ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی احمد بیگ آغااوغلونون آزادلیق و دموکراسی آختاریش‌لاری
احمد بیگ آغااوغلونون آزادلیق و دموکراسی آختاریش‌لاری
احمد بیگ آغااوغلونون یارادیجی‌لیغی‌نین سونونجو دؤورو (1920-30-جو ایل‌لر) هم ماهیتی، هم ده مضمونو باخیمیندان یئنی بیر مرحله تشکیل ائدیر.
"تورک تشکیلاتی-اساسیّه‌سی" (1925)، "اوچ مدنیت" (1927)، "اینگیلیس و هیندیستان" (1929)، "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" (1930)، "تورک حوقوق تاریخی" (1931-1933)، "من کیمم؟" (1936)، "دؤولت و فرد" (1936)، "ایران و اینقیلابی" ، "کؤنولسوز اولماز" (1929)، "تکامول‌مو، اینقیلاب‌می؟!" ، "سربست فیرقه خاطیره‌لری" (1931) کیمی اثرلرینده و یوزلرله مقاله‌لرینده یئنی جمعیت قوروجولوغونون تاریخی، نظری، موعاصیر آسپکت‌لری ایله باغلی درین تحلیل‌لر آپاریر. بو اثرلردن بیری 1930-جو ایلده آنکارادا تامام‌لادیغی "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" آدلی فلسفی تراکتاتی‌دیر. 30-جو ایل‌لر تورکیه‌سینده (بو زامان تورکیه بیرپارتیالی سیستمه مالیک ایدی و هله دموکراسی تام اوتوروشدوغونو دئمک اولمازدی) بئله بیر اثرین اورتایا چیخماسینا یالنیز تعجوب ائتمک اولاردی. اصلینده، اؤزو ده سربست دوشونجه‌لی اینسان اولان ا.آغااوغلو بو اثرده هله هئچ اوروپادا بئله مؤوجود اولمایان بیر دموکراسی‌نین، آزاد جمعیتین کونتورلارینی جیزمیشدیر. اثرین بیر چوخ یئرینده اوتوبیوقرافیک جیزگی‌لر یئر آلسا دا، بو گون ده اوتوپیک گؤرونن فیکیرلره ده راست گلمک اولور.
اثر آذربایجانین و تورکیه‌نین جومهوریت قورولوشونا یییه‌لندیکدن، موعین دؤولتچی‌لیک، جمعیت و فرد، سربست‌لیک، آزادلیق، برابرلیک یولوندا قازاندیغی ضعیف تجروبه‌دن سونرا یازیلیب. اونون آرزو ائتدیگی اوروپا اوصوللو-جومهوریت قورولوشلو دؤولت شرقده ایلک اولاراق تورک میلّتینه نصیب اولموشدو. اؤزونون ده تمثیل اولوندوغو آذربایجان تورکلری جمعی 23 آی بو قورولوشدا یاشامیش، تورکیه تورکلری 7 ایل ایدی کی، جومهوریت ایداره ائتمه‌سینی قورویوب ساخلاییردی. اثرده‌کی بیر چوخ یاناشمالارین، آنلاییش‌لارین پراکتیک اولاراق هله تورکیه جمعیتینه شامیل ائدیلمه‌سی چوخ چتین ایدی. اثرین باشلانغیجینداکی قئیدلردن گؤرونور کی، مؤلیف بونو یازماقدا چوخ چتین‌لیک چکمیش، اؤزونون ده یاشادیغی جمعیتین گله‌جگینی دوشونموشدور. بو دؤورده موخالیفت جبهه‌سینه چکیلمه‌سی ده اثرین یازیلماسینی چتین‌لشدیرن عامیل‌لردن ایدی. اونا گؤره ده، فیلوسوف اثرین فورماسی، ژانری اوزرینده خئیلی دوشونموش، نهایت، اونو حکایت، فلسفی تراکتات شکلینده یازماغی قرارا آلمیشدیر: "اثریمه هانسی بیچیم وئرمکله باغلی خئیلی تردّود کئچیردیم؛ نهایت، اونو بیر حکایه شکلینده یازماغا قرار وئردیم. اسارتدن قورتولموش بیر تورک فردینی آزاد و سربست بیر اؤلکه‌یه آپاردیم..." لاکین ائله بوراداجا" ...بو اؤلکه‌نین رهبرلری تورک جومهوریتینی قوران داهی‌نین امل و آرزولاری‌نین گئرچک‌لشمه‌سی اوچون چالیشماقدادیر" ، - دئییر و بو جومهوریتین باش معماری آتاتورکو "داهی" اولاراق قییمت‌لندیریر. بونونلا دا اثری‌نین تورکیه موحیطینده دوزگون باشا دوشولمه‌یه‌جگیندن احتیاط ائده‌رک یاشادیغی جمعیت و جومهوریت ایله باغلی فیکیرلرینی ده بیلدیرمکله اؤزونو تنقیدلردن سیغورتالاییر. بو اؤزل‌لیکلری اؤز اوزرینده حیس ائدن ا.آغااوغلو بیر فرد اولدوغونا گؤره جومهوریتنین معنوی جهتدن ایدئولوژی‌سینی قورماق جسارتی گؤستریر. ا.آغااوغلو دؤولت قورولوشوندا جومهوریتچی‌لیغی تقدیر ائدیردی. بعضاً او، ایچینده یاشادیغی جمعیتین شرط‌لرینی و تاریخی شراییطی ده نظردن قاچیرمیردی. آنجاق بوتون حال‌لاردا یازدیق‌لاری ایله فعالیتی اوست-اوسته دوشوردو.
ادیبین قیزی تئزئر تاشکیران اونون 20-30-جو ایل‌لر موجادیله‌سی‌نین دموکراسی‌یه کؤکلنمه‌سی ایله باغلی یازیر "...جومهوریت دؤورونده کی موجادیله‌سی ده بو نؤقطه‌یه چئوریلدی. بوتون چالیشمالاریندا میلّته دایانان دؤولت گؤرونوشونو فردین حاق و حورّیت‌لرینی قورویان دؤولت دئیه منیمسه‌ییر، هر وظیفه‌‌نین قارشی‌لیغیندا بیر حاق واردیر تِزیسینی مودافیعه ائدیردی. بو تِزیس احمد آغاوغلونون فیکیر و سیاست حیاتی‌نین سون مرحله‌سی‌دیر" . ت.تاشکیرانین بو فیکری ا.آغااوغلونون اثرلری و فعالیتی ایله تصدیق ائدیلیر. خوصوصی ایله، دموکراسی، فیکیر آزادلیغی، حورّیت مسله‌سینده هئچ زامان هئچ کیمه گوزشته گئتمه‌میشدیر. ف.ساکال بلگه‌لره دایاناراق اونون میلّت وکیلی اولدوغو زامان تورکیه بؤیوک میلّت مجلیسینده "هر شئی‌ین بیر مونتقیدی اولمالی‌دیر" فیکرینی سؤیله‌دیگینه دیقت چکیر. بو ایسه اونو گؤستریر کی، ا.آغااوغلو دموکراسی اوچون ان موهوم شرطلردن بیری اولان تنقید اینستیتوتونو همیشه مودافیعه ائتمیشدیر.
ا.آغااوغلو "اؤن سؤز" ده فیلوسوف مونتسکیونون "قانون‌لارین روحو" آدلی اثرینده کی حاکیمیت بیچیم‌لری ایله باغلی دئییلمیش " ایستیبداد- یعنی شخصی حاکیمیت-مشروطیت-شرفه، جومهوریت ایسه لیاقته دایانیر" فیکرینی خاطیرلادیر و بونون هله ده معنا و اهمیتینی ایتیرمه‌دیگینی سؤیله‌ییر. یازیچی-فیلوسوفون ش.مونتسکیونون (1689-1755) فیکرینی سیتات گتیرمه‌سی اونو گؤستریر کی، ا.آغااوغلو دموکراسی و آزادلیق آنلاییش‌لاری ایله باغلی نظری و پراکتیک قناعت‌لره مالیک‌دیر. او، بو زامان یالنیز ش.مونتسکیونون دئییل، دونیانین بیر چوخ تانینمیش فیلوسوف‌لارین فیکیرلریله تانیش اولموشدور. شارل دو مونتسکیو، جان لاک عنعنه‌لرینی داوام ائتدیرمکله دموکراتیک دؤولت قورولوشونون سیستمینی داها دا فورمالاشدیرمیشدیر.
ا.آغااوغلو اثرده ج.لاک، ج.میلّتون، اسپنسر، کانت، هگل، وولتر، ژان-ژاک روسو، ماکیاولی، برونو و ب. موتفکّیرلرین ده آدینی چکیر. بو ایسه او دئمکدیر کی، بو مؤلیف‌لرین اثرلرینی اوخوموش، فیکیرلریله یاخیندان تانیش اولموشدور. اثرین سونوندا میلّت مؤوضوسوندا اوستادین مئیدانا آتدیغی ان موهوم یئنی‌لیک میلّتین تشکّولو حاقینداکی فیکری و ادبی جریان‌لارین چوخ اؤنملی اولدوغونو گؤستریر. ا.آغااوغلو بو فیکرینی اوستادا عایید ائدیر و اونون اینقیلاب ائتدیگینی دوشونور. اونون فیکرینجه، میلّت‌لرین تشکّول تاپماسینا ادبیات دا چوخ اؤنملی تاثیر گؤستریر. ا.آغااوغلو بو سیرادا شکسپیر، گوته، شیلر، مولیر، ویکتور هوقو، دانته، پوشکین، لرمونتوف، تولستوی کیمی یازیچی‌لارین، شاعیرلرین آدینی چکیر و " ...اونلار اولماسایدیلار، اینگیلیس، آلمان، فرانسه، ایتالیا، روس میلّت‌لری یارانمازدی" ، - دئیه میلّتین فورمالاشماسینداکی رولونو یوکسک قییمت‌لندیریر.
ا.آغااوغلو اثرده حاکیمیت مسله‌سینه ده توخونور. آنایاسالی مونارشی زامانی حاکیمیتین حؤکمدارلا ایمتیازلی حاکیم صینفین الینده، جومهوریتده ایسه بوتونلوکله خالقین الینده اولدوغو قناعتی اثر بویو اؤز تصدیقینی تاپیر. اونون فیکرینجه، شخصی حاکیمیت زامانی خالق تک شخصین شیلتاق و هوسینه تابع اولور، میلیون‌لارجا اینسان بو شیلتاق‌لیق و هوسه ایطاعت ائدیر، خالق قورخور و خوف ایشینده یاشاییر. آنایاسالی مونارشی زامانی ایسه حاکیمیت حؤکمدارلا ایمتیازلی بیر صینفین الینده اولور. جومهوریته گلینجه ایسه اورادا حاکیمیت بوتؤولوکده خالقین الینده اولور، او، خالقا عاییددیر و هر کسین ایداره‌چی‌لیگه قاتیلماق حاقی واردیر. یازیچی بورادا اساس دیقتی لیاقته یؤنلدیر و جومهوریت زامانی وطنداش‌لارین لیاقت‌لری‌نین قورونماسینا دیقت چکیر.
ایلک دفعه 1930-جو ایلده تورکیه‌ده "جومهوریت" قزئتینده حیصه-حیصه درج ائدیلن "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثری "من بیر اسیر ایدیم، آزاد اولماق ایسته‌دیم" اِپیقرافی ایله باشلاییر. بو اِپیقراف مؤلیفین آزادلیغا نه قدر بؤیوک اؤنم وئردیگینه ثوبوت‌دور. بو معنادا اثرین باش قهرمانینی "آزادلیق عاشیقی" ده آدلاندیرماق اولار. زنجیرلرینی قیراراق اسیرلیکدن قورتاران اینسانین آزاد اولدوقدان سونرا قارشیسیندا ایکی یول گؤرونور: آزادلیق و کؤله‌لیک یولو. ساغ طرف آزادلیق، سول طرف ایسه کؤله‌لیک یولودور. او، آزادلیغی ایسته‌دیگی اوچون ساغ طرفی توتور و سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینه گلیب چیخیر. لاکین اؤلکه‌یه گلمکله هله هر شئی حلّ اولونمور. آزادلیغا چاتماق کیمی، اورادا یاشاماغین دا موعین شرط‌لری واردیر. "آزادلیق عاشیقی" "اصل من ایسته‌ین یئردیر" ، - دئیه فیکیرلشه‌رک ایچری کئچمک ایستیرکن، سورغو-سوال ائدیلیر: ایچ زنجیرینی ده سؤکوب آتمیسان‌می؟؛ طاماحینا یییه دورموسان‌می؟؛ دوغرونو سئویرسن‌می؟؛ حقیقته دؤزومون وارمی؟؛ لیاقت صاحیبی‌سن‌می؟ بو سوال‌لارین هر بیری آزادلیغی الده ائتمه‌نین پرینسیپ‌لری کیمی موعین‌لشیر.
سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین وطنداشی اولماق ایسته‌ین اینسان‌لار، هر شئیدن اول، او اؤلکه‌نین آنایاساسینی بیلمه‌لی و عمل ائتمه‌لی ایدی. پیرلرین تانیش اولماق اوچون اونا وئردیگی "آنایاسا"دا ایسه بو اؤلکه‌نین قانون‌لاری، آزادلیغین شرط‌لری اؤز عکسینی تاپمیشدی. یاسادا قئید اولونان مادده لرده دئییلیردی:
1. آزادلیق دوغرویا و جسارته سؤیکه‌نیر؛
2. یالان سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده تام یاساق‌دیر. بو آزارا توتولان اؤلکه خاریجینه چیخاریلیر؛
3. ایکی‌اوزلولوک و یالتاق‌لیق ان آغیر گوناه‌دیر. بو گوناها باتان‌لار هامی‌لیقجا داشا توتولورلار؛
4. چوغول‌لوق ائدن‌لر سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین وطنداش‌لیغیندان چیخاریلیرلار؛ قورخاق‌لیقلا سربست اؤلکه وطنداش‌لیغی بیر آرایا سیغماز.
ا.آغااوغلونون قهرمانی حاقی قوروماق، چالیشماق، دؤزوم و یاردیم گؤسترمگین بیر وظیفه اولدوغونو دئییر. بو یاسالارلا و سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین حیاتی ایله یاخیندان تانیش‌لیغی اسیر اینسانی آزاد اؤلکه‌ده یاشاماغین، اونون قانون‌لارینا عمل ائتمگین شرفلی اولدوغو قدر ده چتین‌لیگینی باشا دوشور. آنجاق آرتیق بو بیر شرف ایشی اولدوغوندان اسیر آدام بوتون دئییلن‌لره جان-باشلا عمل ائدیر، بو اؤلکه‌نین تاریخینی اؤیره‌نیر. معلوم اولور کی، بو اؤلکه‌نین شرفلی بیر تاریخی اولوب؛ ایندی اینسان‌لارین آزاد گزیب دولاشدیغی کوچه‌لرده بیر واخت‌لار اینسان‌لار بیر-بیری‌نین اوستونه قالخمیش، قان سو یئرینه آخمیشدی. لاکین اینسان‌لار آزادلیق اوغروندا موباریزه آپاریب و چارپیشیبدیر. ا.آغااوغلو بونونلا ایکی مسله‌نی دئمک ایسته‌ییر؛ بیرینجیسی، آزادلیق وئریلمیر، آلینیر. اونون اوغروندا موباریزه آپاریلمالی‌دیر؛ ایکینجیسی، بو گون موعین معنادا بو جمعیته صاحیب اولان اوروپادا جمعیت هئچ ده بوگونکو کیمی اولمامیشدیر، اینسان‌لار بیر-بیری‌نین اوزرینه قالخمیش، قان سو یئرینه آخمیشدیر. منجه، بو فیکیر، ا.آغااوغلونو حددن آرتیق غربی اؤیمکده تنقید ائدن‌لر اوچون یاخشی جاواب‌دیر. او، تاریخه موراجیعتده یالنیز شرقی تنقید ائتمیردی، هم ده غربی تنقید ائدیردی. آنجاق ایندی غرب بوتون بو مرحله‌لری کئچمیش، یئنی جمعیت قوروجولوغوندا دموکراتیک اساس‌لارا سؤیکنمیشدیر.
اثرده پیرلرله وئریلن صؤحبت‌لرین معنا یوکو بؤیوک‌دور؛ آزاد اولماق ایسته‌ین اینسان آزادلیغین چتین و کشمکشلی یول‌لاردا کئچدیگینی درک ائدیر. "یالان" ، "ایکی‌اوزلولوک" ، "یالتاق‌لیق" بؤلومونده بونلارسیز جمعیتی عاغلینا گتیره بیلمه‌ین اینسان پیرلرین صؤحبتیندن سونرا فیکرینی دَییشمه‌لی اولور و بونون بیر تربیه مسله‌سی اولدوغونو آنلاییر: "ان خیردا و ان گوناه‌سیز یالانا دا دؤزوم گؤسترمک اولماز. بیر سؤزله، اوشاق عاییله و مکتبدن چیخیب جمعیته قوووشدوغو زامان یالانین اییرنج بیر آزار اولدوغونو دویوب آنلامالی‌دیر".
ماراقلی‌دیر کی، بو مسله‌یه ا.آغااوغلو بونا قدرکی اثرلرینده ده توخونور. اونون فیکرینجه، بوتون بونلار دموکراتیک جمعیت‌لرده دئییل، دؤولتی حؤکمداردان عیبارت بیر زومره‌نین حاکیم اولدوغو جمعیت‌لرده باش وئریر. بئله ده هامی بیر شخصه باغلی‌دیر. "اوچ مدنیت" اثرینده ده بونون اوزرینده دایاناراق یازیردی: "فقط ایش بیر کره شخصی باغلی‌لیق آلانینا تؤکولدومو، یالتاق‌لانما، ایکی‌اوزلولوک، حیله ، یالان، فیتنه، خیانت و جینایت دؤولت آدام‌لاری اوچون مزیت و فضیلت یئرینه کئچر. رقابت دؤولتی یاخشی ایداره ائتمکده کی لیاقتی بیلگی، عزم، متانت، ناموس ساحه‌سیندن چیخار. شخصه باغلی‌لیق آلانینداکی ذیلت و رذالت‌لره تؤکولور. گئرچک عاغیل، ذکا و فضیلت یئرینه بیجلیک، حیله ، فیریلداق کئچر".
سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده آزادلیقلا چوغولچولوق دا بیر آرایا سیغمیر؛ آزادلیق صمیمیت و دوغروچولوق ایسته‌ییر. آزاد بیر اؤلکه‌یه خبرچی‌لیک، چوغولچولوق قدر ضررلی شئی اولماز. چوغولچولوق اولان یئرده کیمسه کیمسه‌یه اینانماز، یالان و ایکی ا‌وزلولوک آرتار.
بو اؤلکه‌نین بیر پارکیندا آزادلیق هئیکلی ده اوجالدیلمیشدیر. هئیکل ایستیبدادا قارشی آزادلیق بایراغینی قالدیران ایلک وطنداشین شرفینه اوجالدیلیب. هئیکلین اطرافیندا واخت‌آشیری میتینق‌لر کئچیریلیر. آزاد اولماق ایسته‌ین آدام همین گون اوچ میتینقین شاهیدی اولور؛ میتینق‌لرین بیرینده حؤکومتین پروقرامینا صادیق قالمادیغی، ایکینجیده گنج نسلین یوردسئورلیک کئیفیتیندن اوزاقلاشدیغی و بوندا تحصیل سیستمی‌نین گوناهکار اولدوغو، اوچونجوده ایسه قادین حوقوق‌لاری‌نین کیشی‌لرله تام برابر توتولماسی ایسته‌نیلیردی. سونونجو میتینقده قادین‌لار بوتون حال‌لاردا کیشی‌لرله برابر توتولان حوقوق‌لاری‌نین عئینی اولماسینی ایسته‌ییردی.
ا.آغااوغلو جمعیتده ضیالی، ادیب مؤوقعییندن دانیشارکن مقاله‌لرینده اولدوغو کیمی، غرب-شرق موقاییسه‌سینی آپاریر، ضیالی‌نین شرق عالمینده میلّت عامیلینه یابانچی قالماسی مسله‌سینه ده توخونور. اونون فیکرینجه، شرق عالمینده میلّت آنلاییشی غربینکیندن فرقله‌نیب. شرق ادبیاتی ایچینده اولدوغو موحیطه، اینسان و طبیعت موحیطینه یابانچی قالیب، دایم گؤیلرده، بوشلوق‌لاردا دولاشیب. بو ادبیات تک بیر شخصین ایفاده‌سی اولدوغوندان اینسان‌لیق و طبیعتله دیل تاپماغی آشی‌لاماییب. طبیعتله اینسان آراسینداکی، ائلجه ده اینسان‌لارین اؤز آراسینداکی یادلاشمانی آرادان قالدیرماغا، معنوی باخیمدان بوتؤولشدیرمگه چالیشماییب.
آزاد اولماق ایسته‌ین آدام پیرلرین موشاییعتی ایله سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین پارلمانیندا، بیلیم‌یوردونودا، اینستیتوتوندا، ایری ماشین‌قاییرما کارخانه‌سینده، ایبتیدایی مکتبده و کیتابخانادا اولور، نیظامنامه‌سی و اونون مادّه‌لری حاقیندا دوشونمک اوچون واخت ایسته‌ییر. اؤلکه‌نین غریبه‌لیگی و حئیرت‌آمیزلیگی اونو مفتون ائتمیشدی. هر شئیی یئنیدن اؤیرنمک، هر شئیه یئنیدن آلیشماق لازیم ایدی. نه قدر چالیشیب-چابالاسا دا، کؤهنه وردیش‌لردن ال چکمک هئچ ده آسان دئییلدی. بو ایشی باجارمایاجاغی حاقیندا پِسسیمیزمه ده قاپیلیر، آنجاق اونو دا فیکیرلشیر کی، من بو اؤلکه‌نین تاریخی ایله تانیش اولارکن اونلارین دا عئیناً بیزیم یولوموزو کئچدیگینی گؤردوم، دئمه‌لی، اونلار دا باشلادیقلاری زامان هر شئی آسان اولماییب، اونلار دا اذیت چکیب. کؤهنه حیاتا دؤنمگین مومکون‌سوزلوگونو گؤره‌رک او، سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده قالماغا قرار وئریر.
دموکراسی، حاکیمیت، دؤولت و فرد مسله‌لری ده ا.آغااوغلونون یارادیجی‌لیغی‌نین سونلاریندا ان چوخ توخوندوغو مسله‌لردن‌دیر. "دؤولت و فرد" ، "اوچ مدنیت" اثرلرینده، "دموکراسی و دؤولتچی‌لیک" مقاله‌سینده بو مؤوضودا فیکیرلرینی سیخ-سیخ بیلدیرمیشدیر. بو مسله‌ده همیشه غربله شرق دموکراسی‌سینی موقاییسه ده ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، دموکراسی‌نین اساس‌لارینی چئینه‌ین دؤولتچی‌لیک سیستمینده دموکراسی‌دن دانیشماق مومکون دئییل. بو جور رژیم‌لر شخص‌لرین و زومره‌لرین تحکّومونه یول آچا بیلیرلر. حتّی خالقین تنقید آزادلیغی‌نین اولماسی بئله دموکراسی اوچون یئترلی دئییلدیر، بو آزادلیغی قوللانا بیله‌جک گوج ده اساس‌دیر. بو گوجو ایسه خالق لیبرال توپلوم‌لاردا تاپیر و ایشله‌دیر.
ا.آغااوغلونون "اوچ مدنیت" اثرینده ده دموکراسی موجادیله‌سی‌نین شاهیدی اولوروق. اونون دؤولت قاورامیندا اینسانین حاق و حورّیتینی قورویان غرب مدنیتی‌نین تمل پرینسیپ‌لری باشلیجا یئر توتور. اثرده مدنیت آنلاییشی گئنیش آنلامدا گؤتورولور و بورادا دین، اخلاق، فرد، عاییله، جمعیت، دؤولت، حؤکومت عامیل‌لری تحلیل ائدیلیر. جمعیت حیاتی‌نین قووّت‌لنمه‌سینه و گلیشمه‌سینه سبب اولان عامیل‌لری تحلیل ائدن مؤلیف بؤیوک فرانسه اینقیلابینا توخوناراق وولتر، دیدرو، مونتسکیو، روسو، کانت، شللینق، هگل کیمی فیکیر آدام‌لاری‌نین نظریه‌لرینه ایستینادلار ائدیر، اینسان حاقلاری بیاننامه‌سی‌نین آدینی چکیر. بو اثرینده ا.آغااوغلو دموکراسی، جمعیت و فرد آنلاییش‌لارینا ایکی کونتکستده - شرق و غرب کونتکستینده یاناشیر. بیر طرفده "کیمسه یوخ، پادشاه وار، حاق یوخ، کئیف وار" دیگر طرفده ایسه "فرد یوخ، جمعیت وار، حاق یوخ، وظیفه وار" پرینسیپی یئر توتور. عومومیتله، دموکراسی، اینسان حاقلاری مسله‌سینده ا.آغااوغلو دایم غربچی‌لیگی اوستون توتور. ف.ساکال بونو "شرقین کئچمیشینی دموکراسی آجیسیندان یئره وورماسی" کیمی دَیرلندیریر.
"سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثرینده فیلوسوف-ادیب دؤولت ایداره ائدیلمه‌سینده دموکراسینی اساس گؤتورور. بو ایسه خالق ایداره ائتمه‌سی‌دیر. خالق ایداره‌ائتمه‌سی اولان یئرده "ایستیبداد قورولوشوندا اولدوغو کیمی، دؤولت سریشته‌سیزلرین الینده تجروبه تاختاسی اولا بیلمز" . اونون فیکرینجه "خالق ایداره‌سی ایله ایستیبداد آراسینداکی اساس فرق‌لردن بیری ده بودور کی، ایستیبداددا دؤولت آدام‌لاری‌نین و مأمورلارین آرخالاندیقلاری گوج حؤکمدارین یاخشی‌لیق و قایغیسی‌دیر. حالبوکی خالقین یؤنلتدیگی دؤولتده همین آدام‌لار یالنیز خالقین اینامینا سؤیکنه بیلر".
اثرده قویولان مسله‌لر ا.آغااوغلونون "دؤولت و فرد " و"سربست فیرقه خاطیره‌لری" اثرلرینده داوام ائتدیریلیر. بو اثرلرده فعالیتی‌نین موعین دؤنم‌لرینده کی وضعیتده اونون نه قدر دوغرو یول توتدوغونو گؤستریر. 20-جی ایل‌لرده مؤوجود رژیمی مودافیعه ائدن کادروچولار اونا قارشی هوجوما کئچمیشدیلر. اونلارین بو حرکت‌لرینی ا.آغااوغلو دموکراسی‌یه قارشی حرکت کیمی قییمت‌لندیریردی. "دؤولت و فرد" اثرینده کادروچولارین تنقیدینه جاواب وئره رک "حقیقتاً کادرونون مودافیعه ائتدیگی سیستم، جاهاندا اؤرنگی اولمایان، آنلاشیلماز، قرابت‌لرله دولو بیر شئی‌دیر. بناءًعلیه حادیثه‌لر و واقعه‌لرین اؤنونده قوشان ائشسیز و اؤرنک‌سیز، مجهول و آنلاشیلماز بیر سیستمی آغااوغلونون مفکوره‌‌سی طبیعتی لیله قاورایا بیلمز" ، - دئیه یازیردی.
تورکیه‌ده سئچکی‌لردن درحال سونرا یازدیغی "سربست فیرقه خاطیره‌لری" اثرینده تورکیه‌نین تک‌پارتیالی سیستمدن چوخ‌پارتیالی‌لیغا کئچید دؤورونده باش وئرن حادیثه‌لری قلمه آلیر. بو اثر گؤستریر کی، حتّی تک‌پارتیالی سیستم زامانی ا.آغااوغلو نظری جهتدن سؤیله‌دیگی فیکیرلری حیاتدا دا مودافیعه ائتمیش، جمعیتین دموکراتیک‌لشمه‌سی ایله باغلی سؤیله‌دیگی نظری فیکیرلری پراکتیک جهتدن حیاتا کئچیرمگه چالیشمیشدیر. نه قدر چتین اولسا دا، یئنی جمعیتین قورولماسیندا موخالیف‌لیک اینستیتوتونون یارانماسیندا قاتقیسی اولموش، یئنی پارتیانین یارانماسیندا الیندن گلنی ائتمیش، لاکین اونون قاپانماسیندان سونرا پارتیایا گئری دؤنمه‌میشدیر.
آزادلیق و دموکراسی آنلاییش‌لاری ا.آغااوغلونون بوتونلوکله یارادیجی‌لیغیندا موهوم یئر توتور. بو تمل پرینسیپ‌لر "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثرینده ایلک دفعه اولاراق سیستملی شکیلده ایشله‌نیلیر. اونون فیکیرلرینده غرب دونیاسی‌نین دؤولتچی‌لیگی‌نین تمل پرینسیپ‌لری‌نین باشلیجا یئر توتدوغونو گؤروروک. بو تمل پرینسیپ‌لر، دئمک اولار کی، اونون اثرلرینده اولدوغو کیمی، حیاتی‌نین و فعالیتی‌نین ده اساس پرینسیپ‌لریندن اولموش، یئنی جمعیتین فورمالاشماسیندا موستثنا خیدمت‌لر گؤسترمیشدیر. اثرده آزادلیق و دموکراسی حاقیندا نظری فیکیرلرله یاناشی، پراکتیک مسله‌لر ده یئر آلیر. یعنی ا.آغااوغلونون یاشادیغی جمعیتین بیر چوخ مسله‌لری اوستواؤرتولو شکیلده اؤز عکسینی تاپیر. بورادا قویولان مسله‌لرین بیر چوخونو یاشادیغی جمعیته بیرباشا شامیل ائتمگین مومکون اولمادیغی اوچون فلسفی تراکتات فورماسیندا یازماغا اوستون‌لوک وئریر. بو فورما هم فیکرین چاتدیریلماسی، عومومی‌لشدیریلمه‌سی، هم ده مؤوجود دورومدا کسکین تنقیدلردن اوزاق دورماسینا ایمکان وئریر. ا.آغااوغلو جمعیتده کی دموکراتیک‌لشمه‌نین فردین گوجلنمه‌سینه ائتکیسی اولاجاغینی، بونونلا دا توپلوما دینامیزمین گله‌جگینی و فردلرین وظیفه‌لری‌نین آرتماسی ایله آزادلیق‌لارینی داها دا آرتیراجاغینی دوشونوردو.
ا.آغااوغلو "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثری ایله دموکراسی، اینسان حاقلاری، آزادلیق، فرد، دؤولت، جمعیت، حاکیمیت کیمی تمل پرینسیپ‌لرله چیخیش ائدن فیلوسوف و یازیچی‌لار ارسطو، توماس هابز، جان لاک، جان میلّتون، شارل دو مونتسکیو، ژان ژاک روسو، جان استورت میل، میرزه فتحعلی آخوندزاده، آبراهام لینکولنون فیکیرلرینی یئنی دؤورده اینکیشاف ائتدیرمیش و زنگین‌لشدیرمیشدیر.
یازان: بدیرخان احمدلی
کؤچورن: عباس ائلچین
Əli və Nino- Qurban Səid - 37 dildə nəşr olunan kitabın cildləri
Əli və Nino
Qurban səid
Əsərin qısa məzmunu
Əsərdəki hadisələr Rusiya inqilabı, müstəqil və demokratik Azərbaycanın qurulması və Qızıl Ordunun Bakını işğal etdiyi dövrləri əhatə edir. Hadisələrin cərəyan etdiyi əsas məkan isə "tərəqqi etmiş" Qərb və "geridə qalmış" Şərqin qovuşduğu Bakıdır.
Əli xan Şirvanşir rus məktəbində təhsil alan əsilzadə müsəlman gəncidir. Ailəsinin tamamilə şərq-müsəlman adət-ənənələrinə sadiq olmasına baxmayaraq, Əli oxuduğu məktəb və Qərb-xristian dünyasına məxsus olan gürcü qızı Ninoya bəslədiyi məhəbbətinin təsirindən Avropa təsirinə məruz qalmışdır. Lakin bununla belə Nissembaum öz əcdadlarının adət-ənələrinə ömrü boyu sadiq qalacaq, Azərbaycanın müstəqilliyi uğründa həyatını qurban verəcək əsl azərbaycanlı vətənpərvər gənc Əli obrazını yaradır.
Əsərdə Əlinin Ninoya məhəbbəti və Əli xan Şirvanşirin Dağıstan, Qarabağ, Gürcüstan və İrana səyahətlərindən söhbət açılır. Məktəbi bitirdikdən sonra Əli və Nino evlənmək qərarına gəlirlər. Əlinin atası qadınlara, xüsusən başqa dinə məxsus qadına qarşı mühafizəkar fikirlərinə baxmayaraq nigahı dəstəkləyir. Ninonun atası isə əvvəlcə tərəddüd edir, lakin erməni əsilli dostunun məsələyə müdaxiləsi ilə sonda mövqeyini yumşaldır.
Hadisələr həmin erməninin Ninoya aşiq olması və hiyləgərliklə onu qaçırmasından sonra dramatik xarakter alır. Əli dininin qaydalarına uyğun olaraq xain ermənini öldürür, lakin Ninoya əl qaldırmağa cürət etmir. Əli erməninin yaxın qohumlarının gözlənilən intiqamından yaxa qurtarmaq üçün Bakını tərk etməli olur.
Aylar sonra Nino Əlini ucqar kəndlərin birində yoxsulluq və səfalət içində tapır və dərhal onunla evlənir. Rusiya inqilabı və türklərin Bakını azad etmək məqsədilə Azərbaycana yürüşlərini diqqətlə izləyən Əli rusların Bakını yenidən ələ keçirməsindən sonra Nino ilə İrana yollanır. Nino İranda ev dustağına çevrilməsi səbəbindən özünü tamamilə yalqız və bədbəxt hiss edir. Azərbaycanda ilk demokratik cümhuriyyətin qurulmasından sonra Əli və Nino yenidən Bakıya qayıdır və yenicə qurulmuş dövlətin mədəni həyatında fəal iştirak edirlər. Sonradan Əliyə Azərbaycanın Fransada səfiri vəzifəsi təklif olunur və təklifi Nino da müsbət qarşılayır, lakin Əli imtina edir. O Ninonun özünün İranda necə bədbəxt hiss etdiyin xatırlayır və eyni aqibət ilə qarşılaşmaqdan çəkinir.
Əlinin gənc ömrü rusların 1920-ci ildə bir daha Azərbaycana yönəlmısi ilə başa çatır. Nino isə yenicə dünyaya gəlmiş körpələri ilə Gürcüstana qaçır. Əli xan Şirvanşir Gəncənin bolşeviklərdən müdafiəsi döyüşlərində şəhid olur.