ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیاوسکار شمرلینق
اوسکار ایوانوویچ شمرلینق (روس. Оскар Иванович Шмерлинг؛ 1863 [۱][۲]، تیفلیس، قافقاز جانیشین‌لیگی – 1938[۱][۲]، تیفلیس) — آلمانمنشالی روس رسامی، کاریکاتورچو، ملا نصرالدین درگیسی‌نین امکداشی.
یاشاییشی و رسام‌لیق چالیشمالاری
اوسکار شمرلینق 1863-جو ایلده تیفلیسده حربی قوللوقچو عاییله‌سینده آنادان اولوب. تبیلیسی رئالنی مکتبینده اوخویوب. 1880-1881-جی ایللرده اؤزونون موستقیل "آغجاقاناد" (گورجو. კოღო) درگیسی‌نی چیخاریر، لاکین بو درگی مادّی ایمکان‌لار باخیمیندان یئترلی اولمور. همین ایللرده "فالانژ" (گورج. ფალანგა) درگیسینه قوشولور، لاکین کاریکاتور باره‌سینده تجروبه‌لی اولمادیغی اوچون 1884-جو ایلده پشه‌کار رسام اولماق مقصدیله پتربورق رسام‌لیق آکادمی‌سینه داخیل اولور، روس رسام‌لیق صنعتینی دریندن اؤیرنمک ایمکانی قازانیر. 1889-جو ایلده آکادمینی گوموش مداللا بیتیریر. اورانی بیتیریدیکدن سونرا 1 ایل عرضینده قاراباغدا خان‌کندینده یاشاییر و شوشادا تشکیل اولونموش تئاتر تاماشالارینا دکوراسیون‌لار وئرمکله مشغول اولور. اونون اثرلری آلمانین "پاپیفاکس" ، روسیه‌نین "صمیمی سؤز" (روس. Задушевное слово) درگی‌لرینده یاییملانیر.
شمرلینق روسیه‌ده بیر مودت خسته اولاراق یاشاییر. داها سونرا آلمانداکی مونیخ رسام‌لیق آکادمی‌سینده تحصیلینی داوام ائتدیریر. 2 ایل بورادا رسام فرانس روبونون صینفینده تحصیل آلیر. بیر مودت آلمان "رادفار هومور" درگیسینده ایشله‌ییر. 1893-جو ایلده تیفلیسه قاییدیر و عاییله‌سی ایله زوبالاشویلی کوچه‌سینده یاشاماغا داوام ائدیر. 1901-جی ایلده گورجوستانین "Tsnobis Purtseli " قزئتی (گورج. ცნობის ფურცელი) اونون شکیل‌لرینی یاییملاماغا باشلاییر. "Eşmaxis Matraxi" (شئیطانین قامچیسی)، "Şurduli" (ساپاند)، "Bziki " (ائششک آریسی)، "ایبلیس" و "کند قاریشیق‌لیغی" آدلی گورجو درگی‌لرینده، ملا نصرالدین درگیسی، ائرمنی خاتابالا درگیسینده ایشله‌میشدیر. ادامه مطلب ...
میلّی شوعورون فورمالاشماسیندا جلیل محمدقولوزاده‌نین عوض‌سیز رولو
میلّی شوعورون فورمالاشماسیندا جلیل محمدقولوزاده‌نین عوض‌سیز رولو
"سیزی دئییب گلمیشم، ائی منیم موسلمان قارداش‌لاریم!" خطابی ایله چاپدان چیخان "ملا نصرالدین" درگیسی چتین بیر دؤورده موباریزه مئیدانینا آتیلیر. اونون گور سسی ایلدیریم سورعتی ایله اطرافا یاییلیر، او سس نینکی گونئی قافقاز اؤلکه‌لرینده، حتّی اونون سرحدلریندن چوخ اوزاق‌لاردا ائشیدیلمگه باشلانیر. "ملا نصرالدین" درگیسی باکیدا، تبریزده، ناخچیواندا و گنجه ده یاییلیب شؤهرت‌لندیگی قدر، تهراندا، آنکارا و ایستانبولدا، داشکندده و آشقاباددا، کازاندا و اورنبورقدا، هشترخاندا و اوفادا، موسکودا و پتربورقدا، سمرقندده، آمریکا، اینگیس، فرانسه، هیندیستان، چین، فنلاند و کلکته‌ده، ایتالیادا [باخ: "ملا نصرالدین" درگیسی، 1911، نؤمره.38] دا یاییلمیش، هر یئرده ده موترقّی ایجتیماعی قووّه‌لر موحیطینده بؤیوک نوفوذ قازانمیشدیر. آز کئچمیر کی، آذربایجانلی‌لارین داها چوخ مرکزلشدیگی تیفلیسین شئیطانبازار محلّه‌سی "ملا نصرالدین" دوشمن‌لری‌نین قورخولو یوواسینا چئوریلیر. اونلارلا شئیطانبازارلی تیفلیس موللاسی میر باغیر میرحیدرزاده‌‌نین باشچی‌لیغی ایله درگینی بایکوت ائتمگه حاضیرلاشیر. میر باغیر و اونون دوست‌لاری چادرادان یازان، قادینا حوقوق و تحصیل وئریلمه‌سینی طلب ائدن "ملا نصرالدین"-ی "موقدّس قورانین، گؤزل شریعتین" دوشمنی آدلاندیریرلار. اونلار درگی‌نین نشرینی دایاندیرماق، بو مومکون اولمادیغی تقدیرده ایسه اونو عقیده و مسلکیندن دؤندرمک اوچون موختلیف واسیطه‌لردن ایستیفاده ائدیرلر. لاکین بایکوت بؤیوک دموکرات جلیل محمدقولوزاده‌نی و اونون مسلک، عقیده، آمال دوست‌لارینی واهیمه‌یه سالمیر، اونلاری اؤز مؤوقع‌لریندن دؤندره بیلمیر. جلیل محمدقولوزاده یازیر کی، "... دوققوز یوز دوخسان دوققوز رمّال، کیمیاگر، ایلان اوینادان، قودرتدن حکیم‌لیک ائدن، غئیبدن روزی قازانان، تاس‌قوران، بورون پوٌلوٌین، فالچی، قاراچی، قولی-بیابانی، دمداباجا، افسونگر، سِحرباز، کندیرباز، قوشباز، ایتباز، قورتباز ناغیل، مثله شکلی چکمیشیک و بو شکیل‌لری چکمک جهتیندن بوتون ایسلام عالمی‌نین یوز حیصه‌دن دوخسان دوققوز حیصه‌سی بیز ایله دوشمان اولوب". اگر بوناپارت ناپلئون "بوتون دونیادان لوغت‌لری ییغیب منه وئرسیدیلر من اورادان «دونیادا اولماز اولماز» سؤزونو چیخاراردیم "- دئییردیسه، جلیل محمدقولوزاده ده "ملا نصرالدین" درگیسی‌نین عومومی‌لیکده 25 ایل‌لیک "ایش پلانی"-ندا "دین، مذهب، شریعت، اعتیقاد، ایمان، جنّت، جهنّم، موجتهید، موللا، کشیش، خاخام، مورید و هابئله بوتون بو قیسم سؤزلر گرک اینسانلار آراسیندان گؤتورولوب لوغت‌لردن، کیتاب‌لاردان، یازی‌لاردان تامامیله سیلینیب توللانسینلار! مسجیدلر، کلیسالار، سیناقوق‌لار، تکیه‌لر، عیبادتگاه‌لار، پیرلر، زیارتگاه‌لار، محفیل‌لر، عزا یئرلری تامامیله سؤکولوب، داغیلیب، معاریف و مدنیت ائولرینه دؤندریلمه‌لی...، او یئرلرده مکتب، قیرائتخانا، کیتابخانا و داها بو کیمی معاریف و مدنیت گوشه‌لری آچیلمالی‌دیر" -دئییردی. (باخ: " ملا نصرالدین " درگیسی، 1929، نؤمره.51). ادامه مطلب ...
آذربایجاندا کاریکاتور صنعتی‌نین بانیسی
گؤرکملی رسام عظیم عظیم‌زاده آذربایجان رسام‌لیق صنعتینده یئنی بیر جیغیر آچیب. بو گون بؤیوک رسامین آدینا هر کس حؤرمتله یاناشیر. یئنی رساملار نسلی اونون عنعنه‌لریندن بهره‌لنیرلر. عظیم عظیم‌زاده یارادیجی‌لیغی بویو عصرلردن بری فورمالاشان تبریز آذربایجان مینیاتور مکتبی‌نین و روس رسام‌لیق مکتبی‌نین عنعنه‌لریندن بهره‌لنیب. رساملیغا مشهور «موللانصرالدین» ژورنالیندا اؤز اثرلرینی درج ائتدیرمکله باشلاییب. ۱۹۰۶-جی ایلده‌ن "موللانصرالدین"، "بارابان"، "زنبور"، "طوطی"، "کل‌نیت" و سایر ژورناللارین صحیفه‌لرینده ساتیریک قرافیک کاریکاتورلارینی نشر ائتدیرمکله آذربایجان ساتیریک قرافیکاسی‌نین اساسینی قویوب.
«سنی بیر ده شکیل چکن گؤرمه‌ییم»
عظیم عظیم‌زاده کاسیب و ساده بیر عائله‌ده دوغولوب. آتاسی کربلایی آسلان داش یونان ایدی. اونون دونیایا گلن ۵ اؤولادیندان آنجاق بیری - اوچونجو اوشاغی ساغ قالمیشدی. اوشاغا باباسی‌نین آدینی قویموشدولار. آنجاق هامی اونو عبدالعظیم دئییل، ساده‌جه عظیم چاغیریردی. عظیمین آتاسی نووخانی‌دان ایدی. اما ۱۸۸۷-جی ایلده باکی‌یا کؤچوب گلمیشدیلر. بیر مای – ایندیکی دیلاره علی‌یئوا کوچه‌سینده اوچ اوتاقلی، سلیقه‌لی حیَط-باجاسی اولان ائو آلدیلار. آتاسی تئزلیکله همین اوچ اوتاغی آرتیریب، آلتی اوتاق دوزلتدی. آسلان کیشی داش‌یونان ایدی. عظیمین آناسی زهرا دا بوتون گونو ائو-ائشیگی‌نین ایش-گوجو، بیش-دوشو، ییر-ییغیشییلا مشغول اولوردو. عظیم اوشاقلیقدان والیدئین سئوگیسیله بؤیویوردو. لاپ بالاجالیقدان ائولرینده گؤردوگو مهریبان‌چیلیق عظیمین قلبینه راحات‌لیق بخش ائدیردی. آتا-آناسی باشینا پروانه کیمی دولانیر، یولوندا هر جور فداکارلیقدان چکینمیردیلر. اوشاق بؤیویوب مکتب یاشینا چاتاندا آتاسی اونو دوغما نووخانی‌داکی موللا مکتبینه وئردی. او، بیر آی عرضینده عرب الیفباسینی و "قورآن" اوخوماغی اؤیر‌ندی. نه قدر نومونه‌وی شاگیرد اولسا دا، آرابیر اونا دا چوبوق دَییردی. بیر گون یولداشلاریندان بیری موللاخانایا بیر قوتو رنگ گتیردی. عظیم ایلک دفعه ایدی کی، رنگ گؤروردو. اونا گؤره ده، هر شئیی اونودوب قوتوداکی رنگلره تاماشا ائدیردی. شاگیردین "نالاییق" حرکتینی گؤر‌ن موللا اؤزوندن چیخیر، رنگلری اوندان آلیب الینه ده بیر نئچه چوبوق وورور. عینادلی اوشاق او گوندن باشلایاراق حتی موللاخانادا بئله الینه فورصت دوشن کیمی شکیل چکیردی. موللا‌نین بوتون هارای-قیشقیریقلارینا باخمایاراق، عظیم درسلرده یئنه شکیل چکیر، دیگر اوشاقلارین دا فیکرینی یاییندیریردی. موللا دفعه‌لرله اونو تنبئه ائله‌دی. موللاخانادا شکیل چکمگین گوناه اولدوغونو دئدی، میثاللار چکدی. حتی «سنی بیر ده شکیل چکن گؤرمه‌ییم» خبردارلیغی‌نین دا اهمیتی اولمادی. بیر نئچه گون سونرا موللا عظیمی یئنه شکیل چکدیگی یئرده یاخالادی. داها صبری توکنمیشدی. ائله همین گون عظیمی موللاخانادان قوودو…
ع.عظیم‌زاده خاطیره‌لرینده یازیر: "بیر گون موللام منی شکیل چکنده گؤردو. باشیمین اوستوندن بارماقلاریما برک چوبوق ووروب دئدی: "دور، خبیث، شئیلرینی ییغیشدیر، بورادان جهنم اول!" من برک خجیل اولوب ائویمیزه گلدیم... دخی موللاخانایا گئتمه‌دیم".
عظیم ائوده ده راحلت دورموردو. حیط-باجادا، محله‌ده قارالامادیغی دیوار قویمازدی. بیر پارچا کؤمور گؤتوروب اهنگلی دیوارلاردا شکیل‌لر چکردی. قونشولار اونون الیندن داد ائدیر، ائله هئی آتا-آناسینا شیکایتله‌نیردیلر.
آتاسیندان خبرسیز داخیل اولدوغو روس-تاتار مکتبینی علا قیمتلرله باشا ووراندا موعلیملر اونون ایستعدادینی گؤروب آتاسینا مصلحت گؤرموشدولر کی، عظیمین تحصیلینی یاریمچیق قویماسین، اونو رئالنی مکتبه گؤندرسین. کربلایی آسلان تکلیفی قبول ائتمه‌ییب دئمیشدی: "منیم بیر اؤولادیم وار، راضی اولمارام کی، او، صاباح گئدیب کافیر جیلدینه گیرسین".
«گئت اؤزونه صنعت تاپ»
عظیم آیدا ۱۲ مانات زحمت حاقی آلدیغی متال تؤکمه زاوودوندا ۶ آیدان آرتیق دوروش گتیره بیلمیر. قوهوملاری‌نین کمکی ایله آغابالا قولی‌یئوین دَییرمانیندا کوریئرلییه ایشه دوزه‌لیر. گونده ان آزی ۱۶ ساعت ایشله‌ملی اولور. دَییرمان صاحبی تئز-تئز عظیمی تزه تیکدیردیگی ائوه گؤندرردی. ائوین کوچه‌یه باخان هر ایکی فاسادینی بزه‌ین داش اویمالار عظیمی والِه ائدیردی. بیر دفعه او، بینا‌نین ایچری‌سینده شکیل چکن رسام دوُروْولا تانیش اولور. عظیم ایلک دفعه ایدی کی، یاغلی بویالارلا ایشله‌ین صنعتکار گؤروردو. بو تانیش‌لیقدان سونرا او، واخت-بیواخت صاحیبکارین ائوینه تله‌سیردی.
تزه عیمارتین بزک ایشلری باشا چاتدیریلدیقدان سونرا آغابالا قولی‌یئو دوُروْوا پاریس‌ده، عوموم‌دونیا صنایع سرگی‌سینده اؤز دَییرمانینین تاریخینی نوماییش ائتدیرمک اوچون شکیل‌لر چکمگی سیفاریش وئرمیشدی. او، شکیل‌لرله بیرگه دَییرمان صاحبی‌نین پورترتی ده چکیلمه‌لی ایدی. دوُروْو عظیمی اؤزونه کؤمکچی ائتمکدن اؤترو صاحیبکاردان خواهیش ائدیر:
- خوزئیین، عظیمی منه وئر، بیر-ایکی ایله اونو حاضرلاییب سیزه تالانت‌لی بیر خالق رسامی وئریم.
صاحیبکار جاوابیندا عظیمه دئییر:
- سن موسلمان بالاسی‌سان، عاغلینی باشینا ییغ، بوردا فیکرینی تیجارته وئر، آدام اول. رسام‌لیق ندیر؟ آتا-بابان شکیل چکیب؟ او، (دوُروْو نظرده توتولور) سنه بوش آراق بوتولکاسیندان باشقا نه وئره بیلر؟ گئت ایشینه یاخشی باخ!
صاحیبکارین بو مصلحتی عظیمه کار ائله‌میر. او، فورصت تاپیب گیزلینجه دوُروْولا ایشله‌ییر. بیر مودت سونرا شکیل‌لر حاضر اولور و پاریسه گؤندریله‌رک عوموم‌دونیا سرگی‌سینده نوماییش اولونور.
کوریئرین واخت-بیواخت شکیل چکمه‌سی صاحیبکارین خوشونا گلمه‌دیگیندن اونو ایشدهن قووور. عظیم رسام‌لیق مکتبینه داخیل اولماق هوسی ایله یاشاییر. باکیدا بئله بیر مکتب اولمادیغیندان اونون موسکودا، کیئوده و یا تیفلیسده تحصیل آلماق ایمکانی یوخ ایدی. تانیش-بیلیشین مصلحتی ایله میلیونچولاردان بیرینه موراجیعت ائد‌رک اوخوماق اوچون کؤمک ایسته‌ینده: "بالا، عاغلینی ییغ باشینا، گئت اؤزونه صنعت تاپ. بیزه موهندیس، حکیم لازیم‌دیر، شکیل چکن یوخ" جاوابینی آلیر.
گنج عظیم علی‌اکبروو قارداشلاری‌نین اون آنباریندا قوللوق ائتمگه باشلاییر. علی‌اکبروولارین کیچیک قارداشی عظیمین "موللانصرالدین" ژورنالینا شکیل گؤندرمه‌سیندن خبردار ایدی. او، بیر دفعه صحبت زامانی عظیمه دئمیشدی: "من هرچند عاوام کیشی‌یم، لاکین سنه فیکیر وئرمیشم، سنده آلوئردن، تیجار‌دن بیر اثر یوخ‌دور. گؤرونور، سنین هوسین، فیکرین شکیل چکمگه‌دیر. هرچند شریعتیمیزده بو حرام‌دیر، بو بیری طرفدن ده آج قالماق اولماز. من بو گوناهی الله اوچون ائله‌ییرم، تا کی، سن حاییف‌سان، آج قالمایاسان. احتیاط ائله‌مه، حتی مواجیبینی ده هر آی ۱۵ مانات آرتیریرام. آنجاق بو ۱۵ مانات منیم اؤز حسابیما اولاجاق، قارداشیم بیلسه، راضی اولماز".
جمعیتین گوزگوسو
عظیم رسام‌لیقلا برابر ایجتماعی فعالیتینی گئنیشلندیریر و حیاتینی دفعه‌لرله تهلوکه قارشی‌سیندا قویوردو. اونو دایم هده‌له‌ییر، اؤلدورمک ایسته‌ییردیلر. آنجاق او، هئچ کسدن قورخموردو. ائولری مسجیدین لاپ یاخینلیغیندا یئرلشدیگیندن عظیمزادهنین اساس قهره‌مانلاری - موللالار هر گون اونلارین کوچه‌لریندن کئچیردی. اونلارلا چیین-چیینه یاشاماسینا باخمایاراق، او، موللالاری تنقید ائتمکدن چکینمیردی. عظیم موللالارین شکلینی چکیر و پنجره‌دن اونلارین آیاقلاری آلتینا آتیردی. موللالار اؤز رسملرینی گؤرونجه حیرص‌لنیر و کاغیذی جیریردیلار. حتی عؤمرونون سون واختلاریندا، خسته اولدوغو زامانلاردا دا پنجره آغزیندا اوتورار، کوچه‌ده بیر "تیپ" گؤره‌ن کیمی شکلینی چکردی. عظیم عظیم‌زاده دینه قارشی یوخ، دینین آدیندان صونعی ایستیفاده ائدن موللالارا قارشی چیخیردی. او، دئییردی کی، اینسانلار آللاهی قلبلرینده سئومه‌لی‌دیر. گؤرکملی رسامین اثرلری یاشادیغی جمعیتین گوزگوسو ایدی. عظیمزادهنین اثرلری‌نین اساس مؤوضوسونو سوسیال تضادلار، عادتلر و خالقین معیشتی تشکیل ائدیردی. جمعیتین موختلیف طبقه‌لری‌نین منفی عونصورلری - خسیس تاجیرلر، فیریلداقچی دین خادیملری، شارلاتانلار اونون ساتیریک قلمی‌نین هدفینده اولوردولار.
عظیم عظیم‌زاده بوتون روحویلا خالقینی سئویردی. اونون باشقا خالقلاردان گئری قالماسینی، میسکین، یازیق گؤرونمه‌سینی ایسته‌میردی. کاریکاتورلاری ایله هر بیر سویداشینا «داها بس‌دیر، بیز ده غفلت یوخوسوندان اویانمالی‌ییق، گئری قالمامالی‌ییق، یومروق کیمی بیر هدفه وورمالی‌ییق» دئییردی. او، اؤز اثرلرینده منفی صورتلری گاه کسرلی یومور، گاه یومشاق کینایه ایله کسکین ساتیرا آتشینه توتوردو. چکدیگی "ایت بوغوشدورما"، "کیشی آروادینی دؤیور"، "وارلی ائوینده توی"، "سو اوستونده دعوا"، "کؤهنه باکی‌لیلار" کیمی اثرلرینده موختلیف سوسیال طبقه‌لره مخصوص تیپلرین ایچ اوزونو آچاراق قادین حقوق‌سوزلوغونا، عدالت‌سیزلیگیه قارشی چیخیش ائدیردی. بو معنادا، او دؤورده جمعیت‌ده‌کی سوسیال عدالت‌سیزلیکلری اؤزونده داها قاباریق عکس ائتدیر‌ن "کؤهنه باکی تیپلری" و "۱۰۰ تیپ" اثری خصوصیله تقدیره لاییق‌دیر. اورادا درج اولونان بعضی کاریکاتورلاری یئنه یا ایمضاسیز، یا دا شیمرلینقین ایمضاسییلا گئدیردی. اما عظیم عظیم‌زاده دست-خطی، اوسلوبو اؤزونو بوروزه وئریردی. سونرالار رسام همین کاریکاتورلارین آلتیندان «منیم‌دیر» یازماقلا مولیف‌لیگینی تصدیق ائتدی.
ع.عظیم‌زاده گؤرکملی ساتیریک شاعر م.ع.صابیرین "هوپ‌هوپ‌نامه"سینه چکدیگی ایللوستراسیالارلا کیتاب قرافیکاسی صنعتی‌نین ده اساسینی قویوب. اونون تئاترلارا چکدیگی گئییم إسکیزلری و دکوراسیالار آذربایجان رسام‌لیغی‌نین بو ساحه‌ده‌کی اینکیشافینا خصوصی تکان وئریب.
اثرلری دونیا‌نین بیر سیرا موزئیلرینده نوماییش ائتدیریلن رسامین ایلک فردی سرگیسی ۱۹۴۰-جی ایلده تشکیل اولونوب. باکیدا کئچیریلن بیرینجی سرگیده تاماشاچیلار رسامین ۱۲۰۰-دن چوخ اثرینه تاماشا ائده بیلیبلر. ۱۹۲۰-۱۹۴۳-جو ایللرده ع.عظیم‌زاده آذربایجان رسام‌لیق تکنیکوموندا موعلیم، ۱۹۳۲-۱۹۳۷-جی ایللرده ایسه دیرکتور وظیفه‌سینده چالیشیب. یاشادیغی ائوده رسامین ائو موزئیی آچیلیب، ائوین یاخینلیغینداکی باغدا بوستو قویولوب. باکی رسام‌لیق تکنیکومو، ائله‌جه ده پایتاخت کوچه‌لریندن بیری اونون آدینی داشیییر.
ع.عظیم‌زاده ۱۹۴۳-جو ایل، ایونون ۱۵-ده دونیاسینی دَییشیب. او، موحاریبه‌ده دؤیوشن اوغلونون اؤلوم خبرینی ائشیدندن سونرا بو آغیر ایتکی‌یه تابلاشا بیلمه‌یه‌رک خسته‌لنیب. گؤرکملی رساما بؤیوک حؤرمتی اولان میرجعفر باغیروو عظیم عظیمزادهنین دؤیوش‌ده اولان دیگر اوغلونون گئری قاییتماسی حاقیندا گؤستریش وئریب کی، قوی او، اؤز اوغلونون چینینده سون منزیله گئتسین. آنجاق اوغلو اؤزونو جان اوسته اولان آتاسینا یئتیره بیلمه‌ییب...
یازان: ترانه محرمووا
کؤچورن: عباس ائلچین