آذربایجان میفولوژیسی
آذربایجان خالقینین تاریخی کؤکلری، ایلکین دونیاگؤروشو، ایبتیدایی معیشت طرزی، قدیم عادت-عنعنهلری، معنوی حیاتینین باشلانغیجینی ترنّوم ائدن ادبی یارادیجیلیغی. آذربایجان میفولوژیسی احاطهلی سیاسی-ایجتیماعی فعالیت دایرهسینده هله ده سیرلی قالیر و فولکلورشوناسلیق باخیمدان هرطرفلی آراشدیریلمامیشدیر. تورک میفولوژیسینین بیر نؤوعودور.
عنعنهوی مدنیتین آرخایک المنتلری فولکلورشوناسلیغین بیر سیرا نظری پروبلملرینین، خوصوصیله اولوشومو ایله باغلی مسلهلرین حلینده اساس منبعدیر. ایبتیدایی اینانج لارین تحلیلی میفولوژی گؤروشلرین، ائلهجه ده دیگر ایلکین دوشونجه فورمالارینین تاریخینی آیدینلاشدیرماق اوچون بؤیوک اهمیت کسب ائدیر. میف، ریتوال، عادت-عنعنهلر و اینانجلاردان دوغان مراسیم نغمهلری موختلیف یؤنلو إتنیک پروسهلری تنظیملهمکله یاناشی خالقین اؤزونو موعینلشدیریب تاریخی پروسهلرده یئر توتماسیندا خوصوصیلشدیریجی لیک فونکسیونونو یئرینه یئتیریر.
أیهلر و یا اییهلر موعین طبیعی وارلیقلاری قورویان و یا اونلارین تجسّومو اولان میفولوژی وارلیقلار، یاخود هامی وارلیقلاردیر.[۲۰]
جینلر ایسلامدان اولکی عرب میفولوژیسی و داها سونرا ایسلام میفولوژیسی و تئولوژیسینده فؤوقالطبیعی وارلیقلاردیر. هم موثبت، هم ده منفی رول اوینایا بیلیرلر. آذربایجان میفولوژیسینده آشاغیداکیلارا راست گلینیر:
اژداهالار آذربایجان میف و ناغیللاریندا قوراقلیق و خستهلیگین سببکاری کیمی تصویر ائدیلیر، سو منبعلرینین قاباغینی توتورلار. اژداهانین کسیلمیش باشینین دیریلهرک قهرمانا هوجوم ائتمهسی ده مومکوندور. آذربایجان ترکمهلرینین خالچا موتیولرینده راست گلینیر، ائوین قورویوجوسو (تالیسمانی) اولاراق ایستیفاده ائدیلیر.[۵۱]
بیر إتنوسو دیگریندن آییران علامتلر چوخدور. فرقلندیریجی عامیللرین ان اؤنده گلنی ایسه میفولوژی دوشونجهدیر. بو سیرایا مراسیملر، بایراملار، عادتلر — مدنی ایرثین باشقا آرخایک آتریبوتلاری دا داخیلدیر. لاکین دونیانی درک ائتمه ده الده اولونان ایلکین نتیجهلر کؤکله — چوخ درین قاتلارلا باغلاندیغیندان اساس معیار رولونو میفلر داشیییر. باشقا سؤزله، بعضی اوخشارلیق، یاخینلیق و سسلشمهلر نظره چارپسا دا، دونیا خالقلارینین هر بیری نین میفولوژیدن کئچن اؤزونهمخصوص مدنیتی، فولکلور عنعنه سی، دونیاآنلامی واردیر. اورادا دویولانلارا و باش وئرنلره هر میلتین اؤز میفولوژی باخیشی مؤوجوددور. و آذربایجان تورکلری نین معنوی سیماسی نین فورمالاشماسیندا ان موهوم وظیفه میفولوژی دوشونجه نین کورتبیی شکیلده یارانان محصوللاری نین اوزرینه دوشموشدور. ایبتیدایی اینانجلارین قالیقلاری میف و ریتواللار واسیطهسی ایله فولکلورون إپیک، لیریک ژانرلارینا کئچمیش، ائلهجه ده اونلار اویون-تاماشالارین، مراسیم نغمهلرینین اؤزهگینی تشکیل ائتمیشدیر. مدنیتین ان آرخایک علامتلری نین و إلمنتلرینین کومپلکس شکیلده عکسینه ده میفولوژینین داشیییجیلاریندا (یارادیجیلار — تانریلار، دونیانین، طبیعت حادیثهلری نین یارانماسی، جانلی-جانسیز وارلیقلارین بیر-بیری ایله قارشیلیقلی موناسیبتلری و علاقهلری حاقینداکی تصوورلرده، کولتلاردا، ماگیکلیکله یوغرولان، ساکراللاشدیریلان جیسیملرده) راستلاشیریق.
میفین* (یاخود میفیک زامانین) قورتاردیغی، بیتدیگی یئردن تاریخ باشلاییر. لاکین میفولوژی گؤروشلرسیز هئچ بیر خالقین قدیم تاریخی و مدنیتی یوخدور. اونا گؤره کی، آرخایک مدنیتلرین هامیسی منبعیینی میفولوژی تصوورلردن آلیر.
آذربایجان دونیانین ایلکین اینسان مسکنلریندن بیریدیر. إتنوقرافلار بیلدیریرلر کی، «یئر اوزونده یازیلی منبعلرین تاریخی 5 مین ایلدن چوخ دئییل، لاکین آذربایجاندا یاشایان ان قدیم اهالی نین تاریخی 2 میلیون ایله قدردیر». محض اولو اجدادین کؤکونو همین اوزون زامان عرضینده یارانان میفولوژیسی نین ایزلری ایله اوزه چیخارماق مومکوندور.
میف دونیانین ایشاره لرله، ساکرال اوبرازلارلا درکیدیر. طبیعیدیر کی، دیلین یارانماسی پروسهینده اینسانلارین بیر-بیریلری ایله، طبیعتله علاقه لری سیقنال لار و ایشاره لر واسیطه سی ایله قورولموشدور. بئله بیر قناعت ایرهلی سورورلر کی، «بئیین استروکتورلاری نین ائوولیوسیاسی نیطقله باغلی مئیدانا گلمیش، هومینید اجدادین ژستلرله اونسیتی و آیری-آیری سسلری آنلامالاری ایله دیل فورمالاشماغا باشلامیشدیر» [318، 93]. موختلیف سسلر رابیطه یاراتماغا خیدمت ائتمکله بیرلشیب سؤزلری یاراتدیغی کیمی کورتبیی میفولوژی اوبرازلار شکلینه دوشن طبیعت حادیثه لری و دونیانین آیری-آیری آتریبوتلاری دا اوچ فونکسیونون (دوغولما، یاشاما، محو اولما؛ مس.: کولک دوغولور، فعالیت گؤستریر و یوخا چیخیر؛ یاغیش یاغیر، یئر اوزونو نملندیریر، تورپاق سویو اؤزونه چکمکله یوخ اولور) داشیییجیسینا چئوریلمکله دورغونلوقدان چیخیب اینکیشافین تمل داشلارینی قویموشدور. دئمهلی، هر بیر خالقین تاریخی نین و مدنیتینین عرفهسی، همچنین ایلکین باشلانغیجی اونون میفولوژیسی ایله تصدیقلهنیر. توپلوم حالیندا یاشایان اینسانلارین ایبتیدایی امک پروسهسینین، معیشت طرزی نین، پئشهلره (اووچولوق، مالدارلیق، اکینچیلیک، توخوجولوق و. ب) یییهلنمهلرینین ده اساس ایستیقامتوئریجی گوجو میفیک دوشونجه ایله باغلانیر. اونلارین ریتواللاری، بایراملاری دا میفلرله تنظیملهنیر، اینام و اعتیقادلاری نین دا مایاسیندا میفولوژی گؤروشلر دایانیردی. بو سببلردن آذربایجان خالقی نین میفولوژیسی نین گنزیسی نین سیستملی شکیلده آراشدیریلماسی مدنیت تاریخینین ان قارانلیق صحیفهلری نین آیدینلاشدیریلماسینا یاردیم گؤستره بیلر. قافقازدا یاشایان قدیم تورکلرین ایبتیدایی دونیاگؤروشونون، اینانجلارینین، میفولوژی درک ائتمهسینین یازیلی و شیفاهی منبعلری نین صاف-چوروک ائدیلمهسی بیر نئچه سببدن بؤیوک اهمیته مالیکدیر: ایلک نؤوبه ده، بو، اونلارین ازلدن قافقازدا دوغولوب مسکونلاشمالاری نین تاریخی-مدنی حادیثه اولدوغونو اساسلاندیریر. ایکینجیسی، تکجه بو پروسهنین کاراکترینی موعینلشدیرمیر، هم ده إتنیک بیرلشمه لرین باشا چاتماسینی تنظیمله ییر، سونراکی اینکیشافا جیدی تاثیر گؤستریر. ائلهجه ده شرق خالقلاری نین اینانجلاری، دینی عنعنه لری، میلّی کالوریتی ایله قارشیلیقلی باغلاشمالارین آسپکتلری آردیجیللیقلا نظردن کئچیریلیر.
میفلر – آرختیپیک، اونیورسال، فؤوقالطبیعی اوبرازلار سیلسیلهسیدیر و قدیم خالقلاردان بیری کیمی آذربایجان تورکلری نین ایلکین دونیاگؤروشونون محصولودور. بعضاً کونکرت اوبراز، خوصوصی آد شکلینده یادداشلاردا یاشاسا دا، هر بیری موعین وارلیغین یارانماسی، فعالیتی و محویندن بحث آچان پریمیتیو احوالاتین داشیییجیسیدیر. داها چوخ اسکی چاغلارا عایید یازیلی آبیده لرده، ناغیل، إپوس و شیفاهی إپیک عنعنهنین باشقا فورمالاریندا، ریتواللاردا، اینام و اعتیقادلاردا میفیک دوشونجه نین قالیقلارینا راست گلیریک – بوتون بونلار تدقیقاتین اوبیئکتینی تشکیل ائدیر.
اولو اجدادین دونیانین یارانماسی حاقیندا تصوورلری، کورتبیی شکیلده مئیدانا گلن میفولوژی اوبرازلار، کایناتین میفیک سیستمی و مودللری، افسانه، آرخایک ناغیل، إپوس متنلرینین ایچریسینده اریدیلن میفیک سوژتلر تدقیقاتین پردمتیدیر. بو نومونهلرین بیر قیسمی قدیم یازیلی و مادّی آبیدهلرده (قوبوستان قایا رسملری، «اوستا»، داش کیتابهلر، آرکولوژی قازینتیلار زامانی موختلیف کورقانلاردان تاپیلان معیشت اشیالاری و س.) اؤزونه یئر آلمیش، دیگر قیسمی ایسه شیفاهی شکیلده یادداشلاردا یاشادیلاراق زمانمیزه قدر گلیب چیخمیشدیر. میف متنلری کلاسیک یازیچیلاریمیزین اثرلرینین ده قایناقلاریندان بیری اولموشدور، ائلهجه ده خالق مراسیملری، عادت-عنعنه لر، اویون و تاماشالار، ایناجلاردا درین ایزلر بوراخمیشدیر. إپیک عنعنه ده آذربایجان تورکلرینین اسکی میفلری نین اساس داشیییجیسی «کیتابی-دده قورقود»، «کوراوغلو»، «اصلی و کرم» کیمی إپوسلار و آرخایک ناغیللاردیر اولموشدور.
کؤچورن: عباس ائلچین
تورک میفولوژیسینده اؤنملی ساییلار
دوکتور سهیلا ساریتاش
ساییلار اسکی تورک اینانجی اولان شامانیزمدن باشلایاراق، ایسلامی و ایسلامیت سونراسی دؤنملرده، تورک کولتورونده و اینانجیندا ساییلارین اؤنملی اولدوغو گؤرولمکدهدیر. تورک میفولوژیسینده بعضی ساییلار قوتسال بیر اؤزللیک داشیر. بیر، اوچ، دؤرد، بئش، یئددی، دوققوز، اون ایکی، قیرخ وس. ساییلارین میفولوژیده چشیدلی آنلاملاری واردیر. تورک میفولوژیسینده اؤنملی یئری اولان یوخاریداکی ساییلارین فورمولیستیک اولدوغو و بیر چوخ کولتورده ده راستلانیلدیغی گئرچکدیر. شامانیزمده ساییلارین تکرارلانماسی و وورغولانماسی سؤز قونوسویدو.
بیر ساییسی
ایسلام دینینده بیر ساییسی آللاهی ایفاده ائدیر. آللاه بیردیر و تکدیر. دده قورقوددا بیر چوخ یئرده گئچن بیر ساییسی آشیقلاریمیزین دیلینده و تئلینده:
اونلار بیردیر بیر اولوبدور
حاقّ ایچینده سیر اولوبدور
تجللی ده نور اولوبدور
آللاه بیر، محمد ، علی (پیر سولطان آبدال)
*
شاه-ی مردان قوللاریییز بیز
بیریز بیرقاچ دئیلیز
قناعت ایله یوروروز
ایللا توخوز آج دئییلیز (ختایی)
اوچ ساییسی
عنعنوی کولتوروموزده و آشیقلارین دیلینده ان چوخ ایشلنن ساییلاردان بیریدیر. شامانیزمده عالم اوچ بؤلومدن میدانا گلمیشدیر. آ)یئر اوزو (اورتا دونیا) ب)یئر آلتینداکی قارانلیق دونیا (آشاغیداکی دونیا) ج)گؤیدهکی نور عالمی (یوخاریداکی سما)
اوچ ساییسی قارلوُق تورکلری اوچ عشیرتدن مئیدانا گلمیشدیر. اوغوز منکیبهسینه گؤره اوغوز خان اوچ گون آناسینین سوتونو اممهمیش، آناسی اوچ گئجه گؤردوگو رویا سونوجو رویاسیندا اؤزونه سؤیلهنیلن شکیلده حرکت ائتمیشدیر. اوغوزون ایکی خانیمیندان اوچ اوغلو اولموشدور. ایلک خانیمیندان اولان اوشاقلاری گؤیخان، داغخان، دنیزخان بوزاوقلاری، ایکینجی خانیمیندان اولان گونخان، آیخان، اولدوزخان دا اوچ اوقلاری اولوشدورموشدور. اوغوزون اوغوللاریندان بیری بایراغیندا سمبول اولاراق آلتین بیر یای اوزرینه اوچ گوموش اوخ ایشلتمیشدیر.
اوچ ساییسی گؤچ دستانینین ایران روایتینده بوغو خانا تانری طرفیندن وئریلمیش اوچ قارغا واردیر. بو قارغالار مملکتین هر یئرینده اولوب بیتندن خاقانا خبر گتیرمیشدیلر. چین تورکلرینده دوگون مراسیمی اوچ آشامادا کئچیریلیر. گلین قیز ارینین ائوینه گلدیکدن سونرا اوچ گون اری، قایناناسی و قایین آتاسی ایله قارشی قارشییا گلمهسی یاساقدیر.
اوچ ساییسی ماناسدا راستلادیغیمیز اوچ ساییسی ایله بعضیلری بئله دیر. ماناسین الده توتدوغو یئرلردن بیرینین آدی اوچ کوْشایدیر. سئمئتای اوچ گئجه عئینی رؤیانی گؤرور. ماناس اوچ گون کیمسه ایله قونوشماز. قیرغیزلارین آیریلماز ایگیدلری اوچ دنه دیر. ماناسین اؤنونه اوچ قیز گلیب اوزلرینی جیراراق آغیت سؤیلرلر.
اوچ ساییسی دده قورقود حکایهلرینده اوچ ساییسی نین 43 دفعه یئر آلدیغی گؤرولمکدهدیر. بونلاردان بعضیلاری بئلهدیر: بامسی بئیرک حکایهسینده بیگ ایگید، دوشمندن اسیر بزیرگان و ماللاری قورتارینجا قارشیلیق اولاراق اوچ شئی بگنیر. دده قورقودون یاخاریشی ایله دلی قاچارین الی یوخاریدا قالینجا، باجیسینی وئرمگه راضی اولور و اوچ کره آغزیندان ایقرار ائیلر. دیرسه خان اوغلو بوغاچ خان حکایهسینده دیرسه خانین اوغلو بوغاچ، اوچ قبیله اوشاغی ایله آشیق اوینار، اوزرلرینه گلن بوغادان اوچ اوغلان قاچار بوغاچ قاچماز. باییندیر خان بگیلی اوچ گون اوْو اتی ایله بسلهیر.
یئددی ساییسی
" یئددی " ساییسی، اورتا-آسیاداکی تورک بویلاریندان گونوموزه قدر تورک خالق اینانجلاری ایله گونلوک یاشاملاریندا ان چوخ سؤزو ائدیلن ساییلارداندیر. " یئددی " ساییسی، آنادولودا و بوتون تورک بویلاریندا قوتسال ساییلماقدادیر. آلتای تورکلرینه گؤره آیین توتولماسی " یئددی باشلی دئو " اوزوندندیر. قیرغیز تورکلرینده قوطب اولدوزوندا اولان " بؤیوک آیی " یا، " یئددی گؤزتچی " دئییلیر. قرآن کریم یئددی حرف اوزرینه ائنمیشدیر.
یئددی ساییسی مکّه ایله مدینه آراسیندا یئددی قالا واردیر. حجده کعبه یئددی کره طواف ائدیلیر. قرآن کریمده کئچن اصحاب کهف اولایی، یئددی یار اولاراق بیلینیر. حضرت ابوبکر مصحفی یئددی صورت یازدیرمیشدیر. جومعه نامازی نین یئددی فرضی واردیر. سولمانیه مسجیدی یئددی ایلده تیکیلمیشدیر. عاییلهده سوی یئددی گؤبگه قدر چیخاریلیر.
دوققوز ساییسی
تورکلرده قوتسال ساییلان ساییلاردان بیری ده " دوققوز " ساییسیدیر. آلتای یاردیلیش دستانینا گؤره تانری یئردن " دوققوز بوداقلی " بیر آغاج بیتیره رک هر بوداغین آلتیندا بیر اینسان یاراتمیشدیر. بونلار دوققوز اینسان جینسینین آتالاری اولموشدور. بو دوققوز اینسانا " دوققوز ددهلر " دئییلیر.
دوققوز ساییسی آلتای تورکلرینده شامانلارین چیگینلرینده دوققوز اوخ و یای سمبولو واردیر. تورک خاقانلارینین حاکیمیت علامتی طبیل و توغلار دوققوز دنهدیر. ارگنهقون دستانیندا دا دوققوز ساییسی " دوققوز اوغوز " آدی ایله بیرآد اولاراق یئر آلیر. ماناس دستانیندا سیخ- سیخ راستلادیغیمیز دوققوز ساییسی دده قورقوددا دا " دوغولدوغوندا دوققوز ارکک دوه کسدیگیم اوغول " ، " دوققوز بازلام ایله بیر کولاه یوغورد " " دوققوز چوبان " کیمی ایفاده لرله گؤرولور.
قیرخ ساییسی
تورک دستانلاریندا قیرخ ساییسینا تئز-تئز راستلانیر. اوغوز، قیرخ گونده یورور. ماناس دستانیندا قیرخ ساییسی 127 یئرده قیرخ ایگید، قیرخ ساواشچی، قیرخلار، قیرخ جورا، قیرخ گلین، قیرخ آلپ، قیرخ گؤزل، قیرخ قولاچ وس. بیچیملرده گؤرولمکدهدیر.
قیرخ ساییسی ایلک چاغلاردان بری تورکلر " قیرخ " ساییسی نین قوتساللیغینا اینانمیشدیلار. ایسلامیت ده ده قرآندان بو یانا اؤنملی بیر یئر توتوغو گؤرولمکده دیر.علوی و بکتاشیلرده حضرت علی نین باشچیلیق اتئدیگی قیرخ کیشی نین مجلیسینه " قیرخلار مجلیسی " دئییلیر.
پیر سولطانیم آیدور دونیا فانیدیر
قیرخلارین صوحبتی عشق مکانیدیر
قوصورا قالمایان کرم کانیدیر
گؤنولده قاراسی اولان گلمهسین (پیر سولطان آبدال)
*
قیرخلار میدانینا واردیم گل بری ای جان دئدیلر
عیزّت ایله سلام وئردیم گل ایشده میدان دئدیلر (ختایی)
*
اوچلر یئددیلر ساقی گؤرورسون
قیرخلاردان باده-ی باقی گؤرورسون
ووجودون شهرینده حاقی گؤرورسون
سیرانی بو شهره سئیران اول دا گل (سئیرانی)
کؤچورن: عباس ائلچین
Zindandan Mehmet`e Mektup
Necip Fazıl Kısakürek
Zindan iki hece Mehmetim lafta!
Baba katiliyle baban bir safta!
Birde geri adam boynunda yafta...
Halimi düşünüp yanma Mehmed` im!
Kavuşmak mı? ... Belki... Daha ölmedim!
Avlu... Bir uzun yol... Tuğla döşeli,
Kırmızı tuğlalar altı köşeli.
Bu yolda tutuktur hapse düşeli...
Git vegel... yüz adım... Bin yıllık konak.
Ne ayak dayanır buna, ne tırnak
Bir alem ki, gökler boru içinde!
Akıl almazların zoru içinde.
Üstüste sorular soru içinde:
Düşün mü, konuş mu sus mu unut mu, , ?
Buradan insan mı çıkar, tabut mu?
Bir idamlık Ali vardı, asıldı
Kaydını düştüler, mühür basıldı.
Geçti gitti, Bir kaç günlük fasıldı.
Ondan kalan, boynu bükük ve sefil;
bahçeye diktiği üç beş karanfil...
Müdür bey dert dinler bu gün `maruzat`!
Çatık kaş... Hükümet dedikleri zat...
Beni Allah tutmuş kim eder azat?
Anlamaz; yazısız, pulsuz dilekçem...
Anlamaz ruhuma geçti bilekçem!
Saat beş dedi mi, Bir yırtıcı zil;
Sayım var, Maltada hizaya dizil!
Tek yekün içinde yazıl ve çizil!
İnsanlar zindanda birer kemiyet
Urbalarla kemik, Mintanlarla et.
Somurtuş ki bıçak, Nara ki tokat;
Zift dolu gözlerde karanlık kat kat...
Yalnız seccademin yüzünde şevkat;
Beni kimsecikler okşamaz madem;
Öp beni anlımdan, Sen öp seccadem!
Çaycı, getir ilaç kokulu çaydan!
Dakika düşelim senelik paydan!
Zindanda dakika farksızdır aydan.
Karıştır çayını zaman erisin;
Köpük köpük, Duman duman erisin!
Peykeler duvara mıhlı peykeler;
Duvarda, başlardan, yağlı lekeler,
gömülmüş duvara, baş baş gölgeler
Duvar katil duvar, yolumu biçtin!
kanla dolu sünger... beynimi içtin!
sükut... kıvrım kıvrım uzaklık uzar;
Tek nokta seçemez Dünyadan nazar.
Yerinde mi acep ölü ve mezar
yer yüzü boşaldı, habersiz miyiz?
Güneşe göç varda kalan biz miyiz?
Ses demir, su demir ve ekmek demir...
İstersen demirde muhali kemir,
Ne gelirki elde kader bu emir...
Garip pencerecik, küçük, daracık;
Dünya ya kapalı, Allah`a açık.
Dua dua, eller karıncalanmış;
Yıldızlar avuçta, gök parçalanmış.
gözyaşı bir tarla, hep yoncalanmış...
Bir soluk, Bir tütsü Bir uçan buğu
İplik ki incecik, örer boşluğu.
Ana rahmi zahir şu bizim koğuş;
Karanlığındanur, yeniden doğuş...
Sesler duymaktayım: Davran ve boğuş!
Sen bir devsin yükü ağırdır devin!
Kalk ayağa dim dik doğrul ve sevin!
Mehmed`im sevinin başlar yüksekte!
Ölsekte sevinin, eve dönsek de!
Sanma bu teker kalır tümsekte!
Yarın, elbet bizim, elbet bizimdir!
Gün doğmuş, gün batmış, ebed bizimdir!