Mücizeli Ayşe ve Padişah oğlu ׀ Mistik Qırımtatar Masalları

مؤعجیزلی عایشه و پادیشاه اوغلو ׀ میستیک قیریم‌تاتار ناغیل‌لاری

Gagauz Halk Masalı

قاقائوز خالق ناغیلی

گؤیچک فاطمانین ناغیلی

Göyçək Fatmanın nağılı

Oltin tarvuz o'zbek xalq ertagi

آلتین قارپیز اؤزبک خالق ناغیلی

Oltin tarvuz o'zbek xalq ertagi

زمرد و قیمت

زمرد و قیمت

(اۉزبېک خلق اېرته‌گی)

بیر زمانده کتّه‌ بیر سای بۉییده کیچکینه‌ بیر اوی بۉله‌ر اېکن. بو اویده چال، اونینگ زمرد دېگن قیزی، اۉگه‌ی آنه‌ و اونینگ قیمت دېگن ارزنده‌ قیزی تورر اېکنلر. کمپیر‌نینگ زمردنی کۉرگنی کۉزی، آتگنی اۉقی یۉق اېکن. او حدېب قیزنی اوریب، قرغه‌‌ب، اېرته‌دن کېچگچه ایشله‌ترکن، بې‌چاره‌گه بیرپس هم تینچ‌لیک بېرمس اېکن.

زمرد چیرایلی، آدابلی، ملایم، عقللی قیز اېکن. اونی بیر کۉرگن کیشی ینه‌ کۉرسه‌م دېب آرزو قیلر اېکن. خلص، او جوده‌ عجایب قیز اېکن. قیمت اېسه ایشیاقمس، اینجیق و دماغدار اېکن. اونینگ بوتون کونی اوریش-جنجل و تۉپالان بیلن اۉتر اېکن.

زمرد اېرته‌ بیلن بروقت کۉزه‌سینی کۉتریب، سای یاقه‌لب بولاق باشیگه باررکن، یۉلده اوچره‌گن لاله‌ گُللر باشلرینی اېگیب، اونگه سلام بېررکنلر. زمرد میسه‌لر اوستیده اۉتیریب دَم آلگنیده گُللر اونی آلقیشلر، بلبللر قووانیب اونگه حکایه‌لر ایتیب بېررکنلر.

اما خودّی شو گُللر کمپیر‌نینگ ارزنده‌سینی سېومس، اونی اېرکه‌له‌مس اېکنلر، چونکه‌ بو قیز اولرنی یولیب تشلر، خوشبۉی گُللرنی هیدسیز دېب تېپکیلر اېکن. شو‌نینگ اوچون هم اولر قیمت کېلر بۉلسه، قباقلرینی سالیب، یومیلیب قالرکنلر.

بولر‌نینگ همه‌سی یاووز کمپیر‌نینگ غضبینی کېلتیرر اېکن. کمپیر اېسه، بونی زمرددن کۉره‌رکن.

بیر کون کمپیر زمردنی یامانلب، چالگه دۉق اوریبدی:

— قیزینگ بېاداب، ایشیاقمس، اونی هَیده‌ب یوبار! بۉلمه‌سه‌ سېن بیلن بیر نفس هم بیرگه‌ تورمه‌یمن!

چال نیمه‌ قیلرینی بیلمه‌ی قالیبدی. اخیری کمپیر:

— قیزینگنی اۉرمانگه آباریب اده‌شتیریب کېل! او بیلن بیرگه‌ تورمه‌یمن! — دېبدی.

چال قیزینی اده‌شتیریب کېلیش اوچون تاغ-تاشلرنی کېزیب، بیر اۉرمانگه باریبدی. آته‌-باله‌ اۉرمان ایچیده اوزاق یوریشیبدی. اخیری قویوق سایه‌لی بیر جایگه باریب تۉختشیبدی. کېین چال اۉتین کېسگنی کېتیبدی. زمرد یالغیز قالیبدی.

شو پیتده بیردن شمال توریبدی. چال اېسه اۉرمانده‌گی بیر کتّه‌ درختگه بالته‌سینی آسیبدی-ده، اونگه آغیرراق تاش باغلب، قتّیق ایتریب یوباریبدی. بالته‌ او یاقدن بو یاققه اوریلیب تۉقیلله‌یوېریبدی.

شمال جوده‌ کوچه‌ییبدی. بالته‌ شمال کوچی بیلن اوزاق وقت درختگه اوریلیب «تۉق-تۉق» قیلیب تاووش چیقریبدی.

زمرد «آته‌م اۉتین کېسه‌یاتیبدی»، دېب اۉیلب، آته‌سینی انچه‌گچه کوتیبدی. کېچ بۉلیبدی، آته‌سیدن درَک بۉلمه‌بدی. شمال تۉخته‌بدی. قیز اۉرمانده‌گی چوچمامه‌لرنی تېریب یوریب، بېخاسدن بالته‌ آسیلگن درخت تگیگه باریب قالیبدی. قره‌سه، آته‌سی یۉق اېمیش.

— وای شۉریم قورسین! وای، آته‌جان؟! — دېب اووواس سالیب ییغلب، تۉرت تامانگه یوگوریبدی. هېچ کیمدن درَک بۉلمه‌بدی، قیز اده‌شیب قالیبدی. اۉرمان اونگه ینه‌ هم واهمه‌لی بۉلیب کۉرینیبدی. قیز قه‌یاققه باریشینی بیلمه‌ی، اخیری کیچیک بیر سۉقماقدن چاپیب کېته‌وېریبدی.

زمرد اوزاق یۉل باسیبدی. قارانغیده گُللر اونینگ یۉلینی یاریتیبدی. کېته‌توریب بیر وقت قره‌سه، اوزاقده مِیلتیلله‌گن چیراق کۉرینیبدی، ایت‌نینگ هوریگنی اېشیتیلیبدی. قیز اۉشه‌ تامانگه قره‌ب یوره‌وېریبدی. تېزده کیچیک بیر اویگه یېتیبدی. اوی‌نینگ دېرَزه‌سیدن قره‌سه، بیر کمپیر اۉتیرگن اېمیش. قیز سېوینیب، کمپیر آلدیگه کیریبدی، باشیدن کېچیرگن واقعه‌لرنی کمپیرگه بیرمه-بیر ایتیب بېریبدی.

اویگه شونده‌ی چیرایلی قیزچه‌‌نینگ کېلگنینی کۉرگن کمپیر جوده‌ قووانیبدی. بو کمپیر اۉرمانده یشه‌یدیگن سِحرگر کمپیر اېکن. کمپیر قیز‌نینگ ییغله‌گنینی کۉریب:

— کۉپ خفه‌ بۉلمه، قیزیم، سېنگه یاردم بېره‌من، — دېب قیزنی آووتیبدی. قیز هم اونگه:

— رحمت! مېن سیزنی آنه‌مدېک کۉره‌من. بویورگن ایشینگیزنی جانیم بیلن قیله‌من، — دېب جواب بېریبدی.

شو چاق کمپیر‌نینگ اویی تېپه‌سیگه جوده‌ کۉپ قوشلر ییغیلیبدی، اولر قیزچه‌نی مه‌قته‌ب، سَیره‌شیبدی. قوشلر تیلینی بیلگن سِحرگر کمپیر ینه‌ هم قووانیبدی. خاصیتلی قیزگه دنیاده تاپیلمه‌یدیگن رسملی کتاب و قۉغیرچاقلر بېریب:

— آپّاق قیزیم، شیرین قیزیم! دۉمباغیم، مونچاغیم! — دېب قیز‌نینگ باشینی سیله‌ب اېرکه‌لبدی.

اولر اوزاق وقت بیرگه‌ توریشیبدی. کمپیر قیزچه‌نی یخشیلب پرورش قیلیبدی. زمرد آزاده‌ قیز بۉلگنی اوچون اوینی سوپوریب-سیدیریب، آینه‌لرنی ارتیب-سورتیب، همه‌ یاقنی چینّیده‌ی قیلیب قۉیر اېکن. بونی کۉریب کمپیر ینه‌ هم قووانر اېکن.

بیر کون کمپیر قیزگه آش قیلیب بېرماقچی بۉلیب:

— تامدن اۉتین آلیب توش، قیزیم، — دېبدی. قیز دیک اېتیب اۉرنیدن توریب:

— خۉپ بۉله‌دی، آنه‌جان، — دېب درّاو تامگه چیقیبدی.

تآم بلند اېکن، اوندن همه‌ یاق کۉرینر اېکن. قیز اطرافگه قره‌ب توریب، بیردن اۉز اویی‌نینگ تامینی کۉریب قالیبدی. یوره‌گی آرزیقیب ییغلب یوباریبدی. بونی اېشیتگن کمپیر:

— نېگه‌ ییغله‌یسن، جان قیزیم؟ — دېب سۉره‌گن اېکن. قیز:

— کۉزیمگه اوییمیز کۉریندی، آته‌منی ساغیندیم، — دېبدی.

کمپیر اونی الده‌ب-سولده‌ب یوپه‌تیبدی، ایکّاولری طعام پیشیریب یېییشیبدی.

اېرته‌ بیلن کمپیر قیزگه:

— نرسه‌لرینگنی ییغیشتیر، قیزیم! — دېبدی.

قیز قۉغیرچاقلرینی ییغیشتیریبدی. کمپیر قیزگه:

—تامده قیزیل و آق صندوق بار، آق صندوقنی قالدیریب، قیزیل صندوقنی آلیب توش! — دېبدی-یو اۉرمانگه کیریب کېتیبدی. بیر وقتدن کېین اۉرماندن سمن آت قۉشیلگن بیر ارابه‌ یېته‌کلب چیقیب، قیزنی ارابه‌گه اۉتقزیبدی.

— قیزیل صندوقنی اویگه بارگندن کېین آچ! — دېب کمپیر قیزگه بیر کلیت بېریبدی.

قیز کمپیر بیلن قیته-قیته‌ خیرلشیب یۉلگه چیقیبدی. بیر زومده‌ ارابه‌ قیز‌نینگ اویی آلدیده حاضر بۉلیبدی. شو پیتده اوی اېشیگی آلدیده چال اۉز قیزینی ساغینیب، اونینگ دردیده ییغلب اۉتیرگن اېکن. قیز مهربان آته‌سینی کۉریشی بیلن:

— سلام، آته‌جان! — دېب آته‌سی‌نینگ به‌غریگه تشلنیبدی.

چال بې‌نهایت خورسند بۉلگنیدن انچه‌گچه کۉز یاشلرینی تۉخته‌تالمه‌بدی. اخیری ییغیدن تۉخته‌ب، قیزیگه:

— آپپاغیم، مېنی کېچیر، — دېبدی.

اولر اویگه کیریشیبدی. قیز‌نینگ کېلگنی همه‌گه معلوم بۉلیبدی. قۉنِ-قۉشنیلر ییغیلیشیبدی. قیز قیزیل صندوقنی آچیشی بیلن همه‌ حیران قالیبدی: قیزیل صندوق اصل ماللر بیلن لیق تۉله‌ اېکن. مال شونچه‌ کۉپ، شو قدَر عجایب اېمیشکی، زمرد‌نینگ بوتون عمریگه یېتیب آرتر اېمیش.

بو نرسه‌ اۉگه‌ی آنه‌نی آغیر تشویشگه سالیبدی.

او چالگه قیزی قیمتنی هم تېزده اۉرمانگه آلیب باریب اده‌شتیریب کېلیشنی بویوریبدی. چال «خۉپ» دېب، قیمتنی درّاو اۉرمانگه اده‌شتیریب کېلیبدی.

کېچ کیرگنده قیمت، خودّی زمردگه اۉخشه‌ب، بالته‌ آسیلگن درخت تگیگه باریب قالیبدی. اده‌شگنینی سېزیبدی. هۉنگ-هۉنگ ییغلسه هم، لېکن اونی آووته‌دیگن آدم تاپیلمه‌بدی. فقط اونینگ مقابل‌سیده بایقوشلر اۉتیریب آلیب، قارانغی، واهمه‌لی اۉرمانلر حقیده سَیررمیش. بو کویلر قیمتنی واهمه‌گه سالیبدی. او قۉرقیب اۉرماندن قاچه باشلبدی. قارانغی توشگن پیتده سِحرگر کمپیر‌نینگ اوییگه کیریب باریبدی. کمپیر اونی یخشی کوتیب آلیبدی، آووتیبدی، مهمان قیلیبدی. سۉنگره‌ قیزگه قره‌ب:

— خفه‌ بۉلمه، قیزیم، اۉزیم یاردم بېره‌من، — دېبدی.

اما قیمت کمپیرگه یخشی سۉزلر تاپیب ایتالمه‌بدی، چونکه‌ آنه‌سی اونگه یخشی سۉزلر اۉرگه‌تمه‌گن اېکن. کمپیر اونی سېومه‌بدی، یخشی اېرتکلر هم ایتیب بېرمه‌بدی، دنیاده تاپیلمه‌یدیگن صورتلی کتابلر و قۉغیرچاقلر هم بېرمه‌بدی.

قیمت اېرته‌دن قاره‌ کېچگچه یلقاولنیب اۉتیره‌وېرر اېکن. اوینی ییغیشتیریب، سوپورمس اېکن.

بیر کون کمپیر اۉرماندن قَیتیب کېلیب، اونگه:

— تامدن اۉتین آلیب توش، قیزیم! — دېگن اېکن، قیز:

— اۉزینگیز آلیب توشینگ، مله‌یینگیز یۉق! — دېبدی.

کمپیر جوده‌یه‌م خفه‌ بۉلیبدی، شونگه قره‌مه‌ی قیزنی الده‌ب-سولده‌ب تامگه چیقریبدی. لېکن قیز اۉتین آلیب توشیش اۉرنیگه تام باشیده چینقیریب ییغله‌ی‌وېریبدی. کمپیر بونی اېشیتیب:

— نېگه‌ ییغله‌یسن، قیزیم؟ —دېب سۉره‌گن اېکن، قیمت یېر تېپینیب:

— اوییمنی کۉردیم، کېته‌من، — دېب ینه‌ هۉنگره‌بدی.

سِحرگر کمپیر قیزگه:

— جوده‌ یخشی، تامده‌گی صندوقنی آلیب توش، — دېبدی.

قیمت صندوقنی آلیب توشیبدی. کېین کمپیر قیزگه بیر کلیت اوزه‌ته توریب:

— منه‌ کلیت، صندوقنی اویینگگه بارگه‌‌نینگده آچه‌سن، — دېبدی.

قیز اۉشه‌ آنده ییغیسینی هم اونوتیب، آق صندوقنی آرقه‌لب جۉنه‌بدی. سِحرگر کمپیر اونگه ارابه‌ هم بېرمه‌بدی، قیز آغیر صندوقنی کۉترگنیچه اوییگه پیاده‌ کېلیبدی.

قیز‌نینگ کېلیشینی دست‌اوّل آله‌پر ایت سېزیبدی. او قیمت‌نینگ آنه‌سی آلدیگه باریب:

— واو، واو، واو، — دېگن اېکن، کمپیر قولاق سالمه‌بدی، ایت ینه‌ واووللب:

— آپه‌م کېله‌یاتیرلر، آرقه‌له‌گنلری آق صندوق، ایلان بیلن لیق تۉلیق، — دېبدی.

کمپیر غضبلنیب، اۉقلاغی بیلن ایتنی اوریب، آیاغاینی سیندیریبدی.

— مېنینگ عقللی قیزیم قیمتلی ماللر کېلتیره‌دی، — دېبدی او.

قیزی‌نینگ کېلگنینی کۉریب کمپیر اۉزیده یۉق سېوینیبدی. قۉنِ-قۉشنیلر ییغیلیبدی، صندوقنی آچماقچی بۉلیشیبدی.

شونده کمپیر بیلن قیزی ایکّیسی: «یۉق، آچمنگلر!» دېب اۉزلرینی صندوق اوستیگه تشلبدیلر. کېین ایکّی قولاغیدن کۉتریب اویگه آلیب کیریبدیلر.

یریم کېچه‌ پیتی اېکن، کمپیر بیلن قیز اېشیک-اېلیکنی یاپیب، صندوقنی آچیشیبدی-یو بیردنیگه «وای‌داد، قوتقرینگلر!»، «اجدر!»، «وای‌داد!» دېب بقیریشیبدی...

صندوقده کتّه‌کان ایکّیته اجدر یاتگن اېکن. قاقواش کمپیر بیلن اونینگ اوریشقاق قیزی دادلشیب، اوینی گیر-گیر ایلنیشیبدی، قۉرققنلریدن قفللنگن اېشیکنی آچیشالمه‌بدی.

ایکّی اجدر کمپیر بیلن قیزنی یوتیب، درچه‌دن چیقیب کېتیبدی.

«داد، وای!» دېگن آوازنی اېشیتگن قۉنِ-قۉشنیلر اېشیکنی بوزیب ایچکری کیریبدیلر. قره‌سه‌لر، هېچ کیم یۉق اېمیش. اویده یاووز کمپیرنی هم، اونینگ اوریشقاق قیزینی هم تاپالمه‌بدیلر.

شوندن سۉنگ آق کۉنگیل زمرد بیلن آته‌ ایکّیسی تینچ‌گینه یشه‌ب، مراد-مقصدلریگه یېتیبدیلر.

کؤچورن: عباس ائلچین

Zumrad va Qimmat

(O'zbek xalq ertagi)

Bir zamonda katta bir soy bo‘yida kichkina bir uy bo‘lar ekan. Bu uyda chol, uning Zumrad degan qizi, o‘gay ona va uning Qimmat degan arzanda qizi turar ekanlar. Kampirning Zumradni ko‘rgani ko‘zi, otgani o‘qi yo‘q ekan. U hadeb qizni urib, qarg‘ab, ertadan kechgacha ishlatarkan, bechoraga birpas ham tinchlik bermas ekan.

Zumrad chiroyli, odobli, muloyim, aqlli qiz ekan. Uni bir ko‘rgan kishi yana ko‘rsam deb orzu qilar ekan. Xullas, u juda ajoyib qiz ekan. Qimmat esa ishyoqmas, injiq va dimog‘dor ekan. Uning butun kuni urish-janjal va to‘polon bilan o‘tar ekan.

Zumrad erta bilan barvaqt ko‘zasini ko‘tarib, soy yoqalab buloq boshiga borarkan, yo‘lda uchragan lola gullar boshlarini egib, unga salom berarkanlar. Zumrad maysalar ustida o‘tirib dam olganida gullar uni olqishlar, bulbullar quvonib unga hikoyalar aytib berarkanlar.

Ammo xuddi shu gullar kampirning arzandasini sevmas, uni erkalamas ekanlar, chunki bu qiz ularni yulib tashlar, xushbo‘y gullarni hidsiz deb tepkilar ekan. Shuning uchun ham ular Qimmat kelar bo‘lsa, qovoqlarini solib, yumilib qolarkanlar.

Bularning hammasi yovuz kampirning g‘azabini keltirar ekan. Kampir esa, buni Zumraddan ko‘rarkan.

Bir kun kampir Zumradni yomonlab, cholga do‘q uribdi:

— Qizing beodob, ishyoqmas, uni haydab yubor! Bo‘lmasa sen bilan bir nafas ham birga turmayman!

Chol nima qilarini bilmay qolibdi. Axiri kampir:

— Qizingni o‘rmonga oborib adashtirib kel! U bilan birga turmayman! — debdi.

Chol qizini adashtirib kelish uchun tog‘-toshlarni kezib, bir o‘rmonga boribdi. Ota-bola o‘rmon ichida uzoq yurishibdi. Axiri quyuq soyali bir joyga borib to‘xtashibdi. Keyin chol o‘tin kesgani ketibdi. Zumrad yolg‘iz qolibdi.

Shu paytda birdan shamol turibdi. Chol esa o‘rmondagi bir katta daraxtga boltasini osibdi-da, unga og‘irroq tosh bog‘lab, qattiq itarib yuboribdi. Bolta u yoqdan bu yoqqa urilib to‘qillayveribdi.

Shamol juda kuchayibdi. Bolta shamol kuchi bilan uzoq vaqt daraxtga urilib “to‘q-to‘q” qilib tovush chiqaribdi.

Zumrad “Otam o‘tin kesayotibdi”, deb o‘ylab, otasini anchagacha kutibdi. Kech bo‘libdi, otasidan darak bo‘lmabdi. Shamol to‘xtabdi. Qiz o‘rmondagi chuchmomalarni terib yurib, bexosdan bolta osilgan daraxt tagiga borib qolibdi. Qarasa, otasi yo‘q emish.

— Voy sho‘rim qursin! Voy, otajon?! — deb uvvos solib yig‘lab, to‘rt tomonga yuguribdi. Hech kimdan darak bo‘lmabdi, qiz adashib qolibdi. O‘rmon unga yana ham vahimali bo‘lib ko‘rinibdi. Qiz qayoqqa borishini bilmay, axiri kichik bir so‘qmoqdan chopib ketaveribdi.

Zumrad uzoq yo‘l bosibdi. Qorong‘ida gullar uning yo‘lini yoritibdi. Ketaturib bir vaqt qarasa, uzoqda miltillagan chiroq ko‘rinibdi, itning hurigani eshitilibdi. Qiz o‘sha tomonga qarab yuraveribdi. Тezda kichik bir uyga yetibdi. Uyning derazasidan qarasa, bir kampir o‘tirgan emish. Qiz sevinib, kampir oldiga kiribdi, boshidan kechirgan voqealarni kampirga birma-bir aytib beribdi.

Uyga shunday chiroyli qizchaning kelganini ko‘rgan kampir juda quvonibdi. Bu kampir o‘rmonda yashaydigan sehrgar kampir ekan. Kampir qizning yig‘laganini ko‘rib:

— Ko‘p xafa bo‘lma, qizim, senga yordam beraman, — deb qizni ovutibdi. Qiz ham unga:

— Rahmat! Men sizni onamdek ko‘raman. Buyurgan ishingizni jonim bilan qilaman, — deb javob beribdi.

Shu choq kampirning uyi tepasiga juda ko‘p qushlar yig‘ilibdi, ular qizchani maqtab, sayrashibdi. Qushlar tilini bilgan sehrgar kampir yana ham quvonibdi. Xosiyatli qizga dunyoda topilmaydigan rasmli kitob va qo‘g‘irchoqlar berib:

— Oppoq qizim, shirin qizim! Do‘mbog‘im, munchog‘im! — deb qizning boshini silab erkalabdi.

Ular uzoq vaqt birga turishibdi. Kampir qizchani yaxshilab parvarish qilibdi. Zumrad ozoda qiz bo‘lgani uchun uyni supurib-sidirib, oynalarni artib-surtib, hamma yoqni chinniday qilib qo‘yar ekan. Buni ko‘rib kampir yana ham quvonar ekan.

Bir kun kampir qizga osh qilib bermoqchi bo‘lib:

— Тomdan o‘tin olib tush, qizim, — debdi. Qiz dik etib o‘rnidan turib:

— Xo‘p bo‘ladi, onajon, — deb darrov tomga chiqibdi.

Тom baland ekan, undan hamma yoq ko‘rinar ekan. Qiz atrofga qarab turib, birdan o‘z uyining tomini ko‘rib qolibdi. Yuragi orziqib yig‘lab yuboribdi. Buni eshitgan kampir:

— Nega yig‘laysan, jon qizim? — deb so‘ragan ekan. Qiz:

— Ko‘zimga uyimiz ko‘rindi, otamni sog‘indim, — debdi.

Kampir uni aldab-suldab yupatibdi, ikkovlari ovqat pishirib yeyishibdi.

Erta bilan kampir qizga:

— Narsalaringni yig‘ishtir, qizim! — debdi.

Qiz qo‘g‘irchoqlarini yig‘ishtiribdi. Kampir qizga:

— Тomda qizil va oq sandiq bor, oq sandiqni qoldirib, qizil sandiqni olib tush! — debdi-yu o‘rmonga kirib ketibdi. Bir vaqtdan keyin o‘rmondan saman ot qo‘shilgan bir arava yetaklab chiqib, qizni aravaga o‘tqazibdi.

— Qizil sandiqni uyga borgandan keyin och! — deb kampir qizga bir kalit beribdi.

Qiz kampir bilan qayta-qayta xayrlashib yo‘lga chiqibdi. Bir zumda arava qizning uyi oldida hozir bo‘libdi. Shu paytda uy eshigi oldida chol o‘z qizini sog‘inib, uning dardida yig‘lab o‘tirgan ekan. Qiz mehribon otasini ko‘rishi bilan:

— Salom, otajon! — deb otasining bag‘riga tashlanibdi.

Chol benihoyat xursand bo‘lganidan anchagacha ko‘z yoshlarini to‘xtatolmabdi. Axiri yig‘idan to‘xtab, qiziga:

— Oppog‘im, meni kechir, — debdi.

Ular uyga kirishibdi. Qizning kelgani hammaga ma’lum bo‘libdi. Qo‘ni-qo‘shnilar yig‘ilishibdi. Qiz qizil sandiqni ochishi bilan hamma hayron qolibdi: qizil sandiq asl mollar bilan liq to‘la ekan. Mol shuncha ko‘p, shu qadar ajoyib emishki, Zumradning butun umriga yetib ortar emish.

Bu narsa o‘gay onani og‘ir tashvishga solibdi.

U cholga qizi Qimmatni ham tezda o‘rmonga olib borib adashtirib kelishni buyuribdi. Chol “Xo‘p” deb, Qimmatni darrov o‘rmonga adashtirib kelibdi.

Kech kirganda Qimmat, xuddi Zumradga o‘xshab, bolta osilgan daraxt tagiga borib qolibdi. Adashganini sezibdi. Ho‘ng-ho‘ng yig‘lasa ham, lekin uni ovutadigan odam topilmabdi. Faqat uning ro‘parasida boyqushlar o‘tirib olib, qorong‘i, vahimali o‘rmonlar haqida sayrarmish. Bu kuylar Qimmatni vahimaga solibdi. U qo‘rqib o‘rmondan qocha boshlabdi. Qorong‘i tushgan paytda sehrgar kampirning uyiga kirib boribdi. Kampir uni yaxshi kutib olibdi, ovutibdi, mehmon qilibdi. So‘ngra qizga qarab:

— Xafa bo‘lma, qizim, o‘zim yordam beraman, — debdi.

Ammo Qimmat kampirga yaxshi so‘zlar topib aytolmabdi, chunki onasi unga yaxshi so‘zlar o‘rgatmagan ekan. Kampir uni sevmabdi, yaxshi ertaklar ham aytib bermabdi, dunyoda topilmaydigan suratli kitoblar va qo‘g‘irchoqlar ham bermabdi.

Qimmat ertadan qora kechgacha yalqovlanib o‘tiraverar ekan. Uyni yig‘ishtirib, supurmas ekan.

Bir kun kampir o‘rmondan qaytib kelib, unga:

— Тomdan o‘tin olib tush, qizim! — degan ekan, qiz:

— O‘zingiz olib tushing, malayingiz yo‘q! — debdi.

Kampir judayam xafa bo‘libdi, shunga qaramay qizni aldab-suldab tomga chiqaribdi. Lekin qiz o‘tin olib tushish o‘rniga tom boshida chinqirib yig‘layveribdi. Kampir buni eshitib:

— Nega yig‘laysan, qizim? —deb so‘ragan ekan, Qimmat yer tepinib:

— Uyimni ko‘rdim, ketaman, — deb yana ho‘ngrabdi.

Sehrgar kampir qizga:

— Juda yaxshi, tomdagi sandiqni olib tush, — debdi.

Qimmat sandiqni olib tushibdi. Keyin kampir qizga bir kalit uzata turib:

— Mana kalit, sandiqni uyingga borganingda ochasan, — debdi.

Qiz o‘sha onda yig‘isini ham unutib, oq sandiqni orqalab jo‘nabdi. Sehrgar kampir unga arava ham bermabdi, qiz og‘ir sandiqni ko‘targanicha uyiga piyoda kelibdi.

Qizning kelishini dastavval olapar it sezibdi. U Qimmatning onasi oldiga borib:

— Vov, vov, vov, — degan ekan, kampir quloq solmabdi, it yana vovullab:

— Opam kelayotirlar, orqalaganlari oq sandiq, ilon bilan liq to‘liq, — debdi.

Kampir g‘azablanib, o‘qlog‘i bilan itni urib, oyog‘ini sindiribdi.

— Mening aqlli qizim qimmatli mollar keltiradi, — debdi u.

Qizining kelganini ko‘rib kampir o‘zida yo‘q sevinibdi. Qo‘ni-qo‘shnilar yig‘ilibdi, sandiqni ochmoqchi bo‘lishibdi.

Shunda kampir bilan qizi ikkisi: “Yo‘q, ochmanglar!” deb o‘zlarini sandiq ustiga tashlabdilar. Keyin ikki qulog‘idan ko‘tarib uyga olib kiribdilar.

Yarim kecha payti ekan, kampir bilan qiz eshik-elikni yopib, sandiqni ochishibdi-yu birdaniga “Voydod, qutqaringlar!”, “Ajdar!”, “Voydod!” deb baqirishibdi...

Sandiqda kattakon ikkita ajdar yotgan ekan. Qoqvosh kampir bilan uning urishqoq qizi dodlashib, uyni gir-gir aylanishibdi, qo‘rqqanlaridan qulflangan eshikni ochisholmabdi.

Ikki ajdar kampir bilan qizni yutib, darchadan chiqib ketibdi.

“Dod, voy!” degan ovozni eshitgan qo‘ni-qo‘shnilar eshikni buzib ichkari kiribdilar. Qarasalar, hech kim yo‘q emish. Uyda yovuz kampirni ham, uning urishqoq qizini ham topolmabdilar.

Shundan so‘ng oq ko‘ngil Zumrad bilan ota ikkisi tinchgina yashab, murod-maqsadlariga yetibdilar.

گؤیچک فاطما‌نین ناغیلی

---

گؤیچک فاطما‌نین ناغیلی 

   بیری وار ایمیش، بیری یوخ ایمیش، بیر کیشی وار ایمیش. بو کیشی‌نین بیر آروادی و بو آرواددان فاطما آدیندا چوخ عاغیللی و گؤزل قیزی وار ایمیش. بیر گون فاطما‌نین آناسی ناخوشلاییر و قیزینا دئییر کی، من اؤلندن سونرا دده‌ن تزه آرواد آلاجاق و او آرواد سنی چوخ اینجیده‌جک. آما قارا اینگیمیزدن موغایات اول، اونو اؤزون اوتار.

قیزین آناسی اؤلور و آتاسی گئدیب اؤزگه بیر آرواد آلیر. بو آروادین دا اوّلکی اریندن بیر چیرکین قیزی واردی.

آرواد گؤیچک فاطمانی چوخ دؤیوب اینجیدیرمیش. فاطما صبر ائدیب، هر گون قارا اینگی اوتارماغا آپارارمیش. فاطما‌نین آنالیغی اونا یون، داراق وئررمیش کی، چؤلده داراییب اَییرسین. فاطما یونو وئررمیش اینگین آغزینا. قارا اینک یونو اودار، سونرا حاضیر ایپی آغزیندان چیخاریب وئررمیش فاطمایا. 

بیر گون فاطما یون دارادیغی یئرده کولک اونون الچیمی‌نین بیرینی گؤتوروب قالدیردی هاوایا. فاطما بونون دالینجا یویوروب دئدی: 

- قانادینا قوربان، یئل بابا، الچیمیمی سال، بابا! 

یئل اونون الچیمینی بیر باجادان سالدی. فاطما ائوه گیریب گؤردو کی، بورادا بیر هئیبتلی قاری اوتوروب، آلت دوداغی یئر سوپورور، اوست دوداغی گؤی. قاری قاباغینا بیر قورباغا قویوب اونو سیغاللاییر. بو، دیو آناسی ایدی.

فاطما قارییا باش اَییب دئدی: - منیم الچیمیمی وئر. 

قاری دئدی: 

- کل باشیما باخ، سونرا وئریم. 

فاطما اونون باشینا باخاندا گؤردو کی، ایلان-قورباغا ایله دولودور.

- قاری سوروشدو:

منیم باشیم یاخشیدی، یا آنا‌نین باشی؟ 

فاطما دئدی: - سنینکی یاخشیدی. 

قاری سوروشدو: 

- بو قورباغا گؤیچکدی، یوخسا اینسان؟ 

فاطما دئدی: 

- کؤنول سئون گؤیچکدیر. 

فاطما‌نین سؤزلری قارییا خوش گلدی. قاری اونون الچیمینی وئریب دئدی: 

- گئدرسن، قاباغینا بیر آغ سو، بیر قارا سو و سونرا بیر قیرمیزی سو چیخاجاق. آغ سودا چیمرسن، قارا سو ایله ساچینی یویارسان، قاشینا، کیپریگینه چکرسن، قیرمیزی سودان یاناقلارینا سورترسن. 

بیر ده قاری اؤز توکوندن وئردی و دئدی کی، سنه لازیم اولسام، یاندیرارسان، یا‌نیندا حاضیر اولارام. 

فاطما توکو گؤتوروب گئتدی. نئجه کی، قاری دئمیشدی، ائله ده ائله‌دی. قاباقجا آغ سودا چیمدی، سونرا قارا سودا ساچلارینی یودو و قیرمیزی سودان گؤتوروب دوداغینا، یاناقلارینا چکدی. ائله گؤیچک اولدو، میثلی، برابری اولمادی. 

آنالیغی فاطما‌نین گئج گلدیگینی گؤروب قیزینا دئدی: 

- چیخ، گؤر فاطما نئجه اولدو؟ 

قیزی چیخیب گؤردو کی، فاطما گلیر، آما ائله گؤزللَشیب کی، آدام باخاندا گؤزو قاماشیر. 

فاطما ائوه گلنده آنالیغی اونو دانلادی. قیزین گؤزللشدیگینی گؤروب سوروشدو: 

- هارادان سن بئله گؤزل اولدون؟! 

فاطما باشینا گله‌نی آنالیغینا سؤیله‌دی. او دا صاباحیسی گونو فاطمایا دئدی کی، سن ائوده اوتور، قوی بو گون منیم قیزیم گئتسین اینگی اوتارماغا. آنا اؤز قیزینا یون، داراق وئردی. یئل بونون دا الچیمینی گؤتوروب آپاردی و گتیردی همین دامین باجاسیندان سالدی. قیز الچیمین دالینجا یویوروب ایچری گیردی و قارییا دئدی: 

- الچیمیمی وئر. 

قاری دئدی: 

- باشیما باخ، سونرا وئریم. 

قیز اونون باشینا باخاندا قاری سوروشدو: 

- منیم باشیم یاخشیدیر، یوخسا ننه‌‌نین باشی؟ 

قیز دئدی: 

- سنین باشین پیسدیر، ننه‌مین باشی یاخشیدیر. 

قاری‌نین بونا آجیغی توتوب دئدی: 

- گئدرسن، قاباغینا بیر آغ سو چیخار، بیر قارا سو. قارا سودا چیمرسن، آغ سودا باشینی یویارسان 

قیز آغ سودا باشینی یویوب قارا سودا چیمدی، داها دا کیفیر اولدو. آناسی بونو گؤروب فاطمایا برک آجیغی توتدو و حیرصیندن آز قالدی چاتلاسین. فاطما‌نین آجیغینا ایسته‌دی اونون اینگینی اؤلدورسون. چونکی ایشلرین باشی اینک ایدی. 

بیر گون آرواد دالینا بیر-ایکی لاواش باغلاییب، اوزونه زعفران چکیب گیردی یورغان-دؤشه‌یه. اری ائوه گلنده آرواد بیر او یانا، بیر بو یانا دؤندو، قورو لاواشی دالیندا قیردی. اری سوروشدو: 

- آرواد، سنه نه اولوب سوموکلرین ائله شاققیلداییر، رنگین بئله سارالیب؟ 

آرواد دئدی: 

- برک ناخوشام، اؤلورم، قارا اینگی گرَک کسه‌سن. اونون اتیندن یئسم، بلکه دیریلم. 

کیشی ایستمه‌دی فاطما‌نین اینگینی کسسین. آما علاجی کسیلیب دئدی: 

- قوی فاطما ائودن بیر یانا گئتسین، اینگی کسیم. 

اینک بونلارین فیکرینی باشا دوشوب فاطمایا دئدی: 

- منی کسه‌جکلر. سن منیم اتیمدن یئمه و سوموکلریمی ییغیب بیر یئرده باسدیر. هر واخت ایسته‌سن گل او یئر، اوستونو آچ، اورادا بیر دست پالتار و بیر جوت قیزیل باشماق تاپارسان. 

فاطما اینک ایله ائوه قاییداندا آتاسی اونو ایش دالینجا گؤندریب اینگی کسدی. فاطما قاییداندا اینگینی اؤلموش گؤروب چوخ آغلادی. اینگین اتیندن هئچ یئمه‌دی و سوموکلرینی ییغیب بیر یئرده قویولادی. 

صاباحدان خبر چیخدی کی، پادشاهین اوغلونا توی اولور. فاطما‌نین آنالیغی یئره بیر چاناق داری سپیب دئدی کی، بونلاری بیر-بیر ییغارسان چاناغا. یا‌نیندا بیر کوپ ده قویوب دئدی:

- بونو دا آغلاییب گؤز یاشینلا دولدورارسان. اؤز قیزینی دا گئییندیریب-کئجیندیریب آپاردی تویا.

یازیق فاطما غمگین اوتوروب باشلادی آغلاماغا. بیردن قاری یادینا دوشدو. اونون وئردیگی توکو یاندیردی. همین ساعات قاری حاضیر اولدو. فاطما باشینا گله‌نی اونا سؤیله‌دی. قاری دئدی: 

- غم یئم، تئزلیکله هامیسی باشا گلر. 

قاری آیاغینی ووردو یئره. او دقیقه یئردن بیر تویوق یا‌نی‌نین جوجه‌لری ایله چیخدی، دارینی تمیز دنله‌دیلر، چاناغی قاری‌نین گتیردیگی باشقا داری ایله دولدوردولار. 

قاری فاطمایا دئدی: 

- کوپو ده تمیز سو ایله دولدوروب ایچینه بیر اوووج دوز تؤک، او دا اولسون گؤز یاشی. 

سونرا فاطما ایله قاری گئتدیلر اینگین سومویو باسدیریلان یئره. بورانی قازیب گؤردولر کی، بیر دست ظریف ایپک پارچادان لیباس و بیر جوت قیزیل باشماق چیخدی. بورادا چوخلو قیزیل دا واردی. قاری لیباسی، باشماغی گئییندیردی فاطمایا و بیر آز قیزیل، بیر آز دا تورپاق گؤتوروب فاطما ایله گئتدیلر تویا. 

یولدا قاری دئدی: 

- بو قیز منیم نوه‌مدیر، قویون بو دا اویناسین. 

او، فاطما‌نین بیر اووجونا قیزیل، بیر اووجونا دا تورپاق قویوب تاپشیردی کی، آنالیغی‌نین طرفه اوینایاندا اونلارین اوزونه تورپاق سپ، اؤزگه‌لرین طرفینه اوینایاندا قیزیل. 

فاطما دا چوخ گؤزل اویناییردی. هامی اونون اویناماغینا حئیران اولدو. قاری نئجه دئمیشدی، ائله ده ائله‌دی. آنالیغی طرفه اوینایاندا تورپاق سپدی، اؤزگه‌لری طرفه اوینایاندا قیزیل.

اوینایاندان سونرا فاطما تله‌سیک قاییتدی ائوه. چوخ تلسدیگیندن کؤرپودن کئچنده باشماغی‌نین بیر تایینی سالدی سویا. 

فاطما‌نین آنالیغی تویدان قیزی ایله قاییدیب گؤردو کی، فاطما ائوده اوتوروب، تاپشیردیغی ایشلری ده یئرینه یئتیریب. او، چوخ غضبلی ایدی. 

فاطما سوروشدو: 

- آی آنا، تویدا نه گؤردونوز؟ 

آنالیغی آجیقلی دئدی کی، هئچ زاد گؤرمه‌دیک، بیر گونو قارا گلمیش قیز چیخدی، اوینادی، اؤزو ده سنه اوخشاییردی. بیز طرفه اوینایاندا تورپاق سپیردی، اؤزگه‌لری طرفه اوینایاندا قیزیل-گوموش سپیردی. 

فاطما دئدی: 

- من ائودن چؤله چیخمامیشام، سن بویوردوغون ایشلری گؤرموشم. 

بیر گون پادشاهین اوغلو اووا چیخدی. کؤرپونون یا‌نیندان کئچنده ایسته‌دی کی، آتینا سو وئرسین. آت سویا یاخینلاشدی، آما ایچمه‌دی. پادشاهین اوغلو آدام سالدیریب چایی آختارتدی. چایدان بیر قیزیل باشماق تاپدیلار. باشماق چوخ ظریف ایدی. پادشاهین اوغلونا چوخ خوش گلدی. ایسته‌دی کی، نه تؤور اولسا، آختاریب اونون یییه‌سینی تاپسین و اؤزونه آلسین. 

چوخ گزدیلر، تاپمادیلار. جارچیلار جار چکنده فاطما‌نین آنالیغی ائشیتدی، اونون ال-آیاغینی باغلاییب سالدی تندیره. 

پادشاهین اوغلونون آداملاری آختارا-آختارا گلیب چیخدیلار فاطماگیلین ائوینه. چیرکین قیزین آیاغینا باشماغی گئیدیردیلر، اولمادی. سوروشدولار کی، سیزین ائوده اؤزگه قیز یوخدومو؟ فاطما‌نین آنالیغی جاواب وئردی کی، یوخدو. فاطما‌نین بیر خوروزو وار ایدی، بو خوروز باشلادی بانلاماغا: 

فاطما باجیم تندیرده، 

آیاقلاری کندیرده! 

آرواد نه قدر ایسته‌دی خوروزو قووسون، اولمادی. خوروز سیچرادی دامین اوست، اوجا سسله بانلادی: 

فاطما باجیم تندیرده، 

آیاقلاری کندیرده! 

پادشاهین آداملاری بونو ائشیدیب، تندیره باخدیلار. گؤردولر کی، بونون ایچینده ال-آیاغی کندیرله باغلانمیش بیر گؤزل قیز وار. قیزی چیخاریب باشماغی اونون آیاغینا گئیدیردیلر. گؤردولر کی، باشماق ائله بیل اونون آیاغینا بیچیلیب. آپاردیلار پادشاهین اوغلونا. پادشاهین اوغلو قیزی گؤرن کیمی جانی-دیلدن عاشیق اولدو و یئددی گون، یئددی گئجه توی ائله‌ییب فاطمانی اؤزونه آرواد ائله‌دی. یئدیلر، ایچدیلر، یئره کئچدیلر. سیز ده یئیین، ایچین، مورادینیزا یئتیشین!

 کؤچورن: عباس ائلچین