل بیگ قوتقاشینلی، میرزه شفیع واضح، قاسم بیگ ذاکر و ب. دا میلّی اؤزونودرک پروسه‌سینه موعین تؤهفه‌‌‌لر وئرمیشلر. مثلا، اسماعیل بیگ قوتقاشینلی‌نین بو دؤورده گؤردوگو ان موهوم میلّی عمل‌‌لردن بیری، 1835-جی ایلده فرانسه دیلینده قلمه آ‌لاراق ورشودا نشر ائتدیردیگی " رشید بیگ و سعادت خانیم " اثری‌دیر. بو اثر مضمونونا گؤره، اؤزوندن اوّلکی ادبیات‌لاردان خئیلی درجه‌ده فرقلنمیش، میلتین گئرچک، رئال حیاتینی عکس ائتدیرمیشدیر. اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسیندا گله‌جک نسلین طالعیینده موعین ایز بوراخمیش، موعاصیری اولدوغو جمعیتین پروبلم‌‌لرینه رئال‌لیقدان باخان معاریفچی فیلوسوفوموز م.ش.واضحین ایسه ان چوخ دیقّت یئتیردیگی مسله جمعیتین دینه موناسیبتی‌دیر. واضح حساب ائدیر کی، دین عالیم‌‌لری ایسلاملا باغلی اصیل حقیقتی همیشه میلّتدن گیزله‌دیبلر.
روحانی‌‌لرین آنلاشیلمایان دوعا‌لاری و موعیظه‌‌‌لری‌نین خالقین عذابینی داها دا آرتیردیغینی گؤرن واضح دینی تبلیغ ائدن شاعیر‌‌لره ده قولاق آسماغین معناسیز اولدوغونو آچیق شکیلده بیلدیره‌رک یازیر: " نغمه‌سیندن مسجید هاواسی گلن شاعیر‌‌لرین، باشلاری بوشدور یقین، عاغیل‌لاری دئییل درین " . واضح آشکار شکیلده خالقا بو گون روحانی‌‌لره، موجتهید‌‌لره دئییل، وطن‌پرور، میلّت‌سئور اینسان‌لارا احتییاجین اولدوغونو بیلدیریر. گؤرونور، بو سببدن، گنجه مسجید‌‌لری‌نین بیرینده م.ف.آخوندزادهیه دینی علم‌‌لری اؤیره‌درکن، میرزه شفیع اونو روحانی اولماق فیکریندن داشیندیرمیشدیر. قاسم بیگ ذاکرین ایسه داها چوخ آذربایجان تورکجه‌سینده شعیر‌‌لر یازماسی، تورک دیلی‌نین صافلیغی‌نین قورونماسیندا و جمعیتده کی نؤقصان‌لاری، گئری‌لیگی تنقید ائتمه‌سینده و س. مسله‌‌‌لره موناسیبتده موعین رول اوینامیشدیر. ذاکرین فیکرینجه، آرتیق اونون دؤورونده هئچ کس موللایا، قاضی‌یه اینانمیر، چونکی خالقی خاراب ائدن روحانی‌‌لرین، قاضی‌‌لرین اؤزودور: " هارادان گلدی، بونلار، ائیله‌دیلر خلقی خراب، بیری دئر موجتهیدم، بیری موسلمان قاضی " ف.ب.کؤچرلی‌یه گؤره، ساده تورک دیلینده یازان و میلّی شاعیر اولان ذاکرین آخوندزادهیه موهوم تاثیری اولموشدور. حتّی آخوندزاده بیر نئچه کومدی‌سینی ذاکرین نقلیندن سونرا یازمیشدیر: " ذاکر خالقی‌نین دیلینی و دولاناجاغینی چوخ یاخشی بیلدیگی اوچون میرزه فتحعلی‌یه یازدیغی نامه‌‌‌لرده اؤزونون حقیقی میلّی بیر شاعیر اولدوغونو گؤسترمیشدیر " .
بئلهلیکله، ا.قوتقاشینلی، م.ش.واضح و ق.ذاکر ایسه اؤز یارادیجی‌لیق‌لاریندا هم دؤور‌‌لری‌نین پروبلئم‌‌لرینه گئرچک کونتکستدن یاناشما‌لاری و دینی خورافاتی داها جسارتله تنقید ائتمه‌‌‌لری (م.ش.واضح)، هم موعین قدر ده اولسا، تمیز آذربایجان تورکجه‌سینده یازما‌لاری (ق.ذاکر)، هم ده غرب مدنیتی‌نین موثبت جهت‌‌لرینی تبلیغ ائتمکله (ا.قوتقاشینلی) فرقله‌نیبلر. بو خوصوصیت‌‌لر او دؤور اوچون یئنی‌لیک ایدی. بو موتفکّیر‌‌لر کئچمیشین گئریده قالمیش عادت-عنعنه‌‌‌لریندن تامامیله قورتولا بیلمسه‌‌‌لر ده، آنجاق اونلارا تامامیله باغلی اولاراق دا قالمامیشدیلار. اونلار تمثیل اولوندوقلاری مدنیتی اینکار ائتمسه‌‌‌لر ده، همین مدنیتین بیر یئرده دایانیب قالماسی ایله ده راضی‌لاشا بیلمیردیلر. بو مقصدله همین موتفکّیر‌‌لر اؤز یارادیجی‌لیق‌لاریندا بیرباشا اولماسا دا، یئری گلنده آرتیق یئنی دؤورون طلب‌‌لرینه جاواب وئرمه‌ین دینی و میلّی عادت-عنعنه‌‌‌لری تنقید ائدیر، اونلارا یئنی رنگ قاتماغا چالیشیردیلار. بوتون بونلار ایسه میلّی اؤزونودرک پروسه‌سینه تاثیر گؤستریر، میلتین قارشیسیندا یئنی بیر صحیفه آچیردی.
فلسفه علم‌‌لری دوکتورو رافایل احمدوو اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسینداکی معاریفچی‌‌لرین ایدئیا تاثیریندن بحث ائده‌رک، گؤستریر کی، میرزه شفیع بدیعی یارادیجی‌لیقلا یاناشی، 1846-50-جی ایل‌‌لرده گنجه ده قزا مکتبینده یئرلی شاگیرد‌‌لره آذربایجان-تورک دیلیندن درس دئییر، 1850-جی ایلده یئنیدن تیفلیس گیمنازیاسینا آنا دیلی موعلیمی تعیین ائدیلیر. تیفلیسده میرزه شفیع فارس‌شوناس ای.قریقوریئوله بیرگه " کیتابی-تورکی " مونتخباتینی، xrestomatiya. Azerbaydjanskoye nareçe" (تیفلیس، 1852) درس‌لیگینی حاضیرلاییر‌لار. موکمّل درس‌لیک اولان بو کیتاب میرزه شفیعین وفاتیندان (16 ژانویه 1852-جی ایل) سونرا 1855-جی ایلده قیسماً، 1856-جی ایلده ایسه تام شکیلده هم مؤلیفی اولان ای.قریقوریئو طرفیندن نشر ائدیلمیشدیر. بیزجه، زنگین یارادیجی‌لیغا ما‌لیک شاگیردی ف.بودِنشتِدتین یازدیغی کیمی، " آدی بوتون اوروپادا ایفتیخارلا چکیلن گنجه‌لی سؤز اوستادی میرزه شفیعین " آذربایجان معاریفچی‌لیگینده کی ان بؤیوک خیدمتی میرزه فتحعلی آخوندزاده کیمی هر بیر میلتین ایفتیخاری ساییلا بیله‌جک شخصیتی آذربایجانا و بوتؤولوکده، شرقه بخش ائتمه‌سی‌دیر. فایق علی اکبرلی آذربایجانچیلیق ایدئولوژی‌سینده واریث‌لیک پروبلمینه توخوناراق، یازیر کی، اون دوققوزونجو عصرده میلّی-معنوی واریث‌لیک فاکتورو بیرینجی و موهوم یئر توتور. خوصوصیله،ع.آ.باکیخانوو قافقاز-آذربایجان تورک‌‌لری‌نین تاریخینه عایید آیریجا بیر اثر یازماقلا، قافقازدا قدیم بیر میلتین یاشادیغینی اورتایا قویموش اولدو کی، بو دا یئنی نسله بؤیوک تاثیر گؤستردی. عئینی زاماندا، ع.باکیخانوو، م.ش.واضح، ا.ب.قوتقاشینلی، ق.ب.ذاکرده روشئیم حالیندا اولان میلّی روح م.ف.آخوندزاده‌‌‌لر، ح.ب.زردابی‌‌لر، س.ع.شیروانی‌‌لر و باشقا‌لارینی یئتیشدیردی. بیر سؤزله، یئنی نسیلده میلّی خوصوصیت‌‌لرین نیسبتاً قاباریق شکیلده اورتایا چیخماسیندا میلّی-معنوی واریثی‌لیک عامیلی، عئینی زاماندا، میلّی-معنوی دَیر‌‌لره ایدئولوژی موناسیبت موهوم اهمیت کسب ائتدی. بئله کی، م.ف.آخوندزاده، ح.ب.زردابی و ب. آرتیق میلّت، دین، وطن و بو کیمی آنلاییش‌لارا فلسفی،سیاسی و ایدئولوژی یؤندن باخماغا باشلادیلار. اگر ع.آ.باکیخانوو میلتین کئچمیشینی، اساسن، تاریخی مؤوقئعدن ایشیقلاندیریردیسا، م.ف.آخوندزاده، ح.ب.زردابی و ب. فلسفی،سیاسی، ایدئولوژی شرح‌‌لر وئرمگه باشلادیلار. بو دا، ایستر-ایسته‌مز میلّی ایدئولوژی‌میزین تظاهور‌‌لری‌نین مئیدانا چیخماسینا سبب اولدو.
کؤچورن: عباس ائلچین
Canakkale Sehitlerine
En kesîf orduların yükleniyor dördü beşi,
-Tepeden yol bularak geçmek için Marmara'ya-
Kaç donanmayla sarılmış ufacık bir karaya.
Ne hayâsızca tehaşşüd ki ufuklar kapalı!
Nerde -gösterdiği vahşetle- "bu: bir Avrupalı! "
Dedirir -yırtıcı, his yoksulu, sırtlan kümesi,
Varsa gelmiş, açılıp mahbesi, yâhud kafesi!
Eski Dünyâ, Yeni Dünyâ, bütün akvâm-ı beşer,
Kaynıyor kum gibi, tûfan gibi, mahşer mahşer. (1)
Yedi iklîmi cihânın duruyor karşına da, (2)
Ostralya'yla berâber bakıyorsun: Kanada!
Çehreler başka, lisanlar, deriler rengârenk;
Sâde bir hâdise var ortada: Vahşetler denk.
Kimi Hindû, kimi yamyam, kimi bilmem ne belâ...
Hani, tâ'ûna da züldür bu rezîl istîlâ!
Ah o yirminci asır yok mu, o mahlûk-i asîl,
Ne kadar gözdesi mevcûd ise, hakkıyle sefîl,
Kustu Mehmedciğin aylarca durup karşısına;
Döktü karnındaki esrârı hayâsızcasına.
Maske yırtılmasa hâlâ bize âfetti o yüz...
Medeniyyet denilen kahbe, hakikat, yüzsüz.
Sonra mel'undaki tahrîbe müvekkel esbâb,
Öyle müdhiş ki: Eder her biri bir mülkü harâb.
Öteden sâikalar parçalıyor âfâkı;
Beriden zelzeleler kaldırıyor a'mâkı;
Bomba şimşekleri beyninden inip her siperin;
Sönüyor göğsünün üstünde o arslan neferin.
Yerin altında cehennem gibi binlerce lağam,
Atılan her lağamın yaktığı: Yüzlerce adam.
Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer;
O ne müdhiş tipidir: Savrulur enkaaz-ı beşer...
Kafa, göz, gövde, bacak, kol, çene, parmak, el, ayak,
Boşanır sırtlara, vâdîlere, sağnak sağnak.
Saçıyor zırha bürünmüş de o nâmerd eller,
Yıldırım yaylımı tûfanlar, alevden seller.
Veriyor yangını, durmuş da açık sînelere,
Sürü hâlinde gezerken sayısız tayyâre.
Top tüfekten daha sık, gülle yağan mermîler...
Kahraman orduyu seyret ki bu tehdîde güler!
Ne çelik tabyalar ister, ne siner hasmından;
Alınır kal'â mı göğsündeki kat kat îman?
Hangi kuvvet onu, hâşâ, edecek kahrına râm?
Çünkü te'sis-i İlâhî o metîn istihkâm.
Sarılır, indirilir mevki'-i müstahkemler,
Beşerin azmini tevkîf edemez sun'-i beşer;
Bu göğüslerse Hudâ'nın ebedî serhaddi;
"O benim sun'-i bedî'im, onu çiğnetme" dedi.
Âsım'ın nesli...diyordum ya...nesilmiş gerçek:
İşte çiğnetmedi nâmûsunu, çiğnetmeyecek.
Şühedâ gövdesi, bir baksana, dağlar, taşlar...
O, rükû olmasa, dünyâda eğilmez başlar,
Yaralanmış tertemiz alnından, uzanmış yatıyor, (3)
Bir hilâl uğruna, yâ Rab, ne güneşler batıyor!
Ey, bu topraklar için toprağa düşmüş asker!
Gökten ecdâd inerek öpse o pâk alnı değer.
Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhîd'i...
Bedr'in arslanları ancak, bu kadar şanlı idi.
Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?
"Gömelim gel seni târîhe" desem, sığmazsın.
Herc ü merc ettiğin edvâra da yetmez o kitâb...
Seni ancak ebediyyetler eder istîâb.
"Bu, taşındır" diyerek Kâ'be'yi diksem başına;
Rûhumun vahyini duysam da geçirsem taşına;
Sonra gök kubbeyi alsam da, ridâ namıyle,
Kanayan lâhdine çeksem bütün ecrâmıyle;
Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan, (4)
Yedi kandilli Süreyyâ'yı uzatsam oradan;
Sen bu âvîzenin altında, bürünmüş kanına,
Uzanırken, gece mehtâbı getirsem yanına,
Türbedârın gibi tâ fecre kadar bekletsem;
Gündüzün fecr ile âvîzeni lebriz etsem;
Tüllenen mağribi, akşamları sarsam yarana...
Yine bir şey yapabildim diyemem hâtırana.
Sen ki, son ehl-i salîbin kırarak savletini,
Şarkın en sevgili sultânı Salâhaddîn'i,
Kılıç Arslan gibi iclâline ettin hayran...
Sen ki, İslâm'ı kuşatmış, boğuyorken hüsran,
O demir çenberi göğsünde kırıp parçaladın;
Sen ki, rûhunla beraber gezer ecrâmı adın;
Sen ki, a'sâra gömülsen taşacaksın...Heyhât,
Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihât...
Ey şehîd oğlu şehîd, isteme benden makber,
Sana âgûşunu açmış duruyor Peygamber.
(1) İlk baskılarda:...kum gibi, mahşer mi, hakîkat mahşer.
(2) İlk baskılarda:...duruyor karşında,
(3) İlk baskıda: Vurulup tertemiz alnından, uzanmış yatıyor,
(4) İlk baskılarda: Ebr-i nîsânı açık...
Mehmet Akif Ersoy
دیندار بالیقچی - کورت توخولسکی
سوئیس‌ین آسکونا شهرینده، حئیوان‌لاری اورکدن سئون دیندار بیر کیشی یاشاییر. بو چوخ یاخشی‌دیر، آنجاق دیگر طرفدن اونون کؤنلو بالیق توتماق دا ایسته‌ییر. او هردن لاگوما گؤلونون ساحیلینه گئدیر، اسکله‌نین قیراغیندا اوتورور، آیاق‌لارینی یئلله‌یه-یئلله‌یه قارماغینی سویا آتیر. قارماغین چوبوغونو برک-برک الینده توتاراق گؤزلرینی سویا زیلله‌ییب باشلاییر دوعا اوخوماغا.
او دوعا ائدیر بالیق‌لار قارماغا ایلیشمه‌سین. او یاخشی بیلیر بالیق قارماغا ایلیشیرسه دیلسیز حئیوان نه قدر آجی چکه‌جک. اونون اورگی بونو ایسته‌میر. بو اوزدن او یالوار-یاخارلا تانریدان ایسته‌ییر، لاگوما گؤلونون بالیق‌لارینی اونون قارماغیندان قوروسون. بئلهلیکله او بالیق توتماغینی سوردورور.
سیزجه بو کیشی عدالتین اؤرنگی و یا داها دوغروسو سیمگه‌سی دئییل‌می؟ سورغونون یانیتی "هه" دیر. قوشقوسوز بو کیشی قوجا بیر یهودی و یا یهودیتین بللی بیر گؤرونوشودور. یا دا مسیحیت مکتبینده یئتیشمیش و بیر اینسانین ائریشه‌بیله‌جگی ان یوکسک تقوا درجه‌سینه ائریشمیش بیرکیمسه‌دیر. او معنوی ایدئال‌لارینی، دونیوی آرزولاری ایله بیرلشدیره بیلیب. بو اؤزل بیر باجاریق و یئته‌نک ایسته‌ییر.
البته بو مسئله، اونون قارماغینا ایلیشن بالیق‌لار اوچون فرق ائله‌میر، آنجاق اونون اوچون کسین‌لیکله بئله دئییل. چونکو ایندی هم بالیق توتور، همی ده ویجدانی دینج‌دیر.
اخلاقی سونوج
اونلار، اورادا یاشام ساحیلینده... یا اونلار یاشام ساحیلی‌نین اسکله‌سینده (بو گؤزل دیر)، بلی اونلار یاشام ساحیلی‌نین اسکله‌سینده اوتوروب آیاق‌لارینی یئلله‌ده‌رک قارماق‌لارینی سویا توللاییر باشاری (موفقیت) اوولاییرلار. آنجاق بیرآزجا عاغیللی‌دیرلارسا، عئینی زاماندا دوعا دا اوخویورلار.
دینچی فاحیشه‌لر، سوسیالیست بانکچی‌لار، دموکرات میلیس‌لر و منیم صینفیمدن اولان حقیقت سئون قزئته‌چی‌لر عئینی ایشی ائدیرلر: هامیسی اوو آختاریر و دوعا ائدیرلر.
چئویرن: عباس ائلچین
خینالی علی
خینالی علی
یوزباشی فاروق جبهه‌یه یئنی گلن عسگرلری گؤزدن گئچیره-گئچیره اونلارلا دانیشیر هارالیسان کیمی سورغولار سوروشوردو. بیردن ساچی‌نین اورتاسی سارالمیش بیر اوشاق گؤردو.
" آدین نه سنین اؤولادیم؟... "
"علی... "
" هارالیسان؟... "
" توقات‌ین زیله‌سیندنم... "
" یاخشی اؤولادیم بو باشین حالی نه؟... "
" آنام جبهه یه گلیرکن خینا یاخدی کوماندیریم... "
" نییه؟... "
" بیلمیرم کوماندیریم... "
" یاخشی گئده بیلرسن خینالی علی... "
او گوندن سونرا هر کس اونا خینالی علی دئیر. هر کس باشینداکی خینایلا لاغ ائدر. قیسا مودتده اورگه یاتان و جسور داورانیش‌لاری ایله بوتون یولداش‌لاری نین سئوگیسینی قازانار. بیر گون عاییله‌سینه مکتوب یازماق ایستر. علی نین اوخوم-یازماسی دا یوخدور؛ یولداشلاریندان کؤمک ایستر. هامی بیرلیکده باشلارلار یازماغا. علی سؤیله‌یر یولداش‌لاری یازار:
" سئویملی آتا-آنام! اللرینیزدن اؤپورم. من بورادا چوخ یاخشی‌یام مندن نیگران اولمایین... "
باجیسینی اؤزوندن کیچیک قارداشینی سوروشار. کندلی‌لرینه، نیگران اولمامالارینی، وار اولدوقجا دوشمنین بیر آددیم بئله ایره‌لی‌‌یه بیلمه‌یه‌جگینی یازدیریر.
غورورلا مکتوبونو بیتیرنده بیردن عاغلینا بیر شئی گلیر. علینین آردینجا عسگره گله‌جک بیر قارداشی وار. خوصوصی اولاراق آناسینا یازدیریر:
"آنا جانیم! عسگره گلنده باشیما خینا یاخدین، بورادا کوماندیرلریم ، یولداشلاریم همیشه منله ظارافات ائدیب لاغا قویورلار. ساقین قارداشیم احمدین باشینا یاخما اونو دا لاغا قویماسینلار. اللریندن اؤپورم."
.. آرادان زامان کئچر. اینگیلیس‌لر ساواشی قازانماق اوچون بوتون گوجلری ایله گئلی‌بولویا باسقین ائدرلر. بو جبهه‌نی مودافیعه ائدن عسگرلر تک-تک شهید اولارلار. بونلارا یاردیمینا گئدن احتیاط قووّه‌لری ده یئترلی دئییل.گئلی‌بولو دوشمنین الینه دوشمک اوزره‌دیر.
خینالی علی نین کوماندیری ده اولایی گؤروب یئرینده دایانا بیلمیردی. بولوگو هله چاتیشمایا حاضیر دئییلدی. اونلار یئنی گلمیشدیلر. کوماندیرلرین بو دوشونجه‌لی حالینی گؤرن و دورومون وخامتینی آنلایان خینالی علی ایله یولداش‌لاری کوماندیرلرینه یالواریب یاخاراق اورایا گئتمک ایسته دیکلرینی سؤیله‌یرلر. کوماندیرلری اونلاری اؤلومه گؤندردیگینی بیله-بیله چاره سیز گؤندریر.
خینالی علی نین بؤلوگوندن کیمسه ساغ قالماز هامیسی شهید اولموشدور. آرادان زامان کئچر. خینالی علینین عاییله‌سینه یازدیغی مکتوبون جاوابی گلیر. کوماندیرلری گؤزلری دولو-دولو مکتوبو آچیب اوخوماغا قرار وئررلر (بو مکتوبون اصلی چاناق‌قالا موزه‌سینده سرگیلنمکده دیر.) آتاسی علی‌یه یازدیریب: " اوغولوم علی نئجه‌سن، یاخشی‌سانمی؟ گؤزلریندن اؤپوب سالام گؤندریرم. اؤکوزو ساتدیق پولون یاریسینی سنه، یاریسینی دا جبهه یه گئده‌جک قارداشینا وئریریک. ایندی اؤکوزون یئرینه تارلانی اؤزوم سورورم. اونسوز دا چوخ یورولمورام .سیزده بیزدن یانا نیگران اولمایین بورادا هر شئی یولوندادیر".
مکتوبو یازان قوهوم کندلیلری، کاغیذین سونوندا:"علی! آنانین دا سنه دئیه‌جک بیز سؤزو وار..."دئیه آرتیریب:
- " اوغلوم علی، یازمیسان کی باشیمداکی خینایلا لاغ ائتدیلر، قارداشیما دا یاخما دئمیسن.
قارداشینا دا یاخدیردیم. کوماندیر و یولداش‌لارینا سؤیله سنینله لاغ ائتمه سینلر. بیز ده اوچ شئیه خینا یاخارلار:
1- گلین گئدن قیزا؛ گئتسین عاییله‌سینه، اوشاق‌لارینا قوربان اولسون دئیه...
2- قوربان‌لیق قوچا؛ آللاها قوربان اولسون دئیه...
3- عسگره گئدن ایگیده؛ وطنه‌میزه قوربان اولسون دئیه...
گؤزلریندن اؤپورم. آللاهین آمانیندا اولون... "
مکتوبو اوخویان علینین کوماندیری ایله دیگرلری هیچقیرا -هیچقیرا آغلاشماقدا ایدیلر.
کؤچورن: عباس ائلچین