ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیباسدیغین یئرلری "توپراق" دئیه‌رک گئچمه تانی!
قاجارلار دؤولتینین سوقوطو دؤورو: مشروطه حرکاتی و ستارخان
قاجارلار دؤولتینین سوقوطو دؤورو: مشروطه حرکاتی و ستارخان
20. عصرین اوّل‌لرینده قاجارلار دؤولتینه سون ضربه‌نی وورماق اوچون آریانچی فارسدیللی زومره هاوادارلاری اینگیلیس‌لرین تعلیماتی اساسیندا حرکته کئچمگه باشلادیلار. اصلینده بو تعلیماتا گؤره، قاجارلارین دئوریلمه‌سی اوچون اؤنجه اینقیلابی شراییط یارانمالی ایدی، داها سونرا ایسه بو اینقیلابی شراییطین گئدیشی اساسیندا سیاسی تاکتیکی گئدیش‌لرله آریانچی فارسدیللی زومره‌نین حاکیمیته گتیریلمه‌سی حیاتا کئچیریلمه‌لی ایدی. شوبهه‌سیز، اینگیلیس ایدئولوق‌لار دا یاخشی آنلاییردیلار کی، دونیانین اکثر ایمپریا دؤولت‌لرینده اولدوغو کیمی، قاجارلار دؤولتینده ده گئج-تئز اینقیلاب باش وئره‌جک و بو پروسه‌نی تورکلرین علئیهینه، فارسلارین ایسه لئهینه چئویرمک لازیم‌دیر. بو آنلامدا او زامان اولدوغو کیمی، ایندی ده ایدیعا ائتمک کی، قاجارلارداکی اینقیلاب حرکات اینگیلیس‌لرین اثری‌دیر، تامامیله یانلیش‌دیر. هله، همین دؤورده بو مولاحیظه‌یه قارشی چیخان بؤیوک تورک آیدینی علی بیگ حسین‌زاده یازیردی کی، بیر فردین حددی-بولوغا یئتیشمه‌سی اطرافیندا اولان اینسان‌لاردان کیمسه‌نین اثری-تشویقی اولمایاجاغی کیمی، قاجارلار دؤولتینده کی وطنداش‌لارین دا حوریت دعاواسی ائده‌رک اینقیلاب ائتمه‌لری اینگیلیس اثری اولا بیلمز: " اینگیلیس‌لرین عالمی-سیاستده ان بؤیوک هونرلری حادیثه‌لر تؤرتمک اولماییب بلکه بیلنفسه حوصوله گلن حادیثه‌لردن ایستیفاده ائتمه‌لری‌دیر" .
علی بیگ حسین‌زاده‌نین بو فیکیرلرینه قاتیلماقلا یاناشی حساب ائدیریک کی، اینگیلیس ایدئولوق‌لاری‌نین، او جومله‌دن روس‌لارین دا اساس مقصدی قاجارلاردا اینقیلاب باش وئره‌جگی تقدیرده عدالت‌لیک، برابرلیک، اینسان‌لیق کیمی ایدئیالارا ساریلاراق حرکاتین آپاریجی قووّه‌‌سینی تشکیل ائده‌جک یئنی‌لیکچی-موترقّی روحلو تورکلری اؤز سویوندان اولان قاجارلارلا دوشمن حالینا گتیرمک، بونون فوْنوُندا ایسه آریانچی فارسلاری اؤن پلانا چیخارماق اولموشدور. باشقا سؤزله، قاجارلاردا گؤزله‌نیلن اینقیلابدا حؤکومت و اینقیلابچی‌لار قیسمینده (قاجارلار و تورک اینقیلابچی‌لار) داها چوخ قوربان وئرن تورکلر، قازانان ایسه آریانچی فارسدیللی زومره اولمالی ایدی. بئله اولدوغو تقدیرده ده، تورک قاجارلار دؤولتی دئوریله‌رک اونون یئرینه آریانچی فارسدیللی پهلویلرین حاکیمیته گتیریلمه‌سی چوخ دا چتین اولمایاجاقدی. بو آنلامدا هله، اینقیلابا قدر آریانچی فارسدیللی زومره ایچینده مؤوجود اولان "اینگیلیس بارماغی‌نین" قاجارلار دؤولتینده کی اینقیلابین گئدیشینده داها دا فعال‌لاشماسی، عئینی زاماندا 100 ایل اوّل اولدوغو کیمی بو فعال‌لاشمانین سؤزده روس-اینگیلیس رقابتی (روس‌لارین هیندیستانا گئدن یولونا سیپر چکمک) اولاراق قلمه وئریلمه‌سی باشا دوشولن‌دیر. اصلینده اینقیلابی گئرچکلشدیرن قاجارلاردان تزار روسیه‌سینه تیجارت و فهله‌لیک اوچون گئدن گونئی آذربایجان تورکلری ایدی کی، چارلیقدا یاشادیقلاری مودّتده حوریت دوشونجه‌سینه قاپیلمیش، عئینی زاماندا بوراداکی سویداشلارینین، اؤزل‌لیکله ده قوزئی آذربایجان تورکلرینین ده بوندا بؤیوک رولو اولموشدور. حسین‌زاده یازیر: "حال و کئیفیت بو مرکزده ایکن ایرانداکی حوریت حرکاتی‌نین سببینی اینگیلیس حؤکومتی بارماغی‌نین اوجوندا دئگیل، روسیه جاماعاتی‌نین قلبیندن فؤوران ائدن حوریت آتشی‌نین ایرانا دوشموش شراره‌لرینده آرامالی‌دیر" .
احمد بیگ آغا اوغلو دا "ایران و اینقیلابی" اثرینده قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینیقلابین مادّی و معنوی سبب‌لرینی دَیرلندیررکن بو مسله‌ده قافقاز و آذربایجان عامیلینی ده قئید ائتمیشدیر: "اینقیلابین مادّی سبب‌لری آراسیندا ان چوخ دیقته لاییق اولان‌لار بونلاردیر: 1) ایداره‌چی‌لیکده اویغونسوزلوق، 2) سوء-ایستیفاده؛ 3) جبر و ظولم؛ 4) فقیرلیک، احتییاج؛ 5) اجنبی هوجوم‌لاری. معنوی سبب‌لره گلینجه، اونلاری دا بئله موعین‌لشدیرمک مومکوندور؛ 1) ایرانلی‌لارین خاریجله موناسیبت‌لری‌نین آرتماسی و بو سایه‌ده موعین قدر اوروپالی‌لاشمالاری؛ فیکیرلره اولان تاثیرلر؛ روسیه‌ده و خوصوصاّ ایرانین یاخینلیغینداکی قافقاز و آذربایجانداکی اویانما حرکات‌لاری". آغااوغلو معنوی عامیله عایید آخرینجی مسله ایله باغلی اونو دا یازیردی کی، واختیله تزار روسیه‌سینه موهاجیرت ائدن "ایرانلی‌لار" (اکثری ده تورک اولماقلا) قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینقیلابدا موهوم رول اوینامیشلار.
عومومی‌لیکده، حساب ائدیریک کی، قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینقیلابین گئدیشینده اینگیلیس‌لرین یا دا روس‌لارین رولونون شیشیردیلمه‌سی دوغرو اولمادیغی کیمی، اونلارین آریانچی فارسدیللی قووّه‌‌لری ائتدیگی یاردیم‌لار دا تامامیله گؤزآردی ائدیلمه‌ملی‌دیر. باشقا سؤزله، هر ایکی خالق و اونلارین دؤلت‌لری قاجارلار دؤولتینه و اونون اساس سوتونو اولان تورکلره موناسیبتده منفی رول اوینامیشلار. اؤزل‌لیکله، اینگیلیس‌لرله روس‌لارین ناصرالدین شاهین قتلیندن (1896) سونرا تاختا اوتوران مظفرالدین شاه قاجارین (1896-1907) حاکیمیتی دؤنمینده قاجارلار اوزرینده اوینادیغی قورخونج سیاست اونودولمامالی‌دیر. اصلینده 1896-جی ایلده "یئنی‌لیکچی" میرزه رضا کرمانی طرفیندن ناصرالدین شاهین قتله یئتیریلمه‌سی یانلیز اینگیلیس‌لرله روس‌لاری دئییل، عئینی زاماندا اؤلکه‌ده کی بوتون داخیلی و خاریجی قووّه‌‌لرین حرکته کئچمه‌سینه سبب اولدو. هر حالدا بوتون یئرلی و خاریجی قووّه‌‌لر اوچون 50 ایله یاخین حاکیمیت سورموش ناصرالدین شاهلا موقاییسه‌ده مظفرالدین شاهلا دیل تاپماق داها آسان اولمالی ایدی.
مظفرالدین شاه دؤورونده قاجارلار دؤولتینده ایداره ائتمه مسله‌سینه گلینجه، اوّل‌لر اولدوغو کیمی دئمک اولار کی، فدرالیزم و موختاریت پرینسیپ‌لرینه عمل اولونوردو. بئله‌کی، اؤلکه‌ده ایداره ائتمه 4 بؤیوک ایالت (آذربایجان، خوراسان، کرمان، فارس) و بیر سیرا موستقیل قوروم‌لار، یئرلی حؤکومت‌لر (استاراباد، گیلان، مازانداران، تهران، زنجان، همدان، قزوین، ایصفاهان، لورستان، خوزیستان و ب.) شکلینده حیاتا کئچیریلیردی. همین ایالت و یئرلی حؤکومت‌لر تهراندان گؤندریلن حاکیم تعیین اولونسا دا، اؤلکه ده واحید ایداره ائتمه اوصولو ایله باغلی قانون اولمادیغی اوچون، هر بیری اؤز قابیلیت‌لرینه، میلّی عادت-عنعنه‌لره اویغون اولاراق ایداره اولونوردو. دئمک اولار کی، ایالت‌لر و یئرلی حؤکومت‌لر موستقیل اولوب، یالنیز عوموم میلّی اهمیتلی مسله‌لرده تهران حؤکومتینه باغلی ایدیلر.
تاریخچی عالیم عئینالله مدتلی دوغرو یازیر کی، همین دؤورده قاجارلار دؤولتینین ایداره اولونماسیندا ایسه عنعنه‌وی اولاراق اساس رولو آذربایجان تورکلری اویناییردیلار: "ایرانین ایداره ائدیلمه‌سینده آذربایجانلی‌لارین عنعنه‌وی اوستون رول اویناماسی، حاکیمیتده اولان سولاله‌لرین، اساساً، آذربایجان تورک‌لریندن اولماسی، ایران اوردوسوندا، خوصوصاً ظابیط‌لر آراسیندا اونلارین آپاریجی مؤوقع‌لرده اولماسی، آذربایجانلی و ایلک نؤوبه‌ده، آذربایجاندان اولان قاجار ضیالی‌لاری‌نین اؤلکه‌نین مدنی حیاتیندا موهوم رول اوینایاراق آذربایجاندا و بوتون ایراندا اهمیتلی طبقه تشکیل ائتمه‌لری 19. عصرین سونو- 20.عصرین اوّل‌لرینده اؤلکه ده میلّی موناسیبت‌لرین وضعیتینه موعین درجه ده تاثیر گؤستریردی".
بیزجه، قاجارلار دؤولتینده خئیلی درجه ده فدراتیو بیر ایداره اوصولو اولدوغو حالدا، اؤلکه‌نین آنارشی‌یه سوروکلنمه‌سی هئچ ده تصادوفی اولمامیشدیر. خوصوصیله ده، مظفرالدین شاه دؤورونده قاجارلارین آنارشی‌یه دوغرو سوروکلنمه‌سینده باشلیجا رولو اینگیلیس‌لر، موعین قدر ده روس‌لار اوینادیلار. اینگیلیس‌لرله روس‌لار قاجارلاری اؤزلریندن آسیلی وضعیته سالماق، داها سونرا دا سوقوطونا سبب اولماق اوچون هر جور واسیطه‌یه ال آتیردیلار. ایلک نؤوبه‌ده، ایقتیصادی ساحه‌ده قاجارلار دؤولتی روسیه ایله اینگیلیسین تامامیله "بورج باتاقلی‌لیغی" آسیلی‌لیغینا دوشورولدو. بو بورجالمالاری اؤلکه‌نین موستقیل‌لیگینی قورخو آلتینا آلان، منلیگینی اکسیلدن، ناموسونو پوزان حال کیمی دَیرلندیرن آذربایجان جومهوریتی‌نین قوروجوسو، ایلک جومهورباشقانی، تانینمیش موتفکّیریمیز محمدامین رسولزاده یازیردی: "دؤولتی بو آغیر، منلیک قیران اورتام‌لاردا آلینان بورجا توتدوروب آغیر مالیه دورومونا سالان مظفرالدین شاه پارا بولماق سیاستی باخیمیندان اورتامی آغیرلاشدیران بیر چوخ اوستونلوک‌لر ده وئرمیش، بو یؤنده آتاسی ناصرالدین شاهی دا کئچمیشدیر" . بوتون بونلار یئتمزمیش کیمی، اوسته‌لیک قاجارلار حربی گوجونو ده بیر واختلار قوزئی آذربایجان اوغروندا ساواشدا اودوزدوغو روس‌لارین ایختیارینا بوراخمیشدیر. سؤزون آچیغی، قاجارلار حؤکمدارلاری‌نین اینگیلیس‌لردن سونرا رئال دوشمن‌لری اولان روس‌لار قارشیسیندا بو قدر عاجیز دوروما دوشمه‌لری چوخ آغریلی بیر حال ایدی. رسولزاده یازیردی: " اؤزولو ناصرالدین شاه چاغیندا قویولموش روس سوبای‌لاری باشچی‌لیغیندا یارادیلمیش ایران قازاق آلایینا دا مظفرالدین شاهین آغالیغی دؤنمینده اؤزل اوستونلوک‌لر وئریلمیشدی" .
بئله‌لیکله، قاجارلار دؤولتینده یئنی‌لشمه‌‌نین قاچیلماز اولماسی گونده‌مه گلمیشدی. ساده‌جه، بو یئنی‌لشمه‌‌نین هانسی شکیلده باش وئرمه‌سی، داها اؤنملیسی هانسی قووّه‌‌نین گئرچکلشدیرمه‌سی مسله‌سی وار ایدی. بیر چوخلاریندان فرقلی اولاراق حساب ائدیریک کی، او زامان قاجارلار دؤولتینده ایصلاحاتچی‌لیق ایستگی ایله مئیدانا چیخان‌لار آراسیندا تورک یئنی‌لیکچی‌لرین اولماسی طبیعی ایدی. تورک یئنی‌لیکچی‌لری‌نین بورادا اساس مقصدی هئچ ده قاجارلارین ضعیف‌له‌دیلمه‌سی یا دا دئوریلمه‌سی دئییل، تام عکسینه شیعه‌لیک، ایرانچیلیق قیلیغینا گیرمیش شووینیست فارسلاری حاکیمیتدن اوزاقلاشدیرماق، بو دؤولتین ایلک باشلاردا اولدوغو کیمی عدالتلی شکیلده ایداره اولونماسینا نایل اولماق ایدی. آنجاق اینگیلیس‌لر آذربایجان تورکلرین قارشی آریانچیلیق، ایرانچیلیق ایدئولوژیسی آدی آلتیندا فارس عامیلیندن مهارتله ایستیفاده ائتدیلر. باشقا سؤزله، حاکیمیتی، اوردونو تورکلرین الیندن آلماق اوچون، آریانچی‌لیغی، ایرانچی‌لیغی اورتایا آتیب تورک-فارس موناسیبت‌لرینی کسکین‌لشدیردیلر.
قاجارلار دؤولتینین یئنی‌لشمه‌‌سی تورک حاکیمیتی‌نین داواملی‌لیغی اوچون واجیب عامیل ایدی. چونکی قاجارلار اؤزونده گوج تاپیب یئنی‌لشمه‌یه‌جگی تقدیرده، اونلارین دئوریله‌رک یئرینده آریانچی فارسلارین حاکیمیتین قورولماسی پلانی چوخدان حاضیرلانمیشدی. بو آنلامدا 1906-1909-جو ایل‌لرده قاجارلاردا باش وئرن اینقیلابین ایکی خطدن بیری اوزرینده اینکیشافی قاچیلماز ایدی. بیرینجی خطه گؤره، قاجارلار اؤلکه‌ده باش وئرن یئنی‌لشمه حرکاتینی لئهینه چئویره‌رک یئنیدن آذربایجان تورک مرکزلی سیاست یوروتمه‌لی، عئینی زاماندا دینی مذهبچی‌لیکدن اوزاق دونیوی حاکیمیته سؤیکنمه‌لی بونونلا دا آغالیق‌لارینا داوام ائتمه‌لی ایدی. ایکینجی خطه گؤره، اؤلکه ده باش وئرن یئنی‌لشمه حرکاتی قاجارلارین علئیهینه چئوریلمه‌لی، اونون یئرینه "لیبرال-دموکرات" قیلیقلی ایرانچی‌لار-آریانچی‌لار حاکیمیته گتیریلمه‌لی ایدی.
بیزجه، ایلک دؤورلرده نیسبتاً بیرینجی خطین طرفدارلاری اوغور قازانماغا باشلامیشدیلار. بئله کی، مظفرالدین شاه قاجار تورک دوشمنلرینین گؤزلمه‌دیگی حالدا، هئچ بیر دیره‌نیش گؤسترمه‌دن قاجارلار مجلیسی‌نین آچیلماسی (1906، اوکتوبر)، داها سونرا آنایاسالی دؤولتین اعلان اولونماسی (1906، 30 دسامبر) باره‌ده فرمان‌لار وئرمیشدیر. بو ایسه، اؤزل‌لیکله قاجارلارین دا قانینی داشیدیغی حاکیم تورک اولوسو طرفیندن بؤیوک سئوینجله قارشیلانمیشدیر. باشقا سؤزله، مظفرالدین شاه بو آددیمی ایله اساساً یئنی‌لیکچی‌لیک طرفداری اولان تورکلرین سئوگیسینی قازانمیشدیر کی، تورک اولوسویلا قاجارلار آراسیندا قوپموش باغلار یئنیدن بیرلشمگه اوز قویموشدور. بونونلا دا، آریانچی ایرانچی‌لارلا اونلارین هاوادارلاری‌نین سایه‌سینده اوزون مودّت "درین بیر اویقو ایچینده حرکت‌سیز دوُران" قاجارلار دؤولتینده یئنی‌لیکچی روحلو بیر اویانیش باش وئرمیشدیر.
مظفرالدین شاه قاجارین اؤلکه‌ده مشروطیت اعلان ائتمه‌سینی بؤیوک سئوینجله قارشیلایان تورکچولوگون، تورانچی‌لیغین ایدئولوقو علی بیگ حسین‌زاده "حیات" قزئتینده نشر اولونان "حوریت و وطنی-فردوسی" (1906، سپتامبر) مقاله‌سینده شاهین بو آددیمینی امیر تئیمورون بوتون حربی غلبه‌لرینه برابر توتموشدو: " تورک نسلیندن اولان یئنی بیر حؤکمدارین، تئیمورون بوتون ظفرلرینه بدل بؤیوک بیر موظفریته نایل اولویور! یاشا مظفرالدین، یاشا!" . او، داها سونرا "فویوضات" درگیسینده مظفرالدین شاهین اؤلومو موناسیبتی ایله قلمه آلدیغی"مظفرالدین" آدلی مقاله‌سینده اونون هله تبریزده ولیهد اولارکن ایصلاحات لارا مئییللی اولماسیندان، داها سونرا شاه اولدوغو دؤورده بو ایصلاحات‌لاری داوام ائتدیرمه‌سیندن بحث ائتمیشدیر: " علم و معاریفین قدرینی بیلن مظفرالدین شاه آذربایجانداکی جانیشین‌لیگی زامانی بیر چوخ ایجرااتی-نافعه‌دن خالی قالمادی. غربین افکاری-ترقّی و مدنیتینی ایراندا نشر اوچون تبریزده " ناصری " نامیله بیر جریده چیخماغا باشلادی. اوروپا اوصولوندا مُتفنن ظابیط‌لر یئتیشدیرمک اوچون یئنه عئینی شهرده "موظفریه" نامیله بیر مکتبی-عالی بینا اولونوب، بونون اوچون اوروپادان واگنر خان کیمی خوصوصی موعلیم‌لر دعوت ائدیلدی. بو سایه‌ده اوموری-عسکریه ده بیر خئیلی ایصلاحات و تنظیمات ووجودا گلدی. مرحوم هر یئرده آذربایجان اهالیسی‌نین ایمدادینا یئتیشمگه غئیرت ائدییوردو".
ع.حسین‌زاده یازیردی کی، اؤلکه‌نین شاهی سئچیلدیکدن سونرا دا مظفرالدین شاه ایصلاحات‌لارینا داوام ائتمیش، دؤولتین ایداره اوصولونون یئنی‌لنمه‌سی اوچون فرمان‌لار وئرمیشدیر. ایلک دؤورلرده بو فرمان‌لاری جیدی اوغور قازانماسا دا، چوخ کئچمه‌دن اؤلکه ده کؤک سالمیش ایستیبداد بوروکراسینین یئنی‌لمه‌سینده موهوم رول اوینامیشدی. او، یازیردی: "ترقّی و ایصلاحاته ضیدی و ایستیبداد و فساد طرفداری اولان منفور بوروکراسینین آخیر نفسی یاقلاشیب، یاواش-یاواش تجددود و اینقیلاب عماره‌لری ظوهورا باشلادی " .
ع.حسین‌زاده یه گؤره، مظفرالدین شاهین اؤلکه‌ده مشروطه‌نی اعلان ائتمه‌سینده ده بیر طرفدن اوروپانین، روسیهنین، ژاپونون اینکیشافی فوْنوندا ایسلام عالمی‌نین، ایسلام مدنیتی‌نین گئری‌لیگی، دیگر طرفدن قاجارلاردا موطلقیتین عوثمانلی‌دا اولدوغو کیمی، دریندن کؤک آتماماسی، خوصوصیله ده بورانین عولما و آلوئرچی صینفی‌نین حؤکومته قارشی اعتیبارلا ایستیقلال‌لارینی موحافیظه ائده بیلمه‌لری، ایالت و یئرلی حؤکومت‌لرین خئیلی درجه‌ده موستقیل اولمالاری موهوم رول اوینامیشدیر. او، یازیردی: "مظفرالدین شاه حضرت‌لری هم اؤزونو، هم خاندانینی، هم ده میلّتینی ایستیبدادین، معیت و بوروکراسی ایستیبدادینین الیندن خیلاص ائدیب حؤکمدار ایله میلّت آراسینداکی حایلی قیسماً رفع ائده بیلدی". اونون فیکرینجه، ایتیحادا-ایسلاما بؤیوک بیر جیغیر حاضیرلایان‌لاردان اولان مظفرالدین شاه مشروطه اعلان ائتمکله ده یالنیز قاجارلار تاریخینه دئییل، اؤلکه‌نین بوتون تاریخی اوچون بیر ایلکه قول قویموش اولدو.
م.ا.رسولزاده ده 1912-جی ایلده تورکیه‌ده قلمه آلدیغی "ایران اینقیلابی‌نین تاریخی" مقاله‌سینده یازیردی کی، اؤلومونه آز قالمیش مشروطه‌چی‌لیگی (آنایاساچی‌لیغی) بیلدیرمیش مظفرالدین شاه اولوسون ایچدن سئوگیسینی قازانمیشدی. رسولزاده یازیردی: "شاه آنایاساچی‌لیغی بیلدیردیکدن سونرا دئمک اولار اوروپا آغالاری کیمی چوخ آز دئییله‌جک دوزیده، بیر قاچ قوللوقچولاری ایله سایا بیر بیچیمده تهران کوچه‌لرینی دولاشیر، بازارلارا چیخیر، یاشایان‌لارین آلقیش‌لارینی قازانیر، خئییر-دوعا گؤرور، بوندان اولدوقجا دویغولانیردی. اوخومامیش‌لار مظفرالدین شاهی تاریخین یئتیشدیردیگی تکلردن سایاراق اینجه قلبلی اولدوغونو دوشونوردو. یاشایان‌لار ایچینده اونا اورکدن گوونن‌لر، باغلانان‌لار اولموش، اولوسال جوشقونون بوندان یوکسگی دوشونولموردو. پارلمانین اؤنونده توپلانان یاشایان‌لاردان " یاشاسین آسیا ایمپراتورو " دئیه باغیران‌لار اولموشدو".
حساب ائدیریک کی، دونیا تاریخی، او جومله‌دن تورک (آذربایجان) تاریخی مظفرالدین شاهلا باغلی منفی جهت‌لرله یاناشی، موثبت تاریخی مقام‌لاری دا اونوتمامالی‌دیر. هر حالدا اونون تورک مشروطه‌چی‌لرین ده تاثیری ایله روحانیلرین باسقیسیندان اوزاقلاشیب تورک اولوسویلا یاخینلاشدیقجا یئنی‌لیکچی جهت‌لری اورتایا چیخمیشدی. تبریزدن تهرانا گلرکن تورک شاهزاده‌لرینی اؤزو ایله برابر مرکزه گتیرن، اوسته‌لیک تورک شاهزاده‌لریندن عین‌الدوله‌نی اؤزونون وزیری تعیین ائتمیش مظفرالدین شاهین بوتون بونلارلا یاناشی تورک مشروطه‌چی‌لری دستکله‌مه‌سی، 1906-جی ایلده آذربایجان ایالتی انجومنی‌نین، یا دا آذربایجان میلّی جمعیتی‌نین یارانماسینا دا راضی‌لیق وئرمه‌سی تصادوفی اولا بیلمزدی. آ.قاسملی یازیر: " بو انجومن سایه‌سینده یگیرمی نفر آذربایجان تورکو انجومنه عوضوو سئچیلمیش، گونئی آذربایجاندا میلّی تفکّور صورتله اینکیشاف ائتمگه باشلامیش، مذهب چاتیشمالارینا سون وئریلمیش، تورکجه تدریس یاپان مکتب‌لر یارانمیش، تورکجه مطبوعات اینکیشاف ائتمیش، یئنی سیاسی تشکیلات‌لار یارانماغا باشلامیش، عومومیتله "انجومنی میلّی تبریز " گونئی آذربایجانین ایداره ائدیلمه‌سینده اؤنملی یئر قازانمیشدی. "انجومنی میلّی تبریز "-ین سیاسی بئینینی "مرکزی-غئیبی" آدلی تشکیلات تشکیل ائدیردی کی، بو گیزلی تشکیلات تدقیقاتچی‌لارین فیکرینجه، نریمان نریمانوفون دستکله‌دیگی گونئی آذربایجان تورکلری طرفیندن باکی‌دا یارادیلان سوسیال دموکرات پارتیاسی‌نین کود آدی اولان " ایجتیماعیون عامیون " پارتیاسی ایدی " . م.ا.رسولزاده ده واختیله "ایران تورکلری" اثرینده یازیردی کی، 1-جی روسیه اینقیلابی دؤورونده (1905-1906) اونون تاثیری آلتیندا قافقازداکی ایرانی‌لار (چوخو تورکلر اولماقلا) باکی‌دا سوسیال دموکرات پارتیاسی آدلی جمعیت یارادیبلار. بو تشکیلاتین قاجارلار دؤولتینده و قافقازدا اؤزک‌لری‌نین اولدوغونو یازان رسول‌زاده‌یه گؤره، مشروطه‌نین اعلان اولونماسیندا اونلارین موهوم رولو اولموشدور. بو تشکیلاتین لیدرلری آراسیندا علی موسیؤ تبریزی، حئیدرعمواوغلو و باشقالاری وار ایدی.
مظفرالدین شاه قاجاردان سونرا قاجارلار دؤولتینین باشینا کئچن اوغلو محمد علی شاه قاجارین (1907-1909) تورک اولوسو ایله قاجارلار آراسیندا یئنیدن یارانان بیرلیک باغینی گوجلندیرمک یولونو توتماق عوضینه، عکس آددیملار آتماسی دیقت‌چکیجی‌دیر. تورک اولوسو، او جومله‌دن تورک آیدین‌لاری محمدعلی شاه قاجارین دا آتاسی‌نین یولونو داوام ائتدیره‌جگینی گؤزله‌ییردیلر. مثلا، علی بیگ حسین‌زاده 1907-جی ایلده " فویوضات "دا یازدیغی بیر مقاله‌سینده اینانیردی کی، مظفرالدین شاهین "موقدس وصیت‌لری اورتادا دورورکن محمدعلی شاه منفور ایستیبدادلارین نصیحت‌لرینه قولاق وئرن دئییلدی" . حسین‌زاده‌یه گؤره، قاجارلارین آنایاسالی دؤولت اولماسی اوروپا دؤلت‌لرینه، او جومله‌دن آلمان، اینگیس و روسیه‌یه صرف ائتمیر. اونا گؤره ده، قاجارلار دؤولتینین شاهی موطلقیت یولو توتمامالی، مشروطیت فیکریندن اصلا واز کئچمه‌ملی‌دیر.
1907-جی ایلین ژانویه‌سینده آذربایجان ایالت انجومنی 7 مادّه‌دن عیبارت طلب‌لرینی (آنایاسایا اویغون بیر ایداره ائتمه سیستمی‌نین قورولماسی، اؤلکه اراضیسینده ایالت و ویلایت انجومن‌لری‌نین تشکیل اولونماسی و س.) سارایا گؤندردی و همین طلب‌لر یئرینه یئتیریلمه‌یه‌جگی تقدیرده آذربایجانین قاجارلار دؤولتیندن آیریلا بیله‌جگینی اعلان ائتدی. محمدعلی شاه دا تاختا اوتوردوقدان سونرا، یعنی 12 فوریه 1907-جی ایلده اوّلجه صدراعظم واسیطه‌سی ایله مجلیسه تذکره گؤندره‌رک مشروطیت رژیمینه باغلی‌لیغینی بیلدیردی. بوندان سونرا بیرینجی مجلیس 122 مادّه‌دن عیبارت اولان قانون قبول ائتدی کی، پروف. نصیب نصیبلی‌یه گؤره، بوراداکی بعضی قانون‌لار، او جومله‌دن ایالت و ویلایت انجومن‌لری‌نین یارادیلماسی دا اساساً قاجارلار دؤولتینین ایداره ائتمه قورولوشونا گؤره موعین‌لشدیریلمیشدی. او، یازیردی: "ایالت و ویلایت انجومن‌لری دؤنمین ایران دؤولتینین "ممالک محروسه قاجار" پرینیسیپیندن قایناق‌لانیردی (لاکین بو پرینسیپ آنایاسادا یئر آلمیردی). انجومن، ایرانداکی خالق‌لارین اؤنملی و تک دموکراتیک و میلّی اوغورلاریندان بیری ساییلمالی‌دیر. چوخ میلّتلی ایراندا میلّتلرآراسی پروبلم‌لرین یومشالدیلماسی، حتّی سونرالار حلّ ائدیلمه‌سینده حساس رول اویناما پوتانسیلینه صاحیب ایدی" .
مشروطه دؤورونده تبریز، اورمیه و تهراندا یایینلانان قزئت‌لر اساساً تورک و فارس دیل‌لرینده اولسا دا، اساس آغیرلیق فارس دیلی ایدی. تورک و فارس دیل‌لرینده یایینلانان قزئت‌لرده بیر قایدا اولاراق عوموم اؤلکه پروبلم‌لرینه موراجیعت ائدیلمیش، تورکلوک مسله‌سی دئمک اولار کی، مطبوعات صحیفه‌لرینده یئر آلمامیشدیر. بو باخیمدان ن.نصیبلی‌یه گؤره، مشروطه دؤوروندن ان کارلی چیخان فارس‌لار اولموشدور. هر شئیدن اؤنجه فارسلارین اون ایل‌لرجه آلیشامادیقلاری قاجار حاکیمیتی ضعیفله‌میش، اؤلکه ایداره ائتمه‌سینده بؤیوک آغیرلیغی اولان فارس بوروکراسینین رولو داها دا آرتمیشدی.
قاجارلار دؤولتینین ایلک مجلیسینده تورک میلّت وکیل‌لری فارس‌لارا نیسبتده سای باخیمیندان آز اولسالار دا (ایلک مجلیسده میلّت وکلیل‌لری‌نین یاریسی هئچ بیر منطیقه اویغون اولمادان تهراندان، یاریسی دا دیگر بؤلگه‌لردن سئچیلمیشدی)، آنجاق ان فعّال و یئنی‌لیکچی طرف ایدیلر. ایلک مجلیسده پارتیالارین فراکسیون‌لاری اولماسا دا، آنجاق ایکی آخین: 1) یئنی‌لیکچی‌لر، و 2) موحافیظه‌کارلار وار ایدی کی، یئنی‌لیکچی‌لر آخینی‌نین باشیندا تورک سویلو س.ح.تقی‌زاده ایله حاجی میرزه ابراهیم آغا دایانیردی. ایلک قاجارلار مجلیسی قووولاندان سونرا تقی‌زاده اوروپایا قاچماغا مووفّق اولسا دا، حاجی میرزه ابراهیم آغا اعدام اولونموشدو.
بوتون حال‌لاردا، ایلک پارلمان دؤنمینده تهراندا 70-آ یاخین سیاسی جمعیت‌لر وار ایدی کی، اونلارین آراسیندا " آذربایجان جمعیتی " (آذربایجان انجومنی)، یا دا " تبریز جمعیتی " اؤن یئری توتوردو. رسولزاده یازیردی کی، " آذربایجان جمعیتی " بوتون جمعیت‌لرین باش یئری، یؤنلدیجیسی ایدی؛ آذربایجان-تبریز جمعیتی‌نین عوضولری‌نین چوخو ایسه تورکلر ایدی، یؤنتیم قورولو دا تورکلرین الینده ایدی. ع.مددلی یازیر کی، آذربایجان-تبریز جمعیتی‌نین اصیل وظیفه‌سی مجلیس اوچون نامیزدلر ایره‌لی سورمک و اونلاری سئچمکدن عیبارت اولسا دا، تئزلیکله اؤز سعی‌لری نتیجه‌سینده اصلینده بؤلگه‌سل پارلمانا چئوریلمیشدی. عئینالله مدتلی یازیر: " همین ایلین اوکتوبروندا تبریز شوراسی‌نین " جریده ملی " (میلّی قزئت) قزئتی فارس دیلینده نشره باشلادی. قزئتین بیر سیرا مقاله‌لرینده انجومنی-تبریز میلّی مجلیس آدلاندیریلمیشدی و بو تهراندا مجلیس عوضولری‌نین اعتیراضینا سبب اولموشدو. بونا گؤره، مجلسیده کی آذربایجانلی وکیل‌لر مسله‌یه آیدینلیق گتیردیلر و انجومنی-تبریزین میلّی مجلیس یوخ، ایالت شوراسی اولدوغونو وورغولادیلار. لاکین تبریز شوراسی بؤلگه‌سل مسله‌لرله مشغول اولماقلا کیفایت‌لنمیر، آنایاسانین آردیجیل مودافیعه‌چیسی کیمی ضروری حال‌لاردا تهرانا - مجلیسه ده اهمیتلی تاثیر گؤستریردی".
قاجارلار دؤولتینده آنایاسانین قبولوندان (1907-جی ایلین مئی-ژوئن آیلاری) آز سونرا تهران حؤکومتی‌نین روسیه و اینگیلیس‌‌دن یئنی بیر بورج آلماق ایستگینه قارشی چیخان مجلیسین بونونلا یاناشی، قاجارلارین خاریجی دؤلت‌لرین سیاسی-ایقتیصادی آسلی‌لیغیندان قورتولماسی اوچون قبول ائتدیگی 5 مادّه‌لیک قرارا (میلّی بانکین قورولماسی، روسیه و اینگیلیس‌‌دن هر جور بورج طلبی‌نین یاساقلانماسی، شاها موعین میقداردا معاشین باغلانماسی و س.) قارشیلیق محمدعلی شاه دا، صدراعظم میرزه نصرالله خانی (مشیرالدوله) وظیفه‌سیندن اوزاقلاشدیراراق آنتی-مشروطه‌چی میرزه علی‌عسگر خانی (اتابک اعظم) اونون یئرینه گتیردی. اوسته‌لیک، محمدعلی شاهین مشروطیتی لغو ائدیب موطلقیته قاییتماق یولوندا روسیه و اینگیلیسنین دستگینی آلماق اوچون (اصلینده بو پلانی تورک دوشمنی اولان همین دؤلت‌لرین اؤزلری حاضیرلامیشدیلار) 31 آقوست 1907-جی ایلده قاجارلار دؤولتینی روسیه و اینگیلیس آراسیندا نوفوز دایره‌سینه بؤلونمه‌سینه راضی‌لیق وئرمه‌سی یالنیز صدراعظم میرزه علی عسگر خانین اؤلومونه گتیرب چیخارمادی، عئینی زاماندا اؤلکه‌ده داخیلی آنارشی پیک حدده چاتدی.
آذربایجان تورک موتفکّیری، دؤولت خادیمی میرزه ابراهیموفا گؤره، بو دؤورده موترقّی قووّه‌‌لر موحافیظه‌کار قووّه‌‌لرله فعال شکیلده موباریزه آپاریردیلار، آنجاق سون نتیجه‌ده سونونجولار اوستون گلدیلر: "عومومیتله، او ایل‌لر ایراندا و گونئی آذربایجاندا ایجتیماعی-سیاسی حیاتین سون درجه غئیری-ثابیت، دییشکن، گؤزله‌نیلمز حادیثه‌لرله زنگین اولدوغو دؤور ایدی. بو دؤورده یالنیز موترقّی اینقیلابی قووّه‌‌لر دئییل، عکس جبهه‌نی تشکیل ائدن مورتجع ظولمکار، موحافیظه‌کار، قارا قووّه‌‌لر‌ده فعال صورتده اللشیردی، برک ال-آیاقدا ایدی. اونلار، موترقّی قووّه‌‌لرین مظفرالدین شاهدان قوپاردیقلاری مشروطه حؤکومونون عملی اولاراق حیاتا کئچیریلمه‌سینه یول وئرمه‌دیلر و 1907-جی ایلده، یعنی روسیه‌ده استولیپین ایرتیجاعسی‌نین حؤکم سوردوگو، هر جور قان‌سوران‌لارین مئیدان سولادیغی دؤورده کوت‌بئیین، ساتقین محمدعلی شاهی حاکیمیت باشینا گتیردیلر. او ایسه هم تزاریزمین، هم ده اینگیلیس‌لرین کؤمگی و تحریکی ایله مجلیسی توپا توتدو، مشروطه طرفدارلارینا هوجوم ائتدی".
همین دؤورده محمدعلی شاهدان آنتی-مشروطه‌چی‌لیک، آنتی-حوریتچی‌لیک دوشمنچی‌لیگی گؤزله‌مه‌ین یئنی‌لیکچی-موترقّی آذربایجان تورکلری تبریزی مشروطه‌نی قوروما حرکاتی‌نین مرکزینه چئویرمکله یالنیز اؤزلرینی دئییل، قاجارلاری دا بو قورخونج اویوندان خیلاص ائتمگه چالیشیردیلار. بو آنلامدا قاجارلار دؤولتینین اساس میلّتی اولان تورک اولوسونون اؤز سویوندان اولان قاجارلار سولاله‌سی‌نین شاهینین دوغرو اولمایان سیاستینه قارشی چیخماسی خیانت دئییل، تام عکسینه اویونا گتیریلمیش تورک حؤکمداری محمدعلی شاهی دوغرو یولا چکمک و تورک حاکیمیتی‌نین نوفوذونو برپا ائتمک ایدی. آنجاق خاریجی قووّه‌‌لرین، خوصوصیله ده روسیه دیپلوماسی‌سی‌نین تاثیری آلتینا دوشموش محمدعلی شاه تورک خالقینا آرخالانماق یا دا موترقّی تورک مشروطهچیلرینین حاق سسینی دینله‌مک عوضینه، تهرانداکی مجلیسی داغیداراق موطلقیته قاییتماق یولوندان واز کئچمه‌دی. " شاه و اونون اطرافیندا توپلانمیش مورتجع قووّه‌‌لر طرفیندن هله 1908-جی ایلین آوریل-مئی آیلاریندان حاضیرلانماقدا اولان حؤکومت چئوریلیشی همین ایل ژوئن آیی‌نین 23-ده حیاتا کئچیریلدی. عکس اینقیلاب بوتون ایراندا (قاجارلاردا-ف.ع.) هوجوما کئچدی. لاکین تبریزده اینقیلابی حرکات داها جیدی شکیل آلدی، بورادا آذربایجان ایالت انجومنی، تبریز سوسیال-دموکرات تشکیلاتی و محلّی انجومن‌لر یئنی اینقیلابی موباریزه‌یه، قطعی دؤیوش‌لره حاضیرلاشماغا باشلادیلار. اینقیلابی موباریزه‌نین مرکزی تهراندان تبریزه کئچدی".
بیزجه، " اینقیلابی موباریزه‌نین مرکزی‌نین تهراندان تبریزه " کئچمه‌سینده گئری‌لیکچی، یعنی آریانچی فارس مشروطه‌چی‌لرین یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطه‌چی‌لرین یانیندا یئر آلمامالاری دا موهوم رول اوینادی. آریانچی فارس مشروطه‌چی‌لر اینگیلیس‌لرین مصلحتی ایله، سیاسی مانور ائده‌رک محمدعلی شاهین یانیندا مووقّتی ده اولسا، یئر آلماغی داها موناسیب بیلدیلر. چونکی مشروطه‌نین یئنی‌لیکچی آخینی اولان تورکلرین سایجا آزلیقدا اولماسینا باخمایاراق اؤنه چیخماغا باشلاماسی، اؤزل‌لیکله قاجارلارین پایتاختی تهراندا مؤوجود اولان پارلماندا تاثیرینی آرتیرماسی آریانچی فارس‌لارلا، اونلارین اساس هاواداری اینگیلیسی قطعیاً قانع ائتمیردی. هر حالدا بو دؤورده اعلان اولونموش مشروطه‌نین یئنی‌لیکچی قووّهسی کیمی تورکلر تهراندا توپلانمیش ایلک مجلیسین قرارلارینا حؤکومتین عمل ائتمه‌یه‌جگی تقدیرده یئنی حؤکومت سئچه‌جک‌لرینی بیان ائتمه‌سی تصادوفی دئییلدی. همین پروسه‌لرین جانلی شاهیدی اولان م.ا.رسولزاده بونونلا باغلی چوخ دوغرو یازیردی کی: " " ایران باهادیرلاری تورکلردیر " - دئمک ایران اینقیلابی‌نین (قاجارلار مشروطه حرکاتی‌نین - ف.ع.) اساسی ایله، اساسی-علمیه‌سی ایله ایثبات ائدیلمیش بیر حقیقت‌دیر کی، بو باره ده هئچ دانیشیق بئله اولماز".
ایلک مجلیسی مودافیعه ائده‌رک دؤولتین فداراسیون یاپیسینی گئرچکلشدیرمگه چالشان یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطه‌چی‌لری آذربایجانین قاجارلار دؤولتینده کی موهوم نوفوذونو دا برپا ائتمک ایسته‌ییردیلر. بو مسله ایله باغلی میرزه ابراهیموف یازیردی: " ستارخان حرکاتی اینقیلابی-دموکراتیک قانون‌لار اساسیندا ایداره اولونان فدراسیون ایران یاراتماق، آذربایجانا موختاریت الده ائتمک مسله‌سینی عمللی اولاراق اورتالیغا چکمیش و حتّی قیسا بیر مودتده بو مسله‌نی حلّ ائتمیشدی ده. ستارخان دؤورونده تشکیل اولونموش ایالت انجومن‌لری موعین حوقوق‌لارا مالیک اولان موختار دؤولت اوصولوندان باشقا بیر شئی دئییلدی. ایالت انجومنی‌نین قراری ایله او زامان آذربایجاندا دوغما دیلده مطبوعات و کیتاب‌لار نشر ائدیلمیش، مکتب‌لرده آنا دیلینده تعلیم حیاتا کئچیریلمیشدی. لاکین اینقیلاب اؤز ایشینی آخیرا قدر آپارا بیلمه‌میشدی. بیر یاندان اینگیلیس ایمپریالیزمی، او بیری یاندان تزاریزم آزادلیق حرکاتی‌نین گئنیشلنمه‌سینه یول وئرمه‌میش، اونلاردان هر بیریسی اؤز مقصدلری اوچون ایستیفاده ائتمگه چالیشمیش و مورتجع قووّه‌‌لری ایش باشینا گتیرمیشدیلر".
تورک یئنی‌لیکچی‌لری‌نین اؤنه چیخماسیندان راحات‌سیز اولان، بونا گؤره ده مشروطه‌یه دستک اولماق عوضینه، اوّلجه محمدعلی قاجارین یانیندا یئر آلمالارینی روس و اینگیلیس حؤکومت‌لری شاها قارشی "فنا" وضعیتده بولونماق ایسته‌مه‌مه‌لری کیمی ایضاح ائتمیشلردی. اصلینده تورک دوشمنی روس و اینگیلیس حؤکومت‌لری یاخشی بیلیردیلر کی، تهراندا یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطهچیلرینین گوجلنمه‌سی اصیل پلانلارینی حیاتا کئچیرمگه انگل اولاجاقدیر. خوصوصیله ده، ایلک مجلیسین قاپادیلماسینا انگل اولمایان اینگیلیس حؤکومتی نؤوبتی حمله‌ده، ایرانچی قیلیقلی آریانچی فارسلارین، عئینی زاماندا ایرانچیلیق تورونا دوشموش تورکلرین پارلماندا اولماسینی پلان‌لاییردی. اصلینده تهرانداکی مجلیسین و حؤکومتین ایرانچیلیق اوزریندن فارس‌لاشدیریلماسی پلانی‌نین نتیجه‌سینده تهرانین بیر قاجارلار-آذربایجان-تورک پایتاختیندان، حؤکومتله مجلیسین ده قاجارلار-آذربایجان-تورک روحوندان اوزاقلاشدیریلیب اویغون اولاراق ایران-فارس پایتاختینا و ایران-فارس حؤکومتینه-پارلمانینا چئوریلمه‌سی‌نین تملی قویولدو. ان آجیناجاقلیسی اودور کی، محمدعلی شاه قاجارین دؤورونده سلطنتین ولیعهدی‌نین تبریزده اوتورماسی عنعنه‌سی ده پوزولدو.
یئری گلمیشکن، یالنیز 1-جی دونیا ساواشی ندنی ایله 1915-جی ایلین یازیندا تبریزه داخیل اولان عوثمانلی تورک اوردوسونون رهبرلیگی تهران حؤکومتینه بیلدیرمیشدیر کی، قاجارلار سلطنتی‌نین ولیعهدی تبریزه گلرسه، عوثمانلی تورک اوردوسو درحال شهری ترک ائده‌جکلر. دئمه‌لی، ایرانچی مرکزلی تهران حؤکومتی یالنیز 9 ایل‌لیک بیر آرادان سونرا عوثمانلی لارین تأکیدیندن سونرا مجبوراً سلطنتین ولیعهدینی تبریزه گؤندرمگه راضی اولموشدور.
محض تهرانین قاجارلارین پایتاختی اولدوغو حالدا تورک روحوندان اوزاقلاشدیریلماسی پروسه‌نی‌نین باشلانماسییلا دا، ایستر-ایسته‌مز آذربایجان تورکلرینین گؤزو، تورکلرین ایکینجی پایتاختی تبریزه و آذربایجان ایالت انجومنینه چئوریلدی. رسولزادهنین تعبیرینجه دئسک، تهراندان سونرا تبریزی مشروطه حرکاتی‌نین اساس دایاق‌لاریندان بیری حالینا گتیرن تورکلر، بو حرکاتین یالنیز مادّیاتینی دئییل، معنویاتینی دا سونونا قدر ایداره ائتمگه چالیشمیشلار. " تبریز عادتاً ایران افکاری-احرارانه‌سی‌نین بیر ناظیمی-موطلقی اولموشدور، مشروطیتین بیر درجه ایستیقراریندان و مجلیسی-میلّینین آچیلیشیندان سونرا دا تورکلرین حیاتی-سیاسیه‌ده اهمیت‌لری آرتمیش و عددلری‌نین نیسبتیندن داها چوخ فعالیت‌لری گؤرولموشدور. گرک بیرینجی مجلیسده و گرک ایکینجی ده آذربایجان وکیل‌لری نوفوذو-نظر و همیت-وطنیه‌جه سایر آرکاداش‌لاریندان دایما یوکسک بیر مؤوقعده بولونموشلاردیر". بیزجه، ایلک مجلیسله موقاییسه‌ده ایکینجی مجلیسده تورک میلّت وکیل‌لری سایجا چوخالسالار دا، آنجاق کئیفیت باخیمیندان ("ایرانچیلیق" آنلاییشی‌نین اورتاق دؤولتچی‌لیکدن فارس دؤولتچی‌لیگینه کئچیدی باخیمیندان) آریانچی فارسچی‌لارین کؤلگه سینده قالماغا باشلادیلار.
بوتون حال‌لاردا، 1908-1909-جو ایل‌لرده قاجارلار دؤولتی ایله یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطهچیلرینین موناسیبت‌لری‌نین کسکینلشمه‌سی، یعنی دؤولتین اساس ایکی تورک قووّه‌‌سی‌نین (حاکیم و موخالیف) قارشی-قارشی‌یا قویولماسی، هر ایکیسینی ده ضعیف سالدی. تورک آغالیقلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لرین قارشی-قارشی‌یا گلمه‌سینده موهوم رول اوینایان ایرتیجاعچی-گئری‌لیکچی آریانچی فارس‌لارلا اونلارین هاوادارلاری بو پروسه‌دن چوخ کارلی چیخمیش اولدولار. بئله‌لیکله، بیزجه، محمدعلی شاهین روس دیپلوماسی‌سی‌نین تاثیری آلتیندا موطلقیتچی‌لیک دوشونجه‌سیندن، آنتی-مشروطه‌چی‌لیگیندن ایستیفاده ائدن آریانچی فارسلارین ایکی طرفه (قاجارلار آغالیغینا و یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لر) سون ضربه‌نی وورماق اوچون حرکته کئچدیکلری بیر واختدا مشروطه‌نی قوروماق اوچون یئنی‌لیکچی تورکلرین آیاغا قالخماسی طبیعی ایدی.
محمدعلی شاهین مشروطیت دئییل، موطلقیت یولو توتماسی قاجارلارین طالعیینی حلّ ائدن اساس فاکتور اولدو. بئله‌کی، موعین بیر آرالیقدان سونرا یئنیدن مشروطیت، حوریت "مئیوه سینی درمیش" تورک اولوسونون حتّی، قارشیلارینداکی‌نین اؤز سویوندان اولدوقلارینی بیلدیکلری حالدا بئله، بوندان واز کئچمه‌یه‌جکلری، سونونا قدر موجادیله وئره‌جکلری بللی ایدی. شوبهه‌سیز، بونو محمدعلی شاهدان فرقلی اولاراق اونو موطلقیت یولونا سوروکله‌ین روس‌لارلا اینگیلیس‌لر ده یاخشی بیلیردیلر. باشقا سؤزله، قاجارلار دؤولتی حؤکمداری‌نین مشروطه‌نی لغو ائدیب موطلقیته دؤنمه‌سینه ایلک اعتیراض ائدن‌لرین یئنی‌لیکچی تورکلرین اولماسی قاچیلماز ایدی کی، بوتون بونلار گئرچکلیگه چئوریلدی.
بوتون حال‌لاردا بیزجه، مشروطه‌نین فاجیعه‌لی سونلوغوندا محمدعلی شاه، یا دا بوتؤولوکده قاجارلار دؤولتینین ایداره ائدیجی‌لری، موعین قدر ده ستارخان باشدا اولماقلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لر ده موعین قدر یانلیشلیغا یول وئریبلر. آنجاق ایلک مجلیسین فاجیعه‌لی سونلوغوندا اساس رولو محمدعلی شاهلا ستارخان یا دا قاجارلارلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لر دئییل، ایرتیجاعچی آریانچی فارس‌لارلا اونلارین هاوادارلاری (اینگیلیس، روسیه) اوینامیشلار. بو آنلامدا قاجارلارین سوقوطوندا "محمدعلی شاه می، یوخسا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لریمی گوناهکاردیر؟" دوشونجه‌سیندن بیر قدر اوزاقلاشیب، یالنیز اؤز-اؤزوموزو دوشمن کیمی قلمه وئرمکدن ال چکمه‌لی‌ییک.
بونونلا باغلی علی بیگ حسین‌زاده هله، 1908-1909-جو ایل‌لرده یازدیغی " سیاستی-فوروست " اثرینده چوخ اینجه، حساس شکیلده آغا محمد شاه قاجارین دیلیندن یازیردی کی، اصلینده قاجارلار اؤزلری حاکیمیت باشیندا اولدوغو مودّتجه، مشروطیت و حوریت علئیه‌دارلاری دا دئییلدیلر. بو آنلامدا محمدعلی شاه دا اصلینده تامامیله مشروطیت علئیه‌داری اولمادیغی حالدا اویونا گتیریلمیشدیر. حسین‌زاده یازیردی: "محمدعلی شاه ان خطرناک بیر طریقی-ضلالته ساپمیشدیر. اونو او طریقه سؤوق ائدن‌لر ده امیر باهادورلار، حاجب الدوله‌لر، سیز و امثالی‌سینیز (میر هاشم، شیخ فضل الله، سیدعلی یزدی-ف.ع.). بو خاینانه حرکتینیزدن اوتانیب قیزارمییورسونوز، قورخمویورسونوز؟!"
اونا گؤره ده، 1908-1909-جو ایل‌لرده تبریزی مشروطه‌نی قوروما حرکاتی‌نین مرکزی حالینا گتیرن یئنی‌لیکچی تورک-آذربایجان مشروطه‌چی‌لرله (ستارخان، باقرخان و ب.) آریانچی فارس‌لار آراسیندا باش وئرن موباریزه‌نی داها دریندن آنالیز ائتمه‌لی‌ییک. اؤنجه‌لیکله، بیلمه‌لی‌ییک کی، یئنی‌لیکچی تورک-آذربایجان مشروطه‌چی‌لری قاجارلارا قارشی دئییل، محمدعلی شاهی ال‌لرینده اویونجاغا چئویرن آریانچی فارس ایرتیجاعچی‌لارلا اونلارین هاوادارلارینا قارشی موباریزه آپارمیشدیر.
اگر مرکزی تبریز اولماقلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لری بیرمعنالی شکیلده قاجارلارا، قاجارلار دؤولتچی‌لیگینه قارشی قیام قالدیریب اونلارلا ساواشمیش اولسایدیلار، او زامان دئیه بیلردیک کی، اونلار خیانتکاردیرلار، چونکی بونونلا دا قاجارلارین تاریخ صحنه‌سیندن سیلینمه‌سینه جیدی زمین حاضیرلامیشلار. آنجاق هئچ بیر زامان آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین قاجارلاری دئویریب اونلارین یئرینه، باشقا بیر سولاله‌نی حاکیمیته گتیرمک کیمی نیّت‌لری اولمامیشدیر. تورک مشروطه‌چی‌لر باشدا ستارخان اولماقلا، یالنیز قاجارلارین مشروطه‌لی-آنایاسالی بیر دؤولت حالیندا قالماسی اوچون محمدعلی شاه و اونون اطرافیندا توپلانمیش ایرتیجاعچی آریانچی فارس‌لارلا، عئینی زاماندا اونلارین ایمپریالیست هاوادارلاری روس‌لارا، اینگیلیس‌لره قارشی موجادیله وئریبلر. ع.حسین‌زاده‌نین تعبیرینجه دئسک، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین موجادیله‌سی گئری‌لیکچی‌لره، ایرتیجاعچی‌لارا، اونلارین هاوادارلارینا قارشی اولوب یئنی‌لیکچی‌لیک و مدنیت اوغروندا ایدی.
بو باخیمدان تبریزده‌کی مشروطه‌چی‌لرین لیدری ستارخان دا، اونون یول‌گؤستره‌نی نجف عولمالاری دا یاخشی بیلیردیلر کی، یئرلی ایرتیجاعچی فارس‌لارلا اونلارین دستکچی‌لری اولان روسیه ایله اینگیلیس هانسی اویونو اویناییرلار. یئنی‌لیکچی تورک مشروطهچیلرینین گووندیکلری یئگانه دؤولت ایسه عوثمانلی تورکیه‌سی ایدی. باشقا سؤزله، موحافیظه‌کار آریانچی فارس‌لار روسیه و اینگیلیس‌‌دن دستک آلاراق حرکت ائتدیکلری حالدا، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین یئگانه اومید بسله‌دیگی عوثمانلی تورکلری (گنج تورکلر یا دا "ایتیحاد و ترقّی"چی‌لر) ایدی. اونا گؤره ده، تزار روسیه‌سینه مخصوص حربی بیرلشمه‌لر 1909-جو ایلین آوریلین سونلاریندا تبریزی ایشغال ائتدیکدن سونرا آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین عوثمانلی کونسول‌لوغونا سیغینماسی تصادوفی اولمامیشدیر. بونو، ستارخان تبریز حرکاتی روس‌لار طرفیندن باسیلدیقدان آز سونرا (1909-جو ایل 27-28 مئی) عوثمانلی کونسول‌لوغوندا اوندان بیر قزئته‌چی کیمی موصاحیبه آلان م.ا.رسولزاده یه بئله آچیقلامیشدیر. "- من وطنیمین ایستیقلالی یولوندا بیر ایل تامام چالیشدیم. اؤلوم ایچینده دیریلدیم. ایندی عزیز وطنده بیر ایشیق اوجو گؤروندوگو زامان، او دوغما آنام باشقا بیر هلاکته اوغراییر. آساییش حاضیرلاماق و راحت‌لیک برداوام ائتمک اوزره گلمیش اولان روس‌لار، حالا بیر حرکتی-ایستیلاجویانه‌یه باشلامیشلار کی، آرتیق وطنیمیزین ایستیقلالیندان قطعی-اومید ائدیر، اعلان اولونان عفوی-عومومیه اینانا بیلمییوروز. زیرا خاریجی‌لر هر کسی ایسترلرسه، توتارلار هر نه ایسترلرسه، ائدرلر. مملکتین حاکیم‌لری وظیفه آلماق ایستییورلار. ایشته بؤیله بیر حالده بیز نه قاییرا بیله‌ریک. آرتیق جانبازلیق مئیدانینا آتیلیب، موقاتیله باشلاماق ایشه کئچمز. چونکی بوراسی وطنی داها تئز الدن وئرمگه سبب اولا بیلر. اودور کی، بیز ده بورادا مُتحصّن اولوب، صولحه پروتستیمیزی بوتون دؤلت‌لره بیلدیریب، خاریجی‌لرین تئزلیکله ویلایتیمیزدن چیخمالارینی ایسته‌ییریک. من آرتیق ایستردیم کی، بیزیم میلّت عوثمانلی ایله یاخینلاشسین. ایندی بو حالدان بیر درجه موتشکّیرم کی، بیزی بیرلشدیرییور (عوثمانلی‌دا باش وئرن "گنج تورکلر" اینقیلابینی نظرده توتور-ف.ع.). تأمین آلماق و بسته گیرمک اوچون دوغروسو بوراسینی مووافیق گؤردوک. زیرا، ایسلام مملکتی و عومده‌سی مشروطه‌لی بیر مملکتین نوماینده‌سی‌دیر…
سردار غایتده قانی ایستی بیر آدام، حرکتی خئیلی جلددیر، دانیشیغی چوخ جیدی‌دیر. مشروطه‌پرستی‌لیگی دین درجه‌سینده قوی‌دیر. بو آدام مشروطه طرفداری اولماقدا فاناتیزم ائدییور.بوتون حرکتینی، ووجودونو، زوری-بازوسونو میلّته صرف ائتمیش اولان بو آدام اؤزونو تکراراً بیان ائتدیکلرینه گؤره نجف عولماسی حؤکمی-موقدس‌لرینه تابع اولوب، اونلار نه امر ائدیرسه، بیر آن تاخیر ائتمزسیزین ایجرایه حاضیردیر".
دئمه‌لی، آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری باشدا ستارخان اولماقلا، بیر طرفدن سیاسی-ایدئولوژی مسله‌لرده نجف عولمالاری‌نین فیکیرلری ایله حرکت ائدیب، دیگر طرفدن عوثمانلی تورکلری ایله یاخینلاشماغی مقبول گؤروبلر. شوبهه‌سیز، نجف عولمالاری ایله عوثمانلینی ایداره ائدن "ایتّیحاد و ترقّی"چی‌لر، یا دا " گنج تورکلر" ایسه هئچ بیر زامان تورک‌سویلو قاجارلار دؤولتینین دئوریلمه‌سیندن یانا اولا بیلمزدیلر. 1908-جی ایلدن اعتیباراً عوثمانلی‌دا حاکیمیتی اله کئچیرن "ایتّیحاد و ترقّی" تشکیلاتی‌نین اساس مقصدی قاجارلار دؤولتینده حاکیم تورک نوفوذونو قورویوب ساخلاماق ایدی. رحیم علی‌یئف یازیر کی، ایستانبولدا یارانمیش و "گنج تورکلر"له یاخین اولان "سعادت انجومنی"نین اساس مقصدی آذربایجان مرکزلی مشروطه حرکاتینا یاردیم ائتمک اولموشدو. اونون فیکرینجه، نجف‌ده یاشایان آذربایجانلی دین خادیمی اسدالله ماماغانی‌نین ایستانبولا گتیریلمه‌سی و اونا 1908-جی ایلین نوامبریندا "سعادت انجومنی"نین رهبرلیگی‌نین تاپشیریلماسی تصادوفی دئییلدی. چونکی ماماغانی "ایتّیحاد و ترقّی"نین لیدرلری یاخین ایدی، بو تشکیلاتدا قاجارلاردا، او جومله دن آذربایجاندا تورکلوک شوعورونو اینکیشاف ائتدیرمگه چالیشیردی.
بئله اولدوغو تقدیرده دئیه بیلریک کی، عوثمانلی‌داکی "گنج تورکلر"ی اؤزونه دوست حساب ائدن آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین ده اساس مقصدی قاجارلاری حاکیمیتدن دئویرمک اولمامیشدیر. ساده‌جه، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین دایم دستکله‌مگه حاضیر اولدوقلاری قاجارلارین حاکیمیتیندن تک ایستک‌لری عوثمانلی کیمی آنایاسالی و پارلمانلی اؤلکه اولماق ایدی. تبریزده کی مشروطه حرکاتی‌نین باشچی‌لاری (تورکیه‌ده کی گنج تورکلر کیمی) حساب ائدیردیلر کی، قاجارلار دؤولتی یئنی‌لشمه سورجیندن، مشروطه حرکاتیندان کناردا قالاجاغی تقدیرده سوقوطا اوغرایاجاقدیر. محض بونون گئرچکلشمه‌مه‌سی اوچون ده آذربایجان مرکزلی تورک مشروطه طرفدارلاری قاجارلار دؤولتینین آنایاسالی، پارلمانلی اؤلکه کیمی ایداره اولونماسی یولوندا موجادیله وئرمیشلر. بو آنلامدا تورک مشروطهچیلرینین باشلادیقلاری حرکات قاجارلارا قارشی عوصیان دئییل، تام عکسینه قاجارلار دؤولتینین آنایاسالی، پارلمانلی اؤلکه اولماسینی قوروماق ایدی. دئمه‌لی، تورک مشروطهچیلرینین ساواشی دا قاجارلارلا دئییل، محمدعلی شاهی الینده اویونجاغا چئویرن خاریجی قووّه‌‌لرله ایرتیجاعچی فارس‌لار آراسیندا اولموشدور.
ساده‌جه، بورادا دیقت ائده‌جگیمیز اساس مسله مشروطه دؤنمینده روحانیلرین، موللالارین اوینادیغی رولدور. داها دوغروسو، قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینقیلابین باشیندا روحانی قیسمی‌نین اولماسی ایدی. چوخ ماراقلی‌دیر کی، روحانی مشروطه دؤنمینده ایکی قیسمه آیریلاراق بیر حیصه‌سی محمدعلی شاه قاجارا، دیگر قیسمی ایسه آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لره دستک وئرمیشلر. حساب ائدیریک کی، بو آنلامدا مشروطه دؤنمینده روحانیلر ایکی قیسمه بؤلونموشدور: 1) ایران فارس روحلو روحانیلر، 2) آذربایجان تورک روحلو روحانیلر. یوخاریدا دا گؤردوگوموز کیمی، آذربایجان تورک روحلو روحانیلرین باشیندا نجف عولمالاری دایانمیشدیر. بونو، ستارخان رسولزاده یه وئردیگی موصاحیبه‌سینده آچیق شکیلده ایفاده ائتمیشدیر: "روس و اینگیلیس کونسول‌لاری یانیما گلدیکلرینده: مشروطه سنین الینده دیر- دئدیلر. من ایسه جاواب وئردیم کی، سیز بؤیوک بیر سهو ائدیرسینیز، من مشروطه‌نین ایتی ایشلی بیر پاسبانی‌یام. صاحیب‌لری ایسه نجف عولمایی-أعلمی‌دیر. اونلار نه امر ائدیرلرسه، من او ساعاتداجا ایجرایا حاضیرام".
آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین آنایاسالی و پارلمانلی اؤلکه‌نی قوروماق یولونداکی باشلادیغی حرکاتین قارشیسی‌نین آلینماسیندا، عئینی زاماندا محمدعلی شاه قاجاری دئوریلمه‌سینده اساس رولو تزار روسیه‌سی ایله اینگیلیس اوینادیلار. ایلک نؤوبه‌ده، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین آنایاسالی یا دا پارلمانلی دؤولت ایداره‌چی‌لیگینی مودافیعه ائتمه‌لری تورک دوشمنلرینین مکرلی پلانلارینی پوزدوغو اوچون، "بئله بیر شراییطده اینگیلیس‌لر و تزار روسیه‌سی آچیق موداخیله‌یه ال آتدیلار. تزار روسیه‌سی خاریجی کونسول‌لوق‌لاری و تبعه‌لری مودافیعه ائتمک و گویا تبریزه ارزاق داشینماسینی تأمین ائتمک بهانه‌سیله 1909-جو ایلین آوریلین 29-دا اؤز قوشون‌لارینی تبریزه یئریتدی. بونونلا دا تبریز عوصیانی یاتیریلدی". اصلینده ایسه بونونلا دا "تبریز عوصیانی"نا دئییل، بو دؤورده مشروطه‌نین یئنی‌لیکچی قووّهسی اولان آذربایجان تورکلرینه، آذربایجان ایالتی انجومنینه، او جومله‌دن ده قاجارلار دؤولتینه جیدی ضربه وورولدو. چونکی تورک دوشمنی روسیه ایله اینگیلیس بیر یاندان آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لرینی تبریزده قان ایچینده بوغدوقلاری حالدا، دیگر طرفدن تهراندا اؤز ماراق‌لارین اویغون آریانچی-ایرانچی حؤکومت و پارلمان فورمالاشدیرماغا چالیشیردیلار.
عومومیتله، روسیه و اینگیلیسین قاجارلارلا باغلی مؤوقع‌لری بیر چوخ مسله‌ده اوست-اوسته دوشسه‌ده، آنجاق اونلار دؤولت یؤنتیمی مسله‌سینده تامامیله فرقلی یول توتوردولار. بئله کی، روسیه قاجارلاردا موطلقیت یا دا مونارشی طرفداری اولوب محمدعلی شاه قاجارین مشروطیتی لغو ائتمه‌سینه یاردیم ائتدیکلری حالدا، اینگیلیس اؤزونو داها چوخ مشروطه طرفداری کیمی گؤستره‌رک پارلمانلی ایداره-اوصولونا دستک وئریردی. بو آنلامدا روسیه قوشونلارینین تبریزده مشروطه طرفدارلارینی مغلوب ائتمه‌سی تصادوفی اولمادیغی کیمی، عئینی زاماندا اینگیلیسین ده اؤز ماراق‌لارینی حیاتا کئچیرمه‌سی یولوندا موهوم بیر حادیثه ایدی. اگر روس‌لار بونونلا دا قاجارلار دؤولتینده محمدعلی شاه قاجارین موطلقیتچی حاکیمیت ایستگینی رئال‌لاشدیرماغا چالیشیردیلارسا دا، اینگیلیس‌لر ایسه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مغلوبیتیندن سونرا محض اساساً آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرین الی ایله محمدعلی شاه قاجاری تاختدان سالیب تهراندا اینگیلیس‌پرست حؤکومت قورماق نیتی گودوردولر. چونکی اینگیلیس‌لره گؤره، تبریز حادیثه‌لریندن سونرا آذربایجان تورکلرینین روس‌لارا و شاها اولان نیفرتی داها دا درینلشمیشدیر کی، محمدعلی شاه قاجارین حاکیمیتدن گئتمه‌سی آن مسله‌سی ایدی. محض بو سببدن ایدی کی، اینگیلیس‌لر روس قوشونلارینین تبریزی ایشغال ائده‌رک آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لرینی مغلوب ائتمه‌سینه گؤز یومور و اساس دیقتی ده محمدعلی شاه قاجاردان سونراکی حاکیمیتی ایسته دیکلری کیمی فورمالاشدیرماغا یؤنلدیردیلر.
بئله لیکله، قاجارلار دؤولتینین چؤکمه سی اوچون الیندن گله‌نی ائدن اینگیلیس‌لر تورک مشروطه‌چی‌لرله محمدعلی شاه اوز-اوزه قویماقلا اساس مقصدلرینه خئیلی درجه‌ده یاخینلاشدیلار؛ گیلان و ایصفاهاندان اولان مشروطه‌چی‌لرین تهران اوزرینه حرکت ائتمه‌سینه شراییط یاراتماقلا حاکیمیت دییشیک‌لیگینه نایل اولدولار. بئله کی، 1909-جو ایلین ژوئیه‌سینده تهراندا اینگیلیس‌لرین تاثیری آلتیندا لیبرال-دموکرات قیلیقلی آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرین اؤنجول‌لوگونده تشکّول تاپان ایکینجی چاغری مجلیس محمدعلی شاه قاجارین وظیفه‌سیندن اوزاقلاشدیریلیب اونون یئرینه اوغلو احمد شاه قاجارین گتیریلمه‌سینه قرار وئردی.
اینگیلیس‌لرین تضییقیله محمدعلی شاه اوّلجه بوتون بونلارا راضی اولوب تاختدان اوغلو احمد شاه قاجارین خئیرینه ایمتیناع ائتدیگینی بیان ائتسه ده، آز سونرا روس‌لارین "اوست عاغلی"یلا یئنیدن مشروطیت اعلان ائده‌رک شاهلیقدا قالماق ایسته‌دیگینده بولوندو. چونکی روس‌لار گؤروردولر کی، محمدعلی شاهدان سونرا شاهلیق تاختینا اوتوردولان احمد شاه قاجارین اطرافی اساساً اینگیلیس‌پرست آریانچی فارس‌لار، بیر ده لیبرالیزم، دموکراسی جریان‌لاری‌‌‌‌نین تاثیری آلتینداکی تورک‌سویلو ایرانچی وکیل‌لرله قاپانمیشدیر. بئله بیر دورومدا تزار روسیه‌سی محمدعلی شاهین شاهلیق تاختینا برپاسینی داها اویغون گؤروردو. روسیهنین "اوست عاغلی"یلا حرکت ائدن سابیق شاهین یئنی مشروطیت اعلا‌‌‌نینا اوّلجه ایناناراق شادلیق ائدن آریانچی‌لار-ایرانچی‌لار آز سونرا اینگیلیس‌لرین تضییقی ایله فیکیرلرینی دییشدیریب، بوندان واز کئچدیلر. همین حادیثه‌لرین بیرباشا ایشتیراکچیسی اولان رسولزاده یازیردی: "پولیتیکانی اولدوغوندان داها شیدّتلی بیر صورتده گؤرن مشروطه‌چی‌لر اول کره ده بؤیله بیر ایقدامه راضی اولموش کیمی گؤرونوب، هر یئرده مشروطه‌نی قبول ائتمک اوزره سئوینج و شادلیق‌لار ائتدیلرسه ده، بیلأخره کارئت بیردن-بیره دَییشیب اینقیلابچی‌لار الدن گئتمکده اولان حیثیاتی میلّیه‌‌لرینی اعاده ائتمک اوزره سؤزو بیر یئره قویوب گیلانلی‌لار و ایصفاهانلی‌لارلا بیرلیکده تهرانا حرکت ائتمگه باشلادیلار".
آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری تبریزده موجادیله وئردیگی دؤورده محمدعلی شاهین یانیندا یئر آلان سیپهدارلارین، بختییاری‌لرین، یپریم‌لرین مؤوقع دَییشدیرمه‌لری‌‌‌‌نین، عئینی زاماندا گیلانلی، ایصفاهانلی مشروطه‌چی‌لرین ده بیردن-بیره اینقیلاب خطی توتمالاری‌‌‌‌نین اصیل ماهیتینی او زامان تامامیله درک ائتمه‌ین رسولزاده بوتون بو باش وئرن‌لری داها چوخ محمدعلی شاه ایستیبدادینین ییخیلیب یئرینه مشروطیتین برپا اولونماسی یؤنوندن قییمت‌لندیرمیشدیر. حالبوکی آریانچی-ایرانچی فارسلارین اینگیلیس‌لرین گیزلی دستگیله محمدعلی شاهین تاختدان سالیب یئنیدن آنایاسالی دؤولت، پارلمانلی اؤلکه ستاتوسونو برپا ائتمگه چالیشمالاری رسولزادهنین دوشوندوگو کیمی تورک، فارس، عرب، کورد، بلوج و دیگر خالق‌لار آراسیندا فرق قویمادان "ایرانلی‌لار" ، "ایرانلیق" اوچون دئییل، محض قاجارلاردا آریانچی فارسلاری حاکیمیته گتیرمگه، آریانچی فارس دؤولتینی برپا ائتمگه زمین حاضیرلاماغا گؤره لازیم ایدی.
هر حالدا تبریز باشدا اولماقلا آذربایجاندا ستارخا‌‌‌نین باشچیلیق ائتدیگی مشروطه‌نی قوروما حرکاتی زامانی محمدعلی شاهین یانیندا یئر آلمیش گیلان ایالتیندن سیپهدارین، بختییاری‌لردن سردار اسعدین، قافقاز ائرمنی داشناک‌لاری‌‌‌‌نین لیدرلریندن یپریم‌ین و باشقالاری‌نین آز سونا شاها خیانت ائده‌رک "ایران" ، "ایرانلی‌لیق" آدلی ماسکایا بورونموش آریانچی مشروطه‌چی‌لره قوشولماسی اینگیلیس ایدئولوق‌لاری طرفیندن اؤنجه‌دن پلان‌لاشدیریلمیشدی. ستارخانلا محمدعلی شاهین اینگیلیس‌لر طرفیندن اویونا گتیریله‌رک اوز-اوزه قویولماسینا شوبهه ائتمه‌ین س.ج.پیشه‌وری سونرالار بو مسله ایله باغلی یازیردی: "بو هئچ ده آیدین دئییل کی، یپریم‌ین دسته‌لری ایرانین آزادلیغی و ایستیقلالیتینه سردارئ-میلّینین (ستارخا‌‌‌نین-ف.ع.) موجاهیدلریندن داها چوخ علاقه بسله‌سینلر. یاخود بختیاری خانلاری مرکزی حؤکومتی قووّت‌لندیمکده تبریز و تهران آزادیخواه‌لاریندان داها ایره‌لیده اولسونلار. بورادا بیر چوخ اینجه‌لیک‌لر وار. همین اینجه‌لیک‌لر آذربایجان موجاهیدلرینه علاقه بسله‌ین‌لری تاریخچی‌لرین، قزئتچی‌لرین یازی‌لاری، خوصوصیله کلاسیک تاریخ کیتاب‌لاریندان شوبه‌لندیریر".
شوبهه‌سیز، بو مسله‌ده اساس اینجه‌لیک اینگیلیس‌لرین اؤنجه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری ایله محمدعلی شاه قاجاری قارشی-قارشی یا قویاراق ضعیف‌لتمه‌سی، داها سونرا گوجدن دوشموش، اوسته‌لیک روسیه‌دن تامامیله آسیلی وضعیتده اولان شاهین داها چوخ ایصفاهانلی، گیلانلی مشروطه‌چی‌لرین الی ایله دئوریلمه‌سی ایدی. چونکی اینگیلیس‌لر یاخشی بیلیردیلر کی، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مقصدی شاهی دئویرمک دئییل، ساده‌جه مشروطه‌نی قوروماق، عدالتلی ایداره ائتمه سیستمینی یاراتماقدیر. عئینی زاماندا، اینگلیس‌لر حساب ائدیردیلر کی، آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری ایله دیل تاپماق چوخ چتین اولدوغو حالدا، حامی‌لری اولدوغو آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرله آنلاشیب قاجارلاری نوفوذ دایره‌لری آلتیندا ساخلاماق داها آسان‌دیر. اونا گؤره ده، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین تبریزده روس‌لار طرفیندن مغلوب ائدیلمه‌سی موهوم بیر شانس ایدی کی، بونو یاخشی دَیرلندیرن اینگیلیس ایدئولوق‌لار آز سونرا آریانچی-ایرانچی (اونلارین آراسیندا آذربایجان تورکلری ده وار ایدی) مشروطه‌چی‌لری اؤن پلانا چیخاراراق بیرینجیسی، شاهی اونلارین الی ایله تاختدان سالماقلا مشروطه‌نین یا دا پارلمانین طالعینی اؤز ماراق‌لارینا اویغون لیبرال، دموکرات قیلیقلی "ایرانچی"لارا وئردیلر، ایکینجیسی قاجارلار تاختینا دا فورمال بیر قاجار شاهینین چیخاریلماسینی تأمین ائتدیلر. اینگیلیس‌لرین بو پلا‌‌‌نینی گئج آنلایان، یا دا بونون قارشیسینی آلماقدا چتینلیک چکن روس‌لار محمدعلی شاه قاجاری شاهلیق تاختیندا ساخلاماق اوچون یئنی بیر حمله ده بولونسالار دا، آنجاق سابیق شاهی یالنیز "شاه‌سئون‌لر " ، قاشقای‌لار و تورکمن‌لر مودافیعه ائتدیلر. گؤرونور، بونا سبب ده، بیر طرفدن سابیق شاهین بوتون خطالارینا باخمایاراق تورک اولماسی، دیگر طرفدن ایسه اینگیلیس‌لرین هاوادارلیغی ایله آریانچی فارسلارین حاکیمیتی اله کئچیرمه‌لرینه قارشی اولمالاری ایدی.
همین دؤورده قاجارلار دؤولتینین تاریخینده تورک دوشمنلرینین ان چوخ اویونا گتیردیگی محمدعلی شاه قاجارین "ایران مشروطه‌چی‌لری"ندن قورونماق اوچون تهرانداکی روسیه ائلچی‌لیگینه سیغینماسی‌نین دا دوشوندوروجو آنلام‌لاری واردی. اصلینده بو اولای بیر داها گؤستریردی کی، محمدعلی شاهین بئله بیر دوروما دوشمه‌سینده تزار روسیه‌سینه حددن آرتیق گووه‌نیب، تورک خالقینا و اونون آپاریجی قووّهسی اولان یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لرینه اعتیماد ائتمه‌مه‌سی موهوم رول اوینامیشدیر. همین دؤورده بو پروسه‌نی دیقتله ایزله‌ین تانینمیش موتفکّیریمیز اوزئییر حاجی‌بیلی ده یازیردی کی، محمدعلی شاهین عوثمانلی سولطانی 2-جی عبدالحمیددن فرقلی اولاراق اؤز طالعینی خالقین ایختیارینا بوراخماماسی چوخ تأسوف دوغوران حال اولموشدور: "حالبوکی عبدالحمید میلّت طرفیندن اؤلدورولمه‌یه‌جگیندن هئچ ده امین دئییلدی. محمدعلی‌‌‌‌نین بو یولدا عبدالحمیدی تقلید ائتمه‌مگینه یئنی سبب اولا بیلر: یا اولا جانی‌‌‌‌نین قورخوسو و میلتین مردلیگینه اینانماسی و یاینکی اؤز میلتینه قارشی قلبینده بسله‌دیگی نیفرت، بو باره ده تفصیلاتا گیریشمگه احتیاج یوخدور. هر حالدا محمدعلی‌‌‌‌نین قلبی بؤیوک و عالیجناب آدام‌لارا مخصوص حیسیاتی-عالیه‌دن بلمرّه بوش اولدوغو تبییون ائتدی".
اونو دا اونوتمامالی‌ییق کی، تورک دوشمن‌لریندن قورونماق اوچون قاجارلار دؤولتینین باشچیسی محمدعلی شاه روسیه ائلچی‌لیگینه سیغیندیغی حالدا، اینگیلیس‌لرین آرخاسیندا دوردوغو "ایران مشروطه‌چی‌لری"نین و اینگیلیس‌لرین اویونونا گتیریله‌رک خیانته اوغرایان آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین لیدری ستارخان ایسه تورکیه ائلچی‌لیگینه پناه آپارمیشدیر. یعنی ستارخان اوزونو نه روسیه‌یه، نه ده اینگیلیسه توتموش، دوغما قارداشی حساب ائتدیگی تورکیه کونسول‌لوغونا سیغینمیشدیر. بو بیر داها اونو گؤستریر کی، قاجارلار دؤولتینین تنزّولونده اساس یانلیشیغی آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری دئییل، روسیهنین تاثیری آلتینا دوشموش محمدعلی شاه قاجار ائتمیشدیر. ع.حسین‌زاده‌نین تعبیرینجه دئسک، آرتیق اونون حاکیمیتی دؤورونده قاجارلارین آز-چوخ اورتادا اولان ایقتیدار و نوفوذو دا الدن چیخمیشدی: "طالعیین آرتیق اؤزلرینه موخالیف اولدوغونو سئزییورلار، آنلایورلار کی، ایقتیدار و نوفوذلاری الدن گئدییور. بیر فردین (محمدعلی شاهین-ف.ع.) سیاستی-حئیوانیه‌سی اوزوندن گئدییور". بوتون حال‌لاردا ایسه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مغلوبیتیندن، ائله‌جه ده محمدعلی شاه قاجارین تاختدان اوزاقلاشدیریلماسیندان داها چوخ قازانان اوّلجه تزار روسیه‌سی‌نین یانیندا "ایران ایرتیجاعچی‌لاری" قیلیغیندا محمدعلی شاها خیانت ائدن، آز سونرا اینگیلیسنین یانیندا لیبرال-دموکرات قیلیقلی "ایران مشروطچیلری" نه چئوریلیب ایکینجی مجلیسده اساس قووّه‌یه چئوریلن آریانچی‌لار-ایرانچی‌لار اولدولار.
عومومیتله، روسیه و اینگیلیسنین قاجارلارلا باغلی مؤوقع‌لری بیر چوخ مسله‌ده اوست-اوسته دوشسه ده، آنجاق اونلار دؤولت یؤنتیمی مسله‌سینده تامامیله فرقلی یول توتوردولار. بئله کی، روسیه قاجارلاردا موطلقیت یا دا مونارشی طرفداری اولوب محمدعلی شاه قاجارین مشروطیتی لغو ائتمه‌سینه یاردیم ائتدیکلری حالدا، اینگیلیس اؤزونو داها چوخ مشروطه طرفداری کیمی گؤستره‌رک پارلمانلی ایداره-اوصولونا دستک وئریردی. بو آنلامدا روسیه قوشونلارینین تبریزده مشروطه طرفدارلارینی مغلوب ائتمه‌سی تصادوفی اولمادیغی کیمی، عئینی زاماندا اینگیلیسنین ده اؤز ماراق‌لارینی حیاتا کئچیرمه‌سی یولوندا موهوم بیر حادیثه ایدی. اگر روس‌لار بونونلا دا قاجارلار دؤولتینده محمدعلی شاه قاجارین موطلقیتچی حاکیمیت ایستگینی رئال‌لاشدیرماغا چالیشیردیلارسا دا، اینگیلیس‌لر ایسه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مغلوبیتیندن سونرا محض اساساً آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرین الی ایله محمدعلی شاه قاجاری تاختدان سالیب تهراندا اینگیلیس‌پرست حؤکومت قورماق نیتی گودوردولر. چونکی اینگیلیس‌لره گؤره، تبریز حادیثه‌لریندن سونرا آذربایجان تورکلرینین روس‌لارا و شاها اولان نیفرتی داها دا درینلشمیشدیر کی، محمدعلی شاه قاجارین حاکیمیتدن گئتمه‌سی آن مسله‌سی ایدی. محض بو سببدن ایدی کی، اینگیلیس‌لر روس قوشونلارینین تبریزی ایشغال ائده‌رک آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لرینی مغلوب ائتمه‌سینه گؤز یومور و اساس دیقتی ده محمدعلی شاه قاجاردان سونراکی حاکیمیتی ایسته‌دیکلری کیمی فورمالاشدیرماغا یؤنلدیردیلر.
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجانین شبستر شهرینده دونیایا گلیب، 16 ایل تورکیه‌ده-ایستانبولدا یاشامیش میرزه معجز شبستری (1873-1934) گنج یاشلاریندان دونیوی و دینی علم‌لرله یاخیندان تانیش اولموشدور. تخمیناً 1904-1905-جی ایل‌لرده ایستانبولدان گونئی آذربایجانا-شبستره دؤنن معجز وطنینده کی جهالته، نادان‌لیغا، میلّی روح‌سوزلوغا دؤزمه‌یه‌رک، بو دؤوردن اعتیباراً یالانچی روحانی‌‌لره، ظولمکار مأمورلارا و عیرقچی آریانچی‌لارا قارشی موباریزه آپارمیش، اؤز تعبیرینجه دئسک، آنا دیلینده میلّی معاریفچی روحلو " نؤوحه خوانلیغ "-ا باشلامیشدیر. او،1933-جو ایلده شبستردن شاهرود شهرینه سورگون ائدیلمیش و بیر ایل سونرا دا بورادا وفات ائتمیشدیر.
شبستری میلّی-معاریفچی روحلو "نؤوحه خوانلیغ"-یندا تورکلوگون و آذربایجانچی‌لیغین شووینیست ایرانچی‌لار طرفیندن آشاغیلانماسینا اعتیراض ائده‌رک یالنیز مودافیعه اولونماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، عئینی زاماندا آذربایجان تورکلرینین میلّی حاقلاری‌نین برپاسینی کسکین بیر دیلله قاجارلار و پهلوی‌لر حاکیمیت‌لریندن طلب ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، اونون قاجارلارلا پهلوی‌لردن طلب‌لری آراسیندا خئیلی درجه فرق وار. چونکی اونلاردان بیری، یعنی قاجارلار تورکلوگونو اونوتدوروب فارس‌لاشماغا اوز قویدوغو حالدا، پهلوی‌لر تورکلرین بوتون وارلیغینی اینکار ائده‌رک اونون آسیمیله‌سینه جان آتان آشیری عیرقچی بیر رژیم ایدی.
او، هر شئیدن اول آنلاییردی کی، قاجارلار دؤولتینی تورک سولاله‌سی ایداره ائتسه ده، فاکتیکی اولاراق بورادا داها چوخ ازیلن‌لر و جهالتین قوربانی اولان‌لار دا تورکلردیر. اوسته‌لیک، قاجارلار دؤولتینین باشیندا دایانان‌لارین چوخو تورکلوگو گئری‌لیک، وحشی‌لیک کیمی باشا دوشوب، تورک دیلینده دانیشماغی بئله، اؤزلرینه عیب حساب ائدیرلر. او، یازیردی:
دونن شعر ایله بیر نامه آپاردیم شاهی-ایرانه،
دئدی: " تورکی نمی‌دانم، مرا تو بچّه پنداری؟ "
اؤزو تورک اوغلو تورک، آما دئییر تورکی جهالت‌دیر،
خودایا، موضمحیل قیل تختیدن بو آلی-قاجاری!
اومیدین کسمه معجز، یاز آنان تعلیم ائدن دیلده
گزر بیر ارمغان تک دفترین، بیل چین و تاتاری!
بو جور میلّی معاریفچی روحلو شعیرلری ایله معجز قاجارلارین باشیندا دوران‌لارا سرت بیر فورمادا تورکلوک‌لرینی خاطیرلادیر، اونلاری غفلت یوخوسوندان اویاداراق تورکلوگه-تورک کیملیگینه، تورک دیلینه، تورک مدنیتینه آرخا چئویرمکدنسه، اونا دایاق اولماغا، اؤلکه‌نی، او جومله‌دن هر واخت تورکلوگون معبدگاهی اولموش آذربایجانی برباد حالدان آباد حالا گتیرمگه چاغیریردی. او، یازیردی:
او زامان خالق شادیمان اولاجاق
کی، وطن مادری-زبان اولاجاق.
اوندا تهرانلی نگران اولاجاق
اهلی-آذربایجانه، اینشاللاه!
او، شعیرلرینده داها چوخ محمدعلی شاه قاجارلا احمد شاه قاجاری تنقید ائتمیشدیر. مثلا، شبستری‌نین محمدعلی شاها اولان نیفرتی مشروطیتی لغو ائدیب مجلیسی-میلّینی توپا توتدورماسی ایدی:
باغلادی مجلیسی-شورانی توپا محمدعلی،
دوشدو اؤز جانینا آخیر شرری، من نئیله‌ییم!
محمدعلی شاهین یئرینه تاختا اوتوردولان احمد شاه قاجاری ایسه او، سریشته‌سیزلیکده، معناسیز و دوشونجه‌سیز حیات سورمکده، وطن و میلّت قایغیسیندان اوزاق اولماقدا ایتّیهام ائتمیشدیر. شبستره گؤره، میلّت قان آغلارکن سولطانین آنجاق یئمک‌لردن، موسیقیدن ذؤوق آلماسی و اوروپا مهمانخانالاریندا کئف-داماقلا یاشاماسی قبول‌ائدیلمز بیر حالدیر:
اهلی-خیبره قویدولار قانتاره، شاهی چکدیلر،
اللی باتمان استخوانی گلدی، یوز باتمان اتی...
میلّت آغلارکن، او سازو-سوز ایله مشغول ایدی،
قارنی شیشمزدی او قدری گر اولایدی غئیرتی.
قویدو شاپقا باشینا، ائتدی فیرنگیستانه عزم،
صحنی-مهمانخانه ده توغیانه گلدی شهوتی.
بلکه ده، شبستری بیر حقیقتی اونودوردو کی، دوغرودان دا احمد شاه اؤزو سیاستده باجاریق‌سیز، سریشته‌سیز اولسا دا، آنجاق قاجارلار دؤولتینده حاکیمیت بؤیوک اؤلچوده فاکتیکی اولاراق اینگیلیس‌لرین و اونون ماشاسی اولان ایرانچی‌لارین الینده ایدی. بو آنلامدا شبستری‌نین بؤیوک سئوینجله قارشیلادیغی خیابانی حرکاتی دا قاجارلار دؤولتیندن چوخ اینگیلیس آغالیغینا و ایرانچی قیلیقلی فارس شووینیزمینه اعتیراض ایدی. باشقا سؤزله، دموکراتیک حرکاتین باشلیجا مقصدی قاجارلاری دئویرمکدن چوخ، اونو فورمال حالا گتیره رک اؤلکه‌ده آغالیق ائدن ایرانچی‌لارا و اونون هاوادارلاری اینگیلیس‌لره اؤز یئرینی گؤسترمک اولموشدور. بیزجه، بیر چوخ موتفکّیرلریمیز کیمی شبستری بو مقاما چوخ دا دیقت یئتیرمه‌میش، اؤلکه‌نین آجیناجاقلی بیر دورومدا اولماسینا گؤره اساساً قاجارلاری و اونون حؤکمدارلارینی گؤرموشدور. او، یازیردی:
او تاج و تخته اولدو نامیزد آلی-قجر آخیر،
یوز ایل قان آغلادی میلّت، ولی، آهسته-آهسته،
توکندی قلب ائوینده صبر، اوجالدی ناله‌لر آخیر.
وطنده قالمادی بیر یئر کی، ویران ائتمه‌سین قاجار،
فرار ائتدی وطندن میلّتی-خونین جیگر آخیر.
مین اوچ یوز قیرخ ایکی ایل کئچدی چون تاریخی-هیجرتدن،
قضا سسلندی: ظالیم، دور گؤرک، بسدیر یئتر آخیر!...
خیلاص اولدو وطن، اهلی-وطن، معجز، به حمدالله،
او تاختی باده وئردی پادیشاهی-بی‌هونر آخیر!
حتّی، بو جور یانلیش دوشونجه‌نین تاثیری آلتیندا دا شبستری بؤیوک بریتانیانین بیرباشا دستگی ایله 1925-جی ایلده احمد شاهین فورمال حاکیمیتینه ده سون وئریله‌رک اونون یئرینه گتیریلن رضا میرپنجه، اونون " جومحوریت " قورولوشو ودینه بؤیوک اومیدلر بسله‌میشدیر. او، " جومحوریته " شعیرینده یازیردی:
ساقیا! بیر باده وئر ابنایی-جومحوریته،
تشنه‌دیر اهلی-وطن صهبایی-جومحوریته،
ساکیت اول، آهسته گل، توند اسمه، ائی بادی-صبا،
قورخورام توز اَیلشه سیمایی-جومحوریته!
بیر پارا نادان کیشی " باشسیز بدن اولماز " دئیر،
بس، دئمک واقیف دئییل معنایی-جومحوریته.
قوردا وئردی گلّه‌نی چون کلّه‌سیز چوبانیمیز،
اول جهتدن دوشموشوک سؤودایی-جومحوریته.
یاخود دا او، یازیردی:
سنه قوربان اولوم، ائی دفتری-جومحوریت،
بو گؤزل توخوم بیزیم یئرده چوجوقلار، یا یوخ؟
آلی-قاجار فلک سالسا آیاقدان، جانا،
گؤره‌سن میلّتی-ایران گئنه یوخلار، یا یوخ؟
او، حساب ائتسه ده کی، " ظولمکار " قاجارلارین آغالیغینا سون وئریلیب اونون یئرینه " موترقّی " ، " جومحوریتچی " رضا میرپنجین گلمه‌سی ایله اؤلکه‌ده قایدا-قانون، عدالت برقرار اولاجاق، آنجاق چوخ کئچمه‌دن هر شئی اؤز چیلپاقلیغی ایله اورتایا چیخدی. بئله کی، " موترقّی " رضا میرپنج قاجارلارین سون دؤورونده کی حاقسیزلیغا، عدالت‌سیزلیگه آریانچی عیرقچی‌لیگی ده علاوه ائتمکله داها بؤیوک فلاکت‌لرین اساسینی قویموشدور. بئله کی، اؤلکه ده " تک ایران میلّتی " یاراتماق ایسته‌ین رضا میرپنجین اؤزونو فارس- " پهلوی " آدلاندیراراق تورکلره قارشی آپاردیغی عیرقچی‌لیک سیاستی احمد شاهین دؤورونده کی حاقسیزلیغی، اؤزباشینالیغی بئله کؤلگه‌ده قویموشدور. شوبهه‌سیز، بونون داها آغریلی اولدوغونو دریندن آنلایان شبستری اوچون بونو، دیله گتیرمه‌مک مومکون دئییلدی:
پهلوی‌زاده چیخیب تاختا دئییرلر، دئیه‌سن
او قویوب باشینا تاجی-قجری، من نئیله‌ییم؟!...
گؤزو، قاشی، بدنی، هر بیر یئری بنزر شاهه،
آز ایمیش مدرکی ، یوخموش هونری، من نئیله‌ییم؟!
باشقا بیر شعیرینده ایسه شبستری یازیردی کی، دوننه قدر جومحوریتدن دانیشان رضا دا شاهلیق هوسینه دوشه‌رک تاختا اوتورماقلا احمد شاهدان دا بتر شکیلده زوراکی‌لیق اوصول‌لارینا ال آتماقدادیر. احمد شاهین " قالین قافالیغی " اوزوندن قاجارلارین حاکیمیتینه سون قویولدوغونا، اونون یئرینه کئچن پهلویلرین ده اینگیلیس لرین آریانچیلیق ایدئولوژیسی ایله بیر طرفدن دین-ایماندان اوزاقلاشیب، او بیری طرفدن ده تورکلره دیوان توتماسینی شبستری هضم ائده بیلمیردی:
بس کی، قالیندی قافاسی، شیکمی میثلی کؤتوک،
ائیله‌مز هرگیز اونا غوصه اثر، محمدعلی.
اینقراض عالمینه قویدو قدم آلی-قجر،
یئرینه کئچدی اونون پهلوی‌لر، محمدعلی.
دین و ایمان گئدر الدن، اولوسان اهلی-سقر،
دئدیم آخیر سنه من ائتمه سفر، محمدعلی.
بؤرکو آللاه یارادیب، شاپقانی شئیطانی-رجیم،
باشووا قویما اونو، ائیله حذر، محمدعلی.
اؤزون اوخشاتما فیرنگه، اوروسا، گل وطنه،
دویه‌نی باس باشینا میثلی-دوسر، محمدعلی.
اینگیلیس طرفیندن پهلویلرین غئیری-قانونی شکیلده حاکیمیته گتیریله‌رک تورکلره قارشی باشلانان آسسیمیله سیاستینی آرتیق دریندن آنلایان شبستری اوچون، اساس واجیب اولان بو مسله‌نین اصیل ماهیتینی خالقا چاتدیرماق ایدی. بو آنلامدا او، بیر طرفدن " موترقّی " ، " دموکرات " رضا پهلوی‌نین اوزونده کی ماسکاسینی چیخارماق ایدی ایسه، دیگر طرفدن ده اونون آرخاسیندا دایانیب آریانچی‌لیغی تشویق ائدن اینگیلیسی ایفشا ائتمک ایدی. او، یازیردی:
آمان، اینگیلیسین الیندن، آمان!
یئریدیر سو آلتیندان هر گون سامان،
اونون عؤهده‌سیندن گلممز جاهان،
خودا، اینگیلیسی اؤزون وور یئره!
دئمه‌لی، شبستری قاجارلارلا موقاییسه‌ده عیرقچی پهلویلرین اینگیلیسه آرخالاناراق آپاردیغی سیاستی داها قورخونج حساب ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، پهلویلرین حاکیمیته گلمه‌سیله خوصوصیله ده تورکلر، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری اوچون بلا بیر ایدیسه، آرتیق ایکی‌قات اولموشدور. بئله‌کی، اینگیلیس‌پرست وثوق‌الدوله و قوام‌السلطنه ایله بیر یئرده رضا میرپنج تورکلره دیوان توتور، اونلاری زورلا آسسیمیله ائده‌رک فارس‌لاشدیرماغا چالیشیردیلار. او، یازیردی:
گهی بی‌حیا قصدی-ایران ائدیر،
ییغیر داری-شورانی ویران ائدیر،
وثوقی، قوامی یئنه خان ائدیر،
اولور دوشمنی-جان مالیک‌لره.
شبستری آرتیق شوبهه ائتمیردی کی، واختیله عرب‌لری وهابی‌لیک آدی آلتیندا عوثمانلی‌یا قارشی قالدیران اینگیلیس‌لر ایندی پهلویلرین آرخاسیندا دایاناراق فارس‌لار ایستیثنا اولماقلا "ایران" خالق‌لارینا، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلرینه دیوان توتماقدادیر.
شبستری حساب ائدیردی کی، بو کیمی بلالاردان قورتولماغین تک یولو آذربایجان تورکلرینین یئنیدن اویانیشی و اؤز خطینی موعین‌لشدیرمه‌سی ایله باغلی‌دیر. اونا گؤره ده م.ع.صابر کیمی، میلّتین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی مسله‌سینه داها چوخ دیقّت یئتیریب، " من خالقیمی صابر کیمی اویاداجاغام " دئین معجز، غرب میلّت‌لری‌نین اویاندیغی بیر زاماندا موسلمان خالق‌لاری‌نین هله ده، خوابی-غفلتدن اویانماماسینی، اوسته‌لیک چوخدان اویانمیش میلّت‌لری موستملکه‌سی حالینا دوشمه‌سینی، یا دا اونلارین اویونجاغینا چئوریلمه‌سینی قبول ائده بیلمیردی:
قورولدو تازه عالم، آچ گؤزون، ائیله نظر، میلّت!
او هانسی علم‌دیر – علمی کی، ایجاد ائتدی تلفونی،
سوروش هر یئردن ایسترسن، سنه وئرسین خبر، میلّت،
او علمین قووّه‌سیله خلق اولوندو چاپ ماشینی،
باسار ساعتده اؤوراق اوستونه مین جور اثر، میلّت.
میرزه علی معجز شبستری اومید ائدیردی کی، زامان گله‌جک غرب میلّت‌لری کیمی موسلمان خالق‌لاری دا اویانیب اؤز ایستیقبال‌لارینی الده ائده‌جکلر. چونکی اوّلکی دؤورلردن فرقلی اولاراق آرتیق موسلمان خالق‌لاریندا دا میلّی اویانیش و ترقّی دویولماقدادیر. بونون اوچون وطنینی، میلّتینی و دینینی سئون موسلمان‌لار علم اؤیرنمه‌لی و جهالته سون قویمالی، غفلت یوخوسوندان اویانمالی‌دیر:
نییه، یا رب، بئله خوار اولدو عزیزانی-وطن؟
دوشمن علمیله بیزی ائیله‌دی حمّال اؤزونه،
کیم ذلیل ائتدی بیزی؟ – جهل! آ موسلمانی-وطن!
وطن‌سیز جیسمیدی، سیز ده وطنه جان کیمی‌سیز،
راضی اولمون قالا جانسیز وطن، ائی جانی-وطن!
معجز حساب ائدیردی کی، غرب میلّت‌لری‌نین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی‌نین اساسیندا اونلارین دین ایله دؤولتی، دینی علم‌لرله دونیوی علم‌لری بیر-بیریندن آییرماسی، خوصوصیله دونیوی علم‌لرین اؤیره‌نیلمه‌سینه موهوم یئر وئرمه‌سی حل‌ائدیجی رول اوینامیشدیر. بئله‌کی، دونیوی علم‌لری اؤیرنمکله غرب میلّت‌لری بیر چوخ ساحه‌لرده کشف‌لر و ایختیراع‌لار ائتمیش، بونونلا دا جهالت و نادان‌لیقدان بیردفعه‌لیک قورتولموشلار. آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق، شرق میلّت‌لری، خوصوصیله ایسلام شرقی اؤلکه‌لری بوندان نینکی نتیجه چیخارمیش، اوسته‌لیک علمی کشف‌لری و ایختیراع‌لاری شئیطان عملی آدلاندیراراق، جهالت و نادان‌لیغی، دینی خورافات و دینی مؤوهوماتی بیر آز دا آرتیرمیشلار:
حرام ائتدی سیزه تحصیلی-علمی عالیمی-جاهیل،
بنایی-علمی ییخدی، ائیله‌دی زیرو زبر، میلّت.
جهالت ائیله‌دی ایرانی ویران، میلّتی فهله،
نچون مظلوم‌دور، یارب، بیزیم بو دربدر میلّت!
اونون فیکرینجه، بیر میلّت او واخت ترقّی ائدر کی، مدنیتینی، اعتیقادینی، عادت-عنعنه‌لرینی دوزگون قاوراسین. آنجاق موسلمان خالق‌لار بوتون بونلاری درک ائتمکله کیفایت‌لنمه‌ملی، عئینی زاماندا زامانین طلب‌لری ایله آیاقلاشمالی، یعنی اویانمالی و جهالته بیردفعه‌لیک سون قویمالی‌دیر:
نه یاتیبسان، آییل، ائی میلّتی-بیچاره آییل!
خوابی-غفلتده باسار، قورخورام عودوان سنی!
صرب آییلدی یوخودان، سن هله خورنا چکیسن،
نه عجب حالا قویوب نشئه‌یی-قلیان سنی!
شبستری‌یه گؤره، اگر موسلمان خالق‌لاری واختیندا آییلماسا اینکیشاف ائتمیش "لامذهب‌لر"– غرب میلّت‌لری اوندان گئریده قالان میلّت‌لری، او جومله‌دن موسلمان خالق‌لارینی اؤز موستملکه‌لرینه چئویره‌جکدیر. بو باخیمدان معجزون " ائی موسلمان‌لار! " شعیری ده چوخ عیبرت‌آمیزدیر:
بو لامذهب‌لر، ائی قارداش، گولوستان ائتدی دونیانی،
کفن‌پوشانی-قبریستانه – زیندان، ائی موسلمان‌لار!
نه مئییتتدن حیا ائیلر، نه سئییددن، نه موللادن،
نییه قورخمور خودادن اهلی-ایران، ائی موسلمان‌لار؟!
دئییرلر ال باسیب بونلار – اوزو قیرخیق موسلمان‌لار،
تجددودخواه اولان خانلار به قورآن، ائی موسلمان‌لار!
او، " اوستاد " شعرینده ده گؤستریردی کی، " لامذهب " غربلی‌لر، او جومله‌دن اینگیلیس‌لر موعلیم‌لرینه، اوستادلارا قولاق آساراق، اونلاردان اؤیرنه‌رک جهالتین داشینی بیردفعه‌لیک آتدیلار. اوسته‌لیک، اونلار موعلیم‌لر سایه‌سینده ترقّی ائده‌رک نینکی اوروپادا، عئینی زاماندا موسلمان اؤلکه‌لرینده ده آغالیق ائتمگه باشلادیلار. او، یازیردی:
کیمین الینده دیر ایندی مدینه و مکّه،
او پاک یئرلریمیز: کربلا، نجف، باغداد؟
سسین چیخارتما، آمان‌دیر کی، باشیم اوسته دوروب
الینده تیغی-دوسر اینگیلیسی-بدبونیاد...
گلین گئدک، اوخویاق، بیز ده اهلی-غرب کیمی
کی، بلکه ال چکه بیزدن او بی‌آمان جللاد.
او، دوغرو یازیردی کی، باشقا میلّت‌لر واریث‌لرینه علم میراث قویدوقلاری حالدا، هله‌ده موسلمان خالق‌لاری‌نین میراثی کفن و جنّت‌دیر. او، بیر شعیرینده بونو بئله موقاییسه ائدیردی:
چیراقی-برقیله دونیانی رؤوشن ائیله‌دی کافر،
موسلمان، سن نه ائتدین ایختیراع، وئردین خبر خلقه؟
آمریکا عالیمی خلق ائتدی بیر دسگاه آهندن (رادیو)،
گهی دف چالدی آهن، گاهی نئی شام و سحر خلقه.
شبستری اونو دا دوغرو یازیردی کی، اؤز میلّی دَیرلریندن و میلّی سیسیتمیندن اوزاق دوشن خالق‌لار، باشقالارین تاثیری آلتیندا آنجاق تقلیدچی‌لیکله مشغول دور. او، یازیردی:
خوروز کیمی نییه میلّت قاناد چالیب باننیر؟
اولایدی کاش بونون بیر عاغیللی فلسفه‌سی.
معجز یارادیجیلیغیندا ایسلامین بعضی دینی آیین و مراسیم‌لرینه ده توخونموش، بو مسله ده نؤقصان‌لاری گؤسترمگه چالیشمیشدی. مثلا، او حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لارین اوروجلوق بایرامی هئچ ده ایسلامین روحونا، قایدا-قانونلارینا اویغون حیاتا کئچیریلمیر. اونون فیکرینجه، بونا سبب‌لردن بیری اوروجلوغون اصل ماهیتی و معناسی باره ده اکثر موسلمان‌لارین خبرسیزلیگی، دیگر ایسه یالانچی روحانیلرین و موللالارین بو مراسیمدن سوء-ایستیفاده ائتمه‌سی‌دیر. محض بونون نتیجه‌سی‌دیر کی، اوروجولوق موسلمان‌لارین خئییر و برکتینه، روحی و مادّی جهتدن ساغلاملاشماغینا خیدمت ائتمه‌لی اولدوغو حالدا، یالانچی روحانیلرین و اکثر موسلمان‌لارین جاهیل‌لیگی سببیندن باشقا معنالارا یوزولور. معجز " موبارک آی " شعیرینده بو موناسیبتله یازیردی:
موللا بیر آیدیر دئییر مسله‌یی-حئیضیدن،
قان تؤکولور مسجیده لته‌یی-خونریزیدن،
حئیف کی، آجلیق بو گون قویدو منی فیضیدن
لال اولاسان، ائی کیشی، سالدین آیاقدان منی.
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لار محرم‌لیک مراسیمینده ایمام حسینی لاییقینجه یاد ائتمیرلر. بئله کی، ایمام حسین کربلادا دوشمنله مردانه جنگ ائتدیگی، لیاقتله شهداته قوووشدوغو حالدا، اؤزونو اونون داوامچی‌لاری حساب ائدن‌لرین اکثر قیسمی اؤز باشینی یاریب، بدنینه زنجیر وورماغی قهرمان‌لیق حساب ائدیرلر. حالبوکی اونلار ایمامی دئییل، اؤز پریشان وضعیت‌لرینی دوشونوب آغلامالی‌دیرلار. معجز یازیردی:
گه یاریرسیز باشوزی، گه چرتیرسوز،
بو ندی، قارداش، دوشونون بیر اؤزوز،
ایندی کی، واردیر سیزین آغلار گؤزوز،
آغلایین اؤز حالی-پریشانوزا!
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتارماق، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه آپارماق عوضینه، باشینی یارماقلا و یاخود بدنینه زنجیر وورماقلا جنّته گئده‌جگینه اومید ائتمه‌سی نادان‌لیق‌دیر. چونکی ایمام یولوندا باشینی یاریب جانینی اونا قوربان وئرمگه حاضیر اولدوقلارینی دئین‌لرین اکثریتی حرمله‌نی، یا دا شیمری گؤرسه‌لر فیکیرلریندن دؤنه‌جکلر. معجز یازیردی:
ایندی بو کی، گؤیده اوچار باش‌یاران،
باشینی شست ایله آچار باش‌یاران،
حرمله‌نی گؤرسه قاچار باش‌یاران،
آند اولا او کلّه‌‌یی-نادانوزا!
معجزون فیکرینجه ایسلاما، او جومله دن ایمام حسین‌ین شهادتینه ضید اولان فیکیرلری موسلمان‌لارین شوعورونا یئریدن و اونلاری بو جور عمل‌لره، یعنی باش یارماغا، زنجیر وورماغا سؤوق ائدن‌لر ایسه آخوندلار، واعیظ‌لر، شئیخ‌لر و موللالاردیر. بئله کی، ریاکار روحانیلر موسلمان‌لارا پئیغمبرین، اونون اؤولادلاری‌نین دوغرو یولونو گؤسترمک عوضینه، اونلاری اسارته، جهالته و خورافاتا سوروکله‌ییرلر. موتفکّیر یاخشی آنلاییردی کی، محرم‌لیگی بو جور ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان شکیلده قئید ائدن‌لرین بوندا شخصی ماراق‌لاری اولموشدور. بئله کی، ریاکار روحانیلر محرم‌لیکده موختلیف دینی اویون‌لار تشکیل ائتمکله هم اؤز جیب‌لرینی دولدورور، هم ده نوفوذلارینی آرتیرلار. بونو نظره آلاراق معجز یازیردی کی، آرتیق یالانچی روحانیلرین محرم‌لیکده جیب‌لرینی دولدورماق مقصدلرینی موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار:
بیر طرفده مرثیه خوان ایستیری حق البُکا،
آغلادیب چونکی محرمده منی صوبح و مسأ،
هر گون اون بئش دفعه شاگیردی دایانیر قاپی‌یا،
سسلیری: آی کربالایی، بئش مین آلتون وئر گؤراخ!
میرزه علی ریاکار روحانیلرین ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان عمل‌لرینه قارشی چیخاراق دئییردی کی، 20-جی عصرده اؤز-اؤزونون باشینی یارماق، بدنینه خسارت یئتیرمک، اوسته‌لیک ریاکار روحانیلرین جیب‌لرینی پول ایله دولدورماق جاهیل‌لیک و نادان‌لیق‌دیر. اونون فیکرینجه، اگر باش یارماق، زنجیر وورماق خئییرلی ایش اولسایدی ایلک نؤوبه‌ده، بونا موسلمان‌لارا تحریک ائدن ریاکار دین خادیم‌لری اؤزلری عمل ائدردیلر. بو باخیمدان محرم‌لیکدن ان چوخ فایدالانان‌لار باشلارینی یاریب قانینی تؤکن‌لر دئییل، محض ریاکار روحانی‌لردیر. او روحانیلر کی، موسلمان‌لارا محرم‌لیکده ایمامین تعزیه‌سینی ساخلاماغی واجیب حساب ائتدیکلری حالدا، اؤزلری بونا قطعیاً عمل ائتمیرلر.
اونا گؤره ده موسلمان‌لار کربلادا باش وئرن‌لردن دوغرو نتیجه چیخاریب ایمام حسین کیمی عقیده یولوندا شهید اولماغین معناسینی درک ائتمه‌لی‌دیرلر. موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار کی، اینسان نه اؤز ساغلاملیغینا، نه ده باشقا بیر موسلمان قارداشی‌نین صحتینه ضرر یئتیرمکله ایمامین یولوندا اولا بیلمز. خوصوصیله، ایسلاما ضید عمل‌لری تؤرده‌رک جنّته گئتمگی دوشونمک، معجزون ده تعبیرینجه دئسک، نادان‌لیق و جاهیل‌لیک‌دیر. اونا گؤره، موسلمانین اساس عملی هئچ ده باشینی یاریب قانینی تؤکمک دئییل، کؤمگه احتیاجی اولان دین قارداش‌لارینا، باجی‌لارینا یاردیم ائتمک‌دیر. بئله کی، ایمام یولوندا باشینی یاران‌لارین، آغی دئین‌لرین، یاخود دا موقدس یئرلره (حج و ب.) زیارته گئدن‌لرین یانی باشینداکی چاره‌سیز موسلمان قارداش‌لارینا یاردیم ائتمه‌مه‌لری قبول ائدیلمزدیر. او، یازیردی:
ائی اومّتی-محمده رحم ائتمه‌ین کیشی،
نار اهلی‌سن، گوونمه نمازو طهارته!
دین قارداشین عیالی محللنده آج یاتیر،
وِرز و وبالی بوینوما، گئتمه زیارته.
شبستری‌نین شعیرلریندن حیس اولونور کی، اونون دینه موناسیبتی آنجاق ایسلاما اولونموش علاوه‌لری، او جومله‌دن دینی خورافات و مؤوهوماتی تنقیدله کیفایت‌لنمه‌میش، او بعضی حال‌لاردا عومومی‌لیکده شریعتین حؤکم‌لری ایله راضی‌لاشمادیغینی ایفاده ائتمیشدیر. مثلا، او، یازیردی:
ساقیا! دور گتیر بیر ناز‌نین جانان منه،
جنّتی وئردیم سنه، لازیم دئییل غیلمان منه.
اؤلدو آدم غوصه‌‌سیندن، دوشمنی ساغدیر هله،
قورخورام بوغدا یئدیرده حیله‌گر شئیطان منه.
من بیر عالم ایسته‌رم، " یوخ! " لفظی اوردا اولماسین،
روضه‌یی-ریضواندا، یارب، کیم وئرر قلیان منه؟
باشقا بیر شعیرینده ایسه مِی‌ین دینه ضرر وئرمه‌دیگینی یازان شبستری‌یه گؤره، دینی روایت‌لری بیر کنارا قویوب رئال‌لیقلاری گؤروب و اوندان نتیجه چیخارماق لازیم‌دیر:
بو گون میلّت نه یه مؤحتاج‌دیر، اوندان بیان ائیله،
گؤی علمین بیلمک ایران اهلینه نفت و شکر وئرمز!
او گؤی کی، گؤرمه‌ییب عؤمرونده بیر یول بینوا واعیظ،
بیزه بحث ائیلر اوندان، گؤردوگو یئردن خبر وئرمز!
بوراخ هاروتی-ماروتی، گتیر مئیدانه باروتی،
سپاهی- دوشمنه قارداش، آیةالکرسی خطر وئرمز!
او باشقا بیر شعیرینده ایسه یازیردی کی، دینی- ایمانی قورآنی ختم ائیله‌مک، دینی روایت‌لره اینانماق دئییل، یئنی نؤوع سیلاح‌‌لارا صاحیب اولماق، یا دا دونیوی علم‌لره یییه‌لنمک ساخلایار. او، یازیردی:
دین و ایمانی نه ساخلار؟ تیرو شمشیرو توفنگ.
ختمی-قورآن ائیله‌مکله قالسا، قورآن یاخشی‌دیر.
صرب‌لر دونیانی ایشغال ائیله‌دی، بیز یاتمیشیق،
بنگ و تیریاک اولماسا دینی-موسلمان یاخشی‌دیر.
جان سیخار علمی-ریاضی، جبرو حکمت، هندسه،
علم تسخیراجنه، درسی-بُطلان یاخشی‌دیر...
نفعی یوخدور بیزلره علمی-معادن اؤیرنک،
بیزده تازه لامپالاردان کؤهنه شعمدان یاخشی‌دیر.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ده صابرسایاغی یازیردی کی، موسلمانا دونیوی علم‌لری، او جومله‌دن هندسه، فیزیک، ریاضیات، جوغرافیا اؤیرنمک لازیم دئییل، بوندانسا تسبئحینی چئویرملی، نامازینی قیلمالی، اوروجونو توتمالی، جنّتده کی حوری‌لری آرزولامالی‌دیر. او، یازیردی:
دئییرم: مسجیده گئت، ائیله نظر شئیخه طرف،
علمی-اشیانی بوراخ، باخما تواریخه طرف،
هیئت آخیر چکه‌جک اوغلووو میرریخه طرف،
ایشدی، قاییتسا ایشین ناله و افغان اولاجاق!
عوضی - سوره‌یی- " یاسین " – او بیزیم خانه خراب
جومعه آخشامی اوخور جبر وشیمی و حساب.
نه قدر مدرسه ده وار او " فیزیک " آدلی کیتاب،
بو ویلایتده نه قاری و نه قورآن اولاجاق!
او، جنّت مسله‌سینه ده حساس یاناشیر، اورادا ایکی مین حوری‌یه بیر کیشی‌نین دوشمه‌سینی صابرسایاغی تنقید ائدیردی. او، یازیردی:
جنّتده، دئیرلر، حوری، کوثر واردیر،
امّا ایکی مین دیلبره بیر ار واردیر،
او حوری‌لره گرک کیم اولسون طالیب،
او شخص کی، اوندا زوری-اژدر واردیر.
دئمه‌لی، گاه آچیق فورمادا، گاه دا کنایه ایله شبستری احکامچی-لوکالچی دینی تفکّورو تنقید ائدیر، اونون یئنی‌لشمگه قارشی اولماسینی پیسله‌ییردی.
میرزه علی معجز شبستری‌یه گؤره، بوغدا یئدیگی اوچون هر دایم آللاه طرفیندن آدی قورآندا حاللاندیریلان آدمین بو روسوایچی‌لیقدان قورتولماسی مومکون اولمادیغی حالدا، سیرادان بیر موسلمانین یاراداندان هر هانسی ایستک‌لرده بولونماسی معناسیزدیر. بورادان بئله بیر نتیجه چیخارماق اولار کی، شبستری آللاهین هر شئیه قادیر اولماسینا شوبهه ایله یاناشمیشدیر. اونون فیکرینجه، اینسان‌لارین آللاهدان بیر شئی‌لر گؤزله‌یه‌رک یاشاماسی گئرچکلیگه اویغون دئییلدیر. اگر اینسان هر بیر ایشینی اؤزو گؤرمک عوضینه آللاهین ایراده‌سینه باغلاییرسا، او زامان گرک‌دیر کی، جان و مال تهلوکه‌سیزلیگی‌نین ده قایغیسینا قالماسین. حالبوکی موللالار بئله، آللاهین هر شئیه قادیر اولدوغونو دیله گتیرسه‌لر ده، جان و مال تهلوکه‌سیزلیک‌لری نین قایغیسینا قالماغی دا اونوتمورلاردی. او، یازیردی:
دئدی: ریساله اوخورسان؟ دئدیم: حساب اوخورام!
دئدی: حساب دئییل، شخصه دین لازیم‌دیر!
دئدیم کی: دینی نه ساخلار؟ دئدی: موسلمان‌لیق!
دئدیم: خئیر، ایکی یوز مین سپاهی-موْبین لازیم‌دیر!
دئدی: جفنگ دانیشما، خودادی حافیظی-دین،
بیزه نه توپچو، نه سربازو ذره‌بین لازیم‌دیر.
دئدیم: نئچون قاپووی باغلیسان یاتان واختی؟
دئمک سنه کره و انگبین لازیم‌دیر.
قاپووی قویسان آچیق، دُزد اولار ائوه داخیل،
آپارسا مالی، سحر شور و شین لازیم‌دیر.
او، " اولموشام " شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یازیردی کی، بو جور موسلمان‌لیقدان نیفرت ائده‌رک اینسان‌لیق آنلاییشینی قبول ائدیر. چونکی او، موسلمان‌لیغی داها چوخ ظاهیری آنلامدا قبول ائتمیشدیر. او، یازیردی:
نه قیزیلباشم، نه فرراشم، نه حاکیم، ساقیا،
بیر سوروش مندن: نچون بس من موسلمان اولموشام؟
بوغدایا ساری دئدیم، قیرا قارا دئدیم، شیره سیفید،
او جهتدن من بئله بی‌دین وایمان اولموشام.
بی‌موروّت گؤرموشم بس کی، موسلمان فیرقه‌سین،
ائتمیشم نیفرت موسلمان‌لیقدان، اینسان اولموشام.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یالنیز موسلمان‌لیق دئییل، بوتون دین‌لردن نیفرت ائتدیگینی اورتایا قویور، اوسته‌لیک همین دین‌لرین یارادیجی‌نین اؤزونو، یعنی یارادانی بئله تنقید ائدیر. آللاهین اؤزو طرفیندن یارادیلمیش اینسان‌لارین نییه بو قدر ظولم چکمه‌سینه حاق قازاندیرا بیلمه‌ین شبستری حساب ائدیردی کی، اگر آللاه هر شئیه قادیردیرسه و هر بیر شئی اونون ایراده‌سی آلتیندادیرسا، او زامان یارادان نییه یاراتدیق‌لاری‌نین قایغیسینا قالماق عوضینه، اونلاری ظولمه دوچار ائتمیشدیر. حالبوکی آللاه اؤزو بو قدر خیانت‌لره معروض قالسایدی، بونا دؤزمز، بیر تدبیر گؤرردی. او، یازیردی:
فراقی من یاراتسئیدیم، منی داشلاردی اؤورت‌لر،
سنه چاتمیر گوجو خلقین، توکندی صبرو طاقت‌لر!
هورر، ناراحت ائیلر، گاه دیشلَر، اینجیدر خلقی؛
دئماخ اولمور کی: ائی عادیل، نه‌یه لازیمدی بو ایتلر؟
تؤکردین بیره‌نین قانین، کسردین کحله‌نین نسلین،
اگر بیر یول سنی بدخواب ائدَیدی او خیانت‌لر!
موتفکّیر شاعیرمیز حساب ائدیردی کی، آللاه بیر طرفدن یاراتدیغی اینسانین قایغیسینا قالماییب اونون ظولم‌لرینه گؤز یومدوغو حالدا، دیگر طرفدن اینسان‌لار اوچون گؤندردیگی پئیغمبرلرده ضیدیتلی فیکیرلردن چیخیش ائتمیشلر. بئله کی، آللاه بیر پئیغمبره وئردیگی بیر وعدی، باشقا پئیغمبره فرقلی شکیلده یئنه ده تکرار ائتمیشدیر. او، یازیردی:
دئییر موسی‌یه بیر سؤز، سؤیله‌ییر عیسی‌یه برعکسین،
اونا دانا دئییم، یا سرسری، ائی بی‌فراست‌لر؟
پس ائتدی میری-درباری روانه کوهی-حرّایه،
عرب مبعوثینه روح‌الأمین وئردی بشارت‌لر.
گئنه ایمضاوی اینکار ائیله‌دین اؤز یازدیغین پوزدون،
یئتیردی احمده بی‌سیم و تلفونیله آیت‌لر.
گئنه قانلار تؤکولدو، بئیرقی-عوصیان قووزاندی،
برائت سوره‌سینده اولدو چون موردار میلّت‌لر.
دئییر تووراتیده: جنّت سیزین‌دیر، ائی یهودی‌لر،
یارانمیش محض سیزدن اؤترو اول عالی عمارت‌لر!
دئییر اینجیلده یوخ یوخ، یهودی پوخ یئییر چوخ، چوخ
منیم بنده‌م فقط سیزسیز، سیزین مالیزدی جنّت‌لر!
دئییر قورآندا بی‌پروا: جهنّم اهلی‌دیر ترسا،
موسلمان‌دیر منیم دوستوم، اونون‌دور ناز و-نعمت‌لر!
بئله لیکله، شبستری یالنیز دین‌لره موناسیبتده کسکین مؤوقع توتمور، بونونلا دا بوتون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی بیر کنارا قویاراق " اینسان‌لیق " وورغوسونو اورتایا قویماغا چالیشیردی. او، یازیردی:
بیز اینسانیق اگر، اولماز بو جور اینسانی درّنده،
نه اینسان؟ بلکه بیزدن یاخشی‌دیر، گوْرگانی درّنده،
اگر حؤکماً " بیز اینسانیق " دئیر عیانی درّنده،
گرک اونلار دا حؤکماً ال چکه ایذادن، ائی ساقی!
اولا بیلسین کی، اونون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی قبول ائتمه‌یه‌رک " اینسان‌لیق " فلسفه‌سی اوزرینده دایانماسیندا دا دؤورونون بین المیللچی سوسیال-دموکرات ایدئیاسی‌نین موعین تاثیری اولموشدور. هر حالدا دونیانین سعادت گولشنی‌نین سولماسینی اینسان‌لار، جمعیت‌لر آراسینداکی ضیدیت‌لرده، موحاریبه‌لرده گؤرن شبستری بو عداوته سون قویوب آدام‌لاری بیر-بیرلرینی سئومگه چاغریردی:
سعادت اؤلمز هرگیز همزبان اولسا محبتله،
سعادت ایسته‌سن – هم‌نؤوعووی سئو پاک نیتله...
اونون فیکرینجه، سعادت پاک اولوب اوندان قاچان اینسان گوناهکاردیر. اگر اینسان‌لار اؤزونو دوغرو آپاریب اوغرولوقدان، حاقسیزلیقدان یان قاچسالار، ان اساسی " سعادت " کلمه‌سینی ناداندان دئییل، مودریکدن، خوصوصیله ده عیسی پئیغمبردن اؤیرنسه‌لر، او زامان دونیانین دوزه‌نی ده دَییشر. او، یازیردی:
سعادت پاکدیر، اوندان قاچان اینسان موقصیردیر،
آپارسا دُزد خلقین کیسه‌سین، آژان موقصیردیر،
سعادت کلمه‌سین تفسیر ائدن نادان موقصیردیر،
اونون تفسیرین اؤیرنسین گرک عیسی‌دن ائی ساقی!
دئمه‌لی، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین منیمسنیلمه‌سی نامینه شبستری یالنیز ایسلام دینیندن، اونون پئیغمبریندن دئییل، عئینی زاماندا مسیحیت و اونون پئیغمبری عیسی‌دان دا اؤیرنمه‌لی چوخ شئیین اولدوغونو اعتیراف ائدیردی.
عئینی زاماندا او، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین یالنیز دین‌لر اساسیندا ایضاحی‌نین دا علئیهینه‌دیر. اونون فیکرینجه، بوتون حال‌لاردا بو دونیادا مووقّتی یاشایان اینسان اوچون واحید دینه اینام مومکون اولمادیغی قدر، واحید اخلاقدان، واحید ایدئیادان، واحید اومیددن دا صؤحبت گئده بیلمز:
هر ایشده بیر اومید ایله اینسان یاشار، گئدر،
نیک و بده باخیلماسا، هر ایش آشار، گئدر.
وار ایختیلاف طبعیده، اخلاق بیر دئییل،
هر کس بیر اؤزگه ایش دالینجا قوشار، گئدر...
دونیا سئیرگاه‌دیر، هر کس گلر، گزر،
بیر نیک-نام قالسا قالار، سیم و زر گئدر.
دئمه‌لی، اینسانین وارلیغی و یوخلوغو مسله‌سینده "دونیا"نین دا کیفایت قدر یئری و رولو واردیر. اینسان دونیادا یاشاییر و اؤلور کی، اؤلندن سونرا بدنی ده دونیادا قالیر، تورپاغا قاریشیر. باشقا سؤزله، اینسان بو دونیادا نه قدر بونؤوره‌سینی مؤحکم ائتمگه چالیشسا دا، آخیردا دونیا یئنه ده اونو ییخیر و اؤزونه چکیر:
کئچر، گئدر سنواتی شوهوری دونیانین،
میثال ابری لیال سوحوری دونیانین.
بو گون کی، چیخدی باشا، بیر گون عؤموردن گئتدی،
همیشه‌لیک دئییل عیش و سوروری دونیانین.
سوروش، دئسین سنه بیر-بیر کئچن‌لرین حالین،
سرای- گورده بهرام گوری دونیانین.
داغیتدی کلّه‌‌یی کاووسی قبرده حشرات،
قاریشدی تورپاغا کیبرو غوروری دونیانین.
ائدر سوموک‌لریوی سورمه آلیات جاهان،
تناوول ائیلر اتین مار و-موری دونیانین.
بونؤوره‌نی نه قدر مؤحکم ائیلیسن، ائیله،
تکان وئرنده ییخار، چوخدو زوری دونیانین!
شبستری نین دونیاگؤروشونده قادین آزادلیغی دا موهوم یئر توتموشدور. معجز چادرانین علئیهینه چیخاراق قادین‌لارا جمعیت داخیلینده کؤله کیمی باخیلماسینی اصلا قبول ائتمیردی.
معجزون فیکری بودور – ییرتین او گئن تومان‌لاری،
هاردا گؤرسز دوریه‌لی، باشین ازین توخماق ایله!
معجزه گؤره، بیر گون قادین‌لار دا، ائله کیشی‌لرین اؤزو ده مدنیت صوبحی ایله اویانیب ترقی ائده‌جکلر کی، او زامان نه کیشی‌لرین ساققالینی قیرخماسینا، نه ده قادین‌لارین چادراسیز گزمه‌سینه پیس باخمایاجاقلار:
من ساققالی، سن زولفو حنا ایله بویارسان،
وئرروخ او زامان ال-اله، بولواری دولاننوخ.
معجز اوتانیر، قیریخمیر ساققالی دئییرلر،
یوخ!.. بیزده حیا اولسا، جهالتدن اوتاننوخ!
واعیظ‌لرین قادین لارین " یوسف سوره‌سینی " اوخومامالاری تؤوصیه‌سینی گولونج بیر شئی آدلاندیران معجزه گؤره، اگر قورآنی آللاه عرب‌لره نازیل ائله‌ییبسه، او زامان عرب قادین‌لاری دا بو سوره‌نی تلاوت ائدنده اونون ماهیتیندن خبردار اولمالی‌دیرلار. عکس تقدیرده بئله آنلاشیلار کی، آللاهین کلامی قادین‌لاری ضلالته سالماق اوچون گؤندریلیب. او، یازیردی:
بو سوره‌نی تلاوت ائدنده عرب قیزی،
بیلمز مگر نه یاپدی زولئیخایی-مه‌لیقا؟
سالماز خودا کلامی أناثی ضلالته،
تهذیب خُلق اوچوندو او تاریخی-انبیا!
عشقین سونو، بیلر کی، ندامت‌دیر، ایفتیضاح،
واستغفری لذنبک-نی اؤورت آنلاسا.
او، " قیزلار " آدلی شعیرینده ده گؤسترمگه چالیشیردی کی، قیزلارین علم و تحصیل آلماسی، هئچ ده اوغلان‌لاردان آز اهمیتلی دئییلدیر. او، یازیردی:
جمالین هر زامان آیینه ده تزیین ائدر اؤورت،
نئچین اخلاقینی ائتمز موزیّن علم ایله قیزلار؟
جهالت بحری-بی‌پایاندی غرق ائیلر سیزی آخیر،
او دریادن گرک علم ایله چیخسین ساحیله قیزلار!
اوخویوب یازمایان اینسان اولار نامحرمه مؤحتاج،
گئدیب اَیلشمز اغیار ایله، گر یازماق بیله قیزلار.
ساوادیز اولسا، اولماز هیچ کس اسراریزه واقیف،
ساوادیز اولماسا، سیرریز دوشر دیلدن-دیله، قیزلار.
پئیغمبر امر ائدیب تحصیل ائتمک کولّی-زی‌عقله،
گرک اهلی-ساواد اولسون تماماً عاقیله قیزلار!
شبستری گؤسترمگه چالیشیردی کی، ایسلام دینینده قیزلارین تحصیل آلماسینی قاداغان ائدن بیر سوره، آیه، یا دا حدیث یوخدور. اوسته لیک، پئیغمبر اؤزو ده امر ائدیب کی، کیشی و قادین اولماسیندان آسیلی اولمایاراق بوتون موسلمان‌لار تحصیل آلمالی‌دیرلار. آنجاق واعیظ‌لرین، روحانیلرین تبلیغاتی نتیجه‌سینده خالق الینه چوبوق آلان قیزلاری دئییل، الینه قلم آلان‌لارا طعنه ائدیرلر:
چوبوق آلسا اله قیزلار مذمت ائیله‌مزلر هئچ،
وورارلار طعنه یوز یئردن قلم آلسا اله قیزلار.
گئجه-گوندوز ایشی غئیبت او جاهیل قیزلارین، معجز!
اگر واعیظ قویا، مشغول اولارلار علم ایله قیزلار.
او، باشقا بیر شعیرینده ایسه کینایه ایله یازیردی کی، قیزین مکتبی " مطبخ " ، اوستاسی دا " قازانچا " دیر. باشقا سؤزله، قیزا مکتب " یاراشماز " دئین موتفکّیر، اصلینده قادین‌لارین تحصیل آلماسی نین قاتی طرفدارلاریندان بیری ایدی. او، " باجی‌لار " شعیرینده دئییردی کی، قادین بیر سؤزونو باشقا دیاردا اولان ارینه چاتدیرماق اوچون هانسیسا میرزه‌یه مؤحتاج اولوردو. چوخ واخت دا، قادین ایسته‌دیگی بیر سؤزونو میرزه‌نین یازدیغی مکتوب واسیطه‌سیله ارینه چاتدیرماقدان اوتانمیش، چکینمیشدیر. او، یازیردی:
زی-بس کی، تنگه دوشر قلب، راضی‌یام، بونا کی،
گئدیم جهنّمه، امّا کاغیذ یازیم، باجی‌لار!
اوخور، یازیر هامی میلّت خانیم‌لاری، لاکین،
الیف گؤرنده دیرک ظن ائدیر بیزیم باجی‌لار!
او، " بزک " شعیرینده ایسه یازیردی کی، قادین‌لار قیر-قیزیل‌لاری، لعل-جواهیراتی ایله دئییل، ساوادلی‌لیغی، علملی‌لیگی ایله فخر ائتمه‌لی‌دیر. شبستری آنجاق یوخوسوندا گؤرور کی واعیظ دئییر کی، " ایران " قیزلاری جامال‌لارینی آچسین، اؤلکه ایشیقلانسین. آنجاق او، یوخودان اویانیب واعیظه دئینده کی، اوغلان‌لار کیمی قیزلار دا یازی یازماغی اؤیرنمه‌لی‌دیرلر، شئیخ اونون سؤزونو یاریمچیق کسه‌رک بونون مومکون اولمادیغینی دئییر. بو مقامدا نادیر شاهین مئیداندا اولماسینی آرزولایان شبستری یازیردی:
سنی وئررم قسم بنتی- رسول‌اللهه، ائی واعیظ،
بساطی-جهلی ییخ، قوی عالمی-نیسوان ایشیقلانسین!...
جسارتله قدم قوی عرصه‌یی-مئیدانه، ائی نادیر،
قیلینجین ائیله عوریان، عرصه‌یی-مئیدان ایشیقلانسین.
دوشوب زیندانی-جهله یوسفی-گومگشته مودت‌دیر،
زولئیخا، آچ جمالین، گوشه‌یی-زیندان ایشیقلانسین!
شبستری یازیردی کی، پئیغمبر اؤزو بئله علم-تحصیل آلماغی قادین‌لارا فرض بویوردوغو حالدا، موللالارین اونون بونونلا باغلی حدیثینی نظره آلمامالاری دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی:
طلبی-علم ائدیب فرض پئیغمبر دیشی‌یه،
لاکین آخوندلار آتیبدیر بو حدیثی ائشیگه،
نامه‌سی گلسه اریندن، اوخودا یاد کیشی‌یه،
وئره نامحرمه ایله باش-باشا خلوتده گرک.
اونا گؤره، بیر عاییله‌ده قیز اوشاغی‌نین دونیایا گلمه‌سینی قاشقاباقلا قارشیلاماق نادان‌لیق، عاوام‌لیق‌دیر. چونکی اینسان نسلی‌نین آرتیمی‌نین بیرینجی سببکاری قادین‌لاردیر. او، یازیردی:
قیز دوغسا خانیم، قاشقاباغین سالالسا خان،
عاقیل دئییل، دیوانه‌دیر، احمق، نادان!
قیزدیر سبب بقای-نسلی-اینسان،
ائی خان، سنی قیز دوغوب، نینکی اوغلان.
بئله لیکله، میرزه علی معجزون یارادیجیلیغیندا دا، موسلمان‌لارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتولماسی، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه‌سی و میلّی بیرلیک، میلّی اویانیش فلسفه‌سی اساس یئر توتموشدور. معجز موسلمان‌لارین، سویداشلارینین گئری‌لیگینه اساس گوناهکار کیمی یالانچی روحانی‌لری و میلت‌پرست‌لری گؤروردو. اونون فیکرینجه، نه واختا قدر کی، ایسلامین آدیندان چیخیش ائدن روحانیلر، حاجی‌لار و موللالار وار، ایسلام اؤلکه‌لری نین ترقّی ائتمه‌سی مومکون اولمایاجاقدیر. اونا گؤره ده ایلک نؤوبه‌ده، اونلارین ایچ اوزونون آچیلماسینی و ایفشا ائدیلمه‌سینی اساس مسله‌لردن بیری حساب ائتمیشدیر. آنجاق بوتون بونلارلا یاناشی، او، حاقلی اولاراق یازیردی کی، موسلمان‌لارین روحانیلر و موللالار طرفیندن آلدادیلماسی‌نین اساس سببکارلاریندان بیری ده اؤزلری، یعنی اکثر موسلمان‌لارین جاهیل و نادان اولمالاری‌دیر. اگر موسلمان‌لار ایسلامین اصل ماهیتیندن خبر توتسالار، عئینی زاماندا دونیوی علم‌لری اؤیرنسه‌لر بو زامان غرب میلت‌لری کیمی، ترقّی ائدر و دونیادا اؤزلرینه لاییق یئری توتارلار.
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
میلی بیرلیک کیتابی
میلی بیرلیک کیتابی
" میلّی بیرلیک" — محمد امین رسولزادهنین آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی فیکرینی آشیلایان، میلّی دؤولتین برپاسی اوغروندا یازیلان مقاله‌لر توپلوسو.
یارادیلماسی
م.ا.رسولزاده بولشویزم دؤورونده آذربایجاندا یئریدیلن ایدئیالارین تورک میلّتی‌نین، آذربایجانلی‌لارین حیاتینا، میلّی روحونا یاد اولدوغونو گؤسترمک اوچون «میلّی تسانود» آدلی ایدئولوژی یاراتمیشدیر. او عرب سؤزو «تَسَانُد»و اوروپا دئییمینجه «سولیداریزم» کیمی وئرمیشدیر. «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سی‌نین اساس‌لاری بولشویک‌لرین آذربایجاندا قیرغین‌لار، سورگون‌لر، رِپرسیالارکی «کومونیزم» قوردوقلاری ایل‌لرده یارادیلمیشدیر. میلّی ایدئولوق کیمی بورجونو بیلن محمدامین بیگ اوروپادا یاییلان لیبرالیزم، کومونیزم و باشقا نظریه‌لری آراشدیراراق، آذربایجاندا یاغی‌لارین یئریتدیگی، میلّی روحا یاد ایدئیالارین یوخ، آنجاق «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سی‌نین یاییلماسینی دوزگون سایمیشدیر:[۱]
" «مادام کی، میلّیتچی‌ییک، دئییریک؛ مادام کی، میلّی دؤولت ایستیقلالینی مودافیعه ائدیریک، او حالدا بیزیم اوچون نه کوسموپولیت لیبرالیزمه و نه ده کومونیزمه تحمّول (یؤنلمه) جایز (دوزگون، اویغون) اولا بیلمز. بیزجه، مودافیعه ائدیله‌جک یگانه سوسیال سیستم میلّی تسانود سیستمی‌دیر». «نه فردی حورّیّتله شخصی مولکیّتین موطلقیتیندن دوغان کاپیتالیست آنارشی‌سی ایله سرمایه ایستیبدادی، نه ده اینسان‌لاری منلیگیندن چیخاراراق بیر کؤله و ماشین حالینا گتیرن کومونیزم اسارتی! نه موطلق لیبرالیزم، نه ده موطلق کوللکتیویزم! او حالدا: ایکیسینی تألیف (اوزلاشدیران) ائدن سولیداریزم — تسانود. م.ا.رسولزاده"
میلّی بیرلیگین ایدئولوژیسی
م.ا. رسولزادهنین اساس‌لارینی یاراتدیغی «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سینده اِتاتیزم(دؤولتچی‌لیک) پرینسیپی گوجلودور. او دؤنمده شرقده اتاتیزمه دایانان ایدئولوژی و ایداره ائتمه دوزگون بیر سیاست ایدی. مصطفی کمال آتاتورک ده تورکیه جومهوریتینده اتاتیزمی اوغورلا تطبیق ائتمیشدیر. بو پرینسیپ‌لر چاغداش آذربایجان جومهوریتی اوچون ده اؤنملی‌دیر. آذربایجانی روس-ائرمنی-ماسون بولشویک‌لری‌نین الیندن قورتارماغا، قوروماغا چالیشان، آمّا الی قلمدن، یوکسک ایدئولوژی دوشونجه‌دن، سیاسی کونفرانس‌لار کئچیرمکدن باشقا بیر شئیه یئتمه‌ین محمد امین بیگ دئییردی: دیلی، مدنیتی، دینی، اخلاقی، روحی-معنوی عالمی - میلّتی بیر اولان آذربایجاندا کومونیزم ایدئولوژی‌سینه یئر اولا بیلمز! بورادا آنجاق میلّی بیرلیک، میلّی همرأی‌لیک ایدئولوژیسی کئچرلی، باشاریلی اولا بیلر! میلّی بیرلیک دوشونجه‌سی چاغداش آذربایجان جومهوریتینده ده آذربایجانچیلیق ایدئولوژی‌سی‌نین تورکچولوک، ایسلامچی‌لیق، چاغداشلیق ایدئیالارینی کؤکلشدیرن باغدیر. محمد امین رسولزاده آذربایجاندا کومونیزم یایان یاغی‌لارا دئییردی: «حؤکومت دئمک، لنین‌ین تعبیرینجه، حدّی ذاتیندا (اؤزلوگونده) بیر صینفین دیگر صینیف‌لری ازمک و اؤزونه تابع ائتمک اوچون قورموش اولدوغو جبر ماشینیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر. بونون اوچون ده مارکسا گؤره، فهله‌نین نه وطنی وار، نه ده میلّتی. وطن و میلّت حیسسیندن محروم اولان بو یئنی اینسان‌لار زومره‌سی - پرولتاریات - «بورژوا دیکتاتورلوق‌لارینی» دئویره‌رک، اؤز حاکیمیتینی قوراجاق و تدریجله بوتون صینیف‌لری اورتادان قالدیراراق صینیف‌سیز و تضادسیز بیر جمعیت یاراداجاق»سا، بو، اینسان‌لیغین فاجیعه‌سی اولاجاقدیر! [۲]
مقاله و آراشدیرمالار
«میلّی بیرلیک» کیتابینداکی آذربایجان باغی ایله باغلانمیش آشاغیداکی‌لار کیمی مقاله و آراشدیرمالاری یئر آلمیشدی:
- میلّت اولماق عزمی؛
- میلّتچی‌لیک پاتریوتیزم؛
- میلّی بیرلیک؛
- میلّی اخلاق؛
- اسکی و یئنی نسیل؛
- یانلیش ترمین قوللانمایاق؛
- قیسیلمایان بیر سس؛
- دموکراسی و سووئت‌لر؛
- اورتاقلی بیر گون؛
- قورخودان " ایصلاحات " ؛
- روسیه کؤله‌لیگینده؛
- آذربایجاندا روس موستملکه‌چی‌لیک سیاستی
میلّت اولماق عزمی
میلّت آنلامینی ایفاده اوچون دیلیمیزده ایکی سؤز واردیر: میلّیت و میلّت. بونلاردان بیرینجیسی لیسانی (دیلی)، دینی، عیرقی، قؤومی، تاریخی، جوغرافی، ایقتیصادی و سیاسی عامیل‌لرین تاثیری ایله مئیدانا گلن اِتنیک بیر توپلولوغو ایفاده ائدر. ایکینجیسی ایسه بو توپلولوقدا دوغان عومومی بیر ایراده‌نی آنلادیر. جوزپه ماتزینی‌نین معروف تعریفینه گؤره، میلّت: «تورپاغین، منشأیین، اخلاق ایله عادت‌لرین و لیسانین بیرلیگیندن دولایی، حیاتیندا و ایجتیماعی ویجدانیندا آنلاشما و اورتاقلیق یاراتمیش بیر اینسان توپلولوغونا» دئییلیر. امیل دورکیم‌ین نظرینده ایسه: «اِتنیک عامیل‌لر و یاخود ساده‌جه تاریخی سبب‌لرله عئینی قانون‌لار آلتیندا یاشاماق و تک بیر دؤولت قورماق ایسته‌ین اینسان توپلولوغونا میلّت دئییلیر». دموکراتیک آذربایجان توپلولوغوندا بو میلّت اولماق ایراده‌سی، سؤزون عصریمیزده‌کی مدنی معناسی ایله 28 مئی ایستیقلال حادیثه‌سی و بیاننامه سیله تأسیس (یاراندی) ائتدی. 32 ایلدن بری دونیا تاریخی‌نین ان قورخونج بیر ایستیلاسی آلتیندا بولونماسینا، ان آمانسیز توتالیتار بیر رژیمین محکومو اولماسینا رغماً، آذربایجان توپلولوغو بو ایراده‌یه صادیق قالدیغینی هر فورصتده ایظهار ائتمکده، میلّیت دؤوروندن چیخاراق میلّت اولدوغونو، 28 مئی فیکرینه باغلی‌لیغینی هر واسیطه ایله ایثبات ائتمکده دیر.[۳]
میلّتچی‌لیک - پاتریوتیزم
آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی فیکرینده میلّتچی‌لیک و میلّیتچی‌لیک آنلام‌لاری‌نین فرقی چوخلارینا تام آیدین دئییلدیر. محمد امین رسولزاده بولشویک‌لرین یوردوموزون ان دَیرلی اینسان‌لارینی «میلّتچی» دامغاسی ایله اؤلدوردوگو ایل‌لرده تورک دیلینده کی میلّتچی آنلامی‌نین اوروپاداکی پاتریوتیزم ترمینی‌نین قارشیلیغی اولوب، پاتریوتیزمین تاریخ بویو، ائله‌جه ده 20. یوزایل‌لیکده ده بوتون دونیادا ان شرفلی بیر ایجتیماعی-سیاسی پروسه اولدوغونو دئیه‌رک، دونیا ایجتیماعی فیکرینی بو مسله‌یه یؤنلتمگه چالیشیردی. محمد امین بیگ یازیردی: «بیر میلّتچی، هر شئیدن اول ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوت‌دور» و «اوروپالی‌لارین پاتریوت ترمینیله ایفاده ائتدیکلری آنلام، بیزیم میلّتچی سؤزو ایله آنلاتماق ایسته‌دیگیمیز آنلامین عئینی‌دیر. بو، اوروپالی‌لارین ناسیونالیزم سؤزو ایله دئدیکلری میلّیتچی‌لیکدن تامامیله باشقا بیر شئی‌دیر». محمد امین رسولزاده «میلّتچی‌لیک - پاتریوتیزم» مقاله‌سینده بو مسله‌نی داها گئنیش آچیقلامیشدیر: «میلّتین، دؤولت اولماق عزمینده ایصرار ائدن بیر میلّیت اولدوغو بیلگین سوسیولوق‌لار طرفیندن کشف و تعریف ائدیلمیشدیر. بونو بیز، کئچن ساییمیزدا قئید ائتدیک. بیر میلّتچی‌نین وطن آنلاییشی، جوغرافی معناداکی وطنی موستقیل بیر دؤولت حالینا گتیرمک ایستمه‌سی‌دیر. بیر میلّتچی، هر شئیدن اوّل ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوت‌دور... ناسیونالیزم غربی اوروپا دموکراسی آنلاییشینجا، تجاووزچو و عومومی ترقّی یولونا گیرمک ایسته‌مه‌ین، دونیانین سئیریندن (گئدیشیندن) آیریلمیش بیر گئری‌لیک حرکتی‌دیر. حالبوکی پاتریوتیزم بیر میلّتین اؤز موقدّراتینا شخصاً اؤزونون حاکیم اولماسی و اؤزونه‌مخصوص میلّی بیر دؤولت قورماسی حرکاتی‌دیر، بو ایسه بوتون دونیانی بوروین ترقّی حرکاتی‌نین بیر پارچاسی، دموکراتیک بیر حرکات‌دیر. تاریخی موعین شرط‌لرین تاثیریله میلّیت حالیندان میلّت حالینا گلن توپلولوق‌لارین موستقیل بیر دؤولت قورماق و یا ایستیلایا اوغرایان وطن‌لری‌نین ایستیقلالینی گئری آلماق اوغروندا موجادیله ائدن‌لره موطلق اوروپا تِرمین‌لریله بیر آد لازیمسا، بونلارا میلّیتچی ناسیونالیست دئییل، میلّتچی پاتریوت، حرکات‌لارینا دا میلّیتچی‌لیک ناسیونالیزم دئییل، میلّتچی‌لیک پاتریوتیزم دئمک لازیم‌دیر!».[۴]
میلّی بیرلیک
م.ا.رسولزاده 1952-جی ایلین اوکتوبروندا آنکارادا یاییملادیغی «آذربایجان» درگیسینده کی «میلّی بیرلیک» مقاله‌سینده یازیردی: «میلّتچی‌لیک فیکرینه اینانان‌لارین ایلک وظیفه‌سی «میلّی بیرلیک»ی موحافیظه ائتمک‌دیر. بو، میلّتچی‌لیک فیکری‌نین اساسی و تملی‌دیر. اینترناسیونالیست و کوسموپولیت نظریه‌لرله اورتایا آتیلان مارکسیزم، کومونیزم و آنارشیزم کیمی دوکترین‌لرین اصیل غایه‌سی میلّی بیرلیک و بوتونلوگو سارسماق، پارچالاماق و پوزماق‌دیر». نه یازیق کی، بو موشترک تورک کولتورو تاریخین مرحمت‌سیز سئیری (گئدیشی) نتیجه‌سینده بیر-بیریندن اوزاق، موختلیف ساحه‌لره داغیلمیشدیر. موشترک دوشمن ده، بو آیری-آیری تورک کولتور پارچالارینی بیر-بیریندن اوزاقلاشدیرماق و بیر-بیرینه یابانچی قیلماق اوچون الیندن گلن هر شئیی ائتمیش و هله ده دورمادان ائتمکده‌دیر. ایندی، بو دوروم قارشیسیندا تورک گنجلیگینه دوشن اصیل وظیفه ، بو اوجسوز-بوجاقسیز تورک کولتورونه بوتون اؤزل‌لیک‌لریله تانیماق، اؤیرنمک، سئومک، منیمسمه‌لی و تانیتماق‌دیر.[۵]
میلّی اخلاق
بشر توپلولوغوندا فردلر اوچون اولدوغو کیمی، میلّت‌لر اوچون ده موعیّن و ثابیت بیر تاقیم اخلاق قایدالاری واردیر. فردلردن اینسان توپلولوغو دوروست اولمالارینی، دوغرو سؤیلمه‌لرینی، حیله و تزویره (یالانا) باش وورمامالارینی، ایچلریله دیشلاری‌نین بیر اولماسینی، باشقالاری‌نین حاق و حورّیّت‌لرینه تجاووز ائتمه‌مه‌لرینی، دوست و موخالیف‌لری‌نین فیکیرلرینه سایغی گؤسترمه‌لرینی، غیبت و ایفتیرادان ساقینمالارینی، حیرص (سونسوز آرزو)، کین و خودبین‌لیک کیمی کؤتو حیس‌لره اسیر اولمامالارینی، تربیه و نزاکتدن آیریلمامالارینی، وطن و میلّت‌لرینه باغلی قالمالارینی، یوردداشلارینا اعظمی (بؤیوک) یاردیمدا بولونمالارینی، مملکت قانون و نیظام‌لارینا سون درجه رعایتکار اولمالارینی، یوردون ریفاه و سعادتینه دورمادان چالیشمالارینی، عاییله و اقرابالیق باغلارینی قوتسال سایمالارینی، اؤولادلارینی وطنه خئییرلی اولاجاق شکیلده یئتیشدیرمه‌لرینی، یورد و میلّتله ایلگیلی ایشلرده بؤیوک فداکارلیق گؤسترمه‌لرینی طلب ائتمکده‌دیر.
بونلاری عئینیله ائدن‌لره جمعیت اخلاق و سجیه صاحیبی بیر اینسان، وطنپرور، موکمّل بیر وطنداش، موشفیق بیر آتا و میلّی قهرمان کیمی ایضافه ائدر. عکسینی ایشله‌ین‌لره میلّی توپلولوغون ائنینده-سونوندا نه کیمی دامغالار ووراجاغی دا معلوم‌دور! بوتون بو عومده‌لره رعایت ائدن میلّت‌لره اینسان‌لیق جامعه‌سی ایره‌لی، کولتورلو، سجیه‌لی، زینده (ساغلام) و ایستیقبالی گله‌جگی پارلاق میلّت‌لر دئیه قیمت وئریر. عکس یولو توتان‌لارا بشر توپلولوغو دا، تاریخ ده چؤکموش، چوروموش و اؤلومه محکوم میلّت‌لر دامغاسینی وورورلار. تاریخ بویونجا میلّی دؤولت قورماغا و یاشاتماغا مووفّق اولموش و اون سالمیش میلّت‌لر، هم اخلاق و سجیه‌‌لری اعتیباری ایله ساغلام اولان و ساغلام قالمیش میلّت‌لردیر. اخلاق و فضیلت فردلری یوکسلتدیگی کیمی، اونو داشییان میلّته قارشی دونیا ایجتیماعی فیکری‌نین بسله‌یه‌جگی اعتیبار و اعتیمادی دا گئت-گئده یوکسلده و آرتیرا بیلیر و بئله‌جه میلّی دعاوانین تحقّوقونو (گئرچکلشمه‌سینی) بیر خئیلی قولایلاشدیریر. سجیه‌‌سی دوزگون و ساغلام بیر میلّت گله‌جگیندن امین اولا بیلیر. چونکی میلّی ساحه‌ده‌کی هر مووفّقیتین باشی و اساس شرطی میلّی فضیلت‌دیر.[۶]
اسکی و یئنی نسیل
اینسان اؤولادی یاورو اولاراق دونیایا دوغولار، آتا و آناسی‌نین حیمایه‌سی آلتیندا بؤیویوب یئتیشه‌رک گنجلیک، اولغونلوق، یاشلی‌لیق و ایختیارلیق مرحله‌لرینی آشدیقدان سونرا یئرینی و ائدیندیگی تجروبه‌لری یئنی نسله بوراخاراق داری بقایا (سونسوزلوغا) اینتیقال ائدر. بیر میلّتین یئنی نسلی اسکی‌سینه نظرن داها آز کولتورلو و داها آز تجروبه‌لی اولورسا، او میلّتین وارلیغی و گله‌جگی تهلوکه‌یه معروض قالا بیلیر. البته، یئنی نسیل اسکی‌لرین کؤتو احتیراص‌لارینی هئچ بیر صورتله تواروث ائتمه‌ملی و بونلاری حقیر (دَیرسیز) گؤرمه فضیلتینی اؤز روحوندا دایم قووّت‌لندیرملی‌دیر. گنجلیگین تک شوعاری میلّته فراغات‌لا و تمیز بیر قلبله خیدمت اولمالی‌دیر. بئله بیر گنجلیگی اولان میلّت، حالیندان و ایستیقبالیندان (گله‌جگیندن) تامامیله امین اولا بیلیر.[۷]
یانلیش تِرمین قوللانمایاق
چاغداش مدنیته آیاق اویدورماغا معطوف (یؤنلمیش) ایصلاحات حرکتینه بیزده غربلی‌لشمک و اوروپالی‌لاشماق آدی وئریلمکده‌دیر. گئری قالمیش شرق مملکت‌لرینی «غرب مدنیتین» اولاشدیرماق یولوندا رادیکال اوصول‌لارا باش ووران میلّی تورک اینقیلابی‌نین ایدئولوژی‌سینی ایشله‌ین‌لر شرق مدنیتی و غرب مدنیتی دئیه ایکی‌یه آیریلان مدنیت آنلام‌لارینی قارشیلاشدیرارکن اساسلی بیر خطایا دوشور، یانلیش تِرمین قوللانیرلار. میلّی تورک دئوریمی شرقی آتیر، غربی توتورموش، شرق مدنیت دَییشدیریرمیش، غرب مدنیتینی آلماق تاریخی ضرورتمیش و سایره...
حالبوکی سوی تفسیرلره محل وئرمه‌دن بیر بوتون اولاراق اله آلینان دونیا مدنیتینی شرقه و غربه آییرمادان اوفوقی دئییل شاقولی آیریلیق‌لاریندان بحث ائتمک داها دوغرو و داها معقول‌دور (عاغلاباتان‌دیر). میلّتچی تورکیه بوگونکو گنج شرقلی‌لره اؤرنک اولاراق ائتدیگی دئوریم حمله‌سیله شرقدن سییریلیب غربه قاتیلمیر، گئری اورتاچاغ سویه‌دن چیخاراق ایره‌لی چاغداش سویه‌یه یوکسَلیر.[۸]
قیسیلمایان بیر سس
م.ا.رسولزاده بو مقاله‌سینی تورکیه جومهوریت حؤکومتی‌نین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعه‌لریله «بیلدیریش» قزئتی‌نین باغلانماسیندان تأسوف حیسّی کئچیره‌رک یازمیشدیر: " میلّی آذربایجان ایستیقلال دعاواسی‌نین سسی! - بودور بیزه هیجان وئرن بیر نیدا!... بو گون برلین‌دن ائشیتدیگینیز بو سس، اون ایله یاخین بیر مودّتدن بری ایستامبولدان گلیردی و نه قدر طبیعی ایدی. گنج بیر تورک وطنی‌نین، ایستیلایا اوغرامیش بیر تورک میلّتی‌نین غصب ائدیلمیش حاقینی و حاق ائتمیش (قازاندیغی) ایستیقلالینی مودافیعه ائتمک اوزره، تورکجه اولاراق اینتیشار ائدن بیر نشره، ایلتیجا (سیغینماق) اوچون قارداش تورکیه‌دن ده موناسیب بیر یئر تصوّور اولونا بیلیرمیدی؟!... یابانچی روس ایستیلاسی‌نین قیزیل تررورو آلتیندا بوغوجو بیر تأسوفله اوخوناجاق بو مقاله‌نین آذربایجانلی موجاهیدلرده دوغوراجاغی تأثیر، بو سطیرلری یازارکن بیزی چوخ دوشوندورور. حئیرت دولو گؤزلری گؤروروک سوروشور: مگرسنه اولموش؟!... تورکیه جومهوریت حؤکومتی‌نین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعه‌لریله «بیلدیریش» قزئتی قاپانمیشدیر... - خئییر، اولا بیلمز! مومکون دئییل. پسیکولوژی، منطیقی بیر اینکار! - فقط، یازیق. واقعه مئیداندا. حقیقت بوتون چیلپاقلیغی ایله مؤوجود...آجی مؤوجودیت!... بیزی حئیرت‌لر ایچریسینده بوراخان بو حقیقته ایندی دوشمن سئوینیر. " [۹]
دموکراسی و سووئت‌لر
روسیه ایمپریالیزمی‌نین هر هانکی رنگده اولورسا اولسون بولوندوغو جبهه هئچ بیر زامان روسیه اسارتینده کی میلّت‌لرین اولدوغو بیرلشمیش بیر جبهه اولا بیلمز! جهانین خطرلی و اندیشه‌لی گونلر ایچریسینده اولدوغونو بیز ده تقدیر ائدیریک. دونیانین چیخاجاق یئنی حرب تهلوکه‌سی قارشیسیندا دویدوغو ایضطیرابی، شوبهه‌سیز، بیز ده دویوروق؛ فقط، روس ایستیلاسی ایله کومونیزم دیکتاتورلوغونون نه اولدوغونو شخصاً اوزه‌ریمیزده ائدیلن قانلی و وحشتلی تجروبه‌لر نتیجه‌سینده چوخ بؤیوک آجیلارلا دویدوغوموزدان، نه صولحون، نه ده حورّیّتین روسیه قووّتی و کومونیزمله ائتلاف (اوزلاشما) صورتیله مودافیعه ائدیلمه‌یه‌جگینی دخی ایکی دفعه ایکی دؤرد ائدر کیمی، موحقق (قطعی) بیلیریک.[۱۰]اونونون اوچوندور کی، یولوموز آیدین و تاکتیکیمیز آشکاردیر. دموکراسی - ایدئولوژی‌میز، سووئت‌لرسه - دوشمنیمیزدیر.
اورتاقلی بیر گون
«آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی‌نین کؤکو آذربایجان تورکونون روس تزاریزمینه قارشی داوام ائتدیردیگی میلّی کولتور اوغرونداکی موجادیله‌دیر». بو موجادیله‌نی او، یالنیز باشینا دئییل، اونونلا عئینی بلایا موبتلا اولان دیگر تورک ائل‌لریله برابر اولاراق داوام ائتدیریردی. 1905-جی ایلده نیجنیده اینتیقال (کئچیریلن) ائدن «موسلمان ایتیفاقی» کونقرسینده آذربایجان تمثیلچی‌لری فعال صورتده ایشتیراک ائله‌میش؛ 1917-جی ایلده موسکو کونقرسینده دخی آذربایجانلی‌لارین چوخ موهوم رول‌لاری اولموشدو. تزاریزمه قارشی موجادیله‌لرینده آذربایجان تورکلری قیریم، قازان و تورکوستان تورکلریله اورتاق چالیشمیشلار. میلّی مدنیت خوصوصیاتی‌نین روس تجاووزوندن موحافیظه‌سینه یؤنلمیش موجادیله‌ده روسیه موسلمان‌لاری بیرلیکده حرکت ائله‌میش، کار و زیانا دایما شریک اولموشلار». «28 مئی 1918-جی ایلده اعلان اولونان آذربایجان ایستیقلالی، 1917-جی ایلین مئی‌ینده موسکودا مونأکید «عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری قورولتایی»ندا اعلان اولونان میلّی-محلّی موختاریت پرینسیپی‌نین تکامولوندن باشقا بیر شئی دئییلدی». «آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی روسیه اسارتینده کی تورک ائل‌لری ایستیقلالچی‌لیغی‌نین پیشداری (اؤنجولو) ایدی. بو اعتیبارلا 28 مئی یالنیز آذربایجان ایستیقلالچی‌لاری نظرینده دئییل، روسیه اسارتینه قارشی قیام ائدن بوتون تورک ائل‌لری نظرینده ده مؤحترم بیر جیدال (دعاوا) گونودور».[۱۱]
قورخودان " ایصلاحات "
موسکودان «ایصلاحات» خبری گلدی. سووئت‌لر ایتیفاقی کونقرسینده موهوم بیر قرار آلینمیشدیر: بوندان سونرا سووئت سئچکی‌لری موساوی، دوغرو و گیزلی اولاراق کئچیریله‌جکمیش. دئمک کی، ایندی‌لیک نظری اولاراق [چونکی یئنی سئچکی‌لر بیر نئچه ایل سونرا کئچیریله‌جک] بیر طرفدن کؤیلو ایله شهر فهله‌سی آراسینداکی سیاسی موساوات‌سیزلیق قالخاجاق، دیگر طرفدن ده هر کؤیلو ایله فهله بئش-آلتی واسیطه‌یه احتیاج قالمادان دؤولتین ان بؤیوک کونقرسینه اؤز دِلِگه‌لرینی دوغرودان-دوغرویا گؤندره‌جکدیر و عئینی زاماندا رأیینی هر کسدن ساخلی و گیزلی اولاراق وئره بیله‌جکدیر.
قیزیل اوردونون شؤهرت حیرصی (سونسوز آرزو) داشییان کوماندان‌لاریندان بیر قیسمینی حرکته گتیره‌جک سووئت "وطنچی‌لیگی"نین قیزیل ایستیبداد آلتیندا ازیلن میلّت‌لرده ده نیفرت، اعتیمادسیزلیق عئینی حیسّی اویاراجاغینا کیم اینانیر؟!...
اون یئددی ایلدن بری تطبیق ائتدیگی ظولم و سویغونچولوق سیستمیله سووئت حؤکومتی، کؤیلو کوتله‌سی اوزرینده و میلّی اؤلکه‌لرده او قدر درین بیر نیفرت، اعتیمادسیزلیق و اؤزونه قارشی اؤلچوسوز بیر کین حیسّی اویاتمیشدیر کی، بو کیمی حیله‌لرله اونلاری آلداداراق، اؤز ایستیبدادی اوغروندا شوعورلو اولاراق قوربان حالینا گتیرمک ایمکانینا اینانماق اوچون، سووئت‌لر حسابینا چوخ نیک‌بین اولماق لازیم؟!...[۱۲]
روسیه کؤله‌لیگینده
قافقازلی موحریرلردن بیری روس ایمپریالیزمینی ترویج (دستکله‌ین) ائدن ائرمنی سیاسی‌لرینه چوخ یئرینده بیر ایسیم وئرمیشدیر - روس ایمپریالیزمی‌نین کؤنوللولری! بئله‌لرینه بیزجه، عئینی حاق و عئینی مووفّقیتله «روسیهنین کؤله‌لری» دئمک ده جایزدیر (دوزگوندور). میلّت‌لریندن زیاده اؤز ذؤوق و منفعت‌لری اوچون حرکت ائدن ائرمنی سیاستچی‌لریندن بیر قیسمی میلّتداش‌لارینی برابر یاشاماق مجبوریتینده اولدوغو قونشولاری علئیهینده ماجراچی‌یانا چیخمازلارا سؤوق ائتمکدن ساقینیلیرسا، بیزجه، اؤز عیرقداش‌لاری حسابینا چوخ عاغیللی و چوخ اهمیتلی بیر حرکتده بولونموش اولورلار!...[۱۳]
آذربایجاندا روس موستملکه‌چی‌لیک سیاستی
سووئت علم‌لر آکادمی‌سی‌نین تزار دؤورو و ایداره‌سینه عایید اولاراق نشر ائتدیگی آرشیو ماتریال‌لاری آراسیندا تاریخیمیزین او دؤورونو ایشیقلاندیران چوخ موهوم ماتریال‌لار نشر ائدیلمیشدیر. اساسیندا اوچ جیلددن عیبارت اولوب، «روس ایمپریالیزمی‌نین آذربایجاندا 1820-دن 1860-آ قدر سورن کولونی (موستملکه‌چی‌لیک) سیاستی»نه عایید اولان آرشیو ماتریال و وثیقه‌لری‌نین ایلک جیلدی س‌س‌ری علم‌لر آکادمی‌سی‌نین تاریخ اینستیتوتو طرفیندن «سووئت‌لر ایتیفاقی میلّت‌لری‌نین تاریخی» سِری‌سینه داخیل اولاراق 1936-جی ایلده نشر ائدیلمیشدیر. «فئودال موناسیبت‌لری و موستملکه‌چی‌لیک رژیمی»نی ایشیقلاندیران بو جیلددن سونرا گله‌جک جیلدلرده کیتابین موقدّیمه‌سیندن گؤرولدوگو کیمی، «آذربایجاندا میلّی موستملکه‌چی‌لیک حرکات‌لاری» ایله «آذربایجاندا تیجارت و صنایع تاریخینه عایید ماتریال‌لار» درج اولوناجاقمیش، لاکین بو جیلدلر حاقیندا هئچ بیر خبر اولماماسینی م.ا.رسولزاده بو مقاله‌سینده دیله گتیریر. مقاله ده م.ا. رسولزاده میلّتی روس موستملکه‌چی‌لیک رژیمینی ایشیقلاندیران بو سندلرله یاخیندان تانیش ائدیب.[۱۴]
اتک یازیلار
- Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Milli Birlik. Bakı. “Çıraq” nəşriyyatı, 2009. 176 səh.
- Faiq Qəzənfər oğlu Ələkbərov. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü. Bakı, “Elm”, 2007, - 270 səh.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 5, 1 avqust 1952, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 6, sentyabr 1952, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 12, 1 mart 1952, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 11, fevral 1953, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 12, mart 1953, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 8, noyabr 1952, Ankara.
- “İstiqlal”, sayı 1, 10 yanvar 1932, Berlin.
- “İstiqlal”, 20 mart 1933, Berlin.
- “İstiqlal”, 15 iyun 1933, Berlin
- “Qurtuluş”, sayı 4, fevral 1935, Berlin.
- “Odlu yurd” , il 1, sayı 10, dekabr 1929, İstanbul.
- Vətən diləyi”, sayı 1-2, oktyabr-noyabr 1937, Berlin
کیتابی ائندیر : میلّی بیرلیک PDF
کؤچورن: عباس ائلچین
محمدامین رسولزاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی
محمدامین رسولزاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی
20-جی یوز ایل‌لیگین اوّل‌لرینده یاشاییب-یارادان ضیالی‌لاریمیزین بؤیوک اکثریتی خالقی معاریف‌لندیرمک، میلّی آزادلیغینا قوووشدورماق کیمی موقدس ایدئولوژینی حیاتا کئچیرمک اوچون چوخ چتینلیک‌لره سینه گرمکله ایستک‌لرینه نایل اولاراق، اؤلکه ده آزاد، دموکراتیک دؤولتین اساسینی قویدولار. اونا گؤره ده ایل‌لر، عصرلر کئچسه ده اونلارین بو بؤیوک خیدمت‌لری، موباریزه‌لری آذربایجان خالقی طرفیندن اونودولمور. عکسینه بؤیوک احتیراملا، خوش دویغولارلا یاد ائدیلیر. خالقین بو ضیالی اوغول‌لاری اؤز سؤزلرینی، فیکیرلرینی، آرزو و ایستک‌لرینی محض میلّی دموکراتیک سؤزون واسیطه‌سیله خالقا چاتدیردیلار. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو ضیالی‌لارین ایستر سیاسی، ایسترسه ده ادبی فعالیتی بو گونوموز اوچون ده آکتوال‌دیر، اهمیتلی‌دیر.
بئله اهمیتلی، آکتوال، سیاسی و ادبی ایرثه مالیک اولان ضیالی‌لاریمیزدان بیری ده آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین لیدرلریندن اولان، سیاسی-ایجتیماعی خادیم، دؤورونون تانینمیش ژورنالیستی، پوبلیسیستی، یازیچیسی و ادبیاتشوناس عالیمی محمد امین رسولزاده دیر. اونون ادبی-بدیعی ایرثی زنگینلیگی، احاطه‌لی‌لیگی و چوخ‌جهتلی‌لیگی ایله دیقتی هر زامان اؤزونه جلب ائدیب.
بیلدیگیمیز کیمی، آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی ادبی-مدنی موحیطینده گؤرکملی رول اوینایان، اؤزونه‌مخصوص یارادیجیلیق ایرثی قویان م.ا.رسولزادهنین حیات و یارادیجیلیق یولونون اؤیره‌نیلمه‌سینه و تبلیغ ائدیلمه‌سینه اوزون ایل‌لر جیدی یاساق‌لار قویولموشدور. اونا گؤره بو قودرتلی فیکیر دوهاسی‌نین یارادیجیلیق دونیاسی آذربایجان ادبی ایجتیماعیتی اوچون قارانلیق قالمیشدیر. لاکین، 1990-جی ایل‌لرین اوّل‌لری یئنیدن خالقیمیز موستقیل‌لیگینی برپا ائتدیکدن سونرا بو ایرثه قاییدیش اؤزونو بوروزه وئردی. آذربایجان خالقی اونو یالنیز بیر سیاسی-ایجتیماعی خادیم کیمی دئییل، هم ده ایستعدادلی بیر یازیچی، ادبیاتشوناس عالیم کیمی تانیدی. ژانریندان آسیلی اولمایاراق قلمه آلدیغی هر بیر یازیسیندا مؤلیفین موکمّل بیلیگی، فیطری ایستعدادی، دونیاگؤروشو، حیاتا باخیش طرزی بیر قلم اهلی کیمی اونو اوخوجوسونا سئودیریب. بو ایدی اونون یارادیجیلیغینین اساس غایه‌سی. اونا گؤره ده بو ایرث اؤلمز و همیشه‌یاشاردیر.
ایلک قلم تجروبه‌سی ده گؤستریر کی، او بدیعی یارادیجی‌‌لیغا دا اؤز ایدئیا باخیش‌لارینی یایماق، تبلیغ ائتمک اوچون گلمیشدیر. " ادیبین بدیعی ایرثی ایله تانیش اولارکن بللی اولور کی، او، بدیعی یارادیجی‌‌لیقلا آردیجیل، سیستملی مشغول اولمامیشدیر. بونونلا بئله، ایجتیماعی روحونا و ثیقلتینه گؤره اونون بدیعی اثرلری زنگین و مورکّب یارادیجیلیغینین موهوم بیر قولونو تشکیل ائتمکده دیر " . سؤزسوز کی، سیاسی-پوبلیسیستیک و علمی-نظری فعالیتی ایله موقاییسه‌ده م.ا.رسولزادهنین بدیعی یارادیجیلیغی ادبیات تاریخینده داواملی مؤوقعیه و ادبی مکتب قویاجاق سویه‌یه مالیک دئییلدیر. لاکین او، 20. عصرین اوّل‌لرینده اؤزونون بدیعی یارادیجیلیغی ایله " آذربایجان ادبیاتیندا میلّی آزادلیق مؤوضوسونون اساسینی قویموش، قارشی طرفدن ایسه ادبیاتین بو اؤزول اوزرینده اوجالماسینا تاثیر گؤسترمیشدیر ".
دوغرودور رسول‌زاده‌شوناس‌لار م.ا.رسول‌زاده‌نی اساساً سیاسی خادیم کیمی تدقیق ائده‌رک تقدیم ائدیرلر. لاکین اونون ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی دا یئترینجه ماراقلی و اوریژینال‌دیر. آز دا اولسا بعضی تدقیقاتچی‌لار اونون آذربایجان ادبیاتینداکی، یئری، رولو، مؤوقعیی حاقیندا دا بیر-بیریندن ماراقلی رأی‌لر، فیکیرلر سؤیله‌مکله یاناشی اونون یازیجی‌لیق، ادبی-تنقیدچی‌لیک فعالیتینی یوکسک قییمت‌لندیریرلر.
" ادبیاتی میلّتین روحونو عکس ائتدیرن گؤزل آینا " آدلاندیران م.ا.رسولزاده " ایقبال" قزئتی‌نین 10 اوکتوبر 1913-جو ایل تاریخلی ساییندا " تنقیده احتیاج وار " سرلؤوحه‌لی مقاله‌سینده ادبیاتین خالق آراسیندا گئنیش یاییلماسینی، اونون کوتله‌یه تاثیری و نوفوذونو، دوغرو یول گؤستره‌نی اولدوغونو سؤیله‌ییردی:
" ادبیات بیر میلتین روشد (دوغرو یولا گئتمک) و بولوغونو (یئتکینلیک) گؤستریر و حیاتی-ایجتیماعیه سینی تصویر قیلار بیر آیینه اولدوغو کیمی، عئینی زاماندا او میلتین ترقّی‌سینه ده خیدمت ائله‌مکله مووظف‌دیر " .
" ادبیات رهبردیر " سؤیله‌ین م.ا.رسولزادهنین ادبی، علمی، سیاسی فعالیتی ایله تانیش اولارکن بللی اولدو کی، او ادبیاتلا موتمادی مشغول اولماسا دا بو ساحه‌یه ده مئیل ائده‌رک هر آن اونو دیقّت مرکزینده ساخلاییب. ادیب ادبیاتین اینکیشافی اوچون ساغلام تنقیده اوستونلوک وئره‌رک یازیردی:
" ادبیات رهبردیر. رهبرین نؤقصانی رهرو‌لرین (حقیقت یولونو توتان) خوسرانینه (نؤقصان، گوناه) مؤوجود اولور. بونا گؤره ده موتمادیناً میلت‌لرده ادبیات حیاتین بوتون وقعه لرینی تنقید ائتدیگی کیمی اؤزونو ده تنقید ائدر. چونکی اؤزو ده حیاتین بیر وقعه‌سی‌دیر. اینسان‌لارا تنقیدی-نفس اؤیره‌دن ادبیات اؤزونو تنقید ائتمه‌سه ایدی عالیمی-بی‌عمل مقامیندا قالار ایدی " .
چوخ‌شاخه‌لی و چوخ‌ساحه‌لی یارادیجی‌‌لیغا مالیک اولان م.ا.رسولزاده قلمینی ادبی-تنقیدی و ادبیاتشوناس‌لیغین دا بیر چوخ ژانرلاریندا سینامیشدیر. اونون قلمینده ادبی-تنقید و ادبیاتشوناس‌لیق بدیعی یارادیجیلیغیندا اولدوغو کیمی آذربایجان ایستیقلالیتی پروبلمینه یؤنلدیلمیشدیر. بوتون بونلارلا یاناشی ادیبین دیگر اثرلری ده وار کی، اونلار بو گونده ادبیاتشوناس‌لاریمیز طرفیندن یوکسک قییمت‌لندیریلیر. مثلا، " آذربایجان شاعیری نیظامی " ، " آذربایجان کولتور گلنک‌لری " ، " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " ، "چاغداش آذربایجان تاریخی " و س. اثرلری آذربایجان ادبیاتی‌نین، ادبی موحیطی‌نین عومومی منظره‌سینی چوخ گؤزل، اوبیئکتیو و اطرافلی جانلاندیرماقلا یاناشی کلاسیک‌لرین ادبی مؤوقعیینی موعین‌لشدیریر. مؤلیف بو اثرلرینده آذربایجان ادبیاتی‌نین کلاسیک‌لریندن اولان داهی ن.گنجوی، م.ف.آخوندزاده، م.جلیل، م.ع.صابر و باشقالاری‌نین یارادیجیلیغی، آذربایجان ادبیاتینداکی رولو حاقیندا گئنیش معلومات وئریب. ج.محمدقولوزاده یارادیجیلیغینا یوکسک قییمت وئرن ادیب اونون " اؤلولر " پیئسینی " آذربایجان ساتیریک ادبیاتی‌نین شاه اثری " آدلاندیریردی.
1903-جو ایلدن آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین دئوریلمه‌سینه قدرکی دؤورده داها چوخ ادبی-تنقیدی، سیاسی-پوبلیسیستیک مضمونلو مقاله‌لره اوستونلوک وئرن ادیب خالقین مدنی اینکیشافیندا، میلّی ایستیقلالین تبلیغینده ادبیاتین میثیل‌سیز رول اوینادیغینی دؤنه-دؤنه بیلدیریردی. اونا گؤره ده پروف. ش.حسین‌اوف بو زنگین ایرث حاقیندا بئله دئییر:
" میلّی ایستیقلال حرکاتیمیزین لیدری، تورک و ایسلام دونیاسیندا ایلک حقیقی دموکراتیک جومهوریتین یارادیلماسی ایشینه و فعالیتینه باشچیلیق ائتمیش، گؤرکملی دؤولت و سیاست خادیمی، ایستعدادلی قلم اهلی اولان م.ا.رسولزادهنین هم سیاسی، هم ده بدیعی ایرثی بو گون موستقیل دؤولتیمیزی، گنج جومهوریتیمیزی قورویوب ساخلاماق اوچون چوخ آکتوال و اهمیتلی‌دیر. باخ ائله بونا گؤره ادیبین ایرثی بوتؤولوکله تدقیقاتا جلب ائدیله‌رک گنجلره تدقیق، تبلیغ ائدیلمه‌لی‌دیر " .
آذربایجان ایستیقلال تاریخینده موستثنا خیدمت‌لری اولان، خالقیمیزین بؤیوک اوغلو م.ا.رسولزاده ایرثی‌نین یئنی تفکّور ایشیغیندا، جیدی، اوبیئکتیو و سیستملی شکیلده آراشدیریلماسی بو گونون علمی-نظری فیکری قارشیسیندا دوران ان موهوم وظیفه‌لردن بیری‌دیر. موستقیل لیگیمیزین یئنیدن برپا ائدیلمه‌سی نتیجه‌سینده ادیبین هر طرفلی فعالیتی او جومله‌دن یارادیجیلیق فعالیتی ده اوبیئکتیو اولاراق تدقیقاتا جلب ائدیلمیشدیر. مؤلیفین بو مؤوضودا ترجومه ائتدیگی دیگر بیر سئویملی اثری ده فرانسه یازیچیسی آلفونس دودهنین "سونونجو درس" حکایه‌سی‌دیر. آلمان‌ین پاریسی ایستیلاسی علئیهینه یازیلمیش اولان حکایه‌ده فرانسه خالقی‌نین ایستیقلالیتی اوغروندا موباریزه‌سی، غلبه‌یه اینامی اؤز بدیعی عکسینی تاپمیشدیر. لرمونتوفون "اسماییل بیگ" پوئماسیندا اولدوغو کیمی بورادا آزادلیق روحونون گوجو بؤیوک موتفکّیرین دیقتینی اؤزونه چکدیگیندن او، اثری آنا دیلینده سسلندیرمگی مقصده اویغون حساب ائتمیشدیر.
مطبوعاتدان بیزه بللی‌دیر کی، م.ا.رسولزاده 20. عصرین اوّل‌لرینده بیر نئجه ایل ایرانین موختلیف شهرلرینده یاشامیش، اورانین سیاسی-ایجتیماعی حادیثه‌لری، ادبی موحیطی ایله یاخیندان تانیش اولموشدور. هله 1909 –جو ایلده " ترقّی " قزئتی‌نین باکی موخبیری کیمی بیر مودت ایرانین اکثر شهرلرینده اولاراق اطرافدا باش وئرن حادیثه‌لره ژورنالیست، پوبلیسیست گؤزویله باخمیش، حادیثه‌لره بیر سیاستچی کیمی یاناشمیش و بیر-بیریندن ماراقلی مقاله‌لر یازاراق قزئته گؤندرمیشدیر. 1911-جی ایلده ایسه م.ا. رسولزاده ایراندا " ایران نو " قزئتی‌نین چاپینا نایل اولور. بو زامان ایراندا باش وئرن هر بیر حادیثه حاقیندا یئترینجه معلومات الده ائدن ادیب شاه دؤورونده خالقین، ساده، زحمتکش اینسان‌لارین نئجه آغیر شرایتده یاشاماسی‌نین شاهیدی اولوب.
عومومیتله، م.ا.رسولزاده یارادیجیلیغینا دیقت یئتیرنده شاهیدی اولوروق کی، اونون بیر چوخ پوبلیسیستیک یازی‌لاری دا کسکین سوژتینه، فورماسینا، یازی طرزینه گؤره بدیعی اثری خاطیرلادیر و بونلارین موعین قیسمی قئید-شرطسیز نثر نومونه‌سی کیمی قبول ائدیلیر. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو خوصوصیت‌لری اساس توتان بعضی تدقیقاتچی‌لارین یازی‌لاریندا " م.ا.رسولزاده آذربایجان موهاجیرت نثری‌نین آپاریجی شخصیتی کیمی تقدیم اولونور " . بو دا اوندان ایره‌لی گلیر کی، مؤلیف اثرلری‌نین ژانرلارینی موعین‌لشدیرمگه او قدر ده مئیل گؤسترمه‌میشدیر. اونا گؤره ده مؤلیفین بیر چوخ اثرلری یانلیش اولاراق پوبلیسیستیک اثر کیمی تقدیم ائدیلمگه باشلامیش و یاخود دا بو ایستیقامتده سیستملی قئیدلر آپارمیشدیر.
بیر فاکتی دا قئید ائدک کی، بیر نئجه اجنبی دیله موکمل صاحیب اولان م.ا. رسولزاده هم ده ترجومه یارادیجیلیغی ایله ده مشغول اولموشدور. روس، لهستان، فرانسه، تورک، آلمان، فارس دیل‌لرینی بیلن ادیبین ترجومه یارادیجیلیغی دا گئنیش و رنگارنگ‌دیر. اوروپادا موهاجیرت دؤورونده مؤلیف بو دیل‌لرین کؤمگی ایله دؤورو مطبوعاتدا مونتظم چیخیش‌لار ائتمیش و کلاسیک‌لردن ترجومه‌لر ائده‌رک یارادیجی‌لیغینی داها دا زنگینلشدیرمیشدیر.
عومومیتله، م.ا.رسولزادهنین ترجومه یارادیجیلیغیندا بدیعی ادبیات اساس و آپاریجی رول اویناییر. بئله کی، بو ایستیقامتده کی فعالیتی ل.تولستوی، م.لرمونتوف، آ.کریلوف،م.ف.داستایئوسکی، آ.دوده، آ.بلوم، ج.افغانی کیمی ادیب‌لرین فعالیتی ایله باغلی‌دیر.
سجیه‌وی حالدیر کی، ادبی یارادیجیلیغینین دیگر ساحه‌لرینده اولدوغو کیمی بورادا دا مقصده یؤنلو حرکت ائدن مؤلیف ترجومه‌یه ترجومه خاطیرینه یاناشمامیشدیر. او، هئچ ده تصادوفی اثرلری دیلیمیزه چئویرمه‌میشدیر. عکسینه ائله مؤلیف‌لرین یارادیجی‌لیق‌لارینا موراجیعت ائتمیشدیر کی، اونلارین اثرلری آزادلیق روحو، ایستیقلال مفکوره سی ایله زنگین‌دیر. بو آذربایجاندا و بوتون قافقازدا یوکسلن ایستیقلال حرکاتینا کؤمک و ایستیقلالچی‌لیق مفکوره‌سینی تبلیغ ائتمک مقصدی گودوردو. اثرده کی آزادلیق روحونون، ایستیقلال موباریزه سی‌نین گوجو بؤیوک موتفکّیرین دیقتینی اؤزونه چکدیگیندن او، اثری سئوه-سئوه ترجومه ائتمیش و اونون ایستیقلال موباریزه سینده بؤیوک رول اوینایاجاغینی قئید ائتمیشدیر.
ادیب " آذربایجان شاعیری نظامی" مونوقرافی‌سینی یازارکن ده اوّلجه اثره داخیل ائتدیگی فارسجا پوئتیک پارچالارین تورکجه سطری ترجومه‌سینی وئرمیش، لاکین تدقیقات اوزرینده ایشینی داوام ائتدیررکن سطری ترجومه‌لری پوئتیک ترجومه‌یه چئوره بیلمیشدیر. م.ا.رسولزادهنین بو دیقته‌لاییق ترجومه لری " آذربایجان شاعیری نظامی " مونوقرافی‌سی‌نین سونوندا " نظامی‌دن چئویرمه‌لر " بؤلمه‌سینده وئریلمیشدیر.
بیلدیگیمیز کیمی، م.ا.رسولزاده 20-جی یوزایل‌لیگین ایلک اون ایل‌‌لیگینده ادبی عالمه گلمیش و ایلک چیخیش‌لارینی دؤورو مطبوعاتدا ائتمیشدیر. داها چوخ " هومّت " ، " تکامول " ، " ترقی " ، " حقیقت " ، " یولداش " ، " ایرشاد " ، " ایقبال " ، " تزه حیات " ، " صدا " ، " میلّی بیرلیک " ، " دیریلیک " ، " آچیق سؤز " ، " ایستیقلال " ، " قورتولوش " ، " آذربایجان " و س. قزئت و درگی‌لرده موختلیف ژانردا یوزلرله یازی‌لاری چاپ اولونموشدور. لاکین بونونلا یاناشی ائله همین دؤورو مطبوعاتدا ادبی-بدیعی ژانردا یازدیغی یازی‌لارینی دا ایلک اولاراق بو مطبوعات اورقان لاریندا درج ائتدیره‌رک اوخوجولاری‌نین ایختیارینا وئرمیشدیر. دئمه‌لی دؤورو مطبوعات اونون یالنیز ژورنالیست، پوبلیسیست کیمی دئییل هم ده، بیر یازیچی، ادبیاتشوناس عالیم کیمی یئتیشمه‌سینده، تانینماسیندا چوخ موهوم رول اوینامیشدیر.
اونا گؤره ده تدقیقاتچی‌لار قئید ائدیرلر کی، " م.ا.رسولزادهنین یارادیجیلیغینین ان زنگین قولونو نظری-استتیک، ادبی-تنقیدی و ادبیاتشوناس‌لیقلا باغلی اولان آراشدیرمالاری تشکیل ائدیر. بؤیوک موتفکیرین یارادیجیلیغینین دیگر ساحه‌لری کیمی بو قولو دا ایندی‌یه کیمی هر هانسی شکیلده تدقیقات اوبیئکتینه چئوریلمه‌دیگی اوچون اؤیره‌نیلمه میش قالمیشدیر. بو ایسه میلّی ادبی-استتیک فیکیرده موعین طبیعی بوشلوغون یارانماسینا، بو و یا دیگر مسله‌لرله باغلی بیرطرفلی حؤکم و قناعت‌لرین مئیدانا گلمه‌سینه ایمکان وئرمیشدیر " .
قلمینی ادبیاتشوناس‌لیغین بیر چوخ ژانرلاریندا سینامیش مؤلیف هر بیر ژانردا آذربایجان ایستیقلالیتی پروبلمینه توخونموشدور. ایستر دوغما وطنینده، ایسترسه ده موهاجیرتده آذربایجانی تانیتماق، تبلیغ ائتمک، اونون چوخ‌عصرلیک مدنیتینی اوزه چیخارماق، آراشدیرماق، بیر سؤزله منسوب اولدوغو مملکتین وارلیغینی، مؤوجودلوغونو تصدیق ائتمک فیکریله قلم چالمیشدیر. ائله بونا گؤره ده " م.ا. رسولزادهنین ایجتیماعی-سیاسی مؤوضولو ائله جیدی بیر اثری یوخدور کی، بو و یا دیگر درجه ده ادبیاتشوناس‌لیقلا باغلانماسین، عئینی زاماندا، بونا قارشیلیق ائله بیر ادبیاتشوناس‌لیق اثری ده یوخدور کی، اورادا آذربایجان ایستیقلالی پروبلمی قویولماسین " .
ادبی عالمده ساغلام تنقیده هر آن یاخشی موناسیبتله یاناشان مؤلیف هله 1906-جی ایلده یازیردی کی:" تنقیدسیز هئچ بیر صنعت، هئچ بیر میلت ترقّی ائتمه‌میشدیر" دئیه‌رک ساغلام تنقیده اوستونلوک وئریردی. بو فیکیر مؤلیفین یارادیجیلیغیندا ساده‌جه تِز اولاراق قالمامیشدیر. او، ایستر بدیعی، ایسترسه ده سیاسی فعالیتینی بو زمینده کؤکله‌میش و سونا کیمی ده بونا صادیق قالمیشدیر.
م.ا.رسولزاده تدقیقات اثرلرینده آذربایجان ادبیاتی و مدنیتی‌نین تنقیدی و تبلیغی مسله‌سینه ایستیقلال اوغروندا موباریزه قدر بؤیوک اهمیت وئریردی. اؤز دوغما وطنیندن موهاجیر ائتمگه مجبور قالان ادیب سونرالار دا ادبی پروسه ایله دایم باغلی اولموش، تورک انسیکلوپدیسی، تورک دیل قورومو ایله یاخیندان علاقه ساخلامیشدیر. اونا گؤره ده ادیب ادبی-استتیک و نظری-مدنی گؤروش‌لرینی باشلیجا اولاراق " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " ، " عصریمیزین سیاووشو " ، " آذربایجان کولتور گلنک‌لری " ، " آذربایجان شاعیری نظامی " کیمی نیسبتاً ایری‌حجیملی مونوقرافیک تدقیقات‌لاردا عکس ائتدیرمیشدیر. مؤلیفین تورک، آلمان، فرانسه، اینگیلیس،لهستان، رومن، روس، فارس و باشقا دیل‌لرده چاپ اولونموش تاریخی-سیاسی مؤوضولو 30-دان چوخ کیتابینی و یوزلرله مقاله لرینی ادبیاتشوناس‌لیقلا باغلایان خطلر گوجلودور.
م.ا.رسولزادهنین ادبی-نظری مقاله‌لرینه گلدیکده ایسه بونلار دا مؤوضوسونا گؤره موختلیف و رنگارنگ‌دیر. بئله کی، مقاله‌لرین بیر قیسمینده عومومی کولتورولوژی، ادبیات و سیاست مسله‌لریندن بحث ائدیلیر؛ ایکینجی بیر قیسمی کلاسیک و چاغداش آذربایجان ادبیاتی‌نین آیری-آیری نومونه‌لرینه، یاخود ادبیاتیمیزین موختلیف پروبلم‌لرینه حصر اولونوب. همین مقاله‌لرین اوچونجو قیسمینده فولکلور، دؤردونجو قیسمینده گونئی آذربایجان ادبیاتی و موهاجیرت ادبیاتی تدقیق ائدیلمیشدیر. ادیبین مقاله‌لری‌نین موهوم بیر حیصه‌سینی شووری دؤورو آذربایجان ادبیاتیندا میلّی کؤکدن اوزاقلاشما مئیل‌لری‌نین، روس لاشدیرما سیاستی‌نین تنقیدی تشکیل ائدیر. بوتون بو سادالادیغیمیز فاکت‌لار بیر داها ثوبوت ائدیر کی، م.ا.رسولزاده ادبی موحیطده ده ساغلام تنقیدی هر آن اساس گؤتورموشدور.
بونون اوچون مؤلیفین ادبی عالمه گلیشی‌نین ایلک ایل‌لرینه دیقت یئتیرمک یئرینه دوشردی. بئله کی، ادیب هله ایلک مطبوع یازی‌لاریندا میلّی مدنیتین فورمالاشماسی پروسه‌سینی خالقین معاریف‌لنمه سی و مکتب‌لرین میلّی‌لشدیریلمه‌سی مسله‌لریندن آیری توتموردو. او، تزاریزمین بو ساحه‌ده موسلمان لارا قارشی توتدوغو عدالت‌سیز مؤوقعیی تنقید ائدیردی. " مکتب و مدرسه " آدلی سیلسیله مقاله‌لرینده بو پروبلمی داها قاباریق شکیلده قویور و حلی یول‌لارینی گؤستریردی. ائله اونا گؤره ده مؤلیف قافقاز معاریف مودیری رودولئو جناب‌لارینا محض آنتی میلّی مؤوقعیینه گؤره ریشخندله یاناشیر و تنقید ائدیردی.
مؤلیفین بو مقاله‌سی ایله تانیش اولارکن شاهیدی اولوروق کی، مؤلیف فیکیرلرینی ساده و آجیق شکیلده اوخوجولارینا چاتدیراراق اونلاری میلّی مسله‌ده داها دیقتلی اولماغا سسله‌ییر. ادیب همین مقاله‌ده ایدیعا ائدیردی کی، باشلیجا اولاراق تورک-تاتار قؤوومونه منسوب اولان روسیه موسلمان‌لاری‌نین میلّی مدنیتینی فورمالاشدیرماق، عومومیتله، بو ساحه‌ده نه‌یه ایسه نایل اولماقدان اؤترو آرالارینداکی بیرلیگین ضرورتینی درک ائتمه‌لی دیرلر. او، تورک خالق‌لاری‌نین واحید مدنیته مالیک اولدوغونو ایدیعا ائدیر، آرالارینداکی عومومی، آپاریجی مقام‌لارین قاباردیلماسینا، اینکیشاف ائتدیریلمه‌سینه طرفدار چیخیردی.
مؤلیف ایستر وطنده یازیب-یارادارکن، ایسترسه ده موهاجیرتده اولارکن بو فیکیرلرینه صادیق قالمیش و مطبوعات، ادبیات واسیطه‌سیله هر آن بونلاری تبلیغ ائتمیش، قلم، مسلک یولداش‌لارینی دا بونا سسله‌میشدیر.
بئله‌لیکله، بیر داها قئید ائتمک یئرینه دوشردی کی، م.ا.رسولزاده ادبی-بدیعی یارادیجیلیغیندا دا سیاسی فعالیتینده اولدوغو کیمی اساس عامیل کیمی خالقی‌نین اینکیشافینی، ایستیقلالینی، آزادلیغینی اساس گؤتورموشدور و بو مقصدله ده عؤمرونون سونونا کیمی یازیب-یاراتمیشدیر. ایلک قلم تجروبه‌سی اولان حکایه و پیئس‌لرینده میلّی-آزادلیق روحونو، ظولمه، کؤله‌لیگه، مظلوم‌لوغا اعتیراض دویغولارینی، فیکیرلرینی بو اثرلرینده ده گؤروروک.
آذربایجاندا، ایراندا، تورکیه‌ده باشلانان ایجتیماعی-سیاسی حرکات‌لار دا یاخیندان ایشتیراکی م.ا.رسولزادهنین دونیاگؤروشونده سورعتلی دییشیکلیک لره سبب اولور. معاریفچی مؤوقعده دایانان، خالقی دوچار اولدوغو بلالاردان علمه، تحصیله یییه‌لنمکله قورتارماغین مومکون‌لوگونه اینانان ادیب سونرالار بونو سیاسی موباریزه یولو ایله داوام ائتدیرمگی تبلیغ ائدیردی.
ائله اونا گؤره ده ایل‌لر سونرا م.ا.رسولزاده خالقین سیاسی شوعورونون اویانماسیندا و یوکسلدیلمه‌سینده مطبوعاتین، خوصوصاً ده ادبیاتین اهمیتینی یوکسک قییمت‌لندیریردی. او، " آذربایجان جومهوریتی " اثرینده میلّی مطبوعاتین، ادبیاتین تاثیری ایله عصرین اوّل‌لرینده جمعیتین هر ساحه‌ده اینکیشافیندان و بو اینکیشافا بدیعی سؤزون تاثیریندن بحث ائده‌رک بیلدیریردی کی: " میلّی و ایجتیماعی فیکرین فورمالاشماسیندا اونلارین چوخ بؤیوک رولو وار " .
" ادبیاتین خلقی‌لیگی مسله‌سی ده ادبیات و سیاست پروبلمی‌نین موهوم طرف‌لریندن بیری‌دیر " . بو مسله‌یه اؤزونون موناسیبتینی بیلدیرن م.ا.رسولزاده ادبیاتین خالق آراسیندا گئنیش یاییلماسینی، اونون کوتله‌لره تاثیرینی و نوفوذونو واجیب عامیل‌لردن بیری حساب ائدیردی. بو حاقدا ایسه مؤلیف " آذربایجان کولتور گلنک‌لری " اثرینده گئنیش بحث ائدیر. او بورادا بؤیوک موتفکّیر عالیم، دراماتورق م.ف.آخوندوف یارادیجی‌لیغیندان، ساتیریک ژورنالیستیکامیزین شاه اثری ساییلان "موللا نصرالدین " درگیسیندن و اونون امکداش‌لاریندان صؤحبت آچاراق فیکیرلرینی بیر داها تصدیق ائدیر. مؤلیف بو اثرده ساتیریک شعر مکتبی‌نین یارادیجیسی اولان م.ع.صابرین میلّی اویانیشیمیزداکی خیدمت‌لرینی یوکسک قییمت‌لندیریر و رومانتیک شاعیر م.هادی‌نین یارادیجیلیغینا دا موناسیبت بیلدیریر.
هر بیریمیزه بللی‌دیر کی، یازیچی و ادبیاتشوناس عالیم کیمی، م.ا.رسولزادهنین میلّی ادبیاتیمیزین و مدنیتیمیزین اینکیشافیندا رولو دانیلمازدیر. " 1905-1917-جی ایل‌لر آراسیندا آذربایجان ادبیاتیندا میلّی اویانیشین گؤرونمه‌میش بیر شکیل آلدیغینی اعتیراف ائتمکله برابر، م.ا.رسولزاده بو یوکسه‌لیشین آذربایجان ادبیاتینا و مدنیتینه گتیردیگی یئنی-یئنی مؤوضولار، ژانرلار، فورمالار اوزرینده دایانیر " .
م.ا.رسولزاده 20. عصرین اوّل‌لرینده آذربایجان خالقی‌نین میلّی اویانیشینی، ادبیاتین اینکیشافینی و چیچکلنمه‌سینی هر شئیدن اول اوچ اؤلکه ده روسیه‌ده، ایراندا و تورکیه‌ده اولان سیاسی-ایجتیماعی حادیثه‌لرله باغلاییر و بو حادیثه‌لره تبلیغات واسیطه‌سیله ادبیاتین بیر تکان وئرمه‌سینی قئید ائدیردی. ائله آذربایجاندا دا 20-جی یوزایل‌لیگین اوّل‌لرینده یارانان ایکی ادبی مکتبین؛ رومانتیک‌لر و رئالیست‌لر ادبی مکتب‌لری‌نین ادبیاتیمیزین، مطبوعاتیمیزین، مدنیتیمیزین اینکیشافیندا نئجه بؤیوک رول اویناماسی بو گون ده هر بیریمیزه بللی‌دیر. هر ایکی ادبی مکتبین نوماینده‌لری ادبیاتیمیزدا هم فورما، هم مضمون یئنی‌لیگی ائتمکله یئنی‌لیک‌لره سبب اولدولار. بئله‌لیکله، آذربایجان ادبیاتیندا یوکسک بیر اینکیشاف باش وئردی. طبیعی بو اینکیشاف دا رومانتیک ادبی مکتبی‌نین نوماینده‌سی اولان م.ا.رسولزادهنین ده چوخ بؤیوک کؤمگی اولدو.
قرنفیل دونیامین قیزی
کؤچورن: عباس ائلچین
آلفونس دودهنین "سونونجو درس" حکایه‌سی، محمدامین رسولزادهنین ترجومه‌سینده
سونونجو درس
آلفونس دوده
صاباحکن مکتبه گئجیکمیشدیم. موعلیمین سرزنیشیندن (دانلاغیندان) قورخوردوم. موعلیمیمیز موسیو هامل بو گون بیزدن قواعیدی فعلی (فعلی صیفت‌لری) سوراجاقدی. من بو درسی یاخشی بیلمیردیم. هله اوّلینجی کلمه‌لری تامامیله یادیمدان چیخمیشدی. عقلیمه گلدی کی، بو گون اصلینده مکتبه گئتمه‌ییب گزمگه قاچیم.
هاوا دا بو فیکریمه موساعید، اولدوقجا صاف و ایستی ایدی. چایین کناریندان توتوب مئشه‌یه قدر سریلن چمنلیک یام‌یاشیل ایدی. چمنلیکده اوخویان قومرولارین گؤزل بیر موسیقی‌‌سی، وجده گتیرن نغمه‌لری ده آدامی باشدان چیخاریردی. تاختا کارگاهی‌نین او بیری طرفینده کی ریپر چمنزاریندان دخی سان گؤرن پروسیا عسگری‌نین مارشی اطرافا اینعیکاس ائدیردی.
طبیعتین موحیّا ائله‌دیگی (یاراتدیغی) بو منظره البته کی، تصریفی افعال قایداسیندان داها زیاده خوشوما گلیردی. معه‌مافیه (بونونلا بئله) بیر آز تردّود ائتدیم. مکتبدن قاچماق فیکریندن واز کئچیب دوغروجا مکتبه طرف یوللاندیم.
کندخودانین ائوی یانیندان کئچیرکن بیر چوخ جماعتین اعلان تاختاسی‌نین قاباغیندا ییغیلدیغینی گؤردوم. ایکی ایلدن بری بوتون قارا خبرلر بو تاختا واسیطه‌سیله بیزه یئتیشیردی. سینیقلیق، مغلوبیت، تعلیقات (وئرگی‌لر) و سایر دؤولت احکامی (حؤکم‌لری) هامیسی بورادا نشر اولونوردو. اؤز-اؤزومه دئدیم کی، گؤره‌سن، یئنه نه وار؟ بو آندا دمیرچی واختر ایله شاگیردینی گؤردوم کی، اعلانی اوخویوردو. منی گؤرجک چاغیردی و دئدی کی:
- بالاجا، چوخ دا تلسمه مکتبه واختیندا چاتارسان!
من خیال ائتدیم کی، دمیرچی منیم گئجیکدیگیمی گؤروب ایستهزا ائدیر. بونا گؤره آیاق ساخلامادیم. هامان قاچاراق، یویورک اؤزومو مکتبین حَیطینه یئتیردیم.
درس باشلامامیش اولسایدی، هرگونکو کیمی اوشاق‌لارین سسینی تا کوچه‌دن ائشیتمه‌لی ایدیم. چونکی همیشه درسین ایبتیداسیندا اوشاق‌لارین قیل وقالی کوچه‌یه قدر گئدیر، میزلر آچیلیب-قاپانیر، درس اوستونده موباحیثه‌لر اولونار، بونلارا هردن‌بیر موعلیمین سَتّاره (خطکش) ایله ماسا اوزرینه ووروب:
- بیر آز ساکیت اولون! - دئیه باغیرماسی دا علاوه اولوناردی. حالبوکی، ایندی نه سس وار ایدی، نه صدا. منی آرتیق خوف گؤتورموشدو. مادام کی، سس-صدا یوخدور، دئمک کی، درس باشلانمیشدیر. ایندی بوتون غئیرتیم بونا مونحصیر ایدی کی، بیر تؤور ایله اؤزومو درس اوتاغینا سالیم کی، موعلیم خبر توتماسین.
پنجره دن گؤروردوم کی، یولداش‌لاریم اؤز سیرالاریندا اَیلشمیشلر. موسیو هامل ده اؤز دهشتلی ستّاره‌سینی قولتوغونا ووروب او طرف-بو طرفه گزیر. ایندی گرک کی، قاپینی آچیب بو سوکوتی-تام ایچینده اؤز سیراما اوتورام. آرتیق نه درجه‌ده قورخوب و نه اندازه‌ده قیزاردیغیمی اؤزونوز تصوّور ائدینیز.
نتیجه ده اؤیله اولمادی. موسیو هامل آجیقلانمادان منه باخدی و مولایمتله دئدی کی:
- تئز اول، بالاجا فرانس، یئرینی توت. آز قالمیشدی کی، سنسیز درسی باشلایاق!
من هامان یئریمی توتدوم، بیر آز قورخوم گؤتورولدوکدن سونرا باخدیم کی، موعلیمیمیز قشنگ گؤی موُندیرینی گئیمیش، یاخاسینا ظریف بیر قالستوک تاخمیش و تووظیفی-موکافات (وظیفه موکافاتی)، بایرام و سایر بؤیوک گونلره مخصوص قیزیل سورمه‌لی قارا پاپاغینی باشینا قویموش، بونلاردان باشقا دئسک درس اوتاغی‌نین دا باشقا بیر جیلوه‌سی و منظره‌سی واردیر.
هر شئیدن زیاده نظر دیقتی جلب ائدن بیر شئی واردی کی، او دا کند اهالیسیندن بیر جمعین عادتاً بوش قالان دال سیرالاردا اوتورموش اولدوقلاری ایدی. اونلار دا بیزیم کیمی ساکیت و صامیت اوتورموشلاردی. هاوزِر اؤزونون او اوچ‌کونجلو پاپاغی ایله مدرسه‌نین سابیق موعلیمی، قدیم پوستا مأمورو و سایر شخص‌لر دخی بورادا ایدیلر. اونلارین هامیسی اولدوقجا غمگین و موتأثیر ایدیلر. هاوزِر اؤزو ایله برابر کنارلاری دیدیلمیش کؤهنه بیر الیفبا کیتابچاسی دا گتیرمیش و آچیب دیزلری‌نین اوسته سرمیش، گؤزلوگونو ده اونون اوسته قویموشدو.
گؤردوگوم بو فؤوقالعاده احوالاتدان تعجوبده ایدیم کی، موعلیمیمیز موسیو هامل اؤزونه‌مخصوص اولان مؤوقعیه چیخیب منی قبول ائله‌دیگی مولاییم و متین سسله باشلادی:
- اوشاق‌لاریم، بو، سونونجو درسیمیزدیر. برلین‌دن امر گلمیشدیر کی، اِلزاس و لوررِن مکتب‌لرینده آلمانجادان باشقا هئچ بیر شئی اؤیره‌دیلمه سین… تزه موعلیم صاباح بورایا وارید اولار، بو گون سیزین فرانسیزجادان سونونجو درسینیزدیر. خواهیش ائدیرم کی، لازیمینجا دیقّت یئتیره‌سینیز.
بو نئچه کلمه منی مونقَلیب ائتدی (دَگیشدی). آه، زاواللی‌لار! کندخودانین قاپیسیندا اعلان اولونان بو ایمیش!..
من ایندی-ایندی یازی اؤیرنمگه باشلامیشدیم. دئمک کی، آرتیق هئچ بیر شئی اؤیرنه بیلمه‌یه‌جگم. آه، او تلف ائتدیگیم واختلار! آه، او درسدن غایب اولوب دا قوش یووالارینی آختارماغا و یاخود ساآر مئیدانیندا فیرفیرا فیرلاتماغا گئتدیگیم ساعات‌لار!... سیزین اوچون نه قدر موتآثیرم! او واخت صرف-نحویم (گرامریم)، تاریخی-موقدسیم و باشقا کیتاب‌لاریم منه آغیر بیر یوک اولوب نظریمده منفور ایدیلر. ایندی اونلاردان آیریلماق منیم اوچون قدیم دوست‌لاریمدان آیریلماق قدر چتین‌دیر. بو کیتاب‌لار دا موسیو هامل کیمی‌دیرلر. موعلیمیمیز گئده‌جک، آرتیق اونو گؤره بیلمه‌یه‌جگم، تصوور ائتدیگیم سَتّاره لرین آجیسینی اونوتدوروردو. یازیق کیشی!
بو سونونجو درسین احتیرامینا ایمیش کی، موعلیمیمیز یکشنبه‌لره مخصوص اولان یاخشی پالتارلارینی گئیینمیش. ایندی آنلادیم کی، کندین قوجا کیشی‌لری نه اوچون بورایا گلمیشلر و نه اوچون دال سیرادا اوتورموشلار. بو حرکت‌لری ایله اونلار بورایا گلمه‌دیکلریندن موتأثیر اولدوقلارینی گؤستریرلردی. بو، قیرخ ایلدن بری ایندی الیمیزدن گئدن وطنیمیزه خیدمت ائدن موعلیمیمیزه قارشی بیر نؤوع تشکّور ایدی.
من بو خیال‌لارلا (سرگرم) مشغول ایدیم کی، اؤز آدیمی ائشیتدیم. جاواب وئرمک نؤوبتی منه چاتمیشدی. فقط من اوجا سسله غلط‌سیز اولاراق تامام بیر صورتده قواعیدی-فعلی ایضاح ائده بیلمه‌دیم. هامان اوّلینجی کلمه‌لرده حواسیم (حیس‌لریم) قاریشدی، سیرانین کنارینا دایاندیم. بیر نئچه دقیقه تیتره‌دیم، باشیمی قالخیزماغا اوتانیردیم. موسیو هامل حالیمی بؤیله گؤرونجه دئدی:
- بالاجا فرانسیم، من سنی مذمت‌له‌میرم. چونکی اؤزونون نه قدر موعذّب (عذاب چکمیش) اولدوغونو گؤرورم… باخ، گؤر نه‌لر اولدو. هر گون دئییردینیز کی، واخت وار، درسیمی صاباح اؤیرنرم. فقط گؤردونوز کی، صاباح نه‌لر اولور، سونرا نه گلیر…
آه!.. ایشته بو تعلیم ایشینی صاباحا قویماق‌دیر کی، اِلزاسیمیزین بدبخت‌لیگینه سبب اولدو. ایندی اونلارین حاقلاری وار بیزه دئسینلر کی، فرانسیز اولدوغونوزو ایدیعا ائدیرسینیز. حالبوکی نه اؤز دیلینیزی دانیشا بیلیرسینیز، نه ده اؤز دیلینیزده یازا بیلیرسینیز. بیچاره فرانسیم، بو ایشده موقصیر اولان یالنیز سن دئییلسن. بو مذمت‌لر بیزیم هامیمیزا واریددیر. بؤیوک‌لریمیز سیزی لوزومونجا اوخوتدورمادیلار. بیر نئچه قپیک قازانماغی سیزین اوخومانیزا ترجیح وئردیلر. سیزی مکتبدن آلیب اکینه آپاردیلار، فابریکالارا گؤندردیلر. من اؤزوم ده ملامتدن (دانلاقدان) خاریج دئییلم. چوخ واخت اولموردو کی، من سیزی اوخوماق عوضینه باغیمی سووارماغا وادار ائدیردیم، باشیما بالیق اووو دوشنده سیزی بیجا یئره درسدن آزاد ائتمیردیم؟!
سونرا موسیو هامل مؤوضونو دَییشدیردی، فرانسه دیلیندن بحث آچیب بیزه دئییردی کی:
- فرانسه دیلی دونیانین ان شیرین ان فصیح و ان متین بیر دیلی‌دیر. بیز گرک کی، همیشه بو دیلیمیزی ساخلایاق و اونو هرگیز یادیمیزدان چیخارمایاق! زیرا اسارته کئچن بیر میلت اؤز دیلینی الینده ساخلامیش اولارسا، دوشدوگو زیندانین آچارینا مالیک اولموش دئمکدیر.
بعداً (آخیردا) موعلیم صرف-نحو کیتابینی گؤتوروب درسیمیزی اوخودو. من اؤزومون بو قدر یاخشی آنلادیغیما حئیرت ائدیردیم. موعلیم نه دئییردیسه هامان آنلاییردیم. سانکی عؤمرومده بو یاخشی‌لیقدا درس ائشیتمه‌میش و سانکی موعلیمیمیز بو دفعه کی کیمی هئچ بیر زامان درس دئمه‌میشدی. زاواللی آدام گئتمکدن اوّل سانکی بوتون بیلدیک‌لرینی بیر آندا بیزه وئرمک و بیر دفعه ده بوتون معلوماتینی بئینیمیزه سوخماق ایسته‌ییردی.
شیفاهی درس تامام اولدو. یازی درسی باشلاندی. موسیو هامل بو گونه مخصوص سرمشق‌لر (نومونه‌لر) حاضیرلامیش، اونلارین اوزرینده گؤزل بیر خطله یازمیشدی:
" فرانسه، اِلزاس! فرانسه، اِلزاس! "
سیرالارین کنارلارینا آسدیغی بو سرمشق‌لر داملار اوزرینده یئل‌لنن بایاراق‌لارا بنزه‌ییردی. اوشاق‌لارین نئجه بیر هوسله بو سرمشق‌لری ایستینساخ ائتدیک‌لرینی (اوزونو کؤچوردوک‌لرینی) گؤرمه‌لی ایدی. اوتاقدا تام بیر سوکوت واردی. هر شئی صامیت ایدی. آنجاق کاغیذ اوزرینده جیزیللییان قلمین صداسی ایدی کی، بو سوکوتو پوزوردو. کوچه‌دن زرین‌پر آری‌لار اوتاغا داخیل اولورلاردی. آیری واخت اوشاق‌لارین ذهنینی اؤزونه جلب ائدن بو جوجولره دوزجیزگی مشقیله مشغول اولان خیردا اوشاق‌لار بئله اهمیت وئرمیرلردی. اونلار دا وار سسلریله فرانسه یازیسی ظن ائتدیکلری بو جیزگی‌لری تکرار ائتمکله مشغول ایدیلر.
گؤیرچین‌لر دخی مکتبین دامیندا اوتوروب غملی-غملی اوخویورلاردی. من اونلارین سسینی ائشیتدیکده اؤز-اؤزومه دئدیم کی، گؤره سن اونلار بونلاری دا آلمانجا اوخوماغا مجبور ائده‌جکلر؟
آرابیر باشیمی قاباغیمداکی کاغیذدان قالخیزدیقدا گؤروردوم کی، موسیو هامل اوتورموش اؤز ماساسی‌نین شئی‌لرینی گؤتوروب - قویور. سانکی بو موحقّر (تحقیر اولونموش) درسخانه‌سی‌نین بوتون شئی‌لرینی ذهنینه تاپشیرماق ایسته‌ییر. بیر تصوور ائدینیز. بو زاواللی آدام قیرخ ایلدن بری بو اوتاغا مأنوس اولموش (اؤیرنمیش)، همیشه بو پنجره‌نین قاباغیندا اوتوروب حَیطه باخمیش و بو قیرخ ایلین عرضینده عئینی منظره، عئینی ترتیب‌لری گؤرموش، یالنیز تغییر تاپان (خاراب اولان) بیر شئی وارسا او دا مکتب سیرالاری‌نین سورتولوب کؤهنه‌لمه‌سی ایله حَیطده کی قوز آغاج‌لاری‌نین بؤیویوب قول-بوداق آتماسیندان و اؤز الی ایله اکدیگی گول آغاج‌لاری‌نین پنجره بویونجا قالخیب دامین کنارینا قدر اوزاندیقلاریندان عیبارت ایدی.
بونلارین هامیسیندان آیریلماق مجبوریتی‌نین تصوورو و یوخاری اوتاقدا سفر صاندیق‌لاری ایله چامادان‌لاری باغلایان باجیسی‌نین هنیرتیسی زاواللی آداما نه کیمی تاثیر ایجرا ائده بیله‌جگینی ده بیر کره دوشونونوز. دوشونونوز بو آدامین حوزن و کدرینی کی، اللصاباح بورادان دایمی صورتده آیریلاجاقدیر.
بوتون بو روح ازیجی تأثیرلرله برابر موعلیمیمیزین یئنه قووّتی واردی کی، درسینی آخیرا یئتیرسین. مشقدن سونرا تاریخ درسی گلدی.
کیچیک اوشاق‌لار بیر آغیزدان الیفبانی اوخویورلاردی. اوتاغین دال سیرالاریندا اوتوروب دا الیفبا کیتابینی الینه آلمیش اولان قوجا هاوزِر ده عئینگینی گؤزونه ووروب کیچیک اوشاق‌لارلا برابر تهجّی ائدیردی (هؤجه‌له‌ییردی). گؤرونوردو کی، بو قوجا کیشی ده چالیشیردی. قوجانین ایضطیراب تأثیریندن سسی تیتره‌ییردی. بیر درجه‌ده کی، هامیمیزی گولمک، عئینی زاماندا آغلاماق توتوردو.
آه!.. بو سونونجو درسی هئچ بیر واخت اونوتمام… ناگاه کیلسه ساعاتی اون ایکینی ووردو. گون اورتا چاغی ایدی. دوعا اوخوندو. بو اثنادا ایدی کی. مشقدن قاییدان پروسیا عسگرلری‌نین شئیپورلاری‌نین سسی اوجالدی. موسیو هامل موضطریب (هیجانلی) ایدی. رنگی قاچمیش حالدا کورسو اوزرینه چیخیب آیاق اوسته دوردو (موسیو هامل هئچ بیر زامان بو قدر بؤیوک گؤرونمه میشدی) و دئدی:
- دوست‌لاریم! دوست‌لاریم من… من...
موهوم بیر سؤز دئمک ایسته‌ییردی. فقط، بوغازی مینگیرلشیر، سانکی بیر شئی اونو دانیشماقدان منع ائدیردی (قاباغینی آلیردی).
ناگاه موعلیم اوزونو مکتبده کی قارا لؤوحه‌یه چئویردی. الینه آغ بیر تباشیر پارچاسی آلیب بوتون قووّت و باجاریغینی صرفله بؤیوک حرفلرله یازدی:
- یاشاسین فرانسه!
سونرا هامان یئرینده‌جه قالدی. باشینی دیوارا دایادی. آرتیق بیر سؤز دئمه‌دن الی ایله بیزه ایشاره ائتدی کی:
- بیتدی… مورخص‌سینیز…
موترجیم: محمدامین رسولزاده
"ایقبال" قزئتی، 1914 نجی ایل
کؤچورن : عباس ائلچین
قازاق ائلی ( قازاق تورکجه‌سینده چیزگی فیلم)
Қазақ Елі қазақша мултьфильм
Qazaq Eli qazaqsha mýltfılm
قازاق ائلی ( قازاق تورکجه‌سینده چیزگی فیلم)
داستایئوسکی‌نین حکایه‌سی محمدامین رسولزادهنین ترجومه‌سینده
داستایئوسکی‌نین حکایه‌سی محمدامین رسولزادهنین ترجومه‌سینده
قارتال
م.ف.داستایئوسکی
قارتال جینسیندن " قارا قوش " دخی بیر مودّت بیزیم محبس دایره‌سینده یاشادی. کیم ایسه اونو یارالی و ازیلمیش بیر حالدا دایره‌یه (حیطه) گتیرمیشدی. زاواللی اوچا بیلمیردی، ساغ قانادی یئردن سورونور، بیر آیاغی دا آرخاسیندان گلیردی. اطرافداکی ایزدیحامی نئجه دؤنه‌رک قورخونج بیر باخیشلا سئیر ائتدیگینی و اؤز حیاتینی باها بیر قیمته ساتماق اوچون دیمدیگی‌نین نئجه بیر تؤور تهدید اولاراق آچیلیب-یومولدوغونو ایندی ده خاطیرلاییرام.
ایزدیحام اونو سئیر و تاماشادان فراغت ائدینجه قارا قوش بیر آیاغی اوزرینده توللانیر، بیر قانادی ایله چیرپینیر، آخسایا-آخسایا قوشور و دایره‌نین بیر بوجاغینا سیخیشیب قالیردی. بو سورعتله قارا قوش اوچ آی تامام دایره‌ده قالدی و هئچ زامان اؤز بوجاغینی ترک ائتمه‌دی. اوّل‌لری تئز-تئز گلیر، اونا تاماشا ائدیر و " شاریک " کؤپگی دخی اوستونه قیسقیردیردیلار. " شاریک "-ده جسارتله آتیلیر، فقط پَک یاخین گئتمگه قورخوردو. بو ایسه محبوس‌لارین کئیفینه گلیردی.
- وحشی تسلیم اولمور! - دئییردیلر.
سونرا " شاریک " ده قارتالا آرتیقلاماسی ایله اذیت وئرمگه باشلامیشدی. کؤپگین قورخوسو دا آرتیق گؤتورولموش، قیسقیردیلدیغی زامان زاواللی قوشون یارالی قانادیندان یاپیشیردی. قارتال دیمدیگی، جایناغی و وار قووّتیله چیرپینیر، موتعذیبانه (اذیتلی) بیر حالدا مودافیعه اولونور، یارالی بیر پادشاه کیمی اونا تاماشا ائدن‌لری آجیلی بیر باخیشلا سوزوردو. آخیری هر کس یورولور و قارا قوشو اونودوردولار.
مع‌مافیه (بونونلا بئله) هر گون قوشون یانیندا بیر پارچا تزه اتله بیر قاب سو گؤرمک اولاردی. کیم ایسه قارتالی سئویر و اونا گؤز یئتیریردی. اوّل‌لری او، یئمک ده ایسته‌میردی. حتّی بیر نئچه گون یئمه‌دی ده. نهایت، یئمگه باشلادی. فقط، هر حالدا الده و یاخون(یاخین) اینسان حوضوروندا وئریلن یئمک‌لری قبول ائتمزدی. چوخ کره اولدو کی، من اونو اوزاقدان سئیر و تدقیق ائتدیم. اؤزونو یالقیز حساب ائله‌دیگی زامان‌لار، بعضاً بوجاغیدان دیشاری چیخیر و یگیرمی قدم بیر مسافه طی ایله تکرار یئرینه دؤنور. یئنه مؤوقعییندن چیخیر، تزه‌دن عوْودت ائدیردی (گئری‌یه دؤنوردو).
منی گؤرور- گؤرمز قارتال یئرینه قوشور، باشینی آرخایا آتاراق دیمدیگینی آچیر و توکلرینی اورپه‌ده‌رک حربه حاضیرلانیردی. من اونو هر جور تلطیف و نوازیشله اؤزومه رام ائده بیلمیردیم، دیمدیکله‌ییر، چیرپینیر، الیمده کی اتی آلمیر و دایما قورخونج گؤزلرینی گؤزلریمه دیکیب باخیر، بیر آن غفلت ائتمیردی. أوَت، او کیمسه‌یه اعتیماد گؤسترمیر، کیمسه ایله صولح ائتمیر، باریشماز بیر دوشمن قالاراق اؤلومونو گؤزله‌ییردی.
آرتیق ایکی آی اولدو کی، کیمسه قارا قوشو خاطیرلامیر، اونو دوشونموردو. فقط سون گونلرده هر کسده اونا قارشی بیر مرحمت حیسّی اویاندی، قارتالی دایره‌دن خیلاص ائتمگه قرار وئردیلر. محبوس‌لاردان بعضیسی: " اؤلسه ده باری دایره‌ده - محبسده اؤلمه‌سین" دئدیلر.
باشقالاری: " دئمک، آزاد و خشین (سرت) بیر قوشدور، محبس دایره‌سیله تلطوفی (رفتار) - قلب ائده بیلمیر " ، - دئیه بیان ائتدیلر.
بیزیم کیمی دئییل، دئمک، - دئیه بیر باشقاسی علاوه ائله‌دی.
بس گؤرمورسن کی، او قوشدور، بیز آدامیق.
قارتال بیلمیرسینیز، آرکاداش‌لار، اورمان‌لارین پادشاهی‌دیر... - دئیه بوش‌بوغاز اسکوُراتوْف باشلادی... فقط بو کره اونا قولاق آسان اولمادی.
بیر کره ناهاردان سونرا ایدی کی، طبیل وورولدو.
ایشه گیرمک زامانی گلمیشدی. ایشه یئنه قارتالی آلدیلار. دیمدیگینی سیخدیلار چونکی او، مودهیش بیر سورعتده هوجوم ائدیردی. حاصارا ایردیلر، قوشو یولا سالان 20 کیشی فؤوقالعاده بیر ماراقلا قوشون هارایا گئده‌جگینی گؤرمک ایسته‌ییردی. غریبه شئی: هر کس ممنون و موستریح (راحاتلانمیش) کیمی نظره گلیردی.
ائله بیل کی، بیر درجه‌‌یه‌دک اؤزلری آزاد اولوردولار.
قوشو آپارماقدا اولان محبوس:
- عجایب شئی، نه یامان مخلوق، نه یاخشیلیق ائدیرسن ده دیمدیکله‌ییر! - دئیه کمالی-شفقتله قورخونج قوشا باخماقدا ایدی.
میتقا، هایدی، بوراخ گئتسین!
سن او شفقتلی باخیشدانسا، اونا حورّیت وئر، حورّیت، او، مرحمت دوشگونو دئییل.
قارتالی حاصارین اوزرینه چیخاردیلار و اورادان چؤله بوراخدیلار. بو پاییز گونلریندن سویوق و توتقون بیر گونده ایدی. سارالمیش پاییز صحراسیندا کولک آجیقلی فیشقیریق‌لار وئرییوردو. قارتال ساغ اولان قانادی ایله چیرپینماغا و اولانجا قووّتیله قاچماغا باشلادی. ائله بیل کی، بیزدن اوزاقلاشماغا فؤوقالعاده عجله ائدیردی. محبوس‌لار ماراقلا باخیر و هارایا گئتدیگینی تعقیب ائدیردیلر.
بیریسی موتفکّیرانه:
- گؤرویورموسان؟ - دئدی.
- هئچ دؤنوب باخمیر دا- دئیه او بیری علاوه ائتدی.
هئچ بیر دفعه ده اولسون، دؤنمه‌دی، قاچیر.
سنه دؤنوب تشکّورمو ائده‌جک، ظن ائتدین؟ - دئیه اوچونجوسو سوردو...
معلوم! حورّیت! آزاد اولموش!
دئمک، اسوابوْدا!
آرتیق گؤرونمه‌ییر، قارداش‌لار...
هایدی، نه دورویورسونوز!!! - دئیه موستحفیظلر (موحافیظه‌چی‌لر) باغیردی و هامیسی سوکوت ائده‌رک ایشه باشلادیلار.
موترجیمی: م.ا.رسولزاده،
" ایقبال " قزئتی، نؤمره 546، 3 ژانویه، 1914
کؤچورن: عباس ائلچین