ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیآذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده مطبوعات
آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده مطبوعات
آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ۱۹۱۸–۲۰ ایللر بوتون اوّلکی دؤورلره نیسبتاً ان یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی‌دیر. بو دؤورون مطبوعاتی هم کئیفیت، هم ده کمیت باخیمیندان میلّی مدنیتین موهوم ترکیب حیصه‌سی کیمی آذربایجان حیاتی‌نین جانلی سالنامه‌سینه چئوریلدی. ایکی ایل ایچریسینده اؤلکه ده ۱۰۰-ه یاخین آددا قزئت و درگی چیخمیشدیر. جومهوریت دؤورو مطبوعاتی‌نین سجیه‌وی خوصوصیتی تکجه اونون سای گؤستریجی‌سینده دئییل، هر شئیدن اول ایدئیا-مضمون زنگینلیگینده ایدی.
ایدئیا ایستیقامتی
۱۹۱۸–۲۰ ایللر مطبوعاتین ایدئیا ایسیتیقامتی باخیمیندان تخمیناً آشاغی‌داکی کیمی قروپلاشدیرماق اولار:آذربایجان خالق جومهوریتی ایدئیالارینی تبلیغ ائدن میلّی مطبوعات، جومهوریت حؤکومتینه موخالیفتده اولان بولشویک مطبوعاتی، بولشویک مطبوعاتی ایله موخالیفتده اولان اس‌ار-منشویک مطبوعاتی، ارمنی‌لرین آذربایجانا قارشی اراضی ایدیعالارینا حاق قازاندیرماق اوچون جانفشانلیق ائدن ارمنی-داشناک مطبوعاتی، اؤزونو بی‌طرف آدلاندیران و هئچ بیر سیاسی پارتیایا منسوب اولمایان اینفورماتیک قزئتلر، درگی‌لر. لاکین اونلارین ایچریسینده داها رئال حیات قووّه‌سینه و گئنیش اوخوجو آودیتوریاسینا مالیک اولانی آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین ایدئیالارینی تبلیغ ائدن و دستکله‌ین مطبوعات ایدی.[1]
جومهوریت حؤکومتی دؤورونده باکی، گنجه، شوشا، تیفلیس، ایروان و دیگر مدنی-اینضیباطی مرکزلرده چیخان مطبوعات نومونه‌لری تکجه آذربایجان-تورک دیلینده دئییل، روس، گورجو، ارمنی، لهیستان، فارس، آلمان و غئیری دیللرده ده نشر ائدیلیردی.
ادامه مطلب ...
آذربایجانین ایلک قادین قزئتی : ایشیق
آذربایجانین ایلک قادین قزئتی : ایشیق
اون دوققوزنجو عصرین سونو - ییرمینجی عصرین اوّل‌لرینده بیر چوخ اؤلکه‌لرده اولدوغو کیمی، آذربایجاندا دا قادینلارین ایستیثمار و ظولمدن قورتولماسی، معاریف‌لنمه سی، مولکی و سیاسی، ائلجه‌ده ایقتیصادی، سوسیال و مدنی حوقوق‌لاری‌نین الده ائدیلمه‌سی اوغروندا موباریزه باشلامیشدی.
20. یوزایل‌لیگین اوّل‌لرینده قادین مؤوضوسو آرتیق آذربایجاندا ضیالی‌لار طرفیندن گئنیش موذاکیره اولونان ان آکتوال مسله‌لردن بیرینه چئوریلمیشدی. بئله کی، آذربایجان قادینی‌نین ساوادسیزلیغی، همچنین ایجتیماعی و سیاسی حیاتدان تجرید اولونماسی تکجه قادینلارین دئییل، بوتون خالقین حیاتیندا بیر چوخ پروبلم‌لره یول آچمیش و یئنی نسلین مورفّه گله‌جگینی تهلوکه آلتینا قویموشدو.
آذربایجان ضیالی‌لاری آزاد، تام‌حوقوقلو و ساوادلی قادین اولمادان موترقّی جمعیت یاراتماغین، عومومیتله، خالقین پروبلم‌لری‌نین حلّی‌نین مومکون اولمادیغینی آنلاییر و دینی تعصوب‌کش‌لرین هوجوم‌لاریندان چکینمه‌دن جمعیتین دیقّتینی قادین پروبلم‌لرینه یؤنلتمگه چالیشیر، قیزلارین چوخ ائرکن یاشدا زورلا ائولندیریلمه‌سینی، قادینلارین حوقوقی و ایجتیماعی وضعیتی‌نین چوخ آشاغی اولدوغونو تنقید آتشینه توتور و ان اساسی، قادین‌لار اوچون تحصیل اوجاق‌لاری‌نین یارادیلماسی و اینکیشاف ائتدیریلمه‌سی‌نین واجیب‌لیگینی وورغولاییردیلار. ضیالی‌لار، معاریفچی و خئیریه‌چی‌لر چوخ یاخشی آنلاییردیلار کی، قادین ایستر عاییله‌ده، ایسترسه ده جمعیتده اؤزونو ایفاده ائتمک اوچون موطلق تحصیل آلمالی، ایقتیصادی جهتدن تأمین اولونمالی‌دیر.
بو فیکیرلرین گئنیش ایجتیماعیته چاتدیریلماسیندا، قادین حوقوق‌لاری اوغروندا، ساوادسیزلیقلا و ایجتیماعی حیاتدان تجرید اولونما ایله موباریزه‌ده، شوبهه‌سیز، ان بؤیوک رولو آذربایجانین دؤوری مطبوعاتی اویناییردی. آذربایجان میلّی مطبوعاتیندا بو مسله ایلک اؤنجه 1903-جو ایلده گؤرکملی معاریفچی، پوبلیسیست، عالیم محمد آغا شاهتاختیلی طرفیندن "شرقی-روس" قزئتینده قالدیریلیر، داها سونرا "حیات" ، "ایرشاد" ، "یئنی ایرشاد" ، "ترقّی" کیمی قزئت‌لرده ده قادین ساوادسیزلیغی حاقیندا مقاله‌لر درج اولونور، پروبلمین حلی یول‌لاری آراشدیریلیردی. "ملا نصرالدین" درگیسی ایسه قادین آزادلیغی مسله‌لرینده چوخ جسارتله دینی تعصوب‌کش‌لره قارشی چیخیر، چادرانین گؤتورولمه‌سی و قادینلارین کیشی‌لرله تام برابرلیگی اوغروندا موباریزه آپاریر، بو آغریلی مؤوضودا ساتیریک یازیلار و کاریکاتورلار نشر ائدیردی.
1905-1907-جی ایللر اینقیلابی قادین پروبلم‌لری‌نین حلّینه چاغیریش‌لاری داها دا آکتوال‌لاشدیردی. آذربایجان مطبوعاتی قادین‌لارا کیشی‌لرله برابر شکیلده مولکی و سیاسی حوقوق‌لار وئریلمه‌سینه چاغیریر، همچنین قادینلارین آزادلیغی و تحصیلی‌نین اهمیتی‌نین قورآنی-کریمده ده خوصوصیله وورغولاندیغینا دیقت چکه‌رک، دین خادیم‌لری و تعصوب‌کش روحانی‌لری ده اؤز طرفلرینه چکمگه چالیشیردیلار.
آذربایجان مطبوعاتیندا قادین مسله‌سینده ان علامتدار حادیثه دؤورونون ضیالی خانیم‌لارینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرن "ایشیق" آدلی قادین قزئتینین نشری اولدو.
ایلک سایی 22 ژانویه 1911-جی ایلده چیخان "ایشیق" قزئتینین ناشیری پوبلیسیست و حوقوقشوناس مصطفی‌بیگ علی‌بیگوف، رداکتورو ایسه مصطفی بیگین حیات یولداشی، زاقافقازیا اوْلگینسکی مامالیق و گینه‌کولوژی اینستیتوتونون مأذونو خدیجه خانیم علی‌بیگووا ایدی. "ایشیق" قزئتینین نشری آذربایجان مطبوعاتی‌نین قادین آزادلیغی اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌نین تاثیرسیز اؤتوشمه‌دیگینی، قادین آزادلیغی طرفدارلاری‌نین و قادینلارین اؤزلری‌نین آرتیق جیدی بیر ایجتیماعی گوجه چئوریلدیگینی گؤستردی.
قزئتین اوز قابیغیندا اوشاغین الیندن توتاراق گونشین دوغماسینا ایشاره ائدن چادرالی بیر قادین تصویر ائدیلمیشدی. بونونلا قزئت ناشیری اینسان‌لارین خوشبخت گله‌جگی اوچون علم و تحصیلین واجیب‌لیگینه ایشاره ائدیردی. قزئتده دؤوری نشرلرین گله‌جک نسیل‌لر اوچون آکتوال‌لیغی خوصوصیله قئید ائدیلیردی. بئله کی، "ژنرال حاجی زینالعابدین تاغی‌یئف حضرت‌لری‌نین نیطقی. نوروز بایرامی موناسیبتیله" آدلی مقاله‌ده مشهور خئیریه‌چی حاجی زینالعابدین تاغی‌یئوین بو سؤزلری خوصوصیله وورغولانیردی: "اؤولادلاریم! گؤرویورسونوزمو کی، بنیم ساغ الیم دینی-ایسلامین روکنو و مداری-ایفتیخاری اولان قورآنی-عظیم‌‌الشأن‌ین اوستونده‌دیر و سول الیمده توتدوغوم ایسه قزئته‌دیر. اؤولادلاریم! بنیم سیزه آخیرینجی نصیحتیم بودور کی، بو قورآنی همیشه ساغ و قزئته‌یی ایسه سول الینیزده توتوب، میلّته صیدق و صداقت ایله خیدمت ائدسینیز!"
"ایشیق" قزئتینه آذربایجانین موختلیف گوشه‌لریندن مکتوب‌لار، مقاله‌لر، شعیرلر گؤندریلیردی. بو یازی‌لاردا اساساً تحصیل پروبلم‌لری ایشیقلاندیریلیردی. چایقیراقلی نابات خانیم "باجیلاریما بیر نئچه سؤز" آدلی مکتوبوندا یازیردی: "… بیر ناماز سوره‌سی بیلمک ایله تربیه‌لی اولوب، آنالیق مرتبه‌سینه چاتا بیلمریز. اؤیله قادین‌لار بیلیرم کی، هئچ ناماز سوره‌سی ده بیلمه‌ییرلر، معلوم کی، ناماز دا قیلمییورلار، مگر بونلارین حیاتی حیاتمی؟ خئیر، اونلارین حیاتی مئشه‌لرده کی ، اینسان‌لاردان قاچان حئیوان‌لارین یاشاماغینا بنزر، مگر بونا حیات دئنیلیرمی؟ بیز هر بیر طرفدن مظلومه‌لر، دیلسیز-آغیزسیز حئیوان‌لارا بنزه‌ییب، ایستیبداد آلتیندا عؤمروموزو سورویوروز!.. بیز قادین‌لارا مکتب لازیم، علم و معریفت لازیم!.."
هر مقاله‌سینده جمعیته، میلّته، دؤولته خئییرلی، حقیقی بیر وطنداش یئتیشدیرمک اوچون قادینین تحصیللی اولماسی‌نین واجیب‌لیگینی وورغولایان خدیجه علی‌بیگووا آذربایجان خالقی‌نین باشینا گلن بلالارین بؤیوک قیسمی‌نین سببینی محض آنالارین ساوادسیزلیغیندا گؤروردو: "طایفه‌یی-اوناثا علم و تربییه اینسانا سو ایله هاوا کیبی لازیم‌دیر، والله ایسلام بالالاری‌نین محو و نابود اولماغینا هئچ شکّیمیز اولماسین… سیبیریا صحرالاری و حبسخانالار کونج‌لری بیزیم قارداش‌لاریمیز ایله دولوب… آتالارینی، قارداش‌لارینی، آنالارینی و بیری-بیرینی اؤلدورن‌لر کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز. مسجیدلریمیزده اؤکور-اؤکور آغلاییب و اورادان چیخان کیمی گئدیب گوناهی-کبیر ائدن کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز... عولوم و صنایعده هامیدان دالا قالان کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز. اؤز آنا دیلینی دوز و سرراست دانیشا بیلمه‌ین کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز... آروادلاریمیز… تحصیلی-علم و کامالات ائتمگینجه، اؤولادلاریمیزا قایدا ایله تربیه وئریب، ضلالتدن، قارانلیقدان، فقیرلیکدن، حبسخانالاردان و غئیری میلّتلرین تؤهمت و سرزنیش‌لریندن قورتاریب، ایشیغا چیخاردا بیلمه‌یه‌جه‌ییز".
خدیجه خانیم اؤز مقاله‌لرینده موسلمان قادینی‌نین آزادلیق و تحصیلله باغلی حوقوق‌لارینی مودافیعه ائتمکله یاناشی، قادینلارین عاییله ده ایکینجی درجه‌لی رولونا دا ایشاره ائدیردی: "عاییله‌نین صاحیبی کیشی‌دیر. عاییله‌نین خئییر و شری، ناموسو کیشی‌یه عاییددیر. قادین داخیلی-بئیتین زینتی و ایداره مأمورودور. کیشی ایله برابر و تای اولاماز. یعنی ائوده کیشی‌یه لاییق اولان حؤکمران‌لیق ائیله‌یه بیلمز". مسله‌یه بو جور یاناشما قادینلارین تام سربست‌لیگی، چادرانین گؤتورولمه‌سی، قادین‌لارا هر ساحه‌ده کیشی‌لرله برابر حوقوق وئریلمه‌سی طلبینده اولان دیگر ضیالی‌لارین، معاریف‌پرورلرین و ان اساسی، ملانصرالدینچی‌لرین سرت قیناغینا سبب اولوردو.
هم "ملا نصرالدین " درگیسینده، هم ده "ایشیق" قزئتینده بیر-بیرینه قارشی چوخ سرت یازیلار نشر اولونوردو. ملانصرالدینچی‌لر "ایشیق" قزئتینین ناشیری و رداکتورونو ایکی اوزلولوکده گوناه‌لاندیریر، خدیجه علی‌بیگووانین اؤز مقاله‌لرینده شریعته عمل ائتمه‌نین واجیب‌لیگینی هر دفعه قئید ائتمه‌سینه، قادینلارین حیجابلی گزمه‌سینه اولان موثبت فیکرینه قارشی چوخ سرت اعتیراض ائدیردیلر.
درگی‌نین 1911-جی ایله عایید 7-جی ساییندا م.ع. صابر "دؤرد دیللی قیرمانج" آدلی شعیرینده خدیجه خانیمین سؤزو ایله عملی‌نین اویغونسوزلوغونا ایشاره ائدیر:
"ایشیق" قزئتی مودیره‌سی خدیجه خانیم جنابلاری دئییر کی:
" موسلیمه اؤورتلری مستوره اولماق ایستریز"،
ایشته سؤز، ایشته عمل (؟)، ایشته مووافیق بیر مرام.
باشقا بیر مقاله‌ده ایسه "ویزویزا" تخلوصلو مؤلیف "ایشیق"ین، عومومیتله، بوتون فعالیتینی شوبهه آلتینا قویوردو: " آللاه شاهیددیر کی، "ایشیق" باجاردیغی یئره کیمی چالیشیر. اگر آروادلارین آزادلیغی یولوندا چالیشماغی لازیم بیلمیرسه، او دا اونون اؤز ایشی‌دیر".
دیگر بیر مقاله ده ج.محمدقولوزاده کینایه ایله یازیردی: "دوغرودور، باکی‌دا چیخان "ایشیق" قزئتی موسلمان قارداش‌لاریمیزی ایشیقلاندیریر، آما بونو گرک بیله سن کی، چوخ برک ایشیق دا بیر شئی دئییل، آدامین گؤزونو قاماشدیریر".
"ایشیق" قزئتینین رداکتورو ایسه، اؤز نؤوبه سینده، ملانصرالدینچی‌لری "بی‌تربیه و بی‌ویجدان" آدلاندیریردی: "جناب موللا، بؤیله موسلمانین قورآنی-مجیدی‌نین حؤکمونون و میلّی ایشلری‌نین ضیدینه قاریشیب ال آتماغی نه سیزه و نه سیزین کیبی بی‌تربیه و بی‌ویجدان لارا هئچ مصلحت گؤرمه‌ییریک… دوغرودور، ساققالین آغاریبدیرسا دا، لاکین فؤحشدن، بؤهتاندان باشقا، قزئته چیخاردان گوندن ایمدی‌یه کیمی بیر مسلک تاپماییب، آنجاق عولمانین و شریعتین ضیدینه گئدیب، اؤورتلری کوچه‌لرده، تییاترولاردا گزدیرمکلری مظلوم میلته وعظ بویورموسونوز و بونون ثمره‌سی ایسه مئیداندادیر. لعنت، مین دفعه لعنت!...".
"ملا نصرالدین" درگیسی‌نین 18-جی ساییندا درج ائدیلن بیر کاریکاتوردا خدیجه خانیم عکس اولونور کی، اوروپاسایاغی گئییمده، باشیندا بؤیوک شلیاپا، الینی چادرالی قادین‌لارا ساری اوزادیب دئییر: " باخ، موسلمان خانیم‌لاری بئله عیصمتلی و ناموسلو اولمالی‌دیر". ملانصرالدینچی‌لر همین کاریکاتور ایله "ایشیق" قزئتینین رداکتورونون اؤزونون ضیالی و موعاصیر اولماسینا و موسلمان باجی‌لارینی معاریف و آزادلیق یولونا چیخارماق اوغروندا موباریزه‌یه باشلاماسینا رغماً، ایندی گئری آددیم آتماسینا ایشاره ائدیردیلر.
خدیجه خانیمین جاوابی اؤزونو گؤزلتمیر: "هرگاه سیز بؤیله لیباس‌لارین و شلیاپالارین طرفداری ایسنیزسه، بویورونوز کندینیزده اولان بی‌تربیه و بی‌علم آنا و باجینیزی، قوهوم و اقربانیزی گؤتورون تیفلیسه، اورادا اونلارا شلیاپا گئییندیریب تییاترولارا آپارینیز، سونرا سیزین طرفدارینیز موسلمان‌لارا تکلیف ائدینیز. جناب! ایسلام اؤولادینا، خواه اوناث، خواه ذوکور، لازیم‌دیر تربیه، آنا دیلی، شریعتی، وظایفی-بئیتیه‌نی اؤیره‌نیب بیلمک. موسلمان خانیم‌لاری اوچون شلیاپا مسله‌سی هله یوز ایل بوندان سونراکی مسله‌دیر…".
"ایشیق" قزئتینین ناشیر و رداکتورو دیگر معاریف‌پرورلردن فرقلی اولاراق، اهالی‌نین اکثریتینی تشکیل ائدن دینی تعصوب‌کش‌لرین غضبی و نیفرتینه سبب اولمادان قزئتین نشرینه داوام ائتمک اوچون دین خادیم‌لری‌نین ده فیکیرلرینی نظره آلماغا سعی گؤستریردیلر. اونلار دین خادیم‌لرینی قیجیقلاندیرماماغا چالیشیر، بیر چوخ مقاله‌لرده شریعت مسله‌لرینه گئنیش یئر وئره رک، کیشی‌نین قادیندان اوستونلوگونه ایشاره ائدیر و بونونلا دا دین خادیم‌لری‌نین دستگینه نایل اولماغا جهد گؤستریردیلر و موعیّن معنادا بونا نایل ده اولا بیلیردیلر.
بئله شخص‌لردن بیری، مشهور دین خادیمی آخوند موللا روح‌الله محمدزاده قزئتین رداکتورونا مکتوب عونوان‌لایاراق، بو خئییر ایشی دستکله‌دیگینی دیله گتیریردی: "بونلاری غفلت و اطالت دؤشگیندن قالخیزماق و سامعه‌یی-عیبرت‌لرینی آچماق اوچون نیسوانا مخصوص قرائتخانا کیمی خوداپسندانه عمل‌لره ده تشبوث ائتمه‌لی‌ییز... موخدّراتی-ایسلامدان خدیجه خانیمین سعیی ایله باشلامیش بو نیتی-اینسان‌پسندانه ایسلام قادین‌لاری‌نین تحسینینی قازانیب، اؤز ممنونیت‌لرینی ایظهار ایله ریضایت‌لرینی قزئته‌لر سوتونوندا درج ائده‌جکلرینه شوبهه یوخ. بیز ده مُشارالیها‌نین بو یولدا عظیم بیر غئیرت و فداکارلیق گؤسترمگینه راضی‌لیق وئریب، ان صمیمُ‌‌القلب تبریک و ایظهاری-تشکّور ائدیریز".
بئله لیکله، آذربایجاندا ایلک قادین قزئتی هر طرفدن – هم لیبرال اولدوغو اوچون موترقّی ضیالی‌لاردان، هم ده قادینلارین حوقوق‌لارینی طلب ائتمک جسارتینه گؤره دین خادیم‌لری و رادیکال دیندارلاردان گلن هوجوم لارا تاب گتیرملی اولوردو.
بیرینجی‌لر اؤز دوشونجه‌لرینی و تنقیدلرینی مقاله و یا شعیرلرده تقدیم ائدیردیلرسه، ایکینجی‌لر داها قورخولو ایدی و علی‌بیگوف‌لار و قزئت مؤلیف‌لری‌نین حیاتی اوچون بؤیوک تهلوکه یارانیردی.
"قزئته‌میز نشره باشلایاندا بیز اکثر عولمامیز اولان روحانی آتالاریمیزا مجّاناً قزئته گؤندریب و مکتوباً اونلاردان میلّتین ایندیکی حالینا دایر آتالیق وظیفه‌سی‌نین اداسینی اوموردوق. لاکین روحانی آتالاریمیزین بیر نئچه‌سی بی‌حیس بیر هئیکل کیبی لازیمه‌یی-خیدمتده اولمادیغیندان معاده، ضیایی-علمه سدّ اولان بیر ظولماتی-جهل داغی کیبی اعتیراض ائدیب، قزئته‌میزی ده گئری قایتاردیلار.
بونلاردان بیریسی ده باکی‌دا مسجیدین مینبریندن جماعته: "جماعت، هر کیم "ایشیق" قزئته‌سینی اوخویارسا، کافیردیر" جومله‌لرینی بویوردوقدان علاوه ، "هر کیمین ائوینده "ایشیق" قزئته‌سی اولار ایسه، او ائو مورداردیر" سؤزلرینی ده تکرار بویورموش ایمیش"، - دئیه خدیجه خانیم علی‌بیگووا قزئتین عونوانینا دئییلن سؤزلردن، تعصوب‌کش‌لرین نیفرتیندن درین ناراحات‌لیغینی دیله گتیریردی.
دیندارلار طرفیندن اولونان هوجوم‌لار نتیجه‌سیز اؤتوشمه‌دی و "ایشیق" قزئتی مادّی چتینلیک‌لر یاشاماغا باشلادی. بئله کی، روحانی‌لردن و دینی تعصوب‌کش‌لردن احتیاط‌لاناراق، مؤلیف‌لر قزئته مکتوب، مقاله و شعیر گؤندرمگی، اوخوجولار ایسه آبونه اولونماغی دایاندیریردیلار.
موعلیمه آسیا آخوندزاده "تأسوفلر اولسون" آدلی مقاله‌سینده بو وضعیته اؤز اعتیراضینی بئله بیلدیریردی: "اؤز عالمینیزی فنا بیر حالا سالیب، یاخود قارارتماغی ویجدانینیز نئجه قبول ائدیر؟ و بو "ایشیق" قزئته‌سی بیر پارچا سادهجه آغ کاغیذدان عیبارت‌دیر. بو قزئته‌نی "ایشیق" ائدن سیزین تزه اولان گؤزل فیکیرلرینیز، ضیالی قلم‌لرینیز اولمایاجاقدیرمی؟... وطنه خیدمت بئله‌می اولار؟ باغبانی کؤچموش، باغچاسی ویران اولوب گول‌لری سولموش بولبول‌لر کیبی هایانا قاچیب داغیلمیشسینیز؟.. آنادان اولدوغو حالدا قالیب، مین ذیلّت ایله عؤمور ائدیب، کیشی‌لر نظرینده فقیر گؤرونوب، جفاکش اولان باجی‌لارینیزین یولوندا نه چوخ زحمت‌لر چکدینیز؟ نه تئز اوساندینیز؟ نییه لال اولدونوز؟.. آنالیق، خانیملیق وظیفه‌لرینی بئله قارانلیق بوجاق‌لاردا، بؤیله قارا بئیین‌لر ایله می ایفا ائده‌جکسینیز؟ اینسان‌لیق حوقوقونو بو حال ایله می قازاناجاقسینیز؟ وطنه ناموسلو، غئیرتلی اؤولادلار، میلّته تزه و دوغرو فیکیرلی، صادیق اعضالار بئله می یئتیشدیریله‌جکدیر؟"
ماتریال و آبونه‌چی آزلیغی "ایشیق" قزئتینین یئگانه پروبلمی دئییلدی. 1912-جی ایلین ژانویه آییندا "ایشیق" قزئتینی رادیکال دیندارلاردان قورویان آخوند موللا روح‌الله محمدزاده‌نین ناماز قیلارکن فاجیعه‌وی شکیلده قتله یئتیریلمه‌سیله قزئت اؤز هامیسینی ده ایتیریر و بو حادیثه‌دن اوچ آی سونرا اؤز نشرینی دایاندیرماغا مجبور اولور. بئله‌لیکله، آذربایجان قادینی‌نین ایلک مطبوع اورقانی اولان "ایشیق" قزئتی 21 آوریل 1912-جی ایلده سون نؤمره‌سی ایله مطبوعات عالمینه الویداع دئییر.
ییرمینجی عصرین اوّل‌لرینده آذربایجان قادینی‌نین موباریزه تاریخینده اؤنملی یئر توتان بو قزئتین تام متنی سیاسی سندلر آرخیوی طرفیندن 2020-جی ایلده " علم و تحصیل" نشریاتیندا نفیس ترتیباتدا چاپ اولونموشدور.
اومید ائدیریک کی، بو نشر 20. عصرین اوّل‌لری مطبوعاتی، آذربایجان قادینی‌نین موباریزه تاریخی، معاریفچی قادین‌لاریمیزین علمی، بدیعی و پوبلیسیستیک یارادیجی‌لیغی ایله ماراقلانان‌لار اوچون فایدالی بیر قایناق رولونو اوینایاجاقدیر.
یازان: ائلمیرا علی‌اکبر اووا
آذربایجان جومهوریتی پرزیدنتی‌نین ایشلر ایداره‌سی‌نین سیاسی سندلر آرشیوی‌نین دیرکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین اینکیشاف خوصوصیت‌لری
19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین اینکیشاف خوصوصیت‌لری
گونئی آذربایجاندا دا 19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده مدنیتین آیری-آیری نؤوع‌لری معاریف، مطبوعات، ادبیات، اینجه صنعت، تئاتر اینکیشاف ائتدی. گونئی آذربایجاندا قوزئی آذربایجانداکی مدنیتدن فرقی اونون ایسلام‌لا داها سیخ باغلی اولماسی‌دیر. قوزئی آذربایجاندا مدنیت روسیه‌نین تاثیریله اوروپا دَیرلرینه قوووشدوغو حالدا، گونئی آذربایجاندا مدنیت ایران حاکیمیتی‌نین تاثیری آلتیندا فارسچی‌لیغا، ایسلاما داها چوخ باغلی ایدی.
" آذربایجان تاریخی " کیتابیندا گؤستریلیر کی، " 19.عصرده، بوتون ایراندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا جمعیتین،اساساً، فئودال زادگان طبقه‌لرینه خیدمت ائدن و دؤولت طرفیندن دئییل، آیری-آیری شخص‌لر، دینی مرکزلر واسیطه‌سیله تشکیل اولونان معاریف سیستمی خالقین حیاتینا و اونون گله‌جک اینکیشافینا اصلا خیدمت ائده بیلمیر، عکسینه، مانع اولوردو. بوتون یاخین و اورتا شرق اؤلکه‌لرینده اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا باشلیجا تحصیل اوجاق‌لاری مدرسه‌لر ایدی. بونلار دا، عادتاً، دینی ایداره‌لر، ایری تاجیرلرین بعضی نوماینده‌لری طرفیندن و خئیریه ایشلری اوچون ایعانه توپلانماسی حسابینا تأسیس ائدیلیردی. 19.عصرده گونئی آذربایجاندا مدرسه‌لر یالنیز تبریزده و بیر نئچه باشقا شهرده وار ایدی کی، بونلارین دا چوخونو کیچیک (15-30 نفرلیک) مدرسه‌لر تشکیل ائدیردی. 19.عصرین سونلاریندا ایسه گونئی آذربایجانین بوتون شهر و بؤلگه‌لرینده 150 عومومی و خوصوصی مکتب، 10 مدرسه وار ایدی. بونونلا بئله، گونئی آذربایجاندا مؤوجود اولان بو مکتب و مدرسه‌لرین، دئمک اولار کی، اکثریتی جمعیتین موعاصیر ایجتیماعی، سیاسی، مدنی اینکیشافی طلباتینا خیدمت ائتمگه اصلا قادیر دئییلدی. همین مکتب‌لری باشا وورموش گنجلر، اینضیباطی و حربی مأمورلار، یوکسک منصبلی دؤولت خادیم‌لری‌نین بؤیوک اکثریتی بو باخیمدان، اصلینده، ساوادسیز ایدیلر.
گونئی آذربایجاندا موعاصیر تیپلی تحصیلین اساسی 1875-جی ایلده تبریز دؤولت مکتبی‌نین (تبریز دارالفنونون) آچیلماسی ایله قویولموشدو. بورادا،اساساً، حربی و مولکی مأمورلار، حکیم‌لر حاضیرلانیردی. مکتب 20 ایل فعالیت گؤسترمیش و ایلده 40-45 مأذونو اولموشدو. تبریزده "دبستان" آدلی ایلک خوصوصی یئنی تیپلی ( " اوصولی-جدید " ) مکتبی 1888-جی ایلده ایران معاریفی‌نین آتاسی میرزه حسن رشدیه آچدیردی. او، گونئی آذربایجاندا، ایلک دفعه اولاراق، الیفبانی یئنی صؤوتی-اوصول (سس اوصولو) ایله آذربایجان دیلی اساسیندا تدریس ائتمگه باشلامیش، چوخلو درسلیک‌لر، او جومله‌دن، " وطن دیلی " ، " آنا دیلی " درسلیک‌لرینی یازمیشدی.
1905-1911.جی ایللر ایران اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا 37 میلّی (تبریزده 22)، 1911-1925-جی ایللرده ایسه 50-دن چوخ (تبریزده 29) مکتب آچیلمیشدی. همین مکتب‌لرده آذربایجان و فارس دیل‌لریندن علاوه ، عرب، فرانسه و روس دیل‌لری ده تدریس اولونوردو. 1917-جی ایلده ایسه گونئی آذربایجاندا ایلک اورتا مکتب تأسیس ائدیلمیشدیر.
گونئی آذربایجانین مطبوعات تاریخی 19.عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلاییر. گونئی آذربایجاندا فارس دیلینده نشر ائدیلن ایلک قزئت "آذربایجان" دیر. قزئت 1858-جی ایلده تبریزده حؤکومتین رسمی اورقانی کیمی چاپ اولونموش و ایراندا نشر ائدیلمیش ان قدیم قزئتلر ایچریسینده اوچونجوسودور.
1905-1911جی ایللر اینقیلابینا قدر گونئی آذربایجاندا 18 آددا قزئت و درگی بوراخیلیردی. اونلارین بعضی‌لری ایسه دؤولت طرفیندن رسمی بوراخیلان مطبوعات اورقان‌لاری ایدی.
1905-1911.جی ایللر مشروطه اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا ایلک دفعه آنا دیلینده بیر سیرا قزئت و درگی‌لر ( "آذربایجان" ، "آنا دیلی" ، "مزه لی" ، "زنبور" ، " حشرات الارض" )، آذربایجان ایالت انجومنی‌نین ایکی دیلده - فارس و تورک دیللرینده نشر ائتدیگی " ناله ملت " ، "موللا نصرالدین" درج اولوندو و یاییلماغا باشلادی. بو دؤورده آذربایجاندا چیخان قزئت و درگی‌لرین اساس حیصه‌سینی اینقیلابی حرکاتین غلبه‌سی‌نین طرفداری اولان دموکراتیک مطبوعات تشکیل ائدیردی. ایران مؤلیف‌لری‌نین وئردیگی معلوماتا گؤره، مشروطه اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا 50-یه یاخین آددا قزئت و درگی نشر ائدیلمیشدیر.
مشروطه اینقیلابی‌نین مغلوبیتیندن سونراکی دؤور (1913-1917-جی ایللر) عرضینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین تهران حاکیم دایره‌لری طرفیندن سیخیشدیریلماسی نتیجه‌سینده نشر اولونان قزئت و درگی‌لرین سایی خئیلی آزالدی. بو دؤورده نینکی آذربایجاندا، حتّی بوتون ایران میقیاسیندا دموکراتیک، او جومله‌دن، فهله مطبوعاتینا، حتّی اونلارین منافعیینی مودافیعه ائتمگه تمایول گؤسترن مطبوعاتا بئله، تصادوف اولونمور.
1917.جی ایلدن سونرا ایسه یئنیدن ویلایتده مطبوعات ترقّی ائتمگه باشلاییر. بو دا، سؤزسوز کی، ایرانین قونشوسو اولان روسیه‌ده باش وئرمیش فوریه و خوصوصیله، اوکتوبر حادیثه‌لری ایله باغلی اولموشدور. بو دؤورده گونئی آذربایجاندا ان موهوم قزئت‌لردن بیری 1917-جی ایلده ابولقاسم فیوضات و شئیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلیگی ایله نشره باشلایان، قیسا فاصیله لرله 1921-جی ایله قدر چاپ اولونان "تجدد" ایدی.
19.عصرین ایکینجی یاریسیندا گونئی آذربایجاندا معاریفچی ادبیات یاراندی. شعیرده، ایلک دفعه اولاراق، خالق حیاتی‌نین رئال منظره‌لرینی، اؤلکه‌نین حیاتینداکی رئال حادیثه‌لری (1871-1872-جی ایللرده کی قیتلیق و آجلیق، 1891-1892-جی ایللر " تنبکی عوصیانی " ، اجنبی‌لرین اؤلکه ده آغالیغی و س.) عکس ائتدیرمکله، بعضی معاریفچی‌لیک ایدئیالارینی تبلیغ ائتمک ساحه‌سینده اساسلی آددیم‌لار آتیلیر. گونئی آذربایجانین 19.عصر شعیری‌نین موباریز جریانینی یارادان، اؤز یارادیجی‌لیق لاریندا میلّی آزادلیق ایدئیالارینی گئنیش تبلیغ ائدن شاعیرلر سیراسیندا حاجی مهدی شکوهی‌نین، رضا صراف‌ین، میرزه علی خان لعلی‌نین، سعید سلماسی‌نین، میرزه علی معجز شبسترینین و ب. آدلارینی چکمک اولار. گونئی آذربایجان شعیری‌نین 19-20. عصرین اولّ‌لرینده اینکیشافی‌نین عومومی مئیلی رئال حیاتا یاخینلاشماق، اونون ان واجیب، تاخیرسالینماز پروبلم‌لرینی عکس ائتدیرمک اولموشدور.
بو دؤورده گونئی آذربایجاندا م.ف.آخوندوفون بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا ایلک دفعه درام اثرلری یازیلدی (میرزآغا تبریزینین پیئس‌لری). م.ف.آخوندوفون داوامچی‌لاری زینالعابدین مراغه‌ای ( " ابراهیم بیگن سیاحتنامه‌سی " )، ع.طالیبوفون ( " پاک آداملارین مسلک‌لری " ) اثرلری 1905-1911-جی ایللر ایران اینقیلابی‌نین ایدئولوژی و سیاسی جهتدن حاضیرلانماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر. 20. عصرین اولّ‌لرینده ایجتیماعی-سیاسی پوبلیسیستیکا ( " موللا نصرالدین "-چی نثر) ادبیاتین آپاریجی ژانرلاریندان بیری کیمی گئنیش ووسعت آلدی. بو سپکیده یازیلان اثرلر ایچریسینده اؤنجه ابوالضیا شبستری و سید حسین عدالت‌ین "ایران نو" ، "آنا دیلی" ، "عدالت" قزئت لرینده کی فلیئتون‌لارینی، جمشید اردشیر افشارین مقاله و ادبی-فلسفی کاراکترلی یازی‌لارینی قئید ائتمک اولار.
19.عصرده گونئی آذربایجاندا تئاتر غرب مدنیتی‌نین موستقیم تاثیری نتیجه‌سینده یارانمیشدی. بئله کی، 70-80-جی ایللرده " معاریفپرور " ناصرالدین شاهین اوروپایا سفریندن سونرا دارولفونون موداویم‌لری‌نین قووّه‌‌سی ایله سارای عیان‌لاری اوچون واخت‌آشیری تئاتر تاماشالاری تشکیل ائدیلیردی. بونا باخمایاراق، عیان‌لار اوچون تشکیل اولونان بو ایلک تئاتر تاماشالاری ایراندا، او جومله‌دن ده، گونئی آذربایجاندا تئاترین اینکیشافینا او قدر ده تاثیر گؤستره بیلمه‌میشدی. دراماتوروژی و تئاترا اولان باخیش آذربایجاندا (ایراندا دا) م.ف.آخوندوفوون یارادیجی‌لیغی‌نین بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا فورمالاشمیشدی. 1870-1874-جو ایللرده میرزه جعفر قراجه داغی طرفیندن م.ف.آخوندوف پیئس‌لری فارس دیلینه ترجومه اولوندوقدان سونرا ایراندا ایلک اوریژینال درام اثرلری یاراتماق تشبّوثو مئیدانا چیخدی. بو تشبّوثون ایلک مودافیعه‌چیسی بیر نئچه پیئس مؤلیفی میرزآغا تبریزی ایدی. لاکین اونون اثرلری مضمون، ایدئیا و بدیعی دَیری اعتیباریله ضعیف اولدوغوندان، صحنه اوزو گؤره بیلمه‌دی.
مدنی حیاتین بو ساحه‌سینده ایلک اهمیتلی آددیم‌لار یالنیز 1905-1911-جی ایللر اینقیلابی دؤورونده آتیلدی. بو ایشده ده قوزئی آذربایجانین مدنیت خادیم‌لری‌نین کؤمگی و شخصی ایشتیراکی موهوم رول اویناییردی. 1909-1916-جی ایللر عرضینده گؤرکملی آکتیورلار صدقی روح‌الله، عباس میرزه شریف‌زاده‌نین رهبرلیگی ایله باکی تئاتر تروپپالاری دفعه‌لرله ایرانا گلمیش، تهراندا، تبریزده، رشتده، قزوینده، ایصفاهاندا و ب. شهرلرده تاماشالار وئرمیشلر. اونلارین رپرتواری،اساساً، ع.حقوئردی‌یئو، ن.وزیروف و ن.نریمانوفون، همچنین، غرب دراماتورق‌لاری‌نین اثرلریندن عیبارت ایدی.
طبیعیدیر کی، بئله امکداش‌لیق، خوصوصیله، گونئی آذربایجاندا، ایلک نؤوبه ده، تبریزده داها گئنیش ووسعت آلیر، چونکی بو شهرین بیر چوخ ضیالی‌لاری و قاباقجیل، فعال گنجلری قوزئی آذربایجاندا باش وئرن ایجتیماعی و مدنی حادیثه‌لرله یاخیندان تانیش ایدیلر.
1916.جی ایلده تبریزده ایلک تئاتر بیناسی تیکیلدی. گونئی آذربایجاندا قیسا مودتده (10-12 ایل) میلّی تئاتر یارادیلماسی پروسه‌سی‌نین تمل داشی قویولدو. تئاتر تاماشالاری آنا دیلینده اولدوغوندان، خالق طرفیندن تئز قاورانیلیر و عئینی زاماندا، آذربایجان دیلی‌نین فورمالاشماسیندا، مدنیت ساحه‌سینده یاییلماسیندا، ادبی دیلین فورمالاشماسیندا موهوم رول اویناییردی.
واحد عمروف / فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو )
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده تورکجه مطبوعات
رضا شاهین آشماسی‌نین آردیندان میدانا گلن اؤزگورلوک سونوجوندا آذربایجاندا دا اونلارجا قزئت چیخماغا باشلامیشدی. 1941-1946دا آذربایجاندا یایینلانان 36 قزئت‌دن تخمیناً 15-ی تورکجه ویا تورکجه-فارسجا اولموشدور.
آذربایجان (قزئت)
دؤنمین ان اؤنملی قزئتی اولان آذربایجان، 1945 ایلینه قدر آذربایجان جمعیتی‌‌نین، 1945دن 1946 ایلینه قدر ایسه آذربایجان دموکرات فیرقهسینین اورگانی اولاراق تبریزده یایینلانمیشدیر. آذربایجان-ای دموکرات آدییلا چیخدیغی بیرینجی دؤنمدن اعتباراً دیل مسله‌سی و آذربایجانین خالقین ایراده‌سی ایله یؤنتیلمه‌سی گرکدیگی؛ مرکزی حؤکومت، آمریکا و اینگیلیسین اؤلکه‌‌ده‌کی سیاستلری‌نین تنقیدی؛ ایراندا و آذربایجاندا دموکراتیک بیر حؤکومته دستک وئریلمه‌سی کیمی قونولار یئر آلماقدادیر. قزئتین بیرینجی یایین دؤنمی‌نین سوروملو مدیری ع. شبستری و باش‌یازارلیغینی ایسماعیل شمس ایدی. بو دؤنمده قزئت هفته‌ده ایکی کز یایینلانمیشدیر. م. مجیدی قزئتین ایلک دؤنمی‌نین سادهجه فارسجا چیخدیغینی یازارکن، و. مصطفی‌یئو اونون تورک و فارس دیللرینده چیخمیش اولدوغونو بیلدیرمکده‌دیر. آذربایجان قزئتینین تورک دیلینه یؤنه‌لیک اولوملو توتومو، اونون ایلک دؤنمده ده ایکی دیلده چیخمیش اولدوغو ائحتیمالینی گوجلندیرمکده‌دیر. نئجه‌کی، قزئتین 24 آذر 1320 (1941) تاریخلی ساییسیندا دیل مسله‌سی اوزرینه بئله بیر یازی یایینلانمیشدیر:
…هر بیر میلّت اؤِز میلّی دیلینی، عادت-عنعنه‌لرینی قورومالی، اؤِز ایشلری و گلیشیمی ایله باغلی مسله‌لری اؤِزو ایداره ائتمه‌لیدیر. باشقا میلّتلرین اونون دیلینه و دیگر ایشلرینه قاریشماسی یاسادیشی و اؤزگورلوگه ضیددیر. بیز اعلان ائدیریک کی، اؤِز دیلی، میلّتی و گلنگی اولان آذربایجان، آنا دیلینی اوخوماقدا، بو دیلده اوخوللاردا تحصیل آلما و کیتاب یایینلاما حاقّینا صاحیبدیر.
قزئت عئینی زاماندا آذربایجانلیلارین باغیمسیز بیر میلّت اولدوغو، "ایران میلّتی" تئریمی‌نین ایسه دوغرو اولمادیغی فیکرینی ساوونماقدادیر. قزئت یازارلارینا گؤره، "میلّت، دویغو، دیل، گلنک و اراضی بیرلیگینه صاحیب اولان خالقا دئییلیر." بو اؤزللیکلر آذربایجاندا اولدوغو حالدا، ایراندا یوخدور. چونکو ایران چوخ‌میلّتلی بیر اؤلکه‌ده‌دیر. دولاییسییلا دا هیچ‌بیر دیل ایران باغیمسیزلیغی‌نین سیمگه‌سی اولا بیلمز.
آذربایجان دموکرات فیرقه‌سیندن سونرا بو پارتی‌نین رسمی اورگا‌نینا چئوریلن آذربایجان قزئتی، ایکینجی دؤنمینه یئنه علی شبسترینین مدیرلیگی ایله باشلار. 30.-97. ساییلار یایین قورولو، 98.-151. ساییلار احمد موسوی، 152.-246. ساییلار فتحی خشکنابی و 247.-288. ساییلار ایسه ایسماعیل شمس‌ین باش یازارلیغیندا یایینلانیر. قزئتین بو دؤنمده‌کی دیلی اساساً تورکجه‌دیر. باش یازیلارین بؤیوک بیر قیسمینی پ ایمضاسی ایله ج. پیشه‌وری و ج ایمضاسی ایله سلام‌اله جاوید یازمیشدیر. (آذربایجان قزئتی، س. 11: 1-2) قزئتین 2. دؤنمی‌نین بیرینجی ساییسینداکی "فیرقه‌میز ایشه باشلادی" آدلی باش‌یازیسی ایمضاسیزدیر. باش‌یازیدا آذربایجان دموکرات فیرقهسینین رسماً فعالیته باشلاماسی بیلدیریلیرکن بو فیرقه‌نین ایرانین باغیمسیزلیغینا ایناندیقلاری حالدا آذربایجان خالقی‌نین موقدّراتی‌نین اؤزو طرفیندن تعین ائدیلمه‌سی گرکدیگی ده یازیلماقدادیر. عئینی ساییدا "روزنامه‌میزین دیلی" عونوانی آلتیندا تورکجه‌‌نین سون درجه زنگین بیر دیل اولدوغو و خالقین قا‌نیندا و اورگینده کؤک سالدیغی یازیلدیقدان سونرا قزئتین بو دیله داها چوخ اؤنم وئره‌جگی بیلدیریلمیشدیر. یازارا گؤره، "آذربایجان دیلی او قدر قووّتلی و اونون صرف و نحو قاید‌لاری او قدر مؤحکم و طبیعیدیر کی حتّی اونون ایچینه وارید ائدیلمیش فارس و عرب کلمه‌لری ایخراج ائدیلسه بئله اونونلا بؤیوک فیکیرلری، عالی مقصدلری یازوب شرح وئرمک مومکوندور." (آذربایجان قزئتی، سایی (1)
آذربایجان قزئتینین همن همن بوتون ساییلاریندا ج. پیشه‌وری‌‌نین دانیشقلاری‌نین اؤزتی وئریلمکده‌دیر. 6. ساییدا ج. پیشه‌وری "فیرقه‌میزین تاریخی ایشی" باشلیقلی یازیسیندا آذربایجان دموکرات فیرقه‌سینه قیسا بیر سوره ایچینده اون مینلرجه یئنی اویه‌نین قئیده آلینماسی بؤیوک بیر گوج اولوشدوردوغونو و میلّی اؤزگورلوگون تامین ائدیلمه‌سی اوچون اونلارین اؤزوئریسینه ائحتیاج دویولدوغونو بیلدیریلمکده‌دیر.
عئینی ساییدا تبریز‌ین تئاتر اویونجولاریندان جواد شفی‌زاده ایمضالی بیر یازیدا تبریزده، خوی‌دا و اورمیه‌ده دفعه‌لرجه اوزئییر حاجی‌بیگوو‌ون مشدی عباد، آرشین مال آلان، لیلی و مجنون، شاه عباس و خورشید بانو اوپرا-تئاترلاری‌نین گؤستری‌یه سونولدوغونو و هر دفعه‌سینده ده خالقین بگندیگینی اؤیره‌نیریک. (آذربایجان قزئتی، سایی 7).
آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده تورکجه تئاترلا ایلگیلی بیلگیلره اکرم راحیملی‌‌نین اثرینده ده قارشیلاشیریق. راحیملی‌یه گؤره، آ.م.ح-نین قورولوشوندان اؤنجه تبریزده ایلکل بیر شکیلده فعالیبت گؤسترن "آذربایجان" ،"فیردوسی" ،"ایران" ،"تبریز" و "حقیقت" تئاتر قروپلاری قوزئی آذربایجان تئاترچیلاری‌نین یاردیمی ایله آذربایجان میلّی تئاتری‌نین تملینی قویدولار. میلّت و وطن سوگیسی؛ جهالت و موهوماتلا موباریزه؛ اخلاق، کولتور و قادینلارین توپلومداکی سورونلاری آذربایجان میلّی تئاتری‌نین اساس قونولارینی تشکیل ائتمکده ایدی. بو دؤنمده ان چوخ اوینانان تئاترلارین باشیندا او. حاجی‌بیگوو‌ون "او اولماسین، بو اولسون" ویا باشقا آدی ایله "مشدی عباد" ؛"آرشین مال آلان" ؛جعفر جبارلی‌‌نین "آیدین" ،"اود گلینی" ،"آلماس" ؛اوکتای ائل‌اوغلو و ج. محمدقولوزاده‌‌‌نین بیر چوخ درام اثری گلیردی. 28 مارت 1946دا ایسه آ.م.ح‌‌نین قراریله تبریزده آذربایجان دولت درام تئاتری قورولدو .
آذربایجان قزئتینده "فیرقه‌میز ایره‌لی گئدیر" ،"بؤیوک بلالاردان بیری" ،"ایالت انجومنی" ،"هامی بیلمه‌لیدیر" (سایی 2)؛ "میلّت بیزیمله‌دیر" (فارسجا) (سایی 4)؛ "لندن انجومنینه گؤندریلن تلگراف" ،"میلّی مطبوعات یاراتماق یولوندا" (سایی 10)؛ "ایرتیجاع باش قالدیردی" ،"آذربایجانین بؤیوک خالق و معاریف خادیمی روشدیه" ،"ایراندا فاشیزمین گؤسترگه‌لری" (فارسجا)، (سایی 11)؛ "فیرقه‌میزین بیرینجی کونگره‌سی موناسیبتییله" ،"آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی عوضولری بیلمه‌لیدیر" (سایی 12)؛ "ارباب و رعیت مسله‌سی‌نین حلّی" ،"یئنی حیاتا دوغرو" (سایی 13)؛ "بیزی اؤز حالیمیزا قویسونلار" ،"آذربایجان دموکرات فیرقهسینین عومومی ییغینجاغی " (سایی 14)؛ "آذربایجان بیر داها آلدانمایاجاقدیر" (فارسجا) (سایی 15)؛ "آذربایجان اؤز تاریخی وظیفه‌سینی اونوتماز" ،"بئرلین فیلمی" (سایی 16)؛ "بیرینجی کونگره‌میز" ،"بالکان مسله‌سی‌نین حلّی" (فارسجا) (سایی 17)؛ "موختاریّت مسله‌سی و انجومن-ای ایالتی" ،"قزوینده یاشایان آذربایجان جاوانلاری‌نین قراری" (سایی 18)؛ "فرّخ‌و نه اوچون گؤندریرلر" ،"آذربایجانلیلاری تانییین" (فارسجا) (سایی 19) کیمی مقاله‌لر و "وطن سئوگیسی" (سایی 6)؛ "حاق و آزادلیق " (سایی 7)؛ "یاشاماز" (سایی 10)؛ "گول آذربایجان" (سایی 11)؛ "همیشه‌لیک یاشا آذربایجان" (سایی 12)؛ "اویان ائی آذریستان اهلی" (سایی 13)؛ "نییه" (سایی 14)؛ "اوغرولار ال-قول آچیب هر گئجه بیر یانا گئدیر" (سایی 16)؛ "شرفلی آذربایجانا" (سایی 17)؛ "گلین دوستلار، گلین" (سایی 18)؛ "وطن" (سایی 19) آدلی شئعیرلر یئر آلماقدادیر.
آزاد میلّت (قزئت)
"آزاد ملّت" قزئتی آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین قورولوشوندان 73 گون سونرا 5 ایسفند 1324 دن آذر 1325-ه قدر آذربایجان میلّی مجلیسی‌نین اورگانی اولاراق اسماعیل شمس‌ین مدیرلیگینده تبریزده یایینلانمیشدیر. 4 صحیفه‌ده، 43*28 فورمتده هفته‌ده اوچ کز تورکجه چیخان بو قزئتده آذربایجان میلّی مجلیسی‌نین قرارلاری، سیاسی و توپلومسال اؤزگورلوکلر، آذربایجانین تانیمیش شخصیتلری‌نین تانیتیمی، آذربایجانین اؤنملی مسله‌لری، ایچ و ائشیک خبرلر و یوروملار و دؤولت اعلانلارینا گئنیش یئر وئریلمیشدیر. قزئت رسیملی و آغ-فارا رنگده اولوب توپلام 116 سایی یایینلانمیش، 1946 ایلینده آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دوشورولمه‌سیندن سونرا باغلانمیشدیر.
آذر (قزئت)
آذر قزئتی آذربایجان دموکرات فیرقهسینین زنجان قولونون اورقانی اولاراق 30 یانوار 1946دا منوچهر ساعد وزیری طرفیندن تورکجه اولاراق یایینلانمیشدیر. قزئتین سیاسی خبر آغیرلیقلی اولدوغو، آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین قرارلاری و فعالیتلرینی زنجانا یانسیتدیغی بیلینمکده‌دیر. بو دؤنمده چیخان دیگر تورکجه قزئتلر کیمی آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دوشورولمه‌سی‌نین آردیندان باغلانمیشدیر .
آذربایجان اولدوزو (قزئت)
"آذربایجان اولدوزو"-نون ایلک ساییسی 16 دئکابر 1944 ایلینده "ستاره آذربایجان" آدییلا فارس و تورک دیللرینده تبریزده یایینلانمیشدیر. محمد علی هلال ناصری‌‌نین مودیرلیگی و باش‌یازارلیغیندا ایران توده پارتیسی‌نین ایشچیلر و امکچیلر بیرلیگی‌‌نین اورقانی اولاراق چیخان قزئت 6-8 صحیفه‌ده، 34*24 س.م اؤلچولرینده اولوب ایللیک آبونه‌سی 180 و تک سایی فیأتی 5 ریالدیر. قزئتده هم ساتیریک، هم ده جیددی و تنقیدی یازیلار یئر آلماقدادیر. آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده "آذربایجان اولدوزو" آدییلا یایی‌نینی دوام اتتیرن قزئتین یازارلاریندان بیری ده تانینمیش قرئته‌چی ایسماعیل شمس‌دیر. قزئتین ایکینجی دؤنمی‌نین 4. ساییسیندا امنیّت شوراسی‌‌نین ایران‌لا ایلگیلی موذاکره‌لری، قادینلارین توپلومسال فعالیبتلری، شاعیر قطران تبریزینین حیاتی و آذربایجانین قونشو اؤلکه‌ده‌لرله ایلیشکیلری کیمی قونولار اله آلینمیشدیر.
اورمیه (قزئت)
آذربایجان دئموکرات فیرقهسینین اورمیه قولونون اورقانی اولاراق اورمیه‌ده تورکجه اولاراق یایینلانمیشدیر. ابو تورابیان، قزئتین ایلک کز 4 بهمن (24 یانوار) 1946دا چیخدیغینی یازیر. قزئتله ایلگیلی چوخ بیلگی یوخدور. آنجاق، انور اوزون-ا گؤره، هفته‌ده ایکی کز و توپلام 25 سایی یایینلانمیشدیر. جلیلی ایسه قزئتین هفته‌لیک اولدوغونو سؤیله‌ییر.
جاوانلار (قزئت)
آذربایجان دموکرات فیرقهسینین گنجلر قولونون اورقانی اولاراق تبریزده تورکجه یایینلانمیشدیر. جاوانلار هفته‌لیک قزئتینین ایلک ساییسی 25 اوردیبهشت (15 مای) و سون ساییسی آذر (دئکابر) 1946دا چیخمیشدیر. ا. اوزون یانلیش اولاراق قزئتین 1942ده چیخدیغینی یازمیشدیر. قزئت آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین ییخیلماسیندان سونرا باغلانمیشدیر.
جودت (قزئت)
ایلک ساییسی مورداد (اییول-آوقوست) 1927ده اردبیل‌ده حسن جودت‌ین مودیرلیگینده چیخان جودت قزئتی 1938ده باغلانمیش، بش ایل سونرا غلامحسین حبیب‌الهی‌نین مودیرلیگی و حسن جودت‌ین باش‌یازارلیغیندا تکرار یایینا باشلامیشدیر. جودت قزئتی ایکینجی دؤنمده آذربایجان دموکرات فیرقهسینین اردبیل اورقانی اولاراق تورک و فارس دیللرینده یایینلانمیشدیر. قزئتین صاحیبی حسن جودت دؤنمی‌نین آیدین شخصیتلریندن اولموش، اردبیل‌ده ایلک کز قرائتخانا، تئاتر سالونو و قورقوشون مطبعه‌سی تأسیس ائتمیشدیر. قزئت 1946 ایلینده باغلانمیشدیر .
شفق (درگی)
شوروی ایله کولتورل ایلیشکی ساغلایان ایران جمعییتی‌‌نین تبریز قولونون اورقانی اولاراق یایینلانان شفق درگیسی‌نین ایلک ساییسی مورداد (اییول-آوقوست) 1945ده تبریزده چیخمیشدیر. داها چوخ ادبی-بدیعی ایچریکلی یازیلارین بولوندوغو بو درگیده آرا سیرا فارسجا یازیلارا دا یئر وئریلمیشدیر. درگی اورتالاما 60 صحیفه‌ده و 17*24 س.م اؤلچولرینده آیلیق اولاراق یایینلانمیشدیر م. س. طباطبایی درگی‌نین توپلام 12 سایی چیخدیغینی سؤیله‌ییر .
غلبه (قزئت)
آذربایجان میلّی حؤکومتی تحصیل ناظیری محمد بی‌ریا‌‌نین مودیرلیگینده آذربایجان ایشچیلر و امکچیلر بیرلیگی‌‌نین اورقانی اولاراق چیخان غلبه قزئتینین ایلک ساییسی ایسفند 1324 (مارت 1946)ده تبریزده یایینلانمیشدیر. قزئتین دیلی تورکجه‌دیر. 2-4 صحیفه‌ده، 32*42 س.م اؤلچولرینده اولوب سوسیالیست پارتیلر و آذربایجان ایشچی و امکچیلری ایله ایلگیلی خبرلری یایماقدا ایدی. قزئت، آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دوشورولمه‌سیندن سونرا باغلانماق مجبوریتینده قالمیشدیر.
قیزیل عسگر (قزئت)
"قیزیل عسگر" ایکینجی دونیا ساواشی ایللرینده، اورمیه‌ده قیزیل اوردونون دستگی، زلفعلی ابراهیمووون باش‌یازارلیغی ایله چیخاریلان تورکجه قزئت ایدی.
مدنیت (قزئت)
شوروی کولتور ائوی طرفیندن تورکجه اولاراق تبریزده یایینلانان مدنییت قزئتینین ایلک ساییسی ابو تورابیان-ا گؤره فروردین (مارت-آپرئل) 1946، مجیدی‌یه گؤره ایسه عئینی ایلین شهریور (آوقوست-سئنتیابر) آییندا چیخمیشدیر. قزئت 4 صحیفه‌ده، 36*28 س.م اؤلچولرینده اولوب سیاسی، ادبی قونولاری ایچرمکده‌دیر. ایلک صحیفه‌سی رنگلی و شکیللی اولان مدنیّت قزئتینین بیرینجی ساییسیندا آذربایجانین تانمیش ساتیرا شاعیری معجز شبسترینین شئعیری یایینلانمیشدیر. قزئتین یایینی آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دوشورولمه‌سیندن سونرا دوردورولموشدور .
وطن یولوندا (قزئت)
2. دونیا ساواشی سیراسیندا شوروی‌‌نین قیزیل اوردو‌سو دستگیله 1942-1946 ایللرینده تبریزده تورک دیلینده چیخاریلان وطن یولوندا قزئتینین رداکتؤرلوغونو قوزئی آذربایجانلی میرزه ابراهیموو؛ ح. شاه‌گلدی‌یئو؛ جعفر خندان و رضا قولی‌یئو اولموشدور. ایلک نؤمره‌سی 1941-جی ایل اوکتیابر آیی‌نین 11-ده گون آشیری اولاراق یایینلانماغا باشلامیشدیر. قزئتین چاپ اولونماسی‌نین بیرینجی مرحله‌سی 1942-جی ایل آپرئلین 13-ه قدر داوام ائتمیش و بو مودتده 89 نؤمره‌سی چیخاریلمیشدیر.
ایکی ایللیک فاصیله‌دن سونرا 1944-جو ایل آپرئل آیی‌نین 10-دان قزئتین ایکینجی مرحله‌سی‌نین یایینی باشلانمیشدیر. بو مرحله1946-جی ایلین مایین 1-ه قدر داوام ائتمیش و همین مودّت عرضینده (1941-1946) قزئتین 406 نؤمره‌سی یایینلانمیشدیر.
4 صحیفه‌ده، 42*29 س.م اؤلچولرینده اولان قزئت، 2. دونیا ساواشی خبرلری، قیزیل اوردونون ظفرلری، قوزئی آذربایجان صنعت و بیلیم آداملاری‌نین تانیتیمی، سوسیالیزم دونیاسی‌نین ساواش قهرمانلاری‌نین تانیتیمی، گونئی آذربایجان میلّی مجلیسی‌نین خبرلری و فاشیزم علئیهینه تبلیغات آپارماقدا ایدی.
قزئتین صحیفه لرینده محمد بی‌ریا، میر مهدی اعتیماد، علی فطرت، آشیق حسین جاوان، بالاش آذراوغلو، علی توده، یحیی شیدا، محمدباقر نیکنام، محمدعلی فخرالدینی (محزون)، حکیمه بلوری، علی نیشانی، حبیب ساهر، قولو خان بورچالی، تاغی میلانی، محمدعلی هلال ناصری، مدینه گولگون و بیر چوخ باشقالاری‌نین شئعیرلری، محمدلو عباسی، ع.صفوت، عبداله فریور، صمد صباحی، میر رحیم ویلایی، محمدعلی فرزانه (قوسی) و بیر چوخ باشقالاری‌نین مقاله‌لری چاپ اولونوردو.
اؤز ادبی دیلینی اؤیرنن آذربایجانلیلار اوچون "وطن یولوندا" قزئتینین خوصوصن بؤیوک اهمیتی واردیر. "وطن یولوندا" قزئتی اوزون ایللر رضا شاه حاکیمیتیندن سونرا ایراندا ایلک دفعه تورک دیلینده چاپ اولونان قزئت ایدی.
قزئتین نشر اولوندوغو ایللرده (1941-1946) میرزه ابراهیموو، حسن شاه‌گلدی‌یئو، رضا قولی‌یئو اونون باش رئداکتورلاری اولموش، رئداکسیادا ایسه شاعیرلردن سلیمان رستم، عثمان ساری‌وللی، محمد راحیم، یازیچیلاردان سلیمان رحیموو، عوض صادیق، انور محمدخانلی، قیلمان ایلکین (موسایئو)، سیف الدین داغلی (عباسوو)، جبار مجنون‌زاده، ژورنالیست، عئلم و مدنیت خادیملریندن اسرافیل نظروو (مسئول کاتیب)، غلام محمدلی، حمید یولچی‌یئو، جعفر خندان (باش رئداکتورون موعاوینی)، مهدیخان وکیلوو، میرزآغا قولوزاده، رحیم سولطانوو، محمدآغا سولطانوو، رساملاردان ایسماعیل آخوندوو، کاظم کاظم‌زاده، سالام سالامزاده و بیر چوخ باشقالاری ایشله‌میشلر.
"وطن یولوندا" قزئتینین صحیفه‌لرینده 50-یه یاخین یئرلی شاعیر اؤز شعرلرینی چاپ ائتدیریردی. ائله اونلار دا قزئتین نزدینده "شاعیرلر مجلیسی"نین یارانماسی‌نین تشبوثچوسو اولدولار. "شاعیرلر مجلیسی"نین ایلک ایجلاسی 1945-جی ایل یانوارین 7-ده کئچیریلدی و میر مهدی اعتیماد اونون صدری سئچیلدی.
گونش (درگی)
گونش درگیسی ایله ایلگیلی سادهجه "آذربایجان دؤورو مطبوعاتی" کیتابیندا قیسا بیلگی واردیر. درگی، 1946 ایلینده آذربایجان شاعیر و یازیجیلار جمعییتی طرفیندن تبریزده یایینلانمیش صنعت، توپلوم و تاریخ ایچریکلی بیر مجموعه‌دیر.
یئنی شرق (قزئت)
یئنی شرق قزئتینین ایلک ساییسی ایسفند 1322 (1943)ده ایران توده پارتیسی‌نین آذربایجان قولونون اورقانی اولاراق محمود تورابی‌‌نین مودیرلیگینده تبریزده یایینلانمیشدیر. باکی‌ده چیخان 21 آذر درگیسینده قزئتین ایلک ساییسی‌نین 1941ده چیخمیش اولابیله‌جگی سؤیلنسه ده، دیگر قایناقلاردا بو تاریخ 1943 اولاراق گؤستریلمیشدیر. قزئت دئکابر 1945-ه قدر "خاور نو "آدی آلتیندا فارسجا؛ آذر 1324 (دئکابر 1945)دن دئکابر 1946یا قدر "یئنی شرق" آدییلا تورکجه یایینلانمیشدیر. انور اوزون قزئتین اؤلچولرینی 34*47/5 اولاراق وئریرکن، موسی مجیدی ایلک ساییلاری‌نین 32*46 و داها سونراکی ساییلارین 42*28 س.م اؤلچولرینده اولدوغونو یازیر. قزئتین ایچریگینی آذربایجان میلّی مجلیسی‌نین قرارلاری، آذربایجان خبرلری و اعلانلار اولوشدورماقدادیر. یئنی شرق، میلّی حؤکومتین دوشورولمه‌سی‌نین آردیندان باغلانمیشدیر.
اتک یازیلار:
- مجیدی موسی . تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان(1230-1380)؛ کتابخانه‌ملی ایران؛ تهران 2003
- اوزون، انور . گونئی آذربایجان باسین تاریخی، تورک اوجاغی ترابزون شوعبه‌سی یایینی. ترابزون2002
- جلیلی، سعید. دانشنامه‌ی مطبوعات آذربایجان. نشر مهد آزادی. تبریز1996
- رستمووا، س. آذربایجان دؤورو مطبوعاتی، آذربایجان عئلملر آکادئمیاسی نشری، باکی. 1993
- ابوترابیان، حسین. مطبوعات ایران از شهریور 1320 تا 1326، انتشارات اطلاعات، 1987
- طباطبایی،م.س. راهنمای مطبوعات ایران (1978-1925)، نشر مرکز مطالعات رسانه‌ها؛ تهران، 1999
- آذربایجان قزئتی ، تبریز (1946-1945)
- رحیملی، اکرم. گونئی آذربایجاندا میلی دئموکراتیک حرکات (1941-1946 ) MEQA نشری. باکی
قایناقلار:
- Azerbaycan Milli Hükümeti’nin Kuruluşu ve Dil Politikası - M. Rıza HEYET
- Cavanşir Vəkilov. Azərbaycan Respublikası və İran: 40-cı illər (mədəni əlaqələr). Bakı: Elm, 1991, 7,3 çap vərəqi.
کؤچورن: عباس ائلچین