ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیآنا دیلی مسله‌لرینه عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئف یاناشماسی
آنا دیلی مسله‌لرینه عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئف یاناشماسی
زلفیه اسماعیل
عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئفین چوخ‌شاخه‌لی یارادیجی‌لیغی‌نین موعین ایستیقامت‌لریندن بیری ده آنا دیلی مسله‌لری‌دیر. دوغما وطنی‌نین ایجتیماعی حیاتیندا فعال ایشتیراک ائدن وطنپرور ضیالی خالقیمیزین مدنی-ایجتیماعی حیاتینداکی بوتون چاتیشمازلیق‌لار کیمی آنا دیلی‌نین پروبلم‌لری ده اونو دایم ناراحات ائتمیشدیر. دؤورون ادبی دیل نورماسی‌نین موعین‌لشمه‌سینده همین دؤورون گؤرکملی ضیالی‌لاری ایله یاناشی عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئف ده الیفبا، اورفوقرافی، میلّی تئرمینولوژی مسله‌لری‌نین اطرافیندا گئدن موباریزه‌لردن کناردا قالمامیش، دیلچی عالیم‌لرله داها یاخین موناسیبتده اولان ادیب دیل مسله‌لری‌نین موذاکیره‌سینده مرکزی مؤوقع توتموشدو. همچنین ع.حاقوئردی‌یئف اونو ناراحات ائدن اؤتن عصرین ایلک ایکی اون ایل‌لیگی‌نین دیل و الیفبا مسله‌لری حاقدا مطبوعاتدا چیخیش‌لار ائتمیشدی. اونون "ادبی دیلیمیز حاقیندا" دَیرلی مقاله‌سی او دؤورون قیزغین موذاکیره لریندن آلدیغی تأثوراتین نتیجه‌سی‌دیر. ادامه مطلب ...
دیلین و نیطقین تفکْورله علاقه‌سی
دیلین و نیطقین تفکْورله علاقه‌سی
تفکّور و دیل
دونیانی دیلسیز تصووّر ائتسک او آنلاییش‌لارسیز، مدنیت‌سیز اولاردی.اینسان اونلار آراسیندا رابیطه رولونو اویناییر. دیل اینسانین فیکیرلشدیگی، قاورادیغی و یاددا ساخلادیغی شئی‌لره تاثیر ائدیر. مووافیق اولاراق تعلیم اینسانین سؤزلو (فیکری) گوجونو آرتیرماق مقصدی داشیییر. لاکین فیکری پروسه‌لر اکثر حاللاردا سؤزسوز باش وئریر.
دیلین تفکّوره تاثیری پسیکولوژی‌ده چوخ موباحیثه‌لی مسله‌دیر. دیلچی بنجامین لی وورف تصدیق ائتمک ایسته‌ییردی کی، دیل تفکّور اوصولونو موعین ائدیر. وورفون لینقویستیک نیسبی‌لیک نظریه‌سینه گؤره موختلیف دیللر گئرچکلیگی موختلیف جور قاوراماغا گتیریب چیخاریر. «دیل اؤزو اینسانین اساس ایدئیاسینی فورمالاشدیریر». وورف تصدیق ائدیر کی، "خوپی" طایفاسیندا فعلین کئچمیش زامان فورماسی یوخدور. وورفا گؤره خوپی طایفاسی آسانلیقلا کئچمیش حاقیندا فیکیرلشه بیلمز.
وورفون نیسبی‌لیک نظریّه‌‌سی بیر دیلده دانیشان و دیلین فیکرین اؤتوروجوسو کیمی باشا دوشن اینسان‌لار اوچون یاددیر. آما ایکی موختلیف سیستملی دیللرده دانیشان اینگیلیس و ژاپون یقین کی، موختلیف دیللرده فرقلی فیکیرلشیر. ایکی دیلده دانیشان بیر چوخ اینسان‌لار حساب ائدیر کی، ایستیفاده ائتدیکلری دیلدن آسیلی اولاراق فرقلی قاوراییش نوماییش ائتدیریرلر. دیلی اؤیرنمکله مدنیت حاقیندا چوخ شئی اؤیرنمک اولور. دیلی ایتیرمکله دیله باغلی اولان تفکّورو ده ایتیریریک. ادامه مطلب ...
آلبان‌لارین دیلی و الیفباسی باره ده بیر نئچه سؤز
آلبان‌لارین دیلی و الیفباسی باره ده بیر نئچه سؤز
بختیار تونجای
آذربایجان تورکلری‌نین اتنوگنزینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش آلبان‌لار اساسا قوزئی آزبایجاندا، او جومله‌دن غربی آذربایجاندا (بوگونکو ائرمنیستاندا)، ائلجه ده داغیستاندا و بوگونکو گورجوستانین بورچالیدان تیفلیسه قدر اوزانان گئنیش اراضی‌لرینده مسکون‌لاشمیش و بو اراضی‌لرده یاشایان دیگر سویلاری اؤز اطرافیندا بیرلشدیره‌رک، تاریخی منبع‌لرده "آلبانیا" آدی آلتیندا یاد ائدیلن دؤولت قورموشدولار. "کیتابی-دده قورقود" دا آلبان‌لاردان تورک خالق‌لاریندان بیری کیمی صؤحبت آچیلیر و اثرین باش قهرمان‌لاریندان قازان خان آلپان‌لارین، یعنی آلبان‌لارین باشچیسی کیمی یاد ائدیلیر. شرق‌شوناس عالیم سلیمان علی‌یاروف بو باره ده یازیر: "دده‌م قورقود" کیتابی‌نین آراشدیریلماسی آذربایجاندا اوزون سورن اتنو-تاریخی اینکیشافین یئنی، "گؤزله نیلمز" بیر آخارینی اوزه چیخارمیشدیر. درسدن نوسخه‌سینده 4-جو بویدا قازان خان اوودا اولارکن جاسوس اؤز تکورونه بئله بیر خبر گتیریر: " هئی، نه اوتورورسان؟ ایتوٌنی اوُلاتمایان، چتوٌگینی مؤولاتمایان آلپان‌لار باشی قازان اوغلانجوغو ایله سرخوش اولوب یاتورلار" (1. 142). "آلپان‌لار" اتنیک آدی‌نین باشقا بیر یئرده ده ایشلنمه‌سی بو آنلاییشا دیقتله یاناشماغی طلب ائدیر. 7-جی بویدا اوخویوروق: آغ-بوز آتلار چاپدیروُر آلپان‌لار گؤردوم، آغ ایشیقلی آلپ‌لاری یانیما سالدوم. بوتون تدقیقاتچی‌لار سانکی گؤزلرینه اینانمایاراق بورادا ایشلنن "آلپان‌لار" سؤزونو "آلپ‌لار" کیمی اوخوموشلار. کیتابین روسجا چاپیندا ایسه آلپین سینونیمی اولان "vityazi" شکلینده چئوریلمیشدیر. ادامه مطلب ...
آذربایجان تنقیدی رئالیزمینده آنادیلی میلّی وارلیغین تملی کیمی
آذربایجان تنقیدی رئالیزمینده آنادیلی میلّی وارلیغین تملی کیمی
میلّی اویانیش، ایجتیماعی ترقّی و معنوی اینکیشاف دؤورو کیمی کاراکتریزه اولونان 20. عصرین اوّل‌لرینده ان چوخ گوندمده اولان مسله‌لردن بیری محض آنادیلی مسله‌سی ایدی. خالقی اویانیشا دعوت ائتمک، گئنیش کوتله‌لری میلّی دَیرلر، ایستیقلال و اینکیشاف دوشونجه‌سیله معاریف‌لندیره‌رک یئنی ایجتیماعی-سیاسی دؤنمه داخیل ائتمک هم ده آنادیلی‌نین رولونا و اونون فعالیت دایره‌سینه دیقتی آرتیریردی. بئله بیر زاماندا یئنی ایجتیماعی-سیاسی موحیطه هانسی دیلله داخیل اولماق و فعالیت گؤسترمک مسله‌سی اولدوقجا موهوم مسله کسب ائدیردی. چوخ‌سایلی ضیالی‌لارین ایشتیراک ائتدیگی بو زنگین سیاسی-معنوی موحیطده دیل مسله‌سی هئچ ده بیرمعنالی موذاکیره اولونموردو. آکادمیک ت.حاجی‌یئف‌دن دوغرو عومومی‌لشدیرمه‌دیرکی، " دؤورون ادبی-بدیعی دیل اطرافینداکی ایختیلاف‌لاری "ملا نصرالدین"له "فویوضات"ین پولمیکاسیندا داها آیدین گؤرونور". ادامه مطلب ...
میلّی‌لشمک
میلّی‌لشمک
جانلی ایشلر، تاریخی دییشیک‌لیک‌لر بیزه گؤستریر کی، هر جمعیت، هر فرد، هر دورلو عنعنه‌سیندن، موقدساتیندان، ایمکان و اعتیقادیندان آز-چوخ ال چکدیگی حالدا میلّی دیلیندن اصلا و اصلا واز کئچمه‌میشدیر. و هئچ واخت دا کئچه‌مز. چونکی هر میلّتین ادبیاتا مالیک دیلی او میلّتین روحو، نیشانه‌یی-مؤوجودیتی‌دیر. اوندان محروم اولدوغو گون مرحوم اولموش، اوندان اوزاقلاشدیغی گون قبرینه یاخلاشمیش دئمکدیر.
تاریخ بیزه گؤستریر کی، بیر میلّتین جاهانگیرلیگی، حؤکومتی، حتّی یئری-یوردو دا الیندن آلینسین، مادام کی، میلّی ادبیاتی وار، او میلّت محو ائدیلمز. دیلی کسیلمه‌ین میلّتین ووجودو کسیلمز، ادبیاتی یاشایان میلّت هئچ واخت اؤلمز.
دونیادا بدبخت او میلّت‌دیر کی، اؤزگه میلّتین سیلاحیندان زیاده دیل و ادبیاتینا اسیر اولاراق یاشاماقدادیر. هله، زمانمیزده میلّی ادبیاتینا مالیک اولمایان بیر میلّته حدّی-روشده چاتمامیش بیر بالا نظر ایله باخیب جمعیتی-اقوام عاییله‌سینه قبول ائدیلمه‌مه‌سی، اؤز موقدّراتی‌نین اؤزونه وئریلمک ایسته‌نیلمه‌سی بیزیم کیمی اؤز دیل و ادبیاتینی سئومه‌ین‌لر اوچون نه گؤزل بیر درسی عیبارت‌دیر. ادامه مطلب ...
دیلیمیز کیملیگیمیزدیر
دیلیمیز کیملیگیمیزدیر
اوروپانین مودرن‌لشمه‌سی رفورم دؤنمینده (16. یوزایل)[1] سیاسی حیاتی روم کیلیساسی‌نین اینحیصاریندان قورتارماقلا باشلادی. عئینی زاماندا لاتین دیلی‌نین اینحیصاریندان قورتولماقلا اینگیلیس‌لر، فرانسیزلار، آلمان‌لار و ب. آراسیندا میلّت‌لشمه سورجی‌نین اؤنو آچیلدی. کیلیسا‌لاردا عیبادتین، مکتب‌لرده تحصیلین، ادبیاتدا شعیرین و نثرین دیلی یئرلی دانیشیق دیلی اولدو. میلّی کیلیسا‌لار، میلّی تحصیل سیستمی، میلّی ادبیات، میلّی صنعت، میلّی موسیقی… شکیل‌لنمگه باشلادی. میلّی کیملیگین/میلّت‌لشمه سورجی‌نین مرکزینه دیلی دئییل، مذهبی قویان خالق‌لاردا (مثلاً، ایرلند‌لی‌لرده، اسکاتلندلی‌لرده) سورج فرقلی یؤنده ایره‌لی‌له‌دی. رسمی اینگیلیس دیلینه لوْیال (وفالی) یاناشان، آما فرقلی مذهبله وارلیغینی قوروماغا چالیشان بو خالق‌لار بو گون ده میلّی پروبلم‌لرینی چؤزموش دورومدا دئییللر.
آذربایجاندا میلّت‌لشمه تاریخی ایرلند و اسکاتلند اؤرنگینی خاطیرلادیر. اتنیک/میلّی کیملیگین مرکزینه مذهبین قویولماسی دیگر دَیرلری، اؤزللیکله دیلی ایکینجی پلانا کئچیرمیش اولدو.[2] تورکجه‌میز[3] عصرلر بویو عزیزلنمه‌دی، نوازیش گؤرمه‌دی، عکسینه یادلارین دیل‌لری مؤعتبر ساییلدی، سئویلدی، گلیشدی. اوستهلیک آذربایجان دوشمن‌لری بو اؤلکه‌نی اسارتده ساخلاماق اوچون وارلیق سببینی-دیلینی دایم هدفده ساخلادی. سونوجدا میلّی دَیرلریمیز آراسیندا ان چوخ ضرر چکن ده تورکجه‌میز اولدو.
دیلیمیزین سیاسی تاریخی کشمکشلی اولدوغو کیمی، بو گونو ده دوشوندوروجودور. ادامه مطلب ...
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی
پهلوی رژیمی، ایرانین باشقا بؤلگه‌لرینده اولدوغو کیمی آذربایجاندا دا تام میثلی بنزری گؤرولمه‌میش بیر نظارته صاحیب ایدی. آنجاق باسغی قورغوسو، 21 آذر حرکتی و میلّی حؤکومتین لغویندن سونرا بورادا اؤزونو داها سرت، عئینی زاماندا اوستو اؤرتولو آپاریردی. یئرلی حاکیمیت اورقان‌لاری آذربایجانداکی دوروم حاقیندا بیلگی‌لرین سیزماسینا ایمکان وئر‌مه‌مگه، بوراداکی گئرچک‌لیک‌لری ایران و دونیا ایجتیماعیتدن گیزلتمگه مجبور ایدی. تصادوفی دئییل کی، 1971-جی ایلده تهراندان گلمیش موخبیرلرین و یئرلی قزئت امکداش‌لاری‌نین تبریز بلدیه‌سی‌نین ییغینجاق‌لارینا قاتیلماسی بئله قاداغان ائدیلمیشدی.[1] بونا باخمایاراق، مطبوعاتا سیزان بیلگی‌لر گؤستریردی کی، گیزلی پولیس تشکیلاتی ساواک-ین یئرلی بؤلمه‌‌لری، پولیس و ژاندارمری آذربایجاندا داها ساییق و آمان‌سیز چالیشیردی.
بو قونودا اطلاعات قزئتی‌نین خبری دیقتی چکیر. قزئت، 10 فوریه 1964ده حؤکومت کومیسیونونون ایکی عوضوونون ماجراسی حاقیندا یازیردی. اونلار نقل ائدیرلر کی، " تبریزین گؤرمه‌لی یئرلرینی گزرکن اونلاری هارادانسا گلدیکلری بیلینمه‌ین رسمی شخص‌لر توتوقلایاراق حربی اسیرلر کیمی پولیس بؤلمه‌سینه آپاردیلار. اورادا وضعیت بیر آز آیدین‌لاشدی. بللی اولدو کی، ایداره‌ده ایکی یابانچی آدامین فوتوآپاراتلا شکیل چکمه‌سیندن خبر توتونجا، ایداره رئیسی آدام‌لارینی اونلارین آردینجا گؤندریب. سوروشدورما باشلادی. بیز اؤز آدیمیزی و وظیفه یئریمیزی سؤیله‌مه‌میزه باخمایاراق، کیملیگیمیزی دقیق‌لشدیرمه‌میش بیزی سربست بوراخمادیلار. سربست بوراخیلدیغیمیزدا ایسه یولداشیمین چکدیگی فوتوشکیل‌لرینه ده ال قویدولار. "
آذربایجان تورک مسئله‌سی
چئشیدلی ایجتیماعی طبقه‌لرین آذربایجانداکی دوروما، عومومیتله آذربایجان/تورک مسئله‌سینه یاناشماسی عئینی دئییلدی.
تاریخی اولاراق میلّت‌لشمه سورجی‌نین باشلادیغی و اینکیشاف مرحله‌سینده آذربایجاندان اولان یاریم فئودال‌لار و تیجارت-کومپرادور بورژوازیسی مرکزی حاکیمیت آپاراتیندا (تهراندا) گئنیش شکیلده تمثیل اولونوب. بو صینف‌لرین نوماینده‌لری بعضاً ان یوکسک دؤولت وظیفه‌لری توتوبلار. ایکینجی دونیا ساواشیندان سونرا، یاریم فئودال‌لارین اکثریتی آذربایجانلا ایسمی باغلارینی بئله قیرمیش، اؤلکه‌نین حاکیم دایره‌‌لری ایله داها سیخ بیرلشمیشدیلر. بو صینیفین نوماینده‌لری، حاکیم مونارشی‌یه صادیق اولدوقلارینی گؤسترمک اوچون هر ایمکاندان ایستیفاده ائدیردیلر. وزیر، سناتور، مجلیس عوضوو، ژنرال، پروفسور و باشقالاری‌نین عوضو اولدوغو "جمعیت آذربایجانیان مقیم تهران" (تهراندا یاشایان آذربایجانلی‌لار جمعیتی) آدلی تشکیلات بو باخیمدان داها فعاّل ایدی.
آذربایجانین بؤیوک تیجارت و صنایع بورژوازی‌سی‌نین سرمایه‌سی گئتدیکجه داها آرتیق شکیلده "ایران‌‌لاشیردی". اؤلکه‌نین بؤیوک صنایع مرکزلرینده آذربایجان منشألی بورژوازی، یوخاریدا دئییلدیگی کیمی، اولدوقجا اؤنملی مؤوقع توتوردو. تهراندا و اؤلکه‌نین دیگر بؤلگه‌لرینده اولان تورک بورژوازیسی، درینلشن کاپیتالیزم شرایطینده لازیم گلنده اؤلکه‌ده‌کی تورک‌لرین لیدری کیمی چیخش ائتمک اوچون یئترینجه گوجلو ایدی. همین واخت اونونلا موقایسه‌ده آذربایجانداکی بورژوازی چوخ ضعیف ایدی.اوستهلیک، 1960-1970.جی ایل‌لرده، یئرلی سرمایه‌نین تهران و اؤزل خاریجی سرمایه ایله قووشماسی سورَجی گئدیردی. هم ده بونا گؤره آذربایجان بورژوازیسی عوموم- ایران رسمی و یا موخالیف ایدئولوژی‌دن فرقلی اولاراق اؤز ایدئولوژی‌سینی یاراتمادی. آذربایجانین مظلوم خالقی آراسیندا حتشا مودافیعه کارکترلی میلّتچی آخینین اولماماسی قیسماً بونونلا ایضاح ائدیله‌بیلر.
یوکسلمه‌نین تک یولو آسیمیله اولماق
بوروکراتیک بورژوازی‌نین یوخاری دایره‌لرینده، اوردو و پولیسین یوکسک مقام‌لاریندا تورک‌لرین سایی آز دئییلدی. اولدوقجا اؤنملی ایجتیماعی قووه‌یه چئوریلمیش بو طبقه‌لر، شاه سارایی‌نین تام تابع‌لیگینده و امرینده ایدی. بو ساحه‌لرده یوکسلمه‌نین تک یولو آسیمیله اولماقدان کئچیردی. [2]اونلارین اکثریتی اسکی سویلولار و باشقا حاکیم صینیف‌لر آراسیندان سئچیلیردی. بلکه بونا گؤره میلّی مسئلهیه قارشی توتوم‌لاری، بؤیوک بورژوازی‌نین و اسکی سویلو طبقه‌لرین قونومو ایله تام اویغون ایدی. بئله‌لیکله، ایرانداکی تورکلوگون میلّی حرکتی‌نین فعاّل قووه‌سی اولا بیله‌جک یوخاری صینیف‌لرین و طبقه‌لرین ایجتیماعی-ایقتیصادی چیخارلاری، اونلارین میلّی (میلّیتچی) دوشونجه‌لری دئییل، پان-ایرانیست فیکیرلره صداقتی و گوجلو مرکزه‌قاچ مئیلینی شرط‌لندیریردی.
اؤز کاراکترینه و بللی دورومونا گؤره (اونلارین اکثریتی آذربایجاندان کناردا ایدی.) تورک آیدین‌لاری‌نین بؤیوک قیسیمی پان-ایرانیزم فیکیری‌نین یاییلماسینا ایلگی گؤسترمکده ایدی. رسمی ایدئولوژی‌نین فورمالانماسیندا کسروی، رضازاده شفق، محمود افشار کیمی تورک منشالی، آنجاق تورکلوگه نیفرت بسله‌ین‌لرین فعاّل رول آلماسی تصادوفی ساییلمامالی‌دیر. ایرانداکی تورک آیدین‌لاری‌نین سیاسی-میلّی احوال-روحیه‌سی‌‌نین اؤزونه مخصوص گؤستریجی‌سی، اونلارین اؤز میلّی تاریخی، دیلی، کولتوری‌نین اوبیئکتیو علمی آراشدیریلماسینا چکینگن موناسیبت‌لری ساییلا بیلر.بورادا بونو دا علاوه ائتمک گره‌ک‌دیر کی، بو تیپلی آراشدیرمالاری آپارماق و بو اثرلرین نشر ائتدیرمک پهلوی ایرانیندا اولدوقجا چتین ایدی. آنجاق بئله اثرلر وار اولسایدی، اونلاری اؤلکه‌نین اؤزونده غئیری-قانونی یا دا خاریجده قانونی شکیلده نشر ائتمک مومکون اولاردی. بئله‌لیکله ایرانداکی تورک آیدین‌لاری کیچیک ایستیثنالارلا آذربایجان/تورک میلّی حرکتی‌نین ایدئولوژی‌سینی حاضیرلاماقدان اوزاق دوردولار. دونیا تجروبه‌سیندن بللی‌دیر کی، میلّی حرکاتدا ایشتیراک ائدن میلّی آیدین‌لار بو مأموریتی یئرینه یئتیررلر. [3]
تورک آیدین‌لاری‌نین سیاسی باخیمدان داها فعاّل اولان کسیمی میلّی جبهه‌یه، یاخود دا دینی موخالیفته یاخین ایدی. میلّی جبهه سیاسی پروقرامیندا اؤزونو میلّی آزادلیق حرکت‌لری‌نین، اؤزللیکله یاخین و اورتا شرقده‌کی حرکت‌لرین طرفداری کیمی گؤسترمه‌سینه باخمایاراق، ایرانین چوخ میلّتلی قورولوشا صاحیب اولماسی حقیقتینه، اویغون اولاراق ایران دؤولتی چرچیوه‌سینده میلّی موختاریت طلب‌لری‌نین مومکون اولا بیله‌جگینی بئله قبول ائتمیردی. ایرانین یئنی تاریخی‌نین چئشیدلی دؤنم‌لرینده ایرانداکی فارس اولمایان بعضی خالق‌لارین میلّی موختاریت اوغروندا ائتدیکلری موباریزه، اؤزللیکله 1945-1946دا آذربایجان و کوردوستانداکی حرکت‌لر قونشو دؤولت‌لرین گوج ساواشی‌نین بیر سونوجو اولاراق تانیملانیردی.[4]
سیرالاریندا تورک‌لرین سایی‌نین آز اولمادیغی دین آدام‌لارینا گلینجه، اونلار ایرانین موسلمان اهالی‌سینی بؤلونمز بیر بوتون اولاراق قبول ائدیردیلر. میلّت آنلاییشی اونلارین گؤروشونه گؤره اتنیک بیرلیک دئییل، دینی بیرلیک ایدی. روحانیته یاخین اولان ساغ تررورچو "فدائیان اسلام" (ایسلام دؤیوشچولری) تشکیلاتی آشیری شوونیست مؤوقعده دورماقدا ایدی؛ "ایران میلّتی‌نین موستثنالیغینی" و ایرانین بؤلگه‌ده اؤزل لیدر رولونو تبلیغ ائدیردی. بیر باشقا تشکیلات – "حزب ملت اسلام" (ایسلام میلّتی‌نین پارتیاسی) دا فعاّل شکیلده شیعه‌لیگی دولایسی ایله پان-ایرانیزم فیکرینی تبلیغ ائدیردی.
شاه رژیمینه موخالیف فیکیر آدام‌لاری آراسیندا علی شریعتی‌نین (1932-1976) اثرلری اینانیلماز بیر محبوبیت قازانماقدا ایدی. مشهدده مذهبی بیر عاییله‌نین و موحیطین یئتیشدیرمه‌سی اولان شریعتی، سوربونن‌ده تحصیل آلمیش، غرب متودلاری ایله عنعنه‌وی ایران دگرلرینی گونجل‌لشدیرمیش، ایران/فارس میلّیتچی‌لیگی‌نین سمبول‌لاریندان اولان شیعه‌لیگه دؤنوشو تبلیغ ائتمیشدیر. اونون "بازگشت به خویشتن" (اؤزونه دؤنوش) آنلاییشی‌نین تملینده ده شوبهه‌سیز شیعه‌لیگه دؤنوش چاغری‌سی دورور. [5]
فدایی و موجاهید تشکیلات‌لاری‌نین میلّی مسئلهیه یاناشماسی دا اؤزلوگونده اؤزل ماراق دوغورور. بو تشکیلات‌لارین آذربایجاندا یارانان یئرلی قروپ‌لاری، 1960-جی ایل‌لرین اورتالاریندا اؤیرنجی‌لرین، اورتا طبقه‌لرین اولان آیدین‌لارین و خیردا بورژووازی‌نین ایچیندن چیخمیشدی.
فدایی‌لر قروپو 1965-جی ایلده تبریزده قورولدو. تشکولونده بهروز دهقانی، اشرف دهقانی و علیرضا نابدل) ایشتیراک ائتدیلر. بهروز دهقانی (1971ده اؤلدورولدو) و اونون کیچیک باجیسی اشرف یوخسول بیر تورک عاییله‌سینده دوغولموش، کند مدرسه‌لرینده موعلیم‌لیک ائتمیشدیلر. اونلارین آتاسی 1940-جی ایل‌لرده توده‌نین فعاّل عوضولریندن اولموشدور. علیرضا نابدل، تهران بیلیم‌یوردوندا ادبیات فاکولته‌سینده اوخوموش، سونرا ایسه اورتا مکتبده درس دئمیشدی. اونون دا آتاسی 40لی ایل‌لرده توده و دموکرات فیرقه‌سی‌نین فعاّل عوضوو اولموشدور. موجاهیدلر قروپونون تشکیلات‌لانماسیندا آذربایجانلی گنجلر محمد حنیف نژاد، م.اصغرزاده، م. بازرگانی و آ. میهن‌دوست-حنیف نژاد فعاّل رول اوینامیشلار. [6]
بو ایل‌لرده تورک گنجلیگی‌نین میلّی مسئلهلره ماراغی‌‌نین آرتدیغینی گؤرولمکده‌دیر. نابدل بو باغلامدا بونلاری یازماقدادیر: " 1960-جی ایل‌لرین باشلاریندا، ایراندا یئنی فیکیرلرین مئیدانا چیخدیغی دؤنمده، آذربایجان گنجلری‌نین شوعوروندا میلّی ظولمون گئرچک اوزو بنزرسیز گوج و آچیق-آشکار بیر شکیل آلدی. میلّی مسئله ایله یاخیندان تانیش اولماق اوچون اونلار میلّی کولتورو، ایلک اؤنجه ایسه آنا دیل‌لرینی، ادبیات‌لارینی و موسیقی‌لرینی اؤیرنمگه باشلادیلار."[7] ایراندا تانینمیش اوشاق کیتابی یازیچیسی اولان صمد بهرنگی و بهروز دهقانی فولکلور ماتریال‌لارینی ییغدیلار و آذربایجان/تورک خالق یارادیجی‌لیغی اؤرنک‌لریندن عیبارت 5 مجموعه یاییملادیلار؛ دهقانی ادبیاتین جمعیت اوزرینه اولان اتئکیسی حاقدا آراشدیرماسی‌نی یاییملادی.
بو آراشدیرمالارین ایچریسینده ان اؤنملی‌سی علیرضا نابدل‌ین "آذربایجان و مسئله‌‌ی ملی" [آذربایجان و میلّی مسئله] باشلیقلی کیتابچاسی اولدو. بو اثر 1960-جی ایل‌لرده یازیلمیشدی، آنجاق اونون اؤلوموندن چوخ سونرا یاییملاندی. علیرضا نابدل، اوختای تخلوصو ایله تورکجه و فارسجا شعیرلر یازمیش، آیدین کسیمین گنج، اومید وئرن گؤرکملی بیر تمثیلچی‌سی اولموشدور. او، عئینی زاماندا "سازمان چریک‌های فدائیان خالق ایران"ین (ایران خالقی‌نین فدایی دؤیوشچولری تشکیلاتی، فدایی‌لر) سچکین لیدرلریندن بیری ایدی. 1350 (1971/72) ایلینده شاه جللادلاری‌نین الینه کئچن علیرضا نابدل‌ین ایشگنجه‌لر سونوجوندا تشکیلاتینا ضرر وئره بیله‌جگیندن احتیاط‌لاناراق پولیس خسته‌خاناسیندا اینتیحار ائتمه‌سی اولایی سول کسیم ایچینده دیل‌لره داستان اولموشدور. بو فداکار و ایستعدادلی اینسانین اؤلوموندن سونرا آدی چکیلن کیتاب نشر اولونموشدور.[8] بو کیتابدا یئر آلان فیکیرلر یالنیز علیرضا نابدل‌ین تئوریک یاناشماسی دئییل، سول تشکیلات‌لارین اؤلکه‌ده‌کی میلّی مسئلهلره، اؤزللیکله آذربایجان مسئله‌سینه ایلگیسی‌نین آچیق بیر گؤستریجی‌سی‌دیر.
ایراندا آذربایجان مسئله‌سی‌نین یارانماسی تاریخی قونوسونا باش ووران یازیچی، ایلک آددیمدا چیخمازا گیریر. آذری دیلی و ادبیاتی نئجه مئیدانا گلدی؟ باشلیقلی بؤلومده او، مسئلهیه جوغرافیایا دایالی پان-ایرانیست کیملیک آنلاییشی اوزریندن یاناشیر. فارس-آریا شووینیزمی اولاراق تانیملادیغی رسمی ایران تاریخچی‌لیگی‌نین ضعیف دلیل‌لرینی چوروتمگه چالیشیر. رسمی تاریخچی‌لیگین آذربایجان حاقیندا اساس تزلرینی سیراسی ایله تکرارلادیقدان سونرا نابدل بئله یازیر: " شوونیست‌لر، آذربایجانلی‌لارین دئیک کی 800 ایل اؤنجه فارس دیلینده دانیشدیقلاری قونوسوندا ایصرار ائدیرلر و بونو ثوبوت ائتمکله دوشونورلر بئله‌لیکله دؤورون ان بؤیوک پروبلمینی حلّ ائتمیش اولاجاقلارینی سانماقدادیرلار. حالبوکی بو قونونون ثوبوت ائدیلمگه هئچ احتیاجی یوخدور، اونو چوخ آسانجا قبول ائتمک مومکون‌دور. "[9] یازیچی‌یا گؤره، "یوزایل‌لرجه بو تورپاق‌لاردا یاشایان میلیونلارلا اینسانین دیلی‌نین" یاشاماق حاقی واردیر. پرینسیپ اعتیباری ایله بو، منطیقلی بیر یاناشمادیر. آنجاق بیزه گؤره بو یئترلی دئییل. نابدل‌ین بعضی ایران تاریخچی‌لری‌نین تاریخه ضید شکیلده "صفوی‌لرین زورلا اهالی‌نین دیلینی تورک‌لشدیردیکلری" ایدیعالارینی دا "حتّی ایندیکی واختدا دا دؤولت مأمورلاری‌نین ایل‌لرله آیاق‌لاری بعضی کندلره دَیمیر" کینایه‌لی تثبیتی ایله چوروتمه‌سی ده بو نؤوعدن‌دیر.
علیرضا نابدل‌ین، ایختیاریندا میلّی تاریخیمیز حاقیندا باشقا آلترناتیو اولمادیغیندان، داها دوغروسو، باشقا تئوریک یاناشمادان گومان کی خبرسیز اولدوغودان پان-ایرانیست باخیشا قارشی آنلاملی بیر جاواب اورتایا قویمامیشدیر یا دا قویا بیلمه‌میشدیر. بو سببدن منسوب اولدوغو ائتنیک بیرلیگین (آذربایجان خالقی‌نین) آدی ایله علاقه‌لی نابدل‌ین علمه سؤیکنن بیر فیکری یوخدور، عئینی صحیفه‌ده بئله "آذری‌لر"، "تورکلر"،" تورک دیللی آذری خالقی"، "آذربایجانلی‌لار" اتنونیمینه راست گلینیر. تورکلر و تورک دیلی‌نین ائش آنلامی اولاراق بول-بول ایشله‌دیلن "آذری‌لر"، "آذری دیلی" ترمینی ده علمی و اوبیئکتیو دئییل، تئز-تئز وورغولادیغی اوزره "فارس-آریا شووینیزمی‌نین" اویدورماسی‌دیر.
نابدل، ایسلامدان سونراکی دؤنمده فارس شعوبیه حرکتی، "شاهنامه" قونوسونا توخونوب، اونو "قومگرایی" (عیرقچی‌‌لیک) اولاراق آدلاندیریر و آذربایجاندا بو جور مئیل‌لرین (عیرقچی‌‌لیگین) اولماماسیندان ممنون‌لوغونو بیلدیریر. 20. عصر. باشلاریندان اعتیباراً پان-ایرانیزمین اؤزللیکله آذربایجانین تورک خالقینا یؤنه‌لیک گئریچی بیر کاراکتر آلماسینی، تورک‌لری زورلا فارس‌لاشدیرما چاغری‌لارینی گؤرمور و یا گؤرمک ایسته‌میردیر.
نابدل عئینی زاماندا تورک‌لرین سیاسی ساحه‌دکی فداکارلیغینا باخمایاراق، فارس عونصورونون مشروطیت اینقیلابیندان داها قازانجلی چیخماسینی (اؤرنگین، فارس دیلی‌نین دؤولت دیلی اعلان ائدیلمه‌سینی) بیلمیر یا دا بیلمک ایسته‌میر. شیخ محمد خیابانی‌نین ایرانین موستقیل‌لیگی اوغروندا موباریزه‌سیندن، قوزئی آذربایجاندان فرق‌لنمک اوچون گونئیین آدینی "آزادیستان" قویماسینی حئیران‌لیقلا یازان یازیچی، تبریز قیامی اثناسیندا "آذربایجانین تورک یوردو اولماسیندا" وورغولایان‌لاری ایران دموکراتیک حرکتینه تفریقه و آیری‌لیقچی‌لیق سالان‌لار اولاراق پیسله‌مکده‌دیر. [10]
رضا پهلوی دیکتاتورلوغونون ایرانین باشینا گتیردیگی بلالاردان گئنیش بحث ائدن نابدل، میلّی دیل‌لرین بوغولماسیندان یالنیز بیر جومله ایله قئید ائدیر. سولون کسروی‌سی - تقی ارانی و اونون فعاّلیتی نابدل‌ین یوکسک بَینمه‌سینی قازانیر. او، میرزه علی معجزین حیات و یارادیجی‌لیغینی آراشدیراراق بونلاری اورتایا قویموشدور: " معجز آذریجه یازمیشدیر، آما بو اونون میلّی‌لیگیندن دئییل ده خالقچی‌لیغیندان ایره‌لی گلیردی، چونکی آذریجه یازماسایدی ساده جاماعات اونو باشا دوشمزدی. "[11]
علیرضا نابدل‌ین 21 آذر حرکتینه باخیشی دا منفی‌دیر. آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی و لیدرلرینه قارشی بعضی حاقلی تنقیدلری اولسا دا بو حرکتین کاراکتری حاقیندا یازیچی‌نین وئردیگی یانلیش دگر (بؤلوجولوک) اؤزونون ده دئدیگی کیمی "فارس شوونیست‌لری و آری عیرقچی‌‌لری‌نین" دگرلندیرمه‌سیندن فرقلی دئییل. اونون دوشونجه‌سینه گؤره، ایرانین سؤز قونوسو دؤنمده کی ضیدیت‌لری سیراسیندا (فئودال‌لار-کندلی‌لر، بؤیوک بورژوازی-پرولتاریا و شهر امکچی‌لری) میلّی پروبلم‌لر یوخ ایدی. آذربایجان دموکرات‌لاری‌نین میلّی دیل شوعارینی نابدل "آخماق‌لیق" آدلاندیریر. [12]
" پان‌تورکیزم ویروسو "
علیرضا نابدل اثری‌نین یئنی مرحله‌ده "میلّی تمایول‌لر" باشلیقلی بؤلومونده 1960-جی ایل‌لرده ایران فیکیر حیاتیندا یئنی دییشیک‌لیک‌لرین باش وئردیگینی یازیر. یازیچی آذربایجاندا بو تمایولون اساساً میلّی دیل و ادبیاتا ایلگی‌نین آرتماسیندا اؤزونو گؤستردیگینی وورغولاییر. ائله‌جه ده علاوه ائدیرکی، " بو ایل‌لرده یئرلی میلّیتچی‌لیک (ناسیونالیزم ولایتی) فیرقه آیدین‌لاری‌نین اینحیصاریندا ایدی. "[13]
بوندان ممنون اولمایان نابدله گؤره، میلّی شوعارین تملینده دوردوغو هئچ بیر پروقرام آذربایجان ایشچی‌سی، کندلی‌سی و کیچیک بورژوازی‌سینی ایران ایشچی-کندلی-کیچیک بورژوازیسی ایله موتّحید ائده بیلمزدی. [14]
ماراقلی‌دیر کی، کوردلر آراسیندا اینقیلاب جوشغوسونون یاشانماسیندان راحات‌سیز اولمایان یازیچی، بونو عراق کوردوستانینداکی سیاسی سورج‌لرین ائتکیسی و اونلارا "صفوی و قاجارلار دؤنمینده یابانچی قؤوم کیمی یاناشیلدیغی" ایله آچیقلاماقدادیر.[15] تورکجه ادبیات اؤرنک‌لری‌نین یاییملانماسی‌نین چتین‌لیگی و پولیس تعقیبی‌نین آرتماسینی گئرچک فاکت‌لارلا تصویر ائدندن، دئمه‌لی میلّی ظولمون وارلیغینی قبول ائتدیکدن سونرا، نابدل 1960.جی ایل‌لرده ادبی حیاتی جانلاندیران شخص‌لرین یارادیجی‌لیغینی آراشدیرماقدادیر. اونلارین یارادیجی‌لیغیندا ایجتیماعی موتیولرین ضعیف اولماسی سببیندن بو شخص‌لری خیردا- بورژوا میلّیتچی‌لری ساییر. حبیب ساهر، فتحی، جوشغون، فرزانه تورکچو -میلّیتچی اولدوقلاری اوچون تنقید ائدیر. ان سرت تنقید ایسه علی تبریزلی‌نین پایینا دوشور. بوتون ایران تورک‌لرینی بیرلیگه چاغیردیغی اوچون علی تبریزلی اونون گؤزونده پان-تورکیست و قارشی-اینقیلابچی‌دیر.
علیرضا نابدل اثری‌نین سون بؤلومونده 1960.جی ایل‌لرده آذربایجان گنجلری آراسینداکی یئنی مئیل‌لری آراشدیرماغا چالیشمیشدیر. آراشدیرماسی‌نین سونوجوندا بونلاری یازیر: سووئت آذربایجانیندان گلن "خروشچف‌چو رئویزیونیزم"ین ائتکیسی ایله "بؤلگه‌چی گنجلر" (جوانان ولایت‌گرا) گئت-گئده "آیریلیق مرضینه" توتولماغا باشلادیلار. اونلار بو بؤلگه‌چی‌لیگی صمیمی اولاراق قاباقجیل بیر اولای، حتّی مارکسیزمه اویغون سایدیلار. نابدله گؤره، حاضیردا اونلار ایکی پروبلم قارشیسیندا قالیبلار: 1. مارکسیزم طرفداری اولان آیدین‌لار و ایشچی‌لر آراسیندا میلّیتچی‌لیک مئیل‌لری؛ 2. "آذری کوتله‌لر، اؤزللیکله آذربایجانداکی آذری کوتله‌لر آراسیندا میلّی مسئله‌نین مؤوجود اولماسی. [16] . نابدل‌ین یازدیغی بو اولای اصلینده 1960.جی ایل‌لرده آذربایجاندا و اوندان کناردا یاشایان تورکلر آراسیندا میلّی شوعورون یارانماسی سورجیندن عیبارت ایدی. اونو نابدل "بؤلگه‌چی‌لیک ویروسو" اولاراق آدلاندیریر. "پان‌تورکیزم ویروسو"نون دا بو اورتامدا آرتا بیله‌جگینه اینانماقدادیر. اؤز میلّتی آراسیندا میلّی شوعورون و میلّیتچی‌لیگین آرتماسیندان راحات‌سیز اولان بو ذهنیت صاحیبی آردینجا بئله یازیر: استالین و مائو تسه دون-ون اؤیرتدیکلری کیمی، هم حاکیم میلّتین شووینیزمی، هم ده محکوم میلّتین آشیری میلّیتچی‌لیگی عئینی تضادین ایکی طرفی‌دیر. بو تضادی دوزلده بیله‌جک تک قووّه پرولتاریادیر. اثر دونیا پرولتاریا اینقیلابی‌نین، ایران مارکسیست-پرولتاریا موباریزه‌سی‌نین، ایران خالقی‌نین آزادلیق موباریزه‌سی‌نین شأنینا یؤنلن شوعارلارلا، "ایمپریالیزم و اونون ایران ایتلری‌نین"، فارس شووینیزمی‌نین و" بؤلگه‌چی‌لیگ"ین پیسله‌نیلمه‌سی ایله بیتر. علیرضا نابدل‌ین چاتدیغی سونوجا گؤره، شاه رژیمینه قارشی موباریزه‌نین گوجلنمه‌سی سورجینده آذربایجان مسئله‌سی‌نین گوندمه گتیریلمه‌سی دوغرو دئییل.
داها سونرالاری فدایی‌لرین اینقیلابچی-دموکرات دوغرولتوسوندا عومومی تکامولو گئدیشینده اونلارین میلّی مسئلهیه باخیشی نیسبی اولاراق دَییشدی. فدایی‌لرین و موجاهیدلرین بعضی سندلری 70.جی ایل‌لرده اونلارین بو پروبلمه بیر آز داها دیقتله یاناشماغا باشلادیقلارینی گؤستریر. فدایی‌لرین ایدئولوق‌لاریندان بیژن جزنی ایران توپلومونون باشلیجا ضیدیت‌لری آراسیندا میلّی آزلیق‌لار و ظلم رژیمی آراسیندا اولان ضیدیت‌لری قئید ائده‌رک یازیردی کی، آزلیق‌لارین حرکت‌لرینی "عومومی آزادلیق موباریزه‌سی‌نین بیر بؤلومونو تشکیل ائدیر". [17]
ایران توده پارتیاسی (حزب توده)، پروقرام سندلرینده دفعه‌لرله اؤلکه ده میلّی مسئله‌نین اؤنمینی وورغولامیشدی. 1973.جی ایلده پارتیانین ریاست هئیتی‌نین میلّی مسئله اوزره تصدیق ائدیلمیش تزلرینده دئییلیر: "ایرانین میلّی واحیدلری اوزون تاریخی دؤورلر بویونجا عئینی طالع ایله اؤز اورتاق وطن‌لری‌نین آزادلیغی و موستقیل‌لیگی اوغروندا موباریزه ایله، اورتاق کولتورو ایله بیر-بیرینه باغلی‌دیرلار. توده پارتیاسی ایراندا یاشایان بوتون میلّت‌لرین، میلّی قروپ و آزلیق‌لارین تام برابرلیک حاقلارینی و اونلارین اؤلکه‌نین تورپاق بوتون‌لوگونو قوروماسی اساسیندا واحید وطن چرچیوه‌سینده کؤنوللو ایتتیفاقینی مودافیعه ائدیر. میلّی ظولمون کؤکونون قازیلماسی بو آماجین تأمین ائدیلمه‌سی‌نین ایلکین شرطی و تملی‌دیر. بونون اوچون اسارت آلتیندا اولان بوتون میلّت‌لره و میلّی قروپ‌لارا موختارییت وئریلمه‌لی‌دیر. اؤلکه‌نین ایداری بؤلگوسونون تملینده میلّی قروپ‌لارین چیخاری یئر آلمالی‌دیر. میلّی بؤلگه‌لرده ایالت، ویلایت و ناحیه انجومن‌لری تک ایران وطنی چرچیوه‌سینده موختارییت قانونونو حیاتا کئچیرن اورقان‌لار اولمالی‌دیر. " [18]
آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین قالیق‌لاری، 1950-جی ایل‌لرده ضعیف ده اولسا اؤز گوجونو یئنیدن قورماغا چالیشدی. آنجاق شاه رژیمی‌نین باسقی‌لاری گوجلندیکجه فیرقه‌نین اسکی عوضولری فعّالیت‌لرینی کولتور ساحه‌سینه داشیدیلار. 1960دا آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی موسکونون باسقی‌سی ایله توده ایله بیرلشدیریلدی. [19] آنجاق فورمالیته اولاراق اؤز آدینی و مرکزی کومیته‌سینی ساخلادی. سونراکی اون‌ایل‌لرده موهاجیرت حیاتینا محکوم ائدیلمیش بو تشکیلات گئتدیکجه گوج ایتیردی.
بئله‌لیکله، رژیمه موخالیف اولان سول گوجلر میلّی مسئله‌نین حلینی ایران خالقی‌نین ایجتیماعی قورتولوشو ایله باغلاییردیلار. میلّی مسئله آنتی-دیکتاتور و دموکراتیک موباریزه دوغرولتوسوندا حلّ ائدیلمه‌لی ایدی، یعنی اونلار آذربایجان مسئله‌سی‌نین پرولتار مرکزلی حلینی تکلیف ائتمکده ایدیلر. آنجاق 1960-70جی ایل‌لرده ایراندا یارانان سیاسی دوروم ایچریسینده شاه دیکتاتورلوغونا قارشی بوتون گوجلرین بیرلشمه‌سی ضروری‌لیگی، اونلارین دوشونجه، میلّی مسئله‌نین حلّینی ایکینجی پلانا کئچیردی. بورژوا و دینی موخالیفته گلینجه، یازیلدیغی اوزره، اونلار میلّی پروبلم‌لری، بو باغلامدا آذربایجان مسئله‌سی‌نین وارلیغینی بئله قبول ائتمیردیلر.
کولتور ساحه‌سینده تورک حرکتی
ایکینجی دونیا ساواشیندان سونراکی دؤنمده آذربایجان/تورک میلّی حرکتی اساس اعتیباری ایله کولتور ساحه‌سینده کی فعّالیت‌لرله محدودلاشدی. تورک کولتوری اوزرینه قویولموش اولان تابویا باخمایاراق، میلّی کولتور اؤرنک‌لری مئیدانا چیخماقدا ایدی. بو آنلامدا ایلک اولاراق هم تاریخی باخیمدان هم ده فیکیر-صنعت دگرلرینه گؤره محمد حسین شهریارین "حیدربابایا سلام" شعیرینی (1954) گؤسترمک گرک‌دیر. دفعه‌لرله یاییملانمیش اولان بو اثردن اؤنجه یالنیز فارسجا یازمیش (بهجت آباد خاطیره‌سی غزلی چیخماق‌لا) گؤرکملی شاعیرین بو اثری فارس عیرقچیلیگینه آنلاملی بیر جاواب اولدو.
میلّی دموکراتیک حرکتین باسدیریلماسیندان سونرا تورک ایجتیماعی فیکرینده و کولتور حیاتیندا یارانمیش بدبین احوال-روحیه‌نین اورتادان قالخماسیندا بو مؤحتشم اثرین رولو بدل‌سیزدیر. چوخ سونرالار یازیچی گنجعلی صباحی بو قونویلا ایلگیلی بونلاری خاطیرلایاجاقدی: " حیدر بابایا سلام" سوکوت سلطنتینده بیر توپ کیمی سسلندی، سوسموش ویجدان‌لاری، یوخویا گئتمیش استعداد‌لاری اویاندیردی." [20] میلّی حؤکومتین اؤندرلریندن بیری اولان دوکتور سلام‌الله جاوید ایسه بو اولایا بئله اؤنم وئرمیشدیر: "شهریارین تورکجه یازدیغی "حیدربابایا سلام" شعیری ادبی حرکتده یئنی بیر ولوله یاراتدی، بیزلری میلّی حرکته دوغرو یئنیدن یؤنلندیردی. " [21] شهریارین بو اثرینه یازیلمیش سایسیز نظیره‌لر یوخاریدا دئییلن‌لره دلیل‌دیر. حبیب ساهر، کریم مشروطه‌چی سؤنمز، م. ه. صحاف، حسن مجیدزاده (ساوالان)، خسرو میرزه، گنجعلی صباحی، بولود قاراچورلو سهند، حسین صدیق دوزگون، محمد علی فرزانه، دوکتور سلام‌الله جاوید کیمی اورتا و یاشلی نسیله عایید، تبریزلی علی، علیرضا نابدل (اوختای)، هاشم ترلان، ر. براهنی کیمی گنج شاعیر و یازیچی‌لارین آنا دیلینده قلمه آلینان، آنجاق چوخونون یازیلدیغی دؤنمده (بعضی‌لری‌نین بوندان سونرا دا هئچ) یایینلانمایان اثرلری ایراندا تورک ادبیاتی‌نین فیکیر-صنعت باخیمیندان اینکیشاف قئید ائتدیگینی گؤسترمکده‌دیر.
ماراقلی‌دیر؛ شاعیرلرین یایینلانا بیلن بیر نئچه شعیر توپلوسو هر ایکی ساحیل آذربایجان شاعیرلریندن شعیرلریندن دوزنلنمیشدی. [22] بوندان باشقا سووئت آذربایجانیندا یایینلانان ادبی اثرلر و مطبوعات اورقان‌لاری ایراندا دا یاییلیردی. بعضی بیلگی‌لره گؤره، گونئی آذربایجاندا رادیو آلیجیسی اولان شهر خالقی‌نین یوزه دوخسانی باکی رادیوسونا قولاق آسیردی. [23]
تورک دیلی و میلّی حیاتین دیگر داشیییجی‌لاری‌نین وارلیغینی شوعورلارا چاتدیرماق، پان ایرانیست فیکیرلرله موباریزه باخیمیندان شیفاهی خالق ادبیاتی اؤرنک‌لری‌نین (بایاتی، افسانه، ناغیل، تاپماجا، ماهنی، شعیر، آتالار سؤزو وس.) توپلانیب باسیلماسی بؤیوک اؤنم ایفاده ائدیردی. محمدعلی فرزانه، صمد بهرنگی، بهروز دهقانی، سلام‌الله جاوید، ا. مجتهدی، حسن مجیدزاده وس. آیدین‌لارین فارسجا و آنا دیل‌لرینده اؤزللیکله 1960-جی ایل‌لرده باسدیردیقلاری فولکلور اؤرنک‌لری توپلولاری تورکلر آراسیندا سون درجه سئویلمیشدیر.
تورک آیدین‌لاری خالق آراسیندا میلّی حیاتا، آنا دیلینه و میلّی کولتوره آرتان بو ماراق سورجینده میلّی مسئلهیه باخیش آچیسینی تعیین ائتمک، بو ایشی دوزنله‌مک اوچون چئشیدلی ادبی و ادبی-بدیعی بیرلیک‌لرینده حالیندا بیرلشمگه باشلادیلار. بو بیرلیک‌لردن بیری قاراچورلو بولودون (سهند) جهدی ایله 1953/54 ایلینده تهراندا یارادیلمیش و 60.جی ایل‌لرین اورتالارینادک فعاّلیت گؤسترمیشدیر. سهند، حسینقلی کاتیبی، فرزانه، صباحی، جاوید، ن. فتحی، م. م. اعتماد، م.ع.محزون، ساوالان، نور آذر، ابراهیم‌پور وس. عئینی بیرلیگین عوضولری ایدیلر. بیرلیگین آماجی تورکجه یازیلمیش اثرلرین، شیفاهی خالق ادبیاتی اؤرنک‌لر‌ین چاپینا کؤمک ائتمک ایدی. توپلولارین چوخو بیرلیگین سعیی ایله حاضیرلاناراق نشر اولونموشلار. [24]
تورک آیدین‌لاریندان تبریزلی علی 1957/58.جی ایلیندن باشلایاراق 1963/64.جو ایله‌دک بیر نئچه دفعه ادبی بیرلیک (محفل) یاراتماغا جهد گؤسترمیشدیر. اونون تشکیل ائتدیگی قیسا عؤمورلو ادبی درنک‌لره اعتماد، شریعتی-اهری، حسن اوغلو، همین شاهد، رجب ابراهیمی، سلام‌الله جاوید، ن. فتحی، آ. آذری وس. قاتیلمیشلار. [25]
عرب الیفباسینداکی یازی‌نین ایصلاحات احتیاجی
ایجتیماعی حیاتین نیسبتاً لیبرال‌لاشدیغی 1960-جی ایل‌لرده تورک دیلینه حصر ائدیلمیش علمی آراشدیرمالار و بو اثرلرین باسیلیب یاییلماسی میلّی آیدین‌لارین بؤیوک اؤنم وئردیگی مسئله‌‌‌لردن بیری اولدو. بو کیتاب‌لار عومومیتله "آذری دیلی" حاقینداکی پان-ایرانیست نظریه‌یه قارشی یؤنلمیشدی و گیریش اونلارین بؤلوم‌لرینده بو نظریه‌نین اساس‌سیزلیغی سانکی اوستو باغلی شکیلده ایفاده ائدیلیردی. آذربایجان اهالی‌سی‌نین اسکی دیلی‌نین "آذری" اولدوغو و فارس دیلینی بورادا یایماغین تاریخ طرفیندن شرط‌لندیریلدیگینی ایدیعا ائدن‌لره جاواب اولاراق سلام‌الله جاوید، محمدعلی فرزانه، علیرضا نابدل (اوختای) و باشقالاری‌نین گؤستردیگی کیمی، تورک دیلی تاریخی‌نین موباحیثه‌لی طرف‌لرینه، بیرسیرا تورک شاعیرلرین فارسجا یازمالارینا باخمایاراق، بو دیل نئچه عصردیر آذربایجان اهالی‌سی‌نین دانیشما] یازی دیلی‌دیر و اونا گؤره ده اونون آنا دیلی اولدوغو شوبهه دوغورمامالی‌دیر. سؤزآلما و سؤز وئرمه حال‌لاری دیل‌لرین قارشی‌لیقلی ایلیشکی‌سی اوچون طبیعی حال اولدوغوندان، تورک دیلینده کی آلینتی سؤزلری بهانه ائده‌رک اونو آلتای دیل‌لری قروپوندان آییرما جهدی فایداسیزدیر. محمدعلی فرزانه بو قونولار اوزرینه بونلاری یازمیشدیر: " تورک-آذری دیلی‌نین آذربایجاندا رواج تاپماسی و برکیمه‌سی مسئله‌سی اوزون زاماندان بری سؤز-صؤحبت‌لره و موباحیثه‌لره سبب اولموشدور. چئشیدلی، هم ده بیر-بیرینه ترس فیکیرلر دیله گتیریلمکدهدیر. آما بو سؤز-صؤحبت‌لره و بیر-بیرینه ضید باخیش آچی‌لارینا باخمادان تک فاکت شوبهه سیز و موباحیثه سیزدیر: کئچمیشده نه اولورسا اولسون، حالی حاضیردا بو دیل نئچه عصردیر بو دیارین اهالی‌سی‌نین اورگی‌نین، دوشونجه‌سی‌نین و دویغولاری‌نین دیلی‌دیر. " [26]
تورک آیدین‌لاری عرب الیفباسینداکی یازی‌نین ایصلاحات احتییاجینا دا ایشاره ائتدیلر. بو باغلامدا تورکجه یازیلاردا ادبی دیل قایدالارینا رعایت ائدیلمه‌سی اوچون کیچیک حجملی کیتاب‌لار یاییملاندی. [27] میلّی آیدین‌لار بونون ایدراکیندا ایدیلر: " هر بیر خالقین دیلی همین خالق اوچون اؤزل اؤنمه مالیک‌دیر؛ بونا گؤره‌دیر کی دیل‌لری ایستیلا آلتیندا اولان میلّت‌لر باجاردیقلاری زامان‌لاردا اؤز دیل‌لرینی خاریجی ایستیلادان آزاد ائتمیشدیلر. "[28]
1960-70.جی ایل‌لرده میلّی آیدین‌لارین احوال-روحیه‌سی‌نی گؤسترمک، اونلار آراسیندا گزن و موباحیثه ائدیلن فیکیرلری ایفاده ائتمک باخیمیندان تانینمیش شاعیر تبریزلی علی‌نین (19291998) عئینی دؤنمده بؤلمه-بؤلمه یازدیغی، آنجاق یالنیز ایسلام اینقیلابی سورجینده باسدیرا بیلدیگی کیتابی بدل‌سیز بیر قایناق‌دیر. اون ایل‌لرله ایراندا تورکون وارلیغینی یوخ سایان، اونو کیچیک گؤرن پان-ایرانیست و عیرقچی تبلیغاتا قارشی بو اؤلکه ده یازیلمیش اونلارلا اثر آراسیندا تبریزلی علی‌نین "ادبیات و میلّیت" کیتابی [29] اؤزل یئری ایله سئچیلیر. بو کیتاب گئریچی-عیرقچی سوچلامالارا گونئی تورکلوگونون ایلک احاطه‌لی و آنلاملی جاوابی‌دیر.
کیتابین ایچریگیندن ده گؤرولدوگو کیمی، تبریزلی علی، فارس شووینیزمی و آریا عیرقچیلیگینین سیستملی-آکادمیک، علمی-بی‌طرف تنقیدینی قارشی‌سینا آماج اولاراق قویمامیشدیر. یازیچی میلّتی‌نین تانینمیش شاعیری و حاقسیزلیغا دؤزه بیلمه‌ین موباریزه اوغلو ایدی. [30] اودور کی کیتابین بعضی بؤلوم‌لرینده کی فیکیرلر دویغولارا دایانیر، یازیچی فیکیرینی اساس‌لاندیرماق اوچون یئترلی دلیل گتیرمگی گرکلی بیلمیر. منفی‌سی موثبتی ایله بیرلیکده بو کیتاب اؤزونودرک ائتمک ایسته‌ین تورکلوگون 20.عصرین 1960-70.جی ایل‌لرینده هارای سسی اولماسی باخیمیندان وازکئچیلمز قایناق‌دیر.
" میلّت اولاراق هارادا یانلیشیمیز اولدو کی بو گونه قالدیق؟ "
یازیچی کیتابین باشلاریندا آماجینا آیدین‌لیق گتیریر. ایرانین سیاسی تاریخینده سورکلی اولاراق فعاّل رول اوینایان سویداش‌لاری‌نین ساغ و یا سول فیکیرلره آشیری باغلی‌لیغیندان (سولا وورغون، ساغا مفتون اولماسیندان) و اؤزونو اونوتماسیندان اؤتری تدیرگین اولان یازیچی، میلّی پروبلم‌لرین آراشدیریلماسی و اورتایا قویولماسینی میلّی وظیفه اولاراق حساب ائتمکده‌دیر. تبریزلی علی فارس شوونیستیندن داها چوخ تورک مانقورد‌لارینا حیرص‌له‌نیر، فریادینی بو سؤزلرله ایفاده ائدیر: " یوز ایل‌لرجه، میلیون‌لارجا قویون کیمی دوغولموش، قویون کیمی یئمیش و قویون کیمی قیغلاییب ، وسونرا قویون کیمی اؤلموش گئدن‌لریمیز و اونلارین یئرینی توتان‌لاریمیز، هر شئی‌یه قاریشمیش، هر اویونا باش وورموش، تاریخ و جوغرافیانی اوخوموش و یازمیش، هر جوره اؤزگه دیللر اؤیرنمیش و اؤیرتمیش، حاکیم و محکوم اولموش، زنگین-یوخسول اولموش، دونیا میلّت‌لرینی و دیل‌لرینی تانیمیش و هر جور بویاغا بولاشمیش، آنجاق اؤزونون و میلّتی‌نین کیم اولدوغونو و کیم اولاجاغینی تانیمامیش و هله ده تانیماق ایسته‌میر. [31]
یازیچی، میلّی شوعور سورجی‌نین ایلک مرحله‌سی‌نین " کیم ایمیش و کیمدیر؟ " سورغوسونا جاواب وئرمکدن کئچدیگینی بیلدیگیندن اؤتری تاریخی کئچمیش پروبلم‌لره اؤزل بیر یئر آییرمیشدیر. تبریزلی علی و میلّی منلیگینی آختاران هر بیر سویداشی اوچون "میلّت اولاراق هارادا یانلیش‌لیغیمیز اولدو کی، ایندی بو گونه قالدیق؟" سورغوسونا جاواب تاپماق فؤوق‌العاده بؤیوک بیر اؤنمه مالیک دیر. بو سورغویا جاواب وئرمک اوچون تبریزلی علی تاریخی کئچمیشین بللی گئرچک‌لرینی خاطیرلادیر. تبریزلی علی‌یه گؤره، ایسلامیت اؤنجه‌سی دؤنمده فارس ادبیاتی یالنیز بیر نئچه اثردن عیبارت ایدی: "ایسلامدان اؤنجه عجم‌لرین [فارس‌لارین] هئچ بیر ادبی، نظمی، داستان کیتاب‌لاری یوخدور و هله بیر نئچه جیریق-میریق یئرآلتیندان تاپیلان سانسکریت، آوستا، مزدیسنا، یشت آدلی کیتابچالار وارسا دا خورافه‌لر و موهومات اوچون یازیلمیشلار."[32]
او کیتاب‌لارین دیلی ایله چاغداش فارس دیلی آراسیندا علاقه یوخدور و یا آیری-آیری سؤزلر بنزه‌سه ده ایندیکی فارس‌لار اونلاری آنلامیرلار. پان-ایرانیست‌لرین ایسلامیت اؤنجه‌سی ایران/فارس تاریخینی گؤیلره قالدیریب، یالان فرضییه‌لر اویدورماسینی تبریزلی علی شیدّتله ردّ ائتمکده دیر: "… بو گونکی یالاق عجم، او گونون، او چیرکین و قانلی گونون میلّی دیل و میلّی ادبیاتیندان دانیشاندا و سارساقلایاندا اؤزونو گولونج دوروما سالار و بوتون دونیانی اؤزونه گولدورور. " [33] تبریزلی علی، عرب و تورک‌لری "ظالیم، ییرتیجی و دیل بیلمز" کیمی تانیدان‌لارین عیرقچیلیگینه اعتیراض ائدیر، او یازیر: "فردوسی عرب الیفباسی ایله نه اوچون تورک شاهی محمود غزنوی‌یه شاهنامه‌نی یازمیش؟ بو اوزون چاغلار بویو حکیم فرخی سیستانی، عنصوری، انوری، قاآنی شیرازی، حافظ شیرازی، وصل شیرازی، سعدی شیرازی، […] کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی، ملک‌الشعرا بهار خراسانی و یوزلرله، مینلرله شاعیرلر و مداح‌لار هونرلری و باجاریق‌لارینی عرب، اؤزللیکله تورک اوچون نیثار [قوربان، هدیه] تقدیم ائتمیشلر. " او، تورک حؤکمدارلارینی یئرلی یئرسیز آلچالدان، تورک دیلینه ایکراه‌لا یاناشان عیرقچی یازیچی‌لاری اینصافلی اولماغا چاغیرماقدادیر. تبریزلی علی عیرقچی یازیچی‌لاری تنقید ائتدیگی قدر، تورک حؤکمدارلاری‌نین میلّی دیل و ادبیاتا قئیدسیزلیگینه ده ایچدن یانیر. قوزئیدن-گونئی‌یه، شرقدن-غربه اولماق اوزره بؤیوک- بؤیوک ایمپراتورلوق‌لار قوران"، اؤزگه میلّت‌لره دیل و میلّیت تحمیل ائتمه‌ین تورک سولالری‌نین سیاستی‌نین بدلینی (جریمه‌سینی) چاغداش سویداش‌لاری اؤده‌ییرلر. تبریزلی علی همین تورک سولاله‌لرینی بو سؤزلرله قیناییر: " قوللوق‌لاریندا یوزلرله کیچیک شاه‌لار، حؤکومت‌لر؛ تاریخ یازان لار، ادیب‌لر و شاعیرلر، معمارلار و طبیب لر اولان آتا و بابالاریمیز، گله‌جک نسیل اوچون، یعنی بیزلر اوچون هئچ بیر گؤزل میلّی میراث، میلّی دیل و ادبیات، میلّی تاریخ بوراخمامیشلار. لاکین گونون نقد اولان قودرت و گوجونه قانع اولموش، زامانی و دونیانی کیچیک و قیسا گؤرموشلر."[34] اورتا چاغلاردا تورک سئچمه‌لری ایچینده اتنیک تعصوبون اولماماسی (علیشیر نوایی چاشدیریجی ایستیثنالاردان بیری‌دیر) 20. یوز ایلده آغیر سونوچ‌لار وئردی. تبریزلی علی یازیر: " وارا و ثروته، قودرته و گوجه، یاخشی یئییب و ایچمگه، هابئله ائو بزه‌ک‌لرینه و یوزلرله بئله شئی‌لره و ایشلره قیمت و دگر وئریلیردی، آنجاق دیله، ادبیاتا، میلّی کولتوره، میلّی ویجدانا، اؤزونو و میلّتینی تانیماغا ائله بیر کؤنول و علاقه وئریلمیردی. ایندی ده بو گونکی نسیلین الینده بئله بیر میلّی قایناق یوخدور، اولموش یا دا قالمیش اولان وارسا دا یا گؤزلردن ایتمیش یا دا زامانین پاسی و توزو ایله اؤرتولموشدور. [35]
تبریزلی علی، اورتا چاغلاردا تورک-فارس ایلیشکی‌لرینی آچیق‌لیغا قوووشدورماق اوچون محمود غزنوی-فردوسی حکایه‌سینی اؤرنک گؤسترمکده‌دیر. او، شاعیر فردوسی‌یه الده اولان محدود قایناق‌لاری، اؤزللیکله شاعیر اسدی‌نین یازمیش اولدوغو شعیرلری بیر یئرده ییغیب سولطان محمود غزنوی‌نین ایمپراتورلوغوندا اولان میلّت‌لری وحدته و بیرلیگه چاغیرماسی‌نین تؤوصیه ائدیلدیگینی خاطیرلادیر. آنجاق حاضیرلادیغی "شاهنامه" ایله فردوسی وحدت و بیرلیک یئرینه میلّی آیری‌لیق‌لار و قؤومو دوشمن‌لیک‌لر تؤرتمیشدیر. [36] فردوسی دیلسیز (عجم) فارس‌لاری یاشاتماق اوچون باشدان سونا بوینوزلو یالان‌لارلا دولو بیر چووال یاراتدی، فارس اولمایان‌لاری آشاغی‌لادی. محض بونا گؤره ده فردوسی‌یه وعد ائدیلمیش انعام وئریلمه‌دی. سونرالاری فارس‌لار، فردوسی‌نین محمود غزنوی‌یه یازدیغی هجوه دایاناراق یالاندان ناغیل‌لار اویدوروب یایدیلار. بو تاریخی اولایا آیدین‌لیق گتیرن تبریزلی علی، فارس‌لارین آنا کیتابی ساییلان "شاهنامه" قونوسونداکی فیکیرلرینی اؤزتله‌یه‌رک؛ بو اثرده اصل قونولارین بالکان آلبانیاسی‌نین [آلبانیا] میلّی داستان‌لاریندان آلیندیغینی (1)؛ اونو بیر نئچه آدامین، اؤزللیکله شاعیر اسدی‌نین یازدیغینی (2)؛ فردوسی‌نین یازیلمیش حاضیر ایشلری دییشدیره‌رک اونا دوشمن لیک قاتمیش اولدوغونو (3) وورغولار؛ فردوسی تأیید ائتمیشدیر: فارس‌لار، همان دیلسیزعجم‌لر ایمیش، او اونلاری دیریلتمیشدیر (عجم زنده کردم) (4)؛ فردوسی، شاهی یئر اوزونون تانریسی و میلّت‌لری اونون قوللاری سایمیشدیر (5) دئیه یازیر.
تبریزلی علی‌نین بو اثرینده دیقتی چکن دیگر بیر خوصوص دا آذربایجاندا ایلک دفعه تورکچو تاریخ آنلاییشی‌نین یئر آلماسی‌دیر.
تورک کیمدیر؟
تبریزلی علی اثری‌نین بیر نئچه بؤلومونو تاریخی کئچمیشه حصر ائتمیشدیر. بو بؤلوم‌لرین آنا غایه‌سی فارس شووینیزمی و آری عیرقچیلیگینین تاریخله علاقه‌لی اویدورما تزلرینی چوروتمک، سویداشلارینا دوغرو، ایناندیریجی بیر تاریخ شوعورو وئرمک‌دیر. یازیچی، "تورک کیمدیر؟" باشلیقلی بؤلومده اینسان‌لیغین یارانما ساحه‌سی‌نین اورتا آسیا، قوزئی چین، آلتای داغلاری، آرال گؤلو ساحیل‌لری اولدوغونو وورغولاییر. اوددان و چاخماقدان ایلک دفعه محض بورالاردا ایستیفاده ائدیلدیگی فیکیرینی ایره‌لی سورور. دونیا علمی‌نین اون ایل‌لرجه موباریزه و موناقیشه ائتدیگی بو مسئله‌‌‌دن سونرا ایندیکی تورک‌لرین و اونلارین اجدادلاری‌نین یاشاییش ساحه‌سی، اونلارین سایی مسئله‌لرینه کئچر. بیزه گؤره، یازیچی بو مسئلهلره حیسی یاناشیر، بیر چوخ اینانیلماز شیشیرتمه‌لره یول وئریر.
تورک توره‌ییش داستانی‌نین، اسکی تورک تاریخی‌نین ایضاحی تورکولوژی علمینه دایانیر. بو، ایران شرط‌لرینده جورئت طلب ائدن بیر ایش اولماقدان باشقا، هم ده سویداشلارینا گرکلی آکادمیک بیلگی چاتدیرماق باخیمیندان دا دیقتی چکیر. اسکی تورک تاریخی‌نین هونلار، تئومان، مته، آتیلا کیمی قونولاری‌نین اینجه‌لنمه‌سی آشاغی‌لیق کومپلکسینده اولان سویداش‌لاری‌نین بیلگی اسکیک‌لیگینی قاپاما باخیمیندان چوخ اؤنملی‌دیر. بورادا دیقتی چکن اؤزل‌لیکلردن بیری ده یازیچی‌نین موغول پروبلمینه یاناشماسی‌دیر. رسمی ایران تاریخچی‌لیگینده نیفرتله دانیشیلان موغول‌لار، ایرانا بدبخت‌لیک‌لر گتیرن اساس سبب اولاراق گؤستریلمکده دیر. تبریزلی علی، تورک - تاتار و موغول‌لاری عئینی خالق اولاراق گؤرور و اونلارین قهرمان‌لیقلارلا دولو کئچمیشینی، اتنوگرافیک اؤزل‌لیک‌لرینی غورورلا تصویر ائدیر. یازیچی‌نین اوخوجوسونا و سویداشینا وئردیگی مساژ بودور: رسمی ایران تاریخچی‌لیگی‌نین ایدیعالاری‌نین عکسینه، سنین غورور دویاجاغین بیر میلّی تاریخین واردیر؛ بو، ایران تاریخی‌نین بیر پارچاسی دئییل، عومومی تورک تاریخی‌نین بیر بؤلومودور.
میلّتی تشکیل ائدن عونصورلر
تبریزلی علی بوتون چوخ میلّتلی دؤولت‌لرده بؤیوک اؤنم داشییان میلّت آنلاییشینا دا یاناشماسینی آچیقلاییر. او، میلّتی تشکیل ائدن عنعنه‌وی عونصورلری (جوغرافیا، ایقتیصادیات، سیاست، کولتور، قانون و مدنی حوقوق بیرلیگی) سیرالادیقدان سونرا اونلارین اؤلکه‌دن اؤلکه‌یه، یئرلی شرطلره گؤره دییشدیگینی یازاراق " میلّیت، هر کسین گؤزونده و دوشونجه‌سینده و اؤزونه مخصوص اولان روحون و اینانجین تاثیری آلتیندا فرقلی‌لیک گؤستریر."[37] بو عونصورلرین هامیسی اولسا بئله اونلار اؤلکه اینسان لارینی تک میلّته چئویرمک اوچون یئترلی دئییل، چونکی دیل و اونا باغلی اولان ادبیات، فولکلور، ادب و روسوم، میلّی دویغولار و میلّی ویجدان (شوعور) و بونلارین باشیندا میلّی کولتوری گؤزآردی ائتمک مومکون دئییل. بونا گؤره ده "فارس کولتوری ایچینده اریدیلن شوعورسوز تورکلر، تورک کولتورونون اللی ایل بویونجا ظالیمانه شکیلده ایستیثمارا معروض قالدیغینی بیلمه‌دیکلری حالدا، اؤزلرینی تامامیله فارس‌لیغا ووروب گؤزدن ایتن‌لر ده کیچیک بیر دیقت ایله اونلارین فارس قؤوموندن اولمادیقلاری گؤزه چارپیر."[38] فارس‌لار و تورکلر آراسیندا بو ساحه‌ده جیدی فرق‌لرین اولماسی اونلارین آیری-آیری میلّت‌لر اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. تبریزلی علی بئله یازیر: "تورکلر ایله فارس‌لارین دین بیرلیگی، رژیم بیرلیگی، جوغرافیا بیرلیگی، ایقتیصادیات بیرلیگی ضروری اولسا بئله، هله میلّی کیملیک و میلّی کولتور بیرلیگی، میلّی اؤزل‌لیک و میلّی ویجدان بیرلیگی اولا بیلمز، چونکی تورپاق (جوغرافی) و ایقتیصادیات و رژیم بیر اولا-اولا میلّی پسیکولوژی، میلّی کولتور و دیل و روحیات بیر دئییل و بیر اولا بیلمز. چونکی هر بیری‌نین اؤزونه مخصوص خاصیت، دب، روحیات، اخلاق، عصب و حتّی ژنی واردیر. یعنی، بوتون قؤومو اؤزل‌لیکلری آیری-آیری اولان ایکی میلّتین تورپاغی، ایقتیصادیاتی، سیاسی رژیمی، ایجتیماعی قورولوشو بیر اولسا دا، آنجاق بو ایکی آیری-آیری میلّت‌لری بیر میلّت ائده بیلمز و سون مرحله ده هر عونصور اؤز اصلینه قاییدار. "[39]
علمی باخیمدان عومومیتله اوبیئکتیو اولان بو باخیش کیتابین نؤوبتی بؤلومونده (میلّیت ایله قؤومیت فرقی) قاریشدیریلماقدا، بیر-بیرینه ترس فیکیرلر ایره‌لی سورولمکده‌دیر. یازیچی بورادا قؤوم (اتنوس، اتنیک بیرلیک) آنلاییشینی تانیملار: " هر قؤوم دیگر بیر قؤومدن آیری دیل، ادبیات، تاریخ و کولتوری" ایله فرقله‌نیر. [40] تبریزلی‌یه گؤره، ایران سؤزو بللی بیر قؤومه عایید دئییل، ایراندا عرب‌لر، تورکلر، بلوچ‌لار، کوردلر، تورکمن‌لر و فارس‌لار یاشاییرلار و بونلارین جمعینه ایران میلّتی و ایران دؤولتی دئییرلر.[41] آنجاق بیرینه (فارس‌لارا) ائو صاحیبی، باشقاسینا (مثلاً تورکلر) کیرایه‌چی استاتوسو وئریلمه‌سینی یازیچی ردّ ائدیر، ایرانی بوتون میلّت‌لرین اورتاق وطنی ساییر. گؤروندوگو کیمی، تبریزلی علی‌نین میلّت و قؤوم آنلاییش‌لاری، اویغون اولاراق تورک میلّتی و ایران میلّتی آنلاییش‌لاری بیر-بیرینه قاریشیر و کونکرت معناسینی ایتیریر.
" آذربایجانلی " و " آذری "
یازیچی، آذربایجان اهالی‌سی‌نین (داها دوغروسو اونون اکثریتینی) "آذربایجانلی"، یا دا" آذری" اولاراق آدلاندیرماغین دوغرو اولمادیغینی دیله گتیریر: "ایران تورک‌لرینی تک آذربایجان آدلی قفسده دوستاق ائدن‌لرین حیله‌سینی هله‌لیک بوتون ایراندا اولان تورک قارداش‌لاریمیز آچیقجا گؤزه آلمامیشلار و بو گون روسیه‌ده [سووئت‌لر بیرلیگینده]، اوروپادا، ایراندا بیزه تورک یئرینه آذربایجانلی آدینی زورلا و ایصرارلا تحمیل ائدن‌لرین هدفی بودور، بیزه تلقین ائتسینلر کی، تورک یالنیز آذربایجاندا اولا بیلر، تک او یئرده اولدوغو زامان دا تورک دئییل، بلکه آذری آدینی آلا بیلر. " [42] کیتابین دیگر بیر یئرینده یئنیدن بو قونویا دؤنن تبریزلی علی ایچی یانا - یانا بونلاری یازیر: "اؤزگه‌لری بیزه تورک دئمکدن چکینمیرلر، آنجاق اؤزوموزونکولر جین بسم‌ا‌لله‌دان قورخار کیمی اوشونورلر، چونکی یا اؤزلرینه اعتیمادلاری یوخدور یا دا باشقا یئرلردن دستور و یا دیکته بئله‌دیر. "[43]
تبریزلی علی‌نین بو کیتابدا اوستونده دوردوغو اساس فیکیرلردن بیری ده میلّی شوعورا صاحیب سویداش‌لاری‌نین اسکی سیاسی تجروبه‌لردن درس آلماغا سسله‌مک‌دیر. یوخاریدا دا یازیلدیغی کیمی، تبریزلی علینی بو کیتابی یازماغا سؤوق ائدن سبب‌لردن بیری سویداش‌لاری‌نین دبدبه اولان ایدئولوژی‌لره آلوده‌چی‌لیگی و اؤز میلّی پروبلم‌لرینی اونوتماسی‌دیر. یازیچی بونونلا بیرلیکده ساغ یا دا سول پارتیالارین فعاّلیتینه قاتیلماماق کیمی بیر ایستگی ایره‌لی سورمور: " هر هانسی بیری هانسی اینانج و مذهبده و هانسی یولدا اولماق ایسته‌دیگی یولدا اولماغا آزاددیر و هئچ کیمین فیلان غایه و فیلان دین آدینا اسکولاستیک دؤورونده اولان کیلیسا ایستیبدادینی یئنیدن قورماغا حاقی یوخدور."[44] آنجاق اینانج‌لار، پئشه‌لر و قانون‌لار میلّتین خیدمتینده دیر، نینکی میلّیت مرام‌لارین و قانون‌لارین خیدمتینده دیر." ایشده بو باغلی‌لیق و میلّی شوعورون اولماماسی اوزوندن یوزایل‌لرجه ایران تورکلوگو میلّت‌لر یاریشیندا اودوزماقدادیر. تبریزلی علی هارای چکیر؛ بو قدر فاجیعه‌دن سونرا هئچ اولمازسا ایندی تاریخی تجروبه‌میزدن و یانلیش‌لاریمیزدان درس آلاق.
تبریزلی علی‌یه گؤره، محض میلّی شوعورون اولماسی اوزوندن اینقیلاب‌لار و قیام‌لار دؤورونده تورک‌لرین میلّت اولاراق چوخ یانلیش‌لاری اولدو. "مشروطیت دؤنمینده اؤز الیمیزله تورک تؤره‌سی اولان قاجاری ییخدیق، بونون یانیندا دا فیرقه‌ده میلّی آدی‌یلا اوزریمیزه روس پالتاریندا کومونیست‌لر چیخدی و سونرا روس‌لار بیزیم اوستوموزده آمریکالی‌لار ایله موعامیله ائدیب، بیزی اسکی دوشمنیمیزین الینه تاپشیردیلار."[45] تبریزلی بیر باشقا ایفاده‌سینده مسئله‌نین دراماتیک یانینی اورتایا قویموشدور: "مشروطیتده بیز یورغا گئتدیک، اونلار [فارس‌لار] میندیلر، پارتیالاردا و ایتیحادیه‌لرده بیزلر اعضا اولدوق، اونلار رؤسا." [46]
پهلوی حاکیمیتی دؤنمینده (1925-1979) گونئی آذربایجانین و تورکلوگون دورومونو یئکونلاشدیراجاق اولساق بیر نئچه اؤنملی قونونون وورغولاماق لازیم‌دیر.
پهلوی رژیمی‌نین قورولدوغو 1920لردن سونرا آذربایجان و تورکلوک یاریم عصر بویونجا دراماتیک بیر دؤنم یاشادی. میلّت‌لشمه سورجی‌نین طلب‌لرینه اعتینا گؤسترمه‌ین و تشبوثو فارس اتنوسونا بوراخمیش اولان تورکلوک، بو یانلیش‌لیغین بدلینی آرتیقلاماسی ایله اؤدمک مجبوریتینده قالدی. تاریخینده ایلک دفعه مظلوم میلّت دورومونا دوشدو. عیرقچی پهلوی رژیمی تورکلوگون وارلیغینی ردّ ائتدی، اونونلا ایلیشکی‌لرینده قاتی بیر آسیمیلاسیون سیاستی یئریتدی. تورکلوک، ایرانین بوتونلوگو، پهلوی حاکیمیتی اوچون اساس تهلوکه ساییلدی. 50 ایلدن چوخ سورن بو اریتمه سیاستی هانسی سونوج‌لاری وئردی؟ هر شئیدن اؤنجه، اؤلکه خالقی‌نین ان آز اوچده بیرینه برابر اولان تورک‌لری فارس‌لاشدیرما سیاستی عیرقچی‌لرین آرزو ائتدیگی سونوجو وئرمه‌دی. فارس‌لاردان فرقلی بیر اتنیک بیرلیک اولدوقلاری، فرقلی دیلی، کولتورو، عنعنه عادت‌لری، تاریخی کئچمیشی اولان چوخ میلیونلو بیر خالقی اؤز ایچینده اریتمک مومکون اولمادی. رضا پهلوی دؤنمینده تطبیق اولونان تورکلوگو اینکار، آذربایجانی ازمه سیاستی طبیعی اولاراق دیره‌نیشله قارشیلاشدی. 1941-جی ایلدن سونرا آذربایجاندا میلّی-دموکراتیک حرکت، اؤزللیکله 1945-1946.جی ایل‌لرده کی میلّی حؤکومتین فعاّلیتی ایراندا تورکلوگون آیریجا میلّت اولاراق فورمالاشماق عزمینی، اؤز حاقلاری اوغروندا موباریزه ائتمه ایراده‌سینی اورتایا قویدو. میلّی-دموکراتیک حرکتین قانلا بوغولماسینا باخمایاراق، 21 آزار اولایی ایراندا آذربایجان مسئله‌سی‌نین میلّی-اراضی موختارییتی پرینسیپینه اویغون اولاراق حلّ مودلینی اورتایا قویدو.
ایران یازیچیسی جلال آل احمد ایران حؤکومتی‌نین آذربایجانی "کولتور باخیمیندان اؤز موستملکه‌سی" سایدیغینی بیلدیره‌رک، ایران یؤنتیمی‌نین دیل سیاستی قونوسوندا بونلاری سؤیله‌میشدیر: "ایندی قیرخ ایلدیر کی، ایران حؤکومت‌لری‌نین سعی ایله بو دیلی یالنیز محدودلاشدیرماغا دئییل، حتّی اونو محو ائتمگه چالیشدیلار. اونو "آذری" اولاراق آدلاندیردیلار، اونا "زورلا قبول ائتدیریلمیش" بیر آد قویدولار، آذربایجانین شهر و محلّه‌لری‌نین آدینی دَییشدیردیلر، تورک عسگر و مأمورونو فارس‌لارین یاشادیغی بؤلگه‌لره گؤندردیلر و عکسینه، آنجاق تورک دیلینی محو ائتمک ایشینده کیچیک بیر اوغورا بئله نایل اولا بیلمه‌دیلر."[47] ایرانین اسکی تحصیل ومعاریف ناظیری آموخته ده بو اوغورسوزلوغو اعتیراف ائتمه مجبوریتینده قالمیش، 1953-62 ایل‌لری آراسیندا دؤولتین تحصیل سیستمی قارشیسیندا قویدوغو آماجا چاتا بیلمه‌دیگینی آچیقلامیشدی: "همین ایل‌لر بویونجا آذربایجانین کولتورو و تحصیلی ساحه‌سینده اؤنملی بیر اینکیشاف گؤرولمه‌میشدیر. فارس دیلی آذربایجان اهالیسی آراسیندا یاییلمامیشدیر."[48] اهالی‌نین بؤیوک بؤلومونون ساوادسیز اولدوغو بیر اؤلکه‌ده فارس‌لاشدیرما سیاستی‌نین اوغورو پان-ایرانیست سیاستچی‌لرین و یازیچی‌لارین آرزوسو اولاراق قالماقدا ایدی. یوخاریدا دا گؤستردیگیمیز کیمی، 1970-جی ایل‌لرین اورتالاریندا شرقی آذربایجان اوستانیندا 6 یاشیندان بؤیوک اهالی‌نین تک یوزده 36سی، غربی آذربایجاندا یوزده 30-و، زنجاندا ایسه 31-و اوخوما-یازما بیلیردی.
پهلوی رژیمی‌نین فارس‌لاشدیرما سیاستی‌نین سونوج‌لارینی دگرلندیریرکن، جلال آل احمدین وئردیگی بو فاکتا دا دیقت یئتیرمگه دَیر. آذربایجاندا تورک اهالیسی ایله احاطه اولونموش ایران دیللی اهالی قروپ‌لاری سورعتله تورکلشمک اوزره ایدی. میلّیتجه تات اولان ایرانین بو دموکرات یازیچیسی بو ماراقلی سونوجو ایفاده ائدیر. سون زامان‌لارا قدر زنجان اوستانینداکی اسکی بوئین‌زهرا شهری‌نین 28 کندی تات دیلینده دانیشارکن، ایندیکی واختدا تخمیناً 9 کندده تات دیلی دانیشیلیر. یازیچی قونونو بو سؤزلرله وورغولاییر: " زنجان و ماراغادان گلن تورک دیلی قاسیرغا کیمی یولونا چیخان ایران لهجه‌لری‌نین هامی‌سینی سوپوروب آپارماقدا ایدی."[49]
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی‌نین اوغورسوزلوغونو موطلق‌لشدیرمک قطعیاً دوغرو دئییلدیر. بو سیاست آذربایجانین ایجتیماعی-ایقتیصادی باخیمدان گئریده قالماسینا، خالقین بؤیوک بؤلومونون اؤز وطنینی ترک ائتمه‌سینه، بورانین مدنی باخیمدان گئریله‌مه‌سینه سبب اولموشدور. بو سیاستین ان اؤنملی سونوج‌لاریندان بیری ده تورکلر آراسیندا میلّت‌لشمه (میلّت قوروجولوغو) سورجی‌نین سون درجه لنگیمه‌سی اولدو. بو مرحله‌ده ده میلّی تمرکوزلشمه‌نین اؤنملی شرط‌لری حلّ ائدیمه‌میش قالدی. ایسلام اینقیلابی عرفه‌سینده رسمی پان-ایرانیست، عیرقچی تاریخ آنلاییشینی شوبهه آلتینا آلا بیله‌جک میلّی کئچمیش آنلاییشی یارانمادی، آذربایجانین گله‌جگی ایله علاقه‌لی اساس‌لاندیرمیش آنلاییش‌لار اورتایا آتیلمادی، فرقلی سبب‌لردن میلّتین و دیلین آدی ایله باغلانتیلی چئشیدلی‌لیک (تورک، آذربایجانلی، آذری) مئیدانا گلدی.
فارس‌لاشمیش مانقوردلار
تورک‌لرین تحصیل آلمیش طبقه‌سی ایچینده اتنیک منشأینی اینکار ائدن، فارس‌لاشمیش مانقوردلار ساییجا آرتدی. یئنی کسروی‌لر، رضازاده شفق‌لر،کاظم‌زاده‌لر، محمود افشارلار مئیدانا چیخدی. جلال آل احمدین قئید ائتدیگی کیمی، دؤولتین تورکلوگه موناسیبتده ایجرا ائتدیگی سیاستین ان حساس سونوج‌لاریندان بیری ده اؤلکه ده تورکلر ایله فارس‌لار آراسیندا نیفاقین یارانماسی اولدو.[50] بیر زامان‌لار فارس‌لارین تورکلر حاقینداکی تحقیر ائدیجی اتنیک کیلیشه و لطیفه‌لرینه فارس‌لار حاقیندا کلیشه‌لر علاو ائدیلدی. بو یئنی دورومون گؤستریجی‌سی اولاراق تبریزلی علی‌نین یوخاریدا گؤزدن کئچیردیگیمیز کیتابینداکی فارس‌لار حاقیندا چئشیدلی آلچالدیجی ایفاده لری یازا بیلریک.
تورکلر آراسیندا میلّت‌لشمه سورجی‌نین لنگیمه‌سی، تورک میلّی حرکتی ایدئولوژی‌سی‌نین فورمالاشماماسی، بو حرکاتین یئتری قدر تشکیلات‌لانا بیلمه‌مه‌سی آذربایجانین و ایران تورکلوگونون، پهلوی رژیمینی بؤهرانی قارشیسیندا حاضیرلیق قالماسینا سبب اولموشدور.
یازان : پروفسور نصیب نصیبلی
کؤچورن: عباس ائلچین
اتک یازیلار:
1 Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti), 29.12.1971.
2 Fred Halliday, İran: Dictatorship and Development, New Zealand, 1979, p. 216.
3 Örneğin bkz:В.И.Козлов, Динамика численности народов (Методология исследования и основные факторы), Москва: Наука, 1972, с.49; Формирования наций в Центральной и Юго-восточной Европе. Сборник статей,Москва: Наука, 1981, с. 247-251, 323-328.
4 Örneğin bkz: Mahmud Pənahiyan (Təbrizi)), Fərhənge coğrafiyaye melliye Torkane İranzəmin, c.3, (yersiz), s.34-35.
5 Bkz: Ali Şeriati, Bazgəşt, Tahran: Hoseyniyeyi-ərşad, 1357; Ali Şeriati, Ali Şiası Safevi Şiası, Ankara:Fecr, 2009.
6 MERİP Reports, Washington D.C., no 3, 1980, p.6-9.
7 Ali Rıza Nabdel, Azerbaycan və meseleyi melli, s. 38.
8 Bazı iddialara göre, baskıdan önce el yazması elden geçmiş, yazarın fikirleri tahrif edilmiştir. Bu, zayıf bir ihtimal sayılmalı, çünkü eserdeki fikirler yazarın üyesi olduğu teşkilatın program belgelerindeki hükümlere uygundur.
9 A.g.e., s. 4.
10 Ali Rıza Nabdel, Azerbaycan və meseleyi melli, s. 11.
11 A.g.e., s. 16.
12 A.g.e., s. 20.
13 A.g.e., s. 28.
14 A.g.e., s. 29.
15 A.g.e., s. 29-30.
16 A.g.e., s. 39.
17 Bijan Jazani, Capitalism and Revolution in İran, London, 1980.
18 Nokate gerxi dər bareye məsəleye melli dər İran və həlle an əz nəzəre Hezbe Tudeye İran, (yersiz, yılsız), s. 8-9.
19 Ervand Abrahamian, ‘Communism and Communalism in İran: The Tudah and the Firqah-i Dimukrat’, p.315-316.
20 Azerbaycan, N 7, 1983, s. 125.
21 Doktor Salamulla Cavid, O günün hasreti ile…Hatiralar, Bakü:Yurt, 2003, s.109.
22 Samed Behrengi, Pare-pare, Təbriz, 1342; Hüseyin Sadık, Asari əz şoərayi Azərbaycan, Tahran, 1352; Hüseyin Sadık, Vaqif – şaere zibai və həqiqət, Tebriz, 1347.
23 Celal Ale-Ahməd, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, Tahran:Harezmi, 1357, s. 314.
24 Nəsib Nəsibzadə, Bölünmüş Azerbaycan, Bütün Azərbaycan, Bakü: Ay-Yıldız, 1997, s. 202203.
25 Tebrizli Ali, Edebiyat ve milliyet, s. 115-116.
26 Muhammed Ali Ferzane, Məbaniye dəsture zəbane Azərbaycan, Tebriz, 1344, s. 1-2.
27Azerbaycan dil bilgisinde yazım kuralları, Tahran, 1344; Muhammed Tagi Zehtabi, Ana dilimizi nasıl yazalım? [yersiz], 1360; Z.M. (Zehtabi), İran Türkçesinin sarfiyatı, [yersiz], 1955; Muhammed Ali Ferzane, Azerbaycan dilinin grameri, Tebriz, 1965; N. Vezinpur, Saxtemane fel dərzəbane Torki əz dideqane zəbanşenasi, Tahran, 1348.
28 S.M.Cad [Salamulla Cavid], Azerbaycan diline mahsus sarfiyat və nəhv,[yersiz, yılsız], “cim” sayfası.
29 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyet, Tahran: Atropat Kitabevi,[yısız]. Bu kitabın İranda son çapı 2010 yılında Dil ve Edebiyat adında, Güneş dergisi emekdaşlarının çalışmaları sonucunda, Səid Muğanlı’nın editörlüğüyle gerçekleşmiş. Kitabın ilk baskısındaki kapağında Dil ve Edebiyat, sayfa başlığında ise Edebiyat ve Milliyet. Birinci Cilt yazılmışdır. Yazar, galiba Dil ve Edebiyat’ı iki ciltte yayınlamayı planlamış, ancak tek birini yayınlayabilmiştir. Biz ilk baskının başlığını daha uyğun gördük.
30 Bkz: Abdullah Ağcaköylü, ‘Bilinmeyen Büyük Bir Türkçü ve Türkçeci Tebrizli Ali’, Türk Kültürü, sayı 1, yıl 1, Kasım 1962, s. 41-45; Abdullah Ağcaköylü, ‘Tebrizli Aliden Seçme Şiirler’, Türk Kültürü, sayı 2, yıl 1, Aralık 1962, s. 29-34; Н.Л.Насибзаде, ‘А.Р.Набдель и А.Табризли: Два уклона в идеологии национально-освободительного движения азербайджанцев в Иране’, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri, Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1988, N 2, s. 60-66.
31 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyyet, s.3. Alıntılarda orijinalın üslubunu mümkün olduğu kadar korumaya çalıştık.
32 A.g.e., s. 18.
33 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyyet, s. 18.
34 A.g.e., s. 101.
35 A.g.e. Türk sülalelerinin Fars kültürünü himayə etmesi, ancak Türk dil ve edebiyatına bigane kalmaları mevzusunu Ahmed Ağaoğlu və M. Emin Resulzade de incelemişler. Bkz: Nesib Nesibli, Ahmed Ağaoğlu İran hakkında, http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDASNIZAMI-SI.html/inner/1; Nesib Nəsibli, Rəsulzadenin çağdaş “Nizamisi”,http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDASNIZAMI-SI.html/inner/1
36 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyet, s.137.
37 Tebrizli Ali, Edebiyat ve milliyet, s. 87.
38 A.g.e., s. 90.
39 A.g.e., s. 89.
40 A.g.e., s. 91.
41 A.g.e., s. 92.
42 A.g.e., s. 88.
43 A.g.e., s. 130.
44 A.g.e., s. 95.
45 A.g.e., s. 104.
46 A.g.e., s. 54.
47 Celal Ale-Ahmed, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 138.
48 Xandəniha, 11.09.1962, s.9.
49 Celal Ale-Ahmed, Tatneşinhaye boluke Zəhra, Tahran, 1958, s. 43.
50 Celal Ale-Ahmed, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 139.
قایناق: Millî Strateji Araştırma Kurul
روس کولتورونده تورک ایزلری
روس کولتورونده تورک ایزلری
تورک‌لرین چینلی‌لر، فارس‌لار و عرب‌لردن سونرا ان اسکی قونشولاری اؤنجه روس‌لار سونرا دا بوتون اسلاولاردیر. اسلاولارین مین بش یوز ایله یاخین سوره ایچینده دایماً بیر تورک قؤومونون قونشوسو اولمالاری؛ تیجارت، اکونومی و یئرلشیم باخیمیندان بیربیرلری ایله یاخین تماس ایچریسینه گیرمه‌لرینی ساغلامیشدیر. بئله‌لیکله روس کولتورونده تورک تاثیرلری اورتایا چیخمیشدیر.
روس-تورک ایلیشکی‌لری‌نین تاریخی
تورک قؤوم‌لری ایله اسلاو زومره‌لری آراسینداکی ایلیشکی، اؤزللیکله قارادنیزین قوزئیی و اورتا دنپر ساحه‌سینده باشلامیشدیر. باتی سیبیر و تورکیستاندان ایدیل بویونا دوغرو اوزانان گئنیش بوزقیر-استپ‌لردن، ان گئج میلاد سیرالاریندا دوغو اوروپایا سیزماغا باشلایان تورک قؤوم‌لری‌نین بعضی‌لری دنپر و دنستر بویلاریندا اسلاو عونصورلری ایله قارشیلاشمیشدیر. بو ایلک ایلیشکی‌لر حاقیندا کسین بیلگی‌لر اولماماسی ایله بیرلیکده، تورکلر و اسلاولار آراسینداکی یاخین ایلیشکی‌نین میلاددان سونرا 370 ایل‌لرینده باشلامیش اولان قؤوم‌لر بؤیوک کؤچلری سیراسیندا اولدوغو قووّتلی بیر احتیمال‌دیر.
میلاددان سونرا 6. یوزایلین اورتالاریندا قارادنیزین قوزئیی، بالکان‌لار و پانونیادا غالیب گوج حالینا گلن آوارلار، اسلاولاری دا حاکیمیت‌لری آلتینا آلمیشدیلار. اسلاولار اوزرینده‌کی آوار حاکیمیتی، اسلاولارین تشکیلات‌لانمالاریندا اولدوغو کیمی، بالکان‌لاردا یئرلشدیریلمه‌لرینده ده بؤیوک بیر رول اوینامیشدیر.
آوارلارین همن آردیندان بو آلانا، گوجلو دؤولت قورولوشونا صاحیب اولان خزرلرین حاکیم اولدوغو گؤرولور. خزر قاغان‌لیغی‌نین ان گوجلو دؤورونده، 862 ایلینده روس کنیازلیغی قورولموش و روس‌لار گلیشمک اوچون چوخ ال‌وئریشلی شرطلره قوووشموشدور. خزرلرین بوراخدیقلاری ائتکی‌لر‌ده بوندا اؤنملی رول اوینامیشدیر. روس کنیازلاریندان مسیحیتی قبولو ایله شؤهرت قازانان ولادیمیرین قاغان عونوانینی داشیمیش اولماسی خزر ائتکیسی‌نین درجه‌سینی گؤسترمکده‌دیر.
قارادنیزین قوزئیینه گله‌رک دوْندان توُنایا قدر اوزانان گئنیش بوزقیرلاری باشدان باشا ایشغال ائدن پچنک‌لر ده روسیه تاریخی اوزرینه بؤیوک ائتکی بوراخمیشدیلار. روس‌لارین استپله موجادیله‌لری پچنک‌لرله باشلامیشدیر. کنیاز ایقوْر زامانیندا کئچیریلن دوستجا ایلیشکی‌لر ایسه، روس عسکری تشکیلاتینا پچنک‌لرین ائتکیسینی ساغلامیشدیر.
کوُمان‌لار دؤنمینده ایسه روس یوکسک طبقه‌سی‌نین کوُمان قیزلاری ایله ائولندیگی، کوُمان‌لاردان بیرچوخونون روس اراضی‌سینده قالدیغی، کوُمان بؤیوک‌لریندن بعضی‌لرنین مسیحیته گئچدیگی گؤرولمکده‌دیر.
آلتین اوردو دؤنمینده روس‌لارین کولتور باخیمیندان گلیشدیگی؛ آنجاق روس یوردونون تام بیر سیاسی آنارشی ایچینده چالخالاندیغی گؤرولمکده‌دیر. بو دؤنمده ده روس‌لارین یاشاییش، دوشونوش و گؤروش‌لرینده تورکلر ائتکیلی اولموشدور. آلتین اوردودا اولان گوجلو بیر مرکزیتچی دؤولت رژیمی ده روس کنیازلارینا اؤرنک اولموشدور.
قازان خانلیغی دؤنمینده ایسه روس‌لار قازانا قارشی دوشمانجا بیر سیاست ایزله‌میشدیلر. 1552 ایلینده قازانین دوشمه‌سی، روس-تورک ایلیشکی‌لری آچیسیندان بیر دؤنوم نؤقطه‌سی اولموشدور. بو دؤنمه قدر گؤرولن تورک حاکیمیتی، یئرینی روس حاکیمیتینه بوراخمیشدیر. بو تاریخدن سونرا روس‌لار طرفیندن بؤیوک بیر مسیحی‌لشدیرمه و آسیمیلاسیون سیاستی باشلادیلمیشدیر.
روس-تورک ایلیشکی‌لرینده آلینتی سؤزلر
روس قؤومونون تورک حاکیمیتی آلتیندا بیر دؤولته دؤنوشدوگو ایلک دؤورلردن اعتیباراً روس دیلینه بیر چوخ تورکجه آلینتی گئچمیشدیر. ایقور دستانی کیمی اسکی بیر منظومه‌ده ده بو آچیخجا گؤرولمکده‌دیر. بو آلینتی‌لار، ساده‌جه یئر آدلاریندا دئییل (کایالا، سوُلا، ایتیل، تموُتاراکان وس.)، حئیوان آدلاریندا (کِرِچت، قوْقوْل، بوُس بوٌری وب.)، مجوسی تانری آدلاریندا (بوْیان، وِلِس وس.)، قؤوم آدلاریندا (هونلار، خینوْولار، اوُقیرلار، اوْوارلار، اوْلبِرلر، آلپرلر وس.)، عسگری ترمین‌لرده (قیلیچ، کوْریچ، هوْروُقو، تِلِقا، یاپانچا وس.)، تیجارت و اکونومی ایله ایلگیلی ترمین‌لرده (آلتین، آربا، باریش، دِنگا، باسما، بیزمن، توْوار وس.) ده گؤرولور.
روس دیلینده کی بو آلینتی سؤزلره قارشی‌لیق، او دؤنمده تورک دیلینده روسجا آلینتی‌لارا راست‌لانیلماماقدادیر. 1552 تاریخیندن سونرا ایسه تورک دیلی‌نین روسجا اوزرینده کی اوستونلوگونو ایتیردیگی، آرتیق روسجا سؤزلرین تورک دیلینه گیرمگه باشلادیغی گؤرولمکده دیر.
روس اولاراق تانینان تورک اصیللی سولاله‌لر
1236 ایلیندن اعتیباراً موغول آخین‌لاری و حاکیمیتی ندنی ایله تورک فئودال‌لاری و اونلارا باغلی کیشی‌لرین روسیه‌یه کؤچو باشلامیشدیر. بو کیشی‌لر روسیه‌یه گلیب اؤزلرینه یئر ایسته‌میشدیلر و بئله‌لیکله تورک خالق‌لاری‌نین سورکلی کؤچدوکلری کندلر مئیدانا گلمیشدیر. سونراکی ایل‌لرده تورکجه قونوشان خالق‌لارین روسیه‌یه کؤچمه‌سی آرتاراق دوام ائتمیشدیر.
قازان خانلیغی دؤنمینده ایسه روسیه، قازان اوچون همیشه سالدیرغان اولوب قازان تورپاق‌لارینا سورکلی هوجوم ائدیردی. اونون بو سیاستینه تورک فئودال‌لاری ده یاردیم ائتمیشدیر. بو سایه‌ده تورپاق الده ائده‌رک باشقا اوستونلوک‌لردن ده یارارلانمیشدیلار. یعنی روسیه، ایچ و دیش سیاستینی گئرچکلشدیریرکن تورک فئودال‌لارینی قوللانمیشدیر. روسیه‌نین مولکیتچی‌لری، یعنی زادگان‌لار چوخ زامان بونلارا دایاناراق مئیدانا گلمیشدیر .
بو کیشی‌لرین چوخو اؤز دیل‌لری تورکجه‌نی ده یاخشی بیلدیکلری اوچون روس دیپلوماسی‌سینده و عسگری آراشدیرما ایشلرینده ائتکین اولاراق قوللانیلمیشدیلار. چوخو زامان بونلار آراسیندان دؤولت گؤرَولی‌لری ده چیخمیشدیر.
قیساجاسی؛ ایشغال‌لار و روس سیاسی حاکیمیتی دولاییسییلا تورکلر مقام و مناصیب قازاناراق روس دؤولتینه قاتیلمیشدیلار. روس توپلومو ایچریسینده یوکسَلیب بوگون بیلیم و کولتور دونیاسیندا تانینان تورک سویلو یوزلرجه عاییله‌دن بعضی‌لر بونلاردیر:
توُرگنیف‌لر: توُرگنیف‌لرین آتاسی میرزا لئو توُرگنیف تعمید غُسلی تؤرنیندن سونرا ایوان آدینی آلمیشدیر. 1440لی ایل‌لرده بؤیوک کنیاز واسیلی ایوانوویچ‌ین یانینا آلتین اوردودان گلمیش، آلتین اوردو زادگان‌لاری‌نین اؤنده گلن سیمالاریندان اولموشدور.
توُرگنیف آدی، کؤکونده تورگِن لقبینی قوروماقدادیر. بو کلمه موغولجا توُرگِن سورعتلی، تلَسیک سؤزوندن گلمکده‌دیر. بو سؤز، بوگونکو سیبیری تورک آغیزلاریندا عئینی آنلامدا قوللانیلماقدادیر.
توُرگِن لقبی بؤیوک احتیماللا گئچیجی آنلاما دایانیلاراق وئریلمیشدیر و بو آدی داشییانین کاراکتری -چابوق اؤفکه‌لنن، حیرصلی- ایله ایلگیلی‌دیر.
مشهور روس یازاری ایوان سرگئی‌یئویچ توُرگنیف بو نسیلدن‌دیر.
28 اوکتوبر 1818ده اوْرِل شهرینده دوغان ای. س. توُرگنیف، هله بیر اوشاقکن آلمانجا، اینگیلیسجه و فرانسیزجانی آنا دیلی کیمی قونوشماغا باشلامیشدیر. موسکو و پترزبورق بیلیم‌یوردلاریندا اوخویوب، فلسفه فاکولته‌سینی یاخشی درجه ایله بیتیرمیشدیر.
داها سونرا آلمانا گئده‌رک برلین بیلیم‌یوردونا گیرمیشدیر و اورادا 4 ایل قالمیشدیر. تاریخ، کلاسیک فیلولوژی علم‌لرینده چالیشمیش، یونانجا و لاتینجه اؤیرنمیشدیر. یوردونا گئری دؤنه‌رک پترزبورق بیلیم‌یوردوندا پروفسورلوق سیناغینی قازانمیشدیر. 1842 ایلی اونون اوچون دؤنوم نؤقطه‌سی اولموشدور. ایلک جیدی چالیشمالارینی بو دؤنمده ائتمیشدیر. رئالیزم آخیمیندان ائتکی‌لنن توُرگنیف 1885 ایلیندن سونرا بؤیوک رومان‌لارینی یاییملاماغا باشلامیشدیر. 3 سپتامبر 1883ده فرانسه ده پاریس یاخین‌لاریندا اؤلموشدور.
اثرلری؛ بیر اوْوجونون خاطیره‌لری، روُدین، زادگان یوُواسی، عرفه، آتالار و اوغول‌لار، توغ‌بای، چیی تورپاق، دومان، بوزقیرلار کرالی، ایلک عشق -دیر. ان اؤنملی رومانی اولان آتالار و اوغول‌لاردا نسیل‌لر آراسینداکی چاتیشمانی درینله‌مه‌سینه و دنگه‌لی بیر باخیشلا سرگیله‌میشدیر. رومان بیر باخیما توُرگنیف‌ین عوضوو اولدوغو کند منشألی زادگان آیدین‌لارین شهر منشألی رادیکال آیدین‌لارا مغلوب دوشوشونون اؤیکوسودور.
راحمانینوف‌لار: راحمانینوف سوی‌آدی یئنی آدلار سیراسینا داخیل‌دیر و شجره‌ده 1741 ایلی ایله قئید ائدیلمیشدیر .
تورکجه قونوشان خالق‌لاردان چیخدیقلارینی، اونلارین یاخین نسیل‌لرینده سیخ-سیخ تورک آدلی راحمانینوف‌لارا راستلانماسی تصدیق‌له‌ییر.
راحمانینوف سوی‌آدی‌نین تملینی عربجه رحمان-باغیشلاییجی کلمه‌سی اولوشدورماقدادیر. بو آد آللاها عایید اولان لقب‌لردن بیری‌دیر. بو سؤز عئینی زاماندا کیشی اؤزل آدی کیمی ده ایشله‌نیلیر.
بؤیوک روس بسته‌چیسی سرگئی واسیلی‌یئویچ راحمانینوف دا بو نسیلدن‌دیر.
1873 ایلینده نووقوروددا دوغان س. و. راحمانینوف، موسکو کونسرواتوواریندا یئتیشمیشدیر. بیر سوره موعلّیم‌لری؛ آرِنسکیی و تانِیئف‌ین ائتکیسینده قالدیقدان سونرا چایکوفسکی‌یه باغلانمیشدیر. باتی موسیقیسی و روس فولکلوروندان ایلهاملانان بسته‌لری ایله20. یوزایلین ان بؤیوک بسته‌چی‌لری آراسیندا یئر آلماقدادیر.
اثرلری؛ آلِکوْ، جوزاملی آتلی، "فرانچیسکا دا ریمینی" آدلی اوپرالار؛ اوچ سمفونی و سمفونیک شعیرلر، پیانو و اورکستر اوچون دؤرد کونسرت ، بیر اوچلو، ویولون‌سل و پیانو اوچون بیر سنات، پیانو اوچون بیرچوخ پارچا آیریجا یئتمیش دوققوز ملودی‌دیر.
کوْرساکوْف‌لار: کوْرساکوْف‌لار سولاله‌سی تملینی لتونی‌دن موسکویا گلن ونتسلاو ژگمونتوویچ کوْرساک آدلی شخصدن آلماقدادیر. اونون تؤرمه‌لری اولان کوْرساکوْف‌لار 7187/1676 ایلینده و باشقا تاریخ‌لرده چئشیدلی گؤرَولرده اولموش، یاخشی خیدمت‌لرینه قارشی‌لیق اؤدول‌لندیریلمیشدیلر.
کوْرساکوْف سوی‌آدی‌نین تملینی کوْرساک بوزقیر آتی سؤزو اولوشدورماقدادیر. بو سؤز، تورک لهجه‌لری‌نین قیپچاق قوروبوندان آلینمیشدیر. مشهور روس بسته‌چی، نیکولای ریمسکی کوْرساکوْف بو نسیلدن‌دیر.
سن. پترزبورقا یاخین تیخوین قصبه‌سینده دونیایا گلن ن. ر. کوْرساکوْف، پیانو چالماغی بورادا اؤیرنمیشدیر. 12 یاشیندا سن. پترزبورقداکی دونانما اوخولونا گیرمیشدیر.
1871ده سن. پترزبورق هونرستانیندا باشلادیغی پروفسورلوق گؤرَوینی، حیاتی‌نین سونونا قدر دوام ائتدیرمیشدیر. 1874-1907 تاریخ‌لری آراسیندا سن. پترزبورق، موسکو، کیئف، بروکسل و پاریس‌ده چوخ ساییدا سمفونیک کونسرت یؤنتمیشدیر. دونانمانین براسس قروبوندا اون ایل چالیشمیش، موسیقی اوخولوندا یئدی ایل مودیرلیک، ایمپریال جاپللادا ایسه اون ایل مودیر یاردیمجی‌لیغی اتئمیشدیر. 1908 ایلینده لیوبنسک‌ده یاشامینی ایتیرمیشدیر.
ان تانینمیش اثری، مین‌بیر گئجه ناغیل‌لاریندان ایلهام آلمیش اولان شهرزاد اثری‌دیر.
قوْقوْل (قوْقِل) : چوخ سونرادان لهیستان‌دان کؤچه‌رک، 1775 ایلیندن اعتیباراً روسیه دووْریان‌لاری اولان کیشی‌لرین سولاله‌سی‌دیر. بو سوی‌آدی، تورک-بولغارلاردا (چوواش‌لاردا) قوش آدینی بیلدیرن قوْقوْل ~ کوْقوْل سؤزوندن دوزلمیشدیر.
تانینمیش روس رومان و اویون یازاری نیکولای واسیلی‌یئویچ قوْقوْل بو نسیلدن‌دیر.
ن. و. قوْقوْل 1809 ایلینده اوکراین‌ین سوْروْچینتسی‌ده دونیایا گلمیشدیر. یاشامی‌نین، دوشونجه‌لری‌نین بوتون قرارسیز و غریب یؤنلرینه قارشین، روس ادبیاتی ایچینده چوخ اؤنملی بیر یئری وار. روسیه‌یه اؤز اوزونو گؤسترن ایلک یازارلاردان‌دیر. آیریجا، کیچیک اینسانی بیر ادبیات قهرمانی ائتمه‌سی آچیسیندان دا اؤنملی‌دیر. ادبیاتی آشماق سعی‌لری ایله یاناشی ، روح سیخینتیسی دا داها یوکسک بیر دوزئیده تولستوی و داستایئفسکی طرفیندن سوردورولموشدور.
اثرلری؛ ناغیل‌لار، موفتتیش، پالتو، اؤلو جان‌لار، بوُرون، بیر دلی‌نین خاطیره دفتری، پورتره، اسکی زامان بیگلری، تاراس بوُلبا، فایتون، قومارچی‌لار، دعاوا، ائولنمه، پترزبورق حکایه لری-دیر.
شاه‌اثری اولان اؤلو جان‌لاردا فئودال روسیه‌نین دؤولت ایداره‌چی‌لیگینده‌کی عدالت‌سیزلیگی گؤستریر.
کوُتوُزوف‌لار: بؤیوک کنیاز آلکساندر یاروْسلاووْویچ نوسکیی‌نین یانینا پروُسلوُلاردان گلن، چوُد ساواشی‌نین تانینمیش قهرمانی قاوریلین نوه‌سی‌نین اوغلو و نوْوقوروْدلو پروشکانین نوه‌سی فِدوْر آلکساندروْویچ کوُتوُزدان‌دیر. روس تاختینا چئشیدلی روتبه‌لرده خیدمت ائتمیشدیلر. کوُتوُزوف سوی‌آدی‌نین تملینی تورک-بولغار کوُتوُز ~ کوُدور چیلدیرمیش، قوُدورموش سؤزو اولوشدورماقدادیر. بوتون لهجه‌لرده بو سؤزون آنلامی عئینی‌دیر.
1812 ایلینده روسیه اوردوسونون باش‌کوماندانی اولاراق، روسیه-فرانسه ساواشیندا ناپلئون کوماندان‌لیغینداکی فرانسه‌لی‌لری گئری پوسکوردن پرنس میخائیل ایللاریوْنووْیچ کوُتوُزوف دا بو سولاله دن‌دیر.
میخایل کوُتوُزوف، 1745 ایلینده سن. پترزبورق‌دا آنادان اولموشدور. هله 15 یاشیندایکن روس اوردوسونا قاتیلمیش، 1813 ایلینده اؤلومونه قدر بو اوردودا آکتیو اولاراق گؤرَو آلمیشدیر. اوردوداکی باشاری‌لاریندان دولایی بیله‌سینه کنیاز روتبه‌سی وئریلمیشدیر. ایکینجی دونیا ساواشی سیراسیندا آلمان قووّه‌لرینه قارشی قیزیل اوردونون آپاردیغی عسکری حرکاتدا اونون آدی ایله آنیلماقدادیر.
سونوج
تورکلر و روس‌لار آراسیندا یوزایل‌لر بویو سورن قونشولوق، تورک‌لرین روس خالقی ایله چئشیدلی ایلیشکی‌لر قورماسی سونوجونو وئرمیشدیر. بو ایلیشکی‌لر ایسه، روس دؤولتی‌نین قورولماسیندا و شکیل‌لنمه‌سینده، قیساجاسی روسیه تاریخینده تورک‌لرین اؤنملی رول اویناماسینی ساغلامیشدیر. قازان-روس دؤورونه، اؤزللیکله قازانین اله گئچیریلدیگی 1552 تاریخینه قدر تورک سیاسی حاکیمیتی دولاییسییلا تورک کولتورونون روس کولتورو اوزرینده داها ائتکیلی اولدوغو گؤرولمکده دیر. بو ائتکی، او دؤنمده روسجادا اولان تورکجه آلینتی‌لاردان دا آنلاشیلماقدادیر. آنجاق 1552 تاریخیندن اعتیباراً بو ایلیشکی‌لرین ترسینه دؤندوگو، آیریجا چئشیدلی اوستونلوک‌لردن فایدالانماق ایسته‌ین یوزلرجه عاییله‌نین ده روس دؤولتینه قاتیلدیغی گؤرولمکده‌دیر. بئله‌لیکله بوگون روس اولاراق تانیدیغیمیز بیلیم کولتور دونیاسیندان تانینمیش کیشی‌لرین ده داخیل اولدوغو یوزلرجه تورک سویلو سولاله اورتایا چیخمیشدیر.
یازان: سحر ممیش
اژه بیلیم‌یوردو، ادبیات فاکولته‌سی، تورک دیلی و ادبیاتی بؤلومو، ایزمیر
کؤچورن: عباس ائلچین
قایناق‌لار
- آنا بریتانیکا گنل کولتور آنسیکلوپدیسی، ایستانبول: آنا یایینجی‌لیق آ.ش و انسیکلوپدیا بریتانیکا اینج. یایین‌لاری.
- باسکاکوو، ن. آ. (1997)، تورک کؤکنلی روس سوی‌ادلاری (چئو. سامر کاظم‌اوغلو)، آنکارا: تورک دیل قورومو یایین‌لاری.
- حالیکوو، آ. ه. (1995)، روس تانینان 500 بولغار-تاتار تورک آصیللی سولاله (چئو. مصطفی اؤنئر)، ایستانبول: تورک دونیاسی آراشتیرمالاری واقفی یایین‌لاری.
- کاراآغاچ، گونای (2005)، دیل، تاریخ و اینسان، آنکارا: آک‌چاغ یایین‌لاری.
- کورات، آکدس نیمئت (1972)، 4-18. یوزییللاردا کارادنیز قوزئی‌ینده‌کی تورک کاویملری و دولت‌لری، آنکارا: تورک تاریخ قورومو باسیم‌ائوی.
- اؤنئر، مصطفی (2011)، تورکچه یازی‌لاری، ایستانبول: کئسیت یایین‌لاری.
- سلیمان، اولجاس (1992)، آزییا (چئو. ناتیق صفراوغلو)، ایستانبول: تورک دونیاسی آراشتیرمالاری واقفی.
آراشدیرمانین اورژینالینا کئچید: RUS KÜLTÜRÜNDE TÜRK İZLERİ
تانینمیش ائرمنی‌لر اؤز میلّتی، دیلی و مدنیتی حاقیندا نه دئییرلر
تانینمیش ائرمنی‌لر اؤز میلّتی، دیلی و مدنیتی حاقیندا نه دئییرلر
ائرمنی خیصلتی حاقیندا دونیانین بیر چوخ عالیم، فیلوسوف و یازیچی‌لاری طرفیندن فیکیرلر بیلدیریلیب. آمّا بو میلّتین تاریخی، ماهیتی، مدنیتی حاقیندا اصل حقیقتی هامیدان دقیق، اینجه‌لیک‌لرینه قدر آچان اؤز تانینمیش‌لاری اولوب. همین فیکیرلردن بعضی‌لرینی تقدیم ائدیریک.
- یقیشه چارنتس (شاعیر): "بیزده ریاکارلیق هله آنا بطنینده اولارکن یارانیر " .
- هوهانس تومانیان (یازیچی): "حقیقی قورتولوش داخیلدن باشلانمالی‌دیر، بیز ائرمنی‌لر ایسه داخیلن خسته‌ییک".
- قئورق آسلان (تاریخچی): " ائرمنی‌لر هارادا چؤرک بولدورسا، اورانی اؤزلرینه وطن حساب ائدیرلر".
- کروب پاتکانوف (تاریخچی): "ائرمنی‌لر بشر تاریخینده هئچ زامان هر هانسی بیر رول اویناماییبلار " .
- مانوک آقابگیان (دیلچی، ادبیاتشوناس): " ائرمنی خالقی نین کؤکلری هارادادیر، بورا نئجه، نه واخت، هارادان و هانسی یول‌لارلا گلیب، بیزده بو باره ده دقیق و آیدین معلومات یوخدور".
- خاچاطور آبوویان (یازیچی): "لعنته گلمیش تورک دیلی سانکی تانری‌نین خئییر-دوعاسینی آلیب... بوتون بایرام‌لاردا و توی مراسیم‌لرینده بیز ائرمنی‌لر تورکجه اوخویوروق. دیلیمیزین ان آزی 50 فایزی تورک سؤزلریندن عیبارت‌دیر. آذربایجان سؤزلری دیلیمیزه او قدر داخیل اولوب کی، بیزده ماهنی‌لار، شعیرلر، آتالار سؤزلری تورک و آذربایجانجا سسله‌نیر".
- لوون دابگیان (تاریخچی): " ائرمنی‌لر اؤز میلّی وارلیغی ایله باغلی بیرباشا تورکلره بورجلودورلار. اگر بیز بیزانسلی‌لار و یا دیگر اوروپالی‌لارین آراسیندا یاشاسایدیق، ائرمنی آدی آنجاق تاریخ کیتاب‌لاریندا قالاردی".
- قازاروس آغایان (شاعیر، یازیچی): " بیزیم آشیق‌لارین شعیرله سؤیلنن داستان‌لاری یوخدور، بو داستان‌لارین هامیسی آذربایجانجادیر. آذربایجان بایاتی‌لاریندان ایستیفاده ائتمگیمیزین سببی بودور کی، بو دیلده ایسته‌دیگین قدر ایکی‌معنالی و چوخ‌معنالی سؤزلر وار. ائرمنی خالقی و آشیق‌لاری تورکجه دانیشماقدا هئچ بیر چتینلیک چکمیرلر – بو دیل ائرمنی‌لر اوچون دوغمادیر. اونا گؤره ده بیز تورکجه اوخویوروق".
- چوروق قوستانیان (ادبیاتشوناس): " بیزیم آشیق‌لارین ائرمنی دیلینده شعیری، داستانی یوخدور، هامیسی صیرف تورک دیلینده‌دیر".
- آوِت ترتریان (موسیقی‌شوناس): "ائرمنی‌لر اونسیتده و دانیشیق دیلینده همیشه آذربایجان آتالار سؤزلری و مثل‌لرینه موراجیعت ائدیبلر".
- ادوین آروستامیان (دیلچی): "آذربایجان آتالار سؤزلری و ضرب-مثل‌لری‌نین چوخو ائرمنی‌لر طرفیندن ائرمنی دیلینه ترجومه اولونمادان ایستیفاده اولونور. چونکی آذربایجان سؤزلری‌نین درین فلسفی ماهیتی ترجومه‌یه گلمیر".
- جانِت نعلبندیان (ادبیاتشوناس): "همیشه تمیز ائرمنی سؤزو ائشیتمک ایسته‌میشم، آمّا تأسوف کی، بو گونه قدر ائشیده بیلمه‌میشم".
- پرچ پروشیان (فولکلورشوناس): " ائرمنی کیشی‌لر تورک بایاتی‌لارینی دینله‌ییب تورکجه آغلاییرلار، قادین‌لار ایسه اؤز اینیلتی‌لری ایله اونلاری موشاییعت ائدیرلر".
- آراکل باباخانیان (دیلچی): "ائرمنی آشیق‌لاری حیاتی ترنّوم ائدرکن آذربایجان دیلینه اوستونلوک وئریرلر. چونکی آذربایجان دیلی ائرمنی دیلیندن داها زنگین‌دیر".
- ققام تاروئردی‌یان (فولکلورشوناس): " ائرمنی آشیق‌لاریندان توپلادیغیم شعیرلرین موعین حیصه‌سی صیرف آذربایجان دیلینده‌دیر " .
- نیکوقایوز تیقرانوف (موسیقی‌شوناس): " آلکساندر سپندیاروفون نوت کیتابچاسیندا چوخلو سایدا دئییم‌لر، موغام‌لار وار: " ماهور " ، " راست " ، " چاهارگاه " ، " شوشتر " ، " کورد شاهناز " ... آ.سپندیاروف بو منبع‌لرین اکثریتیندن اؤز اثرلرینده ده ایستیفاده ائدیب. ائرمنی‌لرین قولاق‌لاری تار و کامانچا سسی ایله دولوب".
- آرام خاچاطوریان (بسته‌کار): " من آذربایجان آشیغی‌یام!"
قایناق:
"گلدیم، گؤردوم،...منیمسه‌دیم " (آذربایجان مدنی عنعنه‌لری نین منیمسه‌نیلمه‌سی
ائرمنی عنعنه‌سی حاقیندا) – [کیتابی یوکلهPDF ]
کؤچورن: عباس ائلچین
نظرات ارامنه ی مشهور در باره ی ملت، زبان و فرهنگ خودشان
شمارِ زیادی از دانشمندان، فیلسوفان و نویسندگان نقطه نظرات خود را در خصوص خصائل اخلاقی ارامنه بیان نموده اند. ولی دقیق ترین نقطه نظرات را در خصوص تاریخ، ماهیت، و فرهنگ ارامنه متفکرین ارمنی به تفصیل بیان کرده اند. شمه ای از این نقطه نظرات را به عنوان نمونه ذکر می کنیم:
- یغیشه چارِنز (شاعر): « در میان ملت ما نطفه‌ی ریاکاری در همان بطن مادر بسته می‌شود.»
- اوانس طومانیان (نویسنده): «رهایی واقعی باید از درون سرچشمه بگیرد، ما ارامنه از درون بیماریم.»
- گئورگ آصلان (مورخ): «هر جا که نان فراوان است، ارامنه آنجا را وطن خود می پندارند.»
- کروب پاتکانوف (مورخ): «ارامنه هیچ گاه در طول تاریخ بشر قادر به ایفای هیچ نقشی نشده اند.»
- مانوک آبگیان (زبان شناس، ادیب): «این که ریشه‌ی ارامنه در کجا است و چگونه، کی، از کجا و از چه راهی به اینجا آمده اند برای خود ما هم معلوم نیست و هیچ اطلاعات دقیقی در این باره وجود ندارد.»
- خاچاطور آبوویان (نویسنده): «این زبان ترکی لعنتی گویی دعای خیر خداوند را پشت سر خود دارد ... ما ارامنه در تمامی اعیاد و مراسم خودمان هم به زبان ترکی سرود می‌خوانیم. دست کم 50 درصد از کلمات زبان ما ترکی است. زبان ترکی و آذربایجانی آن چنان به زبان ما نفوذ پیدا کرده است که ترانه‌ها، اشعار، ضرب المثل‌ها در زبان ما به این زبان بیان می شود.»
- لوان دابگیان (مورخ): «ارامنه هستی خود را مستقیماً مدیون ترک‌ها هستند. اگر ما در بیزانس و یا اروپا زندگی کرده بودیم حالا از ارامنه هیچ چیزی جز یک نام در تاریخ باقی نمانده بود.»
- گازاروس آقایان (شاعر، نویسنده): «در زبان شعری عاشیقهای ما داستان وجود ندارد، تمامی داستان‌ها به زبان آذربایجانی است. علت این که ما از بایاتی‌های آذربایجانی استفاده می‌کنیم این است که این زبان بسیار گسترده و دارای کلماتی با معانی چندگانه است. عاشیقهای ارمنی در سخن گفتن به زبان آذربایجانی هیچ مشکلی احساس نمی کنند – این زبان برای ارامنه زبان بیگانه نیست، خودی است. به همین خاطر ما به زبان ترکی می‌خوانیم.»
- چوروگ گوستانیان (ادیب): «عاشیقهای ما شعر و داستان به زبان خودمان ندارند، همه‌ی آنها صرفاً به زبان ترکی است.»
- آوت ترتریان (موسیقیدان): «ارامنه در زبان گفت و گو و برای برقراری ارتباط همیشه از ضرب المثل‌های آذربایجانی استفاده می کنند.»
- ادوین آروستامیان (زبان شناس): «بسیاری از ضرب المثل‌ها و سخنان بزرگان آذربایجانی بدون آن که به زبان ارمنی ترجمه شوند به همان زبان اصلی استفاده می شوند. علت امر این است که زبان آذربایجانی از فلسفه‌ای عمیق بهره می‌برد و ضرب المثل‌های آن قابل ترجمه شدن نیست.»
- جانت نعلبندیان (ادیب): «آرزوی همیشگی‌ام این بوده که سخن ارمنی بدون کلمات بیگانه بشنوم ولی تا به امروز به این آرزوی خود نائل نگردیده ام.»
- پرچ پروشیان (فولکلور شناس): «مردان ارمنی بایاتی‌های ترک را شنیده و به زبان ترکی گریه می‌کنند زنانشان هم با ناله‌های خود آنها را همراهی می‌کنند.»
- آراکل باباخانیان (زبان شناس): «عاشیقهای ارمنی زمانی که می‌خواهند زندگی را ترنم کنند از زبان آذربایجانی استفاده می‌کنند. زیرا زبان آذربایجانی بسیار غنی‌تر از زبان ارمنی است.»
- گِگام تاروردیان (فولکلورشناس): «بخشی از اشعاری که از عاشیقهای ارمنی گردآوری کرده‌ام صرفاً به زبان آذربایجانی است.»
- نیکوگایوز تیگرانوف (موسیقیدان): «در کتاب نوت موسیقی الکساندر اسفندیاراف تعداد زیادی تصانیف و موسیقی مقامی هست: «ماهور»، «راست»، «چهارگاه»، «شوشتر»، «کرد شهناز»، .... ا. اسفندیاراف این منابع را در بسیاری از آثار خود نیز استفاده کرده است. گوش ارامنه از آوای تار و کمانچه پر شده است.»
- آرام خاچاطوریان (آهنگساز): «من عاشق آذربایجانم!»
منبع: http://anl.az/el/Kitab/2016/Azf-290799.pdf
آذربایجان ادبیاتیندا ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا ادبی مجلیس‌لرین رولو
آذربایجان ادبیاتیندا ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا ادبی مجلیس‌لرین رولو
تنزیله رستم خانلی
اؤزت
اون دوققوزنجو عصرین اوّلینده روسیه‌نین ایشغالچی‌لیق سیاستینه قارشی خالقین موقاویمت و دیره‌نیشی ایله باشلانمیش اینتیباه عصرین ایکینجی یاریسیندان اعتیباراً تورک میلّی تفکّورونده‌کی ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اوروپا معاریفچیلیک و تنقیدی رئالیزم باخیش‌لاری ایله سنتزی نتیجه‌سینده آذربایجاندا اؤزونه‌مخصوص، شرقده و غربده آنالوقو اولمایان، آذربایجان " فردیّتچی‌لیگینی اؤزونده احتیوا ائدن " ایسلام-تورک-اوروپا مضمونلو بیر دموکراتیک حرکات فورمالاشدیردی. آذربایجان نه شرقده کی رادیکال ایسلام ماهیتلی موستقیل‌لیک حرکات‌لارینی، نه غربده کی میلّتچی و میلّتچی اولدوغو قدر آتئیست و غرب کوسموپولیتیزم روحلو کومونا ایدئیالارینا کؤکلنمیش اینقیلابی چئویریلیش‌لر یولونو اؤز موستقیل دؤولتچی‌لیک آرزولارینا ایدئال سئچمه‌میشدی. آذربایجان تام فرقلی، اونون فردی‌لیگینی، اؤزونه‌مخصوص‌لوغونو آچیق شکیلده ایفاده ائدن، آیدین‌لاری‌نین، او جومله‌دن ادبیاتی‌نین، تاریخی‌نین، فلسفه‌سی‌نین روحوندان گلن هومانیست، اینسانی دَیرلری جمعیت حیاتیندا آپاریجی قووّه‌یه چئویرمک آماجیندا اولان بیر دؤولت اوغروندا عملی فعالیت مئیدانینا گلیب چیخمیشدی. میرزبالا محمدزاده " آذربایجان میلّی منشورو " آدلی مقاله‌سینده همین یولون یولچولاری‌نین عوض‌سیز خیدمت‌لرینی آشاغیداکی کیمی قئید ائتمیشدیر: " آذربایجان میلّی منشورونون خولاصه‌سی، ایستیقلال فیکری‌نین تأسیسینده واقف‌دن توتموش جاویده قدر، ذاکردن باشلامیش جاوادا قدر، میرزه فتحعلی‌دن اوزئییره کیمی، " اکینچی "-دن " آذربایجان "-آ و " یئنی قافقازیا " یا " دک هر بیری‌نین اولدوقجا بؤیوک رولو و دَیری اولموشدور. 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمه‌سی و موستقیل دؤولتچی‌لیگه ایستیقامتلنمهسی بیر سیرا جیدی حادیثه‌لرله شرط‌لنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین فارس و عرب دیل‌لریندن قاباغا کئچمه‌سی: هم تدریس پروسه‌‌سینده، هم درس‌لیک‌لرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونه‌لرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، ا19.عصرین ایکینجی اونایللیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسه‌سی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمه‌سیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیس‌لرین فعالیت شبکه‌سی‌نین گئتدیکجه گئنیشلنمه‌سی، تکجه قلم اهلینی دئییل، علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگه‌سینده بیرلشدیره‌رک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمه‌سی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیف‌لرین چوخ آز قیسمی همین پروسه‌لرده بو ادبی مجلیس‌لرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروض‌چولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظه‌کارلیق اوجاق‌لاری کیمی تقدیم ائتمیشلر.
اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیس‌لرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیس‌لرده فعالیت گؤسترمیش اینسان‌لارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر.
آچار سؤزلر: ادبی مجلیس‌لر، آذربایجان ادبیاتی، ایستیقلال دوشونجه‌سی، دؤورون ادبی شخصیّت‌لری، تورکچولوک ایدئیالاری.
گیریش
سیاسی-ایجتیماعی فیکیرلریمیزین ترقّی و تکامول تاریخینی تشکیل ائدن بو دؤور بوگونکو آیدین و پارلاق ایستیقلال مفکوره‌سی‌نین تملینی تشکیل ائدیر. حتّی ان اوزاق ایستیقلالیمیزی تعیین ائتمک اوچون بئله کئچیردیگیمیز فیکری اینکیشاف تاریخینه باخماق و اوندان میلّی حرکاتین روح و ماهیتی حاقیندا بیر فیکیر آلماق کیفایت ائدر. او دؤورون ده اؤزونه‌مخصوص مفکوره سی، مفکوره اوغروندا چکیشمه‌سی، موباریزه‌سی، او دؤورون قهرمان‌لاری، مظلوم‌لاری، شهیدلر و موجاهیدلری اولموشدور.
اونلارین یورولماق بیلمه‌ین چکیشمه‌لری نتیجه‌سینده‌دیر کی، بو گون بیز مینلرجه گنجی اؤلومه سؤوق ائدن بیر منشور آلمیشیق. ظنیمجه، میرزه فتعلی و حسن‌بیگ زردابی 50 ایل سونرا دونیایا گلسیدیلر، ایستیقلال فیکری، آذربایجان میلّی منشورو 50 ایل سونرا مئیدانا گله‌جکدی. بونلارین آراسیندا سیخ بیر موناسیبت و رابیطه واردیر... اؤزونون تورکچولوگونو و آذربایجانچی‌لیغینی درک ائتمه‌ین بیر خالق بئله بیر بیاننامه نی وئره بیلمزدی " (10، م.محمدزاده، باکی -1991، ص.134).
ایستیقلال دوشونجه‌لری
آذربایجانین ایجتیماعی-ادبی حیاتیندا موهوم رول اوینایان، آذربایجان ادبیاتی آذربایجانین سیاسی حاکیمیتی ایله نینکی برابر سوییهده، بلکه اوندان داها آرتیق ایستیقلال اوغروندا ساواشا گیره‌رک میلّته کیملیک شوعورونو آشیلاماق ساحه‌سینده ان بؤیوک قهرمان‌لیق‌لاری گؤسترمیشدیر. ایستیقلال مفکوره‌سی‌نین خالقین روحونا حاکیم کسیلمسینده ادبیاتین رولونو دقیق قییمت‌لندیرن محمد امین رسول‌زاده 1919-جو ایلده " قورتولوش گونو " آدلی مقاله‌سینده یازیردی: " ادبیاتین میلّتین قلبینه میلّیت و ایستیقلال توخومو ساچان بیر عمل اولدوغو معلوم‌دور. ائی میلّتین لسان‌الغیب اولان شاعیرلری و ادیب‌لری! میلّتین عمل‌لرینی، عولوی نیّت و مقصدلرینی اوخشایینیز، کندی‌سینه میلّت سئوگیسی، وطن محبتی، حورّیّت عشقی تلقین ائدینیز " (1ص. 79). " 1919-جو ایل آقوستون 26-دا " یاشیل قلم " ادبی بیرلیگی‌نین ییغینجاغی‌نین پارلامنت بیناسیندا کئچیریلمه‌سی، م.ا.رسول‌زاده‌نین اورادا ایشتیراکی و چیخیشی دا میلّی دؤولتین ادبیاتا و ادبیات خادیم‌لرینه قایغی‌سیندان خبر وئریردی (2، ص. 80).
ایستیقلالی جوشقو ایله ترنّوم ائدن شاعیرلردن بیری ده گولتکین ایمضالی ایستعدادلی بیر قلم صاحیبی اولموشدور. م.ا.رسول‌زاده اونون شعیرلرینی میلّی آزادلیق روحو آشیلایان اثرلر کیمی دَیرلندیرمیش، " بایراغیم و ایستیقلالیم " ، " بوزلو جهنّم " شعیرلرینی اؤز اثرینه داخیل ائتمیشدیر. او، " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " اثرینده یازیردی: " میلّتین پارلاق گله‌جگینه بؤیوک اومیدلر باغلایاراق حورّیّته سوسامیش، موباریزه هیجانی‌نین گرگین‌لیگینی داشییان بو ایگیدلرین اصیل قهرمان‌لیغی ایله بیزی حقیقی معنادا تانیش ائدن شعر بولشویک سانسوروندان آزاد اولاراق موهاجیرتده نشر ائدیلن آذربایجان ادبیاتی‌دیر. بو ادبیاتدا،
ایستیقلال، او یاشایان میلّتین قلبینده جان،
ایستیقلال، او سعادت، حیات، ظفر، شرف، شان.
ایستیقلال، او سؤنمه‌ین مؤبّد بیر مشعاله.
کؤنول‌لرده توتوشور، گؤزلرده سؤنسه بئله!
- دئین، گولتکین آدینی داشییان آلوولو شاعیرین یازی‌لاری خوصوصی یئر توتور. گولتکین‌ین شعیرلرینده بیز حقیقی، میلّی-اینقیلاب موباریزه‌سی‌نین نشیده‌لرینی گؤروروک (11، ص. 81-82). طبیعی کی، یئنی دونیا ایله آیاقلاشا بیلن، اونون ان موترقّی قانون-قایدالارینی، خوصوصیله، اینسان حوقوق و آزادلیق‌لارینی اؤزونده احتیوا ائدن دؤولتچی‌لیک پرینسیپ‌لرینی منیمسه‌ییب، بو دونیاگؤروشو میلّی-معنوی دَیرلر و اؤزونه‌مخصوص سیاسی-ایدئولوژی عنعنه‌لرله سنتز ائدیب، شاهلیق، پادیشاه‌لیق اوصولی-ایداره‌سی آلتیندا تربیه‌لنمیش، دونیایا حیاتین مووقّتی اولماسی و هر شئی‌ین فاتال ماهیت داشیماسی باراده‌کی ایسلامین فاناتیک دوقماتیزمی پریزماسیندان باخان بیر خالقین شوعورونا یئریتمک سون درجه مورکّب و آغیر بیر ایش ایدی. آختاریش‌لار 19. عصرین اوّل‌لریندن، تزاریزمین ایسلامی بیر موقاویمت گوجو، انرژی‌سی حساب ائدیب، اونو ضعیف‌لتمگه باشلادیغی، عوضینده روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمگه رواج وئردیگی، مسجیدلری کیلیسالارا، شریعتی تزار فرمان‌لارینا، اینسان‌لارین عدالت، دموکراسی، اینسان حاقلاری باره ده اینامینی پتربورگا ایستیقامت‌لندیرمگه چالیشدیغی دؤورلردن باشلانمیشدی. طبیعی کی، آذربایجانین ادیب و یازیچی‌لاری، موتفکّیر و فیلوسوف‌لاری، روحانی و آغ‌ساققال‌لاری میلّتین ایستیقلالیندا هامیسی عئینی فیکیری، عئینی یولو دستکله‌میر، مقصد عئینی اولسا دا، اونلار فرقلی ایدئیا و مفکوره ایستیقامت‌لری اطرافیندا بیرلشیر، فرقلی فعالیت پروقرام‌لاری تکلیف ائدیر، علمی تراکتات‌لاردا، بدیعی-پوبلیسیستیک اثرلرده اونو فرقلی ژانر و اوصول‌لارلا ایجتیماعیته چاتدیرماغا چالیشیردیلار. بو سیاسی-ایدئولوژی دوشونجه ده، بدیعی-استتیک یاناشمادا چوخ‌واریانتلی‌لیغا، چوخ‌جریانلی‌لیغا، نئجه دئیرلر، کلاسیک پلورالیزمه و فیکیر موختلیف‌لیگینه گتریب چیخاریر، معاریفچی‌‌‌لیگین تنقیدی رئالیزمله، تنقیدی رئالیزمین رومانتیزمله چولغاشاراق ادبیاتدا، صنعتده ایستیقلال ایدئایاسی‌نین چوخ اوبرازلی‌لیغینی،چوخ‌قاتلی‌لیغینی یارادیردی. ایستیقلالا اوزانان سیاسی یول‌لارین چوخ‌شاخه‌لی‌لیگی بدیعی اینیکاسین هم فورماسیندا، هم ده مضمونوندا اؤزونو گؤستریردی. 19. عصرین اورتالاریندا هله مفکوره دومانیندا اولان بو یول‌لار عصرین سونلاریندا و یئنی عصرین باشلانغیجیندا مکتب‌لر، جریان‌لار، سیاسی پروقرام‌لار کیمی عرصه‌یه گلیب، اهالی‌نین موختلیف طبقه‌لرینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلادی.
آذربایجان ادبیاتی تاریخینده «ان زنگین، محصولدار، رنگارنگ، ماراقلی و عئینی زاماندا ان ضیدیتلی بیر دؤور» کیمی تحلیل ائدیلن 19. عصر ادبیاتی‌نین اساس سیمالاری اولان عباسقولو آغا باکیخانووو، میرزه شفیع واضح، اسماعیل بی قوتقاشینلی‌نی، میرزه باخیش نادیمی، بابا بیگ شاکری، قاسم بیگ ذاکری، میرزه فتعلی آخوندزاده‌نی، حسن بیگ زردابی‌نی، سئید عظیم شیروانی‌نی، نجف بیگ وزیروف، آشیق شعیری طرزینده یازان سئیید ابولقاسم نباتی‌نی بیربیریندن تکجه صنعتکارلیق اوسلوبو، یازیچی دست-خطی فرق‌لندیرمیر، اونلار میلّتین آزادلیغینا گئدن یولون سیاسی-ایدئولوژی پارامترلرینی، بدیعی-پوبلیسیستیک تبلیغاتی‌نین تشکیلی‌نی فرقلی موستوی‌لرده گؤرور، تحلیل و تبلیغ ائدیردیلر.
سلمان ممتازین 1926-1928-جی ایل‌لرده چاپ ائتدیردیگی آذربایجان ادبیاتینا دایر نومونه‌لرده بیز آذربایجان ایستیقلالینا گلن یولون مورکّب، ضیدیتلی، آما قطعیتلی و دؤنمز، عئینی زاماندا آردیجیل بدیعی اینیکاسینی موشاهیده ائده، ادبیاتین ایجتیماعی-سیاسی حیاتلا، میلّی دوشونجه ایله پارالل اینکیشافینی ایزله‌یه بیلریک. 19. عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق تزاریزمین ایشغالچی‌لیق سیاستی ایجتیماعی-سیاسی، دینی-فلسفی فیکره و فعالیته جیدی مانعه‌لر یاراتدیغیندان، ادبیات، سؤز صنعتی ایره‌لی چیخیب، هم جمعیتین ایجتیماعی-سیاسی دوشونجه یوکونون، هم ده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین ترنّومچوسو و داشیییجی‌سی رولوندا چیخیش ائله‌دی. 19. عصرده آذربایجاندا فعالیت گؤسترمیش ادبی مجلیس‌لری اؤیرنن گؤرکملی تدقیقاتچی عالیم نصرالدین قارایئف چوخ حاقلی اولاراق همین دؤور ادبیاتینی ایجتیماعی شوعورون اینکیشافینا جیدی تاثیر گؤسترن بیر سؤز صنعتی کیمی دَیرلندیرمیشدیر. او، یازیردی: " 19. عصرده ادبیاتدا مؤوضو، ایدئیا، مضمون الوان‌لیغی و ادبی جریان‌لارین موختلیف‌لیگی دیقّتی جلب ائدیر.
آذربایجاندا معاریفچیلیک و دموکراتیک ایدئیالارین گوجلنمه‌سی ایجتیماعی شوعورون اینکیشافینا بؤیوک تاثیر گؤستریر... تنقیدی رئالیزم قووّتله‌نیر. ایجتیماعی حیاتین گوزگوسو اولان ادبیات زامانین طلبی‌نه اویغون اولاراق، یئنی-یئنی مؤؤضو و کئیفیت‌لر کسب ائدیر. ایجتیماعی ساتیرا حیاتین عئیب‌لرینی عکس ائتدیرن بدیعی آینا کیمی محض بو دؤورده داها دا بوللورلاشیر، صاف‌لاشیر، اؤزونون عکس‌ائتدیرمه دایره‌سینی گئنیشلندیریر " (8، ن.قارایئف، باکی 2010، ص.10).
ادبی مجلیس‌لر
19. عصرده بیر-بیری‌نین آردینجا فورمالاشان ادبی مجلیس‌لر- " دیوان حکمت " ، " گولوستان " ، " انجمن الشعرا " ، " فوج الفصها " ، " بیت الصفا " ، " مجلس انس" ، " مجلس فراموشان " ، " مجمع الشعرا " و قازاخدا، شکی‌ده، دربندده فعالیت گؤسترن بیر چوخ دیگر درنک‌لر تکجه شعیر و صنعتین موذاکیره اولوندوغو تأسیسات‌لار دئییل، عئینی زاماندا جمعیتده باش وئرن حادیثه‌لرین، سیاسی پروسه‌لرین، خالقین حیات و یاشاییشی‌نین، ایشغالا موناسیبتی‌نین، شرق وغربدن گلن یئنی فیکیر و ایدئیالارین موذاکیره مرکزی رولونو اوینامیشدیر.
19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمه‌سی و موستقیل دؤولتچی‌لیگه ایستیقامتلنمهسی بیر سیرا جیدی حادیثه‌لرله شرط‌لنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین فارس و عرب دیل‌لریندن قاباغا کئچمه‌سی: هم تدریس پروسه‌‌سینده، هم درس‌لیک‌لرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونه‌لرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، 19. عصرین ایکینجی اونایللیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسه‌سی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمه سیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیس‌لرین فعالیت شبکه‌سی‌نین گئتدیکجه گئنیشلنمه‌سی، تکجه قلم اهلینی دئییل،علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگه‌سینده بیرلشدیره‌رک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمه‌سی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیف‌لرین چوخ آز قیسمی همین پروسه‌لرده بو ادبی مجلیس‌لرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروض‌چولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظه‌کارلیق اوجاق‌لاری کیمی تقدیم ائتمیشلر. اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیس‌لرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیس‌لرده فعالیت گؤسترمیش اینسان‌لارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر.
- بو دؤورده اکثر یئنی تیپلی مکتب‌لرده عرب، فارس دیلی ایله یاناشی، آذربایجان تورکجه‌سی تدریس اولونماغا باشلامیشدی. میرزه کاظم بیگ ایلک دفعه اولاراق آذربایجان تورکجه‌سی‌نین گرامرینی علمی اساس‌لار اوزرینده ایشله‌ییب حاضیرلامیشدی. اونون گرامریندن سونرا میرزه شفیع واضحین (ی.گریگوری‌یئوله بیرگه) آذربایجان دیلی درس‌لیگی مئیدانا چیخمیش و بو درس‌لیک بدیعی نومونه‌لر اساسیندا دیل قانون‌لارینی اوشاق‌لارا ایضاح ائتمگه حساب‌لانمیشدی. بوندان علاوه ، اوصولی-جدیدله ایشله‌ین مکتب و مدرسه‌لرده چالیشان موعلیم‌لر اؤزلری آذربایجان تورکجه‌سی و ادبیاتینا دایر درس‌لیک‌لر، گرامرکیتاب‌لاری، مونتخابات‌لار حاضیرلاییردیلار.
- 1832-جی ایلده "Tiflisskiye vedomosti" قزئتینه علاوه اولاراق، آذربایجان تورکجه‌سینده هفته‌لیک " Tatarskiye vedomosti" قزئتی نشر اولونماغا باشلامیشدی. عباسقولو آغا باکیخانووون سی و تشبوث‌لری ایله مئیدانا گلن بو قزئت چوخ قیسا مودّت یاشاماسینا باخمایاراق، ایلک آذربایجان تورکجه‌سینده مطبوع اورقان اولاراق، سونراکی مرحله‌ده "Zakavkazskiy vestnik"-ه علاوه اولاراق آذربایجان تورکجه‌سینده چیخان خوصوصی ورقه‌لرین تملی اولموشدو. بو ورقه‌لرین نشری نیسبتاً اوزون مودّت 1841-1846-جی ایل‌لرده داوام ائتمیشدیر. اونو دا قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، " Tiflisskiye vedomosti" " اکینچی " قزئتی‌نین مئیدانا گلمه‌سی اوچون ضروری اولان مادّی-معنوی موحیطین یارانماسیندا واجیب رول اوینامیشدیر. " ...بیر قروپ آذربایجان ضیالی‌سی‌نین موختلیف واخت‌لاردا "Tiflisskiye vedomosti" ده ایشتیراکی سونراکی دؤورده میلّی مطبوعاتین اینکیشافینا و پوبلیسیستیکایا قووّتلی تاثیر ائتمیشدیر " (9، ص.10).
- بو دؤورده بیر چوخ اثرلرین فارس-عرب دیل‌لریندن آذربایجان دیلینه ترجومه ائدیلمه‌سی ساحه‌سینده ده جیدی ایشلر گؤرولموشدور. فردوسی، سعدی، جامی کیمی شاعیرلرله یاناشی، بعضی روس شاعیرلریندن ده، مث. کیریلوفدان دیلیمیزه بیر چوخ ترجومه‌لر محض 19. عصرده ائدیلمیشدیر. بونلاردان بیری مصطفی آغا ناظرین نظامی گنجوی‌نین " خسرو و شیرین " پوئماسینی دیلیمیزه چئویرمک ایستیقامتینده کی فعالیتی ایدی. م.ناظر واخت‌سیز وفات ائتدیگی اوچون بو ایشی باشا چاتدیرا بیلمه‌میش و بونا گؤره ده فیرودین بیگ کؤچرلی همین ایشین میرزه رحیم فنا، میرزه علی اکبر صابر، مشدی ایوب باقی، میرزه نصیب قدسی، ابراهیم طاهر کیمی صنعتکارلار طرفیندن گؤرولمه‌سی‌نی تکلیف ائتمیشدیر (7، ص.53).
- بوتون بونلارلا یاناشی، 19. عصرده اکثر صنعتکارلار اؤز اثرلرینی دوغما دیلده یازماغا باشلامیشدی.
ادبیاتدا، ایجتیماعی موناسیبت‌لرده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین رولونون آرتماسی، ایلک مطبوع نومونه‌لرین آذربایجان دیللی واریانتی‌نین مئیدانا گلمه‌سی، روسیه واسیطه‌سیله غرب موتفکّیرلری‌نین فیکیرلری‌نین ضیالی بیرلیک‌لرینه یول تاپماسی ادبی مجلیس‌لرده یئنی مؤوضولارین ایشلنمه‌سینه، یئنی مفکوره و ایدئیالارین، موستقیل‌لیک و آزادلیق باره‌ده دوشونجه‌لرین، ایستیقلال ایدئالی‌نین بدیعی متن‌لرده آپاریجی ایستیقامته چئوریلمه‌سینه سبب اولدو. آذربایجاندا ایلک ادبی مجلیس ساییلان، دؤورون ادبی سیمالارینی اطرافینا توپلایان، ایستعداد و عاغیل یاریشمالاری اوچون مئیدان اولان، بوتون بؤلگه‌نین دیقتینی چکن " دیوان حکمت " این 1820-1825-جی ایل‌لر آراسیندا گنجه ده فورمالاشدیغی گومان ائدیلیر. سونراکی دؤورلرده مجلسین شؤهرتی‌نین آرتماسی تیفلیس گیمنازیاسیندا شرق دیل‌لری اوزره موعلیم ایشله‌میش ای.گریگوری‌ئوین، بیر واخت‌لار " کافکاز " قزئتی‌نین رداکتور اولموش ای.آ.سلیویتسکی‌نین، تیفلیس گیمنازییاسیندا آذربایجان و فارس دیل‌لری موعلیمی،"Turetsko-tatarskiy bukvar" درس‌لیگی‌نین مؤلیفی ل.ز.بوداقووون، ف.بودنشدتین و ق.روزئنین دیقتینی جلب ائتمیش و بو شخص‌لرین " دیوان حکمت "-ین ییغینجاق‌لاریندا ایشتیراکینا سبب اولموشدور.
یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، آذربایجانین ایجتیماعی-ادبی حیاتیندا موهوم رول اوینایان، عوموم‌بشری هومانیست دَیرلری میلّی پوئتیک فورما و بیچیمده دونیا ادبیاتینا ارمغان ائدن، بدیعی-استتیک دَیرلری، اتیک-اخلاقی پرینسیپ‌لری شرق نظمیندن و دیداکتیسایندان چیخاریب تام یئنی مرحله‌یه چاتدیران، ان باشلیجاسی بوتؤو بیر معاریفچی ضیالیلار و حوریت‌سئور اینسان‌لار نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده اساس حلقه‌لردن بیرینی تشکیل ائدن " دیوان حکمت " این یارادیجی‌سی، ایدئیا ایستیقامتینی موعین ائدن، اؤز نوفوذو ایله اونو آز قالا بین‌الخالق بیر ادبی تشکیلاتا چئویرن میرزه شفیع‌ین پوئتیک دوشونجه‌لری، حیاتا موناسیبتی یاشادیغی سوسیال موحیطین قانون‌لاری چرچیوه‌سینه سیغمامیشدیر. او، کؤهنه جمعیتین حیات طرزینه، ایسلام دینی و شریعت قایدالارینا قارشی کسکین اعتیراضینی بیلدیریر، اینسان شخصیتی‌نین آزادلیغی یولونو معاریفده...، علمی بیلیک‌لرین یاییلماسیندا، معنوی یوکسک‌لیگه چاتماقدا گؤروردو (6،تئیمور احمدوو، 05 مارت 2014). میرزه شفیع اینسانی آزاد گؤرمک ایسته‌ییردی، بو آزادلیق اونون شخصیتی‌نین بوتؤولوگوندن، ایجتیماعی و سیاسی موناسیبت‌لرده حوقوق‌لاری‌نین قورونماسیندان، دموکراتیک و هومانیست دَیرلره صاحیب اولماسیندان کئچیردی. میرزه شفیع " شاه عباس " ، " تئیمور " ، " درویش " ، " سعدی و شاه " ، " سوال-جاواب " منظوم حکایه‌لرینده موستبید دؤولت باشچی‌لارینی، حاکیم‌لری، خالقی جهالتده ساخلایان دین خادیم‌لرینی، آج‌گؤز و تاماهکار دؤولت آدام‌لارینی تنقید ائدیر، ایجتیماعی بلالارین کؤکونو اونلارین اؤزباشینالیغیندا،خالقدان اوزاق دوشمه‌لرینده گؤرور، اؤز شعیرلرینی ایسه بو شخص‌لرین عئیبجرلیک‌لرینی بوتون چیلپاق‌لیغی ایله گؤسترن گوزگویه بنزه‌دیردی. یوخاریدا آدینی چکدیگیمیز منظوم حکایه‌لرده کوتله‌لرین ناراضی‌لیغی، اونلارین ظولمکار شاه علئیهینه آیاغا قالخماسی، خالقین مودریک‌لیگی، اوزاق‌گؤرن‌لیگی، قلبی‌آچیق‌لیغی ماراقلی و تاثیرلی بویالارلا وئریلمیشدیر. میرزه شفیع اینسانین اوجالیغی‌نین، غورورلو اولماسی‌نین، مسعود و خوشبخت یاشاماسی‌نین بیرینجی شرطی کیمی حورّیّتی و شخصیت آزادلیغینی گؤتوروردو، او، آزاد اینسانین سرو آغاجی کیمی شوخ، اوجا و اَییلمز اولدوغونو بیلدیریردی.
آزادلیق رمزی‌دیر شوخ سرو آغاجی،
أییلیب بوداغی توخونماز یئره.
آردینجا جذب ائدیر او نظرلری
دایما اوجالار نورلو گؤیلره.
فیرتینامی قوپدو، کولک‌می اسدی،
تؤکولمز یارپاغی، اَییلمز قدّی.
بیلمز بو دونیادا ریاکارلیغی،
عولوی‌دیر، نجیب‌دیر اونون وارلیغی.
قاریشیق حیاتین غمیندن اوزاق،
ساکیت مزارلیقدان گؤیلره قالخار.
سرین کؤلگه‌سینه کیم گلسه قوناق
دالینجا گؤیلره بویلانار، باخار.
بیر یاشیل قولـله‌دیر - اومید قولـله‌سی،
اوجالیب تپه‌سی عرشه دایانار.
آلتیندا گمیرر قوردلار مزاری،
اوستونده اولدوزلار سایریشیب یانار.
میرزه شفیع‌ین " دیوان حکمت " ده اوخودوغو هر بیر شعیر مجلیس‌ده قیزغین موباحیثه و موذاکیره‌لره سبب اولور، قلم صاحیب‌لرینی یئنی یارادیجی‌لیق آختاریش‌لارینا روح‌لاندیریر، اونلارین هر بیرینی حادیثه‌لره آچیق گؤزله باخماغا و دوزگون نتیجه چیخارماغا وادار ائدیردی.
میرزه شفیع‌ین ایجتیماعی مؤوضولارا موراجیعتی، جسارتلی فیکیرلری اونون قلم یولداشی، " دیوان حکمت "-ین فعّال عوضوو میرزه مهدی ناجی‌نین ده یارادیجی‌لیغینا گوجلو تاثیر ائتمیش، اونو دا ایجتیماعی مضمونلو شعیرلر یازماغا روح‌لاندیرمیشدیر. ناجی " تاخیل قیتلیغی و شهر اهلی‌نین هامیسی " آدلی شعیرینده خالقین آغیر فلاکت‌لرله اوز-اوزه قالماسی، حیات سوییه‌سی‌نین سون درجه آشاغی دوشمه‌سی، گوذران، معیشت پروبلمینی اؤنه چکیلمیشدیر. باشقا بیر شعیرینده ایسه شاعیر گنجه‌ده باهالیغین باش آلیب گئتمه‌سیندن، حؤکومت اورقان‌لاری‌نین بونونلا باغلی هئچ بیر تدبیر گؤرمه‌مه‌سیندن، اوستهلیک، شهر وارلی‌لاری‌نین اهالی‌نین فلاکتی اوزرینده اؤزونه طمطراقلی حیات قورماسیندان دانیشیر و اونلاری تاریخدن عیبرت گؤتورمگه چاغیریر.
ییغیشدیرما بو دونیانین مالینی،
گؤرمورسن‌می آنین قیل و قالینی،
بیر فیکر ائله گؤزوم، آنین دالینی
اؤزونه یئتیشمز اوندان بیر خئیرات.
ناجی شعیری‌نین تنقید هدف‌لریندن بیری ده خالقی اسارت و جهالتده ساخلایان، اؤزو ایسه نه جنّته، نه ده جهنّمه اینانمایان، ساده‌جه دینی وار-دؤولت، یاخشی حیات اوچون واسیطه حساب ائدن موللالار، شئیخ‌لر، عوموماً، دین خادیم‌لری، اونلارین هاوادارلاری اولموشدور.
نه خوف ائیلر جهنّمدن، نه جنّت آرزو ائیلر
بیلیرلر اؤزلرین حیرص ایله چوخ کامیلو ایللا.
19. عصرین بیرینجی یاریسیندا فعالیته باشلامیش و تکجه شاعیرلرین دئییل، دؤورون بوتون تانینمیش آدام‌لاری‌نین دیقتینی اؤزونه جلب ائتمیش، کلاسیک ادبیاتین گؤرکملی نوماینده لری فردوسی، نظامی، حافظ، سعدی و دیگر صنعتکارلارین یارادیجی‌لیغی ایله باغلی درین مضمونلو موذاکیره‌لری،علمی موحاکیمه‌لری ایله اوزون مودّت علمی بیر مرکز کیمی تانینمیش " گولوستان " ادبی مجلیسی‌نین آدی، شؤهرتی اونیورسال ذکا صاحیبی عباسقولو آغا باکیخانوولا باغلی اولموشدور.
مجلیس‌ده اساساً ع.باکیخانوو اؤز اثرلرینی اوخویار، فیکیر و مولاحیظه‌لر اونون اثرلری‌نین اطرافیندا آپاریلاردی. " گولوستان " ایجتیماعی-سیاسی وضعیته آز موداخیله ائتسه ده، قوبا و قوبا اطرافی بؤلگه‌ده ضیالیلار نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده موهوم رول اوینامیشدیر.
1838-جی ایلده اوردوباددا تشکیل اولونموش، اؤز سیرالاریندا حاج آغا فقیر، محمد تاغی صدقی، جانی اوردوبادی، حاجی میرزه آغا رحیم قدسی اوردوبادی، محترم اوردوبادی، موللا محمد اوردوبادی، احمدآغا شمی، اوستا زینال نقّاش، موللا حسین بیکس، مشدی حسن دباغ، سالک اوردوبادی، نادم ناخچیوانی، میرزه مهدی ناخچیوانی و دیگر زمانه ضیالی‌لارینی بیرلشدیرن " انجمن الشعر" مجلیسی‌نین عوضولری " گولوستان " ادبی مجلیسی‌نین نوماینده‌لریندن فرقلی اولاراق ایجتیماعی حیاتدا داها فعال ایشتیراک ائدیر و ایجتیماعی مضمونلو اثرلرینده تزاریزمین ایشغالچی‌لیق سیاستینی پیسله‌مکدن بئله چکینمیردیلر. حاج آغا فقیرین " کوردون چول ساتماسی " ، " شیکایت " اثرلرینده کؤهنه و مورتجع عادت‌لر پیسله‌نیر، موللالار، چاووش‌لار، کوخالار رئیس‌لر، قوبرناتورلار تنقید هدفینه چئوریلیردی. باشقا آدی " فاطی و قوبرناتور " اولان " کوردون چول ساتماسی " آدلی منظومه ده فاطی آدلی بیر قاری‌نین چول توخوماسیندان و اونو ارینه وئره‌رک شهره ساتماغا گؤندرمه‌سیندن بحث ائدیلیر. ار چولو شهرده نه قدر گزدیریرسه اونو آلان اولمادیغیندان، آپاریب قوبرناتورا- ژنرالا وئرمگی قرارا آلیر. فیکیرلشیر کی، ژنرال چولون عوضینه اونا پول وئرر، او دا گئدیب ائوینه بازارلیق ائدر. آما چولو گؤتورن ژنرال اونا اوچ دفعه " خوْروْشو " ، بیر " مالادِس " دئمکله بورجدان چیخماغا چالیشیر. ائوینه قاییدان ار آروادینا مسله‌نی آچدیقدا، آرواد اونو دا گؤتوروب ژنرالین یانینا یولا دوشور و شاعیر تزارین خوصوصی نوماینده‌سی‌نین خسیس‌لیگینی، آج‌گؤزلوگونو، تالانچی‌لیغینی آشاغیداکی میصراع‌لارلا اونون ایفاده ائدیر:
وئرمیسن اول چولا سن اوچ " خوْروْشو " ، بیر " مالادِس "
وئریریک هر کسه، وئرمزلر بیزه بیرجه سوغان.
یا پولو، یا چولو وئر، ایسته‌میریک بیز " خوْروْشو "
" مالادِس " قارنیمیزی سیر ائله‌مز، ایستیری نان .
عومومیتله، 19. عصرین سونونا دوغرو آذربایجان ادبیاتیندا تراریزمین ایچ اوزونو آچان، اونون یئرلی خالق‌لارا ائتدیگی ظولمو و غدارلیغی ایفشا ائدن، قوبرناتورلارین، پریستاولارین، قلاوالارین موسلمان اهالی‌یه یوخاریدان-آشاغی باخماسینی، اونلاری تحقیر ائتمه‌سینی ساتیریک قلمله قامچی‌لایان نومونه‌لر هندسی سیلسیله ایله آرتمیشدیر. 19. عصر شاعیر و یازیچی‌لاری‌نین ایش و فعالیت‌لرینی مورکّب‌لشدیرن مسله‌لردن بیری ده بو ایدی کی، اونلار ایکی جبهه‌ده، بیر طرفدن ایشغالچی تزار حؤکومتینه، اونون یئرلرده کی اؤزباشینا روتبه‌لی‌لرینه قارشی، دیگر طرفدن خالقی ظولمت و جهالتده ساخلایان، اونون معاریف و مدنیت یولونا سدّ چکن، شریعت آدی ایله اینسان‌لارین الینی-قولونو بوخوولایان، اونلاری گؤزلرینی آچماغا قویمایان فئودال تفکّورلو اینسان‌لارا، دین خادیم‌لرینه، موللالارا، ریاکار زاهیدلره، حیله‌گر درویش‌لره قارشی ووروشمالی اولموشدولار.
حاج آغا فقیرین وفاتیندان سونرا " انجمن الشعرا " نی قورویوب ساخلایان، اونون ایجتیماعی حیاتلا علاقه‌سینی مؤحکم‌لندیرن، بیر چوخ ضیالی‌لارلا، او جومله‌دن قربانعلی شریف‌زاده، نصرالله شئیخوف، اسدآغا کنگرلینسکی، جلیل محمدقولوزاده، پاشا سولطانوف، نجف‌قولو آغا عئینعلی سولطانوف، میرزه محمد خلیلوف و باشقالاری ایله ادبی مجلیس آراسیندا یاخین دوستلوق علاقه‌سی قوران گؤرکملی پداقوق، ایستعدادلی شاعیر، آذربایجانین معاریفی تاریخینده خوصوصی یئری اولان محمد تاغی صدقی اولموشدور. اونون هم رهبرلیک ائتدیگی " انجمن الشعرا " مجلیسی، هم ده یاراتدیغی یئنی تیپلی مکتب‌لر آچیق فیکیرلی ضیالی نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولوغونا گئدن یولدا اصل مایاک اولموشدور. محمد تاغی صدقی‌نین رهبرلیک ائتدیگی " مکتبی-تربیه "نی سجیه‌لندیرن جلیل محمدقولوزاده یازیردی: " مکتبی تربیه " بیز یئنی‌یئتمه موعلیم و ادیب‌لر اوچون بیر دارالعرفان حساب اولونوردو " (14، شریف ه. 18 نویابر 1955-جی ایل).
محمدتاغی صدقی بیر معاریفپرور ضیالی کیمی آذربایجاندان علاوه ، شرق اؤلکه‌لرینده، روسیه‌نین بیر چوخ شهرلرینده چاپ اولونان قزئت و ژورنال‌لاری دایم ایزله‌ییر، دونیادا باش وئرن حادیثه‌لردن خبردار اولماغا چالیشیردی. او، جورج زئیدان‌ین عرب دیلینده نشر ائتدیگی " الهلال " ژورنالینی، میرزه علی محمد خان کاشانی‌نین " سوریه " ، " پرورش " ، کلکته‌ده چیخان " حبل المتین " و س. قزئت‌لری آلیر، اونلارلا مونتظم علاقه ساخلاییردی. " پرورش " قزئتی باغلاندیقدان و ناشیر میرزه علی محمد خان کاشانی ورمله‌ییب وفات ائدنده صدقی اونون قبیر داشی اوزرینده آشاغیداکی سؤزلری یازمیشدی:
قبرینه فدا اولوم، ائی وطن فدایی‌سی!
صدقی‌نین ان بؤیوک خیدمت‌لریندن بیری رهبرلیک ائتدیگی مکتب‌لرده تورک دیلینه خوصوصی یئر وئرمه‌سی اولموشدور: " عصری-حالیه ده یئر اوزونده هر قؤوم و هر طایفا دانیشدیغی لیسان ایله یازیشیر. بیز قافقازدا ساکین اولان تورکلر عالمی -ادبیاتدان کنار کنار دوشموشوک کی، هنوز معلوم اولا بیلمیر کی، بیزلر تورک اولا-اولا، ایرسال و مورسولوموزون فارسی اولماغینا سبب ندیر؟
بیان اولسون کی، گؤرک، آیا، بیزلر عرب لیسانیندان نه اخذ ائتمیشیک و فارسی زباندان نه ساخلامیشیق؟ روس دیلیندن نه اؤیرنمیشیک، تورک دیلیمیز نه حالته دوشوب؟ "
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا بیر-بیری‌نین آردینجا " فوج الفصها " ، " بیت الصفا " ، " مجلس انس" ، " مجلس فراموشان " ، " مجمع الشعرا " کیمی ادبی بیرلیک‌لر یارانمیش، اؤلکه‌نین اساس ضیالی پوتنسیالینی، آچیق گؤزلو اینسان‌لارینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمیشدیر. عصرین ایکینجی یاریسیندا ایلک ادبی مجلیس کیمی فورمالاشان " فوج الفصها "نین اوزون مودّت ادبیات تاریخینده، ادبی مجلیس‌لر حاقیندا صؤحبت گئدن علمی اثرلرده آدی چکیلمه‌میشدیر. بو دا سبب‌سیز دئییلدی، چونکی مجلیس‌ده پارلاق ادبی ایستعدادا مالیک شاعیرلر، قلم صاحیب‌لری آز اولموش و اونلار دا داها چوخ کلاسیک شاعیرلره نظیره یازماقلا و یاخود اونلارین وزن و قافیه سیستمینی تکرار ائتمکله مشغول اولموشلار. " فوج الفصها "نین سیرالاریندا موللا فتاح، موللا مجرم، خیالی، نجّار، ماهر، قاصر، سروی، تاب، پنهان، طاهری، محب، محقر، عاجز کیمی شاعیرلرله یاناشی، " جواهیرنامه‌یی-لنکران " اثری‌نین مؤلیفی میرزه سعیدعلی بیگ کاظم‌بیگوف، " تاریخی لنکران و تالیش " اثری‌نین مؤلیفی میرزه احمد میرزه خوداوئردی اوغلو، " هئیت " اثری‌نین مؤلیفی میرزه علی اکبر آخوندوف، لنکران ماحالیندا ایلک یئنی تیپلی مکتبین تشکیلاتچی‌سی میرزه صادق بیگ مهمانداروف کیمی عالیم و آچیق‌فیکیرلی اینسان‌لار تمثیل اولونموشلار. جنوب بؤلگه‌سینده معاریفچیلیک حرکاتی‌نین بیرینجی‌لریندن اولان میرزه اسماییل قاصر آدی‌چکیلن ادبی مجلیسه رهبرلیک ائتمیش، اونون دیگر ضیالی و قلم صاحیب‌لری ایله علاقه‌لرینی یاراتمیشدیر.
اثرلرینده محبت مؤؤضوسو اوستونلوک تشکیل ائدن م.ای.قاصرین یاشادیغی جمعیتده راست گلدیگی عئیبجرلیک‌لری تنقید ائدن " اسکیناس " ، " قارا پول " ، " اره وئردی " ، " اودون " ، " بالاخانیم " کیمی ایجتیماعی مضمونلو شعیرلری ده واردیر. لاکین قاصر دونیاگؤروشونون آز اولماسی، تاریخی پروسه‌لردن باشی‌نین چیخماماسی، ایجتیماعی ضیدیت‌لرین کؤکونده دایانان پروبلم‌لرین ماهیتینی گؤره بیلمه‌مه‌سی اوجباتیندان، جمعیتده کی بوتون فیتنه-فسادلارین، حیله و یالان‌لارین محض پوللا باغلی اولدوغونو دوشونموشدور.
دونیاده نیکو بد یئتیشر خلقه پولدن،
گاه دؤنر انگبینه، گاه دؤنر زهری-ماره پول.
سالمیش خلاییق ایچره بسی شور و قولقوله،
دورموش اؤزو بو حالته ائیلر نظاره پول (12، ص.215-216).
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا آذربایجان ادبیاتیندا خوصوصی یئری و مؤوقعیی اولان،عومومیتله گؤتوردوکده ایسه قافقازدا یاشایان " شاعیرلرین سرآمدی " سئیید عظیم شیروانی‌نین تشبّوثو ایله یارادیلمیش و اونون رهبرلیگی آلتیندا فعالیت گؤسترمیش " بیت الصفا " ادبی مجلیسی میرزه نصرالله بهار، موللا آغا بی‌خود، علی اکبر غافل، غفار راغب، محمد صفا، سالک، میرزه محمود ذوقی، آغابابا ظهوری، ضیا، فروغی، نجف بیگ، میرزه محمد حسن ناله، محمد صفا ، میرزه نصرالله دیده کیمی دؤورون آچیق گؤزلو، بصیرتلی سؤز و قلم اوستادینی بیرلشدیرمیشدیر. آذربایجان معاریفچی‌‌لیگی‌نین سرحدلری‌نین گئنیشلنمه‌سینده، خالقین ایچینده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین یاییلماسیندا، میلّی اؤزونودرک پروسه‌‌سینده شرق ادبیاتینی، تاریخینی، منطیقینی، فلسفه‌سینی، ایسلام فیقهینی و شریعتینی، آذربایجان خالقی‌نین میلّی-معنوی دَیرلرینی گؤزل بیلن، بونونلا برابر، روس و اوروپانین دموکراتیک فیکرینی، معاریفچیلیک ایدئیالارینی اؤیرنمگه چالیشان، اونلاری موقاییسه‌لی شکیلده تحلیل ائدن سئییدعظیم شیروانی‌نین یئری آیریجا قئید ائدیلمه‌لی‌دیر. سئیید عظیمین سایه‌سینده " بیت الصفا" ادبی مجلیسی آذربایجان مطبوعاتی‌نین و دموکراتیک فیکری‌نین ایلک قارانقوشو کیمی قئید ائدیلن، موسلمان دونیاسینی معاریف ضیاسی ایله ایشیقلاندیرماغا گلن " اکینچی " ، " ضیا " قزئت‌لری ایله سیخ علاقه‌لر قورا بیلدی.سئیید عظیم شیروانی قزئتی " حالی-عالمه " واقیف اولماغین،جهالتدن خیلاص اولماغین، موعاصیر دونیایا قوووشماغین، " آیاقلار آلتیندا پامال اولماماغین " یئگانه یولو، ترقّی‌نین، تکنیکی یئنی‌لیک‌لردن ایستیفاده ائتمگین، معاریف‌لنمه‌یین آچاری حساب ائده رک، اؤزخالقینی اوخوماغا، غربین " ترقّی‌یی-تامیندان " نومونه گؤتورمگه سسله‌ییردی. او، مکتبلی‌لرین " پیشیک و سیچان " ، " لئیلی و مجنون " ، " ساقی و شراب " کیمی کؤهنه‌لمیش ناغیل و افسانه‌لرله تربیه‌سی‌نین هئچ بیر افکت وئرمه‌دیگینی، عکسینه، اونلاری جهالته سوروکله‌دیگینی بیلدیریر، عوضینده، اونلاری موعاصیر دونیادا باش وئرن حادیثه‌لردن، علمی-تکنیکی یئنی‌لیک‌لردن خبردار ائتمگی ضروری حساب ائدیردی: بسدی تدریسی " گربه و موش " " لئیلی-مجنون " او " وصفی باده فروش " ( " سیچان و پیشیک " -ین، " لئیلی مجنون "-ون، " باده ساتانین وصفی "-نی تدریس ائتمک یئتر).
" مجلس انس " و " مجلس فراموشان " هر ایکیسی قاراباغدا، داها دوغروسو، شوشادا یارادیلمیش ادبی مجلیس‌لر ایدی. " مجلس انس"-ون یارادیلماسی‌نین تشبوثچوسو میرزه رحیم فنا اولموشدور. 1864-جو ایلدن 1872-جی ایله قدر آدسیز فعالیت گؤسترن ادبی مجلیس عوضولری‌نین آراسینداکی خوش موناسیبته گؤره، " مجلس انس آدلانمیشدیر. مجلیسین خورشید بانو ناتوان، میرزه رحیم فنا، میرزه علعسگر نورس، میرزه حسن یوزباشوف، ممو بیگ مماعی، حاجی عباس آگه، محمدعلی بیگ مخفی، اسماییل بیگ داروغه، مشهدی نصیر لوحی، میرزه صادق پیران ایسمیخان اوغلو، حسین آغا جاوانشیر، بهرام بیگ فدایی، میرزه حاقوئردی صفا، محمد آغا مشتری، محمود بیگ محمود، میرزه جعفر، صمد بیگ صمد، ایسگندربیگ رستم بیگوف کیمی عوضولری ایله یاناشی، ع.حاقوئردی‌یئف، م.ساریجاللی، ت.وزیروف، م.ک.نصیربیگوف آ. پری‌اوغلو، م.ه.حاجی‌یئف و باشقا دؤورون تانینمیش سیمالاری دا تئز-تئز بورا باش چکردیلر. قاراباغ مجلیس‌لری‌نین باشلیجا علامت‌لریندن بیری اونلارین اکثر حالدا خواننده و چالغی‌یلا موشاییعت اولونماسی‌دیر. گؤروندوگو کیمی، 19. عصرده دئمک اولار کی، اؤلکه‌نین بوتون بؤلگه‌لرینده بیر-بیری‌نین آردینجا ادبی مجلیس‌لر یارانمیش، اونلار آراسیندا سیخ علاقه‌لر اولموش، بعضاً عئینی شخص ایکی و داها چوخ مجلیسین عوضوو اولموشدور. لاکین باکی شهرینده، دیگر بؤلگه‌لردن فرقلی اولاراق مئیخانا و بدیهه‌لر دئین‌لرین سایی‌نین چوخ اولماسینا باخمایاراق، ادبی مجلیس چوخ گئج تشکیل اولونموشدور. بونون سببینی بعضی‌لری باکی‌یا یاخین قوبا شهرینده " گولوستان " ، شاماخی‌دا " دیرالصفا " مجلیسی‌نین فعالیت گؤسترمه‌سی ایله علاقه‌لندیریرلر. فیکریمیزجه، بو داها چوخ باکی شاعیرلری‌نین توی مجلیس‌لری ایله باغلی اولماسی، یعنی اونلارین ایجتیماعیتله علاقه ساخلاماق ایمکانینا مالیک اولمالاری‌دیر. لاکین بونا باخمایاراق، 19. عصرین سونلارینا یاخین باکی‌دا دا ادبی مجلیس یارانمیشدیر. " مجمع الشعرا " آدلانان مجلیسین ایجلاس‌لاری‌نین 1880-جی ایل‌لرده فعالیته باشلادیغینی گومان ائتمک اولار. مجلیس محمد آغا جومری‌نین تشبّوثو ایله یارانمیش و اونون منزیلینده فعالیته باشلامیشدیر. اونون سیرالاریندا آغاداداش ثریا، میرزه آغا دلخون، ابراهیم زلالی، وهاب واهب، میرزه رضاقولو هزاره، میرزه مهدی،علی‌عباس مشتاق، میرزه محمد مصور، میرزه عبدالخالق یوسف، مکاییل صئیدی، میرزه عبدالخالق جنّتی، آغاداداش منیری، میرزه هادی ثابت، حسین بیگ وحدتی، ابوالحسن واقف، آغاکریم سالک، هاشم بیگ ثاقب، سئیید زرگر، مشهدی آذر بوُزوْونالی، شاهین ناردارانی، میرزه محمدعلی بینوا، حاجی مختار مذنب زابراتی و دیگر ادبی سیمالار بیرلشمیشلر. " مجلس فراموشان "-ین عؤمرو 19. عصرده یارانمیش بوتون ادبی مجلیس‌لرین عؤمروندن اوزون اولموشدور. " مجمع الشعرا " نی اؤز زامانی‌نین پوئتیک انسیکلوپدیاسی دا آدلاندیرماق اولار. مجلیس عوضولری‌نین اساساً کلاسیک اوسلوبدا غزل، قصیده، روباعی ژانریندا یازیلان شعیرلرینده جمعیت عوضولری‌نین ناراضی‌لیغی‌نین آرتماسی، آزادلیق مئیل‌لری‌نین گوجله‌مه‌سی،عومومیتله، ایقتیصادی و سیاسی ساحه‌ده باش‌وئرن دییشیک‌لیک‌لر فونوندا یئنی مضمون یئنی‌لیگی دیقتی چکیر. " مجمع الشعرا"نین فعالیتی اینقیلاب‌لار دؤورونه دوشدوگوندن، اونون عوضولری‌نین یارادیجی‌لیغیندا ظولم، ایستیبداد علئیهینه داها جیدی بیانات‌لار سسله‌نیر، معاریف، علم، مدنیت، آزادلیق ایدئیالاری داها جسارتله ترنّوم ائدیلیردی. مجلیسین عوضوو اولان جنّتی آدلی شاعیر باکی‌دا خالق حرکاتینی سیلاح گوجونه یاتیرماق ایسته‌ین تزار حؤکومتینه اوزونو توتاراق اونو عاغیللاندیرماغا چالیشیردی:
سیلاح ایله چتین‌دیر مردومون ایصلاحی، هوشیار اول
قیزیل قان ایله صحرانی گولوستان ائیله‌مک اولماز.
نتیجه و تارتیشما
بورادا اونو دا قئید ائدک کی، " مجمع الشعرا"-نین20. عصرین اوّل‌لرینده یئنی بیر جمعیته چئوریله‌رک تورکچولوگو تبلیغ ائدن بیر تشکیلات کیمی فعالیت گؤسترمک آماجیندا اولموشدور.
بونونلا باغلی آمئا-نین الیازمالار اینستیتوندا " تورک سسی " آدلی شاعیرلر جمعیتی‌نین مرام‌نامه‌سی ایندی‌یه‌دک قورونوب ساخلانمیشدیر کی، ایلک دفعه اولاراق اونو تدقیقاتچی نصرالدین قارایئف چاپ ائتدیرمیشدیر. مرام‌نامه ده " تورک سسی "-نین تورک شاعیرلرنین جمعیتی، شوعاری‌نین تورک وطنپرورلیگی، رسمی دیلی‌نین تورک دیلی اولاجاغی، " تورکلوگون قاعیده‌سینه و تورک ادبیاتی‌نین گئنیشلنمه‌سینه چالیشاجاغی " ، آیری-آیری رایون‌لارداکی قووّه‌لری بیر آرایا گتیرمه‌سی بیر مقصد کیمی قارشی‌یا قویولموشدور. تأسوف حیسی ایله ده اولسا قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، همین جمعیته فورمالاشماغا مقام تاپمامیشدیر.
بئله‌لیکله، 19. عصرین ییرمینجی ایل‌لریندن فورمالاشماغا باشلایان، اؤزونده دؤورون بؤیوک ضیالی پوتنسیالینی بیرلشدیرن، اونودولموش میلّی من آختاریش‌لاری ایله مشغول اولان ادبی مجلیس‌لر سون درجه مورکّب، ضیدیتلی، ائنیشلی-یوخوشلو یول کئچمکله، نهایت، همین عصرین سونوندا و 20. عصرین باشلانغیجیندا تورک دوشونجه‌سینه، تورک تفکّورونه گلیب چیخا بیلمیش، ادبیاتی فارس- عرب-روس مضمون و قیافه‌سیندن چیخاریب میلّی تمل‌لر اوزرینه قالدیرا بیلمیشدی. بیر قدر ده کونکرت‌لشدیرسک، همین ادبی مجلیس‌لرین ایجتماعی فیکیر تاریخیمیزده کی یئرینی آشاغیداکی کیمی قییمت‌لندیره بیلریک:
- بو مجلیس‌لر واسیطه‌سیله آذربایجان دیلی میلّی پوئزیانین دیلی اولاراق شیمالی آذربایجانین بوتون بؤلگه لرینده تصدیق‌لندی.
- بوتون ویلایت‌لرده ادبی مجلیس‌لرین تشکیلی مطبوعاتین اولمادیغی بیر واختدا اینسان‌لارین ایجتیماعی-سیاسی حیاتدا باش وئرن دییشیک‌لیک‌لردن، دونیادا گئدن پروسه‌لردن خبر توتماسینا، موترقّی ایدئیالارلا تانیش اولماسینا شراییط یاراتدی.
- بو مجلیس‌لر بیر ایجتیماعی مکتب کیمی بؤیوک ضیالیلار اوردوسونون یئتیشمه‌سینده موهوم رول اوینادی.
- بو ادبی مجلیس‌لرده شاعیرلرین تئز-تئز ایجتیماعی-سیاسی وضعیتی موذاکیره ائتمه‌لری، سیاسی پولمیکالارا باش وورمالاری اونلارین کلاسیک اوسلوبلا برابر، موعاصیر مؤؤضو و فورمالارا یییه‌لنمه‌سینه، ایجتیماعی مضمونلو اثرلر یازماسینا سبب اولدو.
قایناق‌لار:
- آذربایجان خالق جومهوریتی انسیکلوپدیاسی. (2014). 2 جیلدده، بیر ج.، باکی: لیدر، 440 ص.،ص.79
- آذربایجان خالق جومهوریتی انسیکلوپدیاسی.. (2014). 2 جیلدده، بیر ج.، باکی: لیدر، 440 ص.،ص.80
- احمدوف ت.ه. میرزه شفیع. (2014). – 220. " رئسپوبلیکا " قز.، باکی، 05 مارت
- کؤچرلی ف.ق. (1926). آذربایجان ادبیاتی تاریخی ماتریال‌لاری: ایکی جیلد، ایکی حیصه . باکی: آذرنشر، 283 ص.53
- قارایئف ن.ص. (2010). 19. عصر آذربایجان ادبی مجلیس‌لری. باکی، " نورلان " ، ص.10، 326 ص.
- قارایئف ن.ص. (2010). 19. عصر آذربایجان ادبی مجلیس‌لری. باکی، " نورلان " ، ص.10، 326 ص.
- میرزبالا محمدزاده. (1991). آذربایجان میلّی خارتیاسی// " آذربایجان " ژورنالی، № 4، ص.134
- رسول‌زاده م.ا. (1991). عصریمیزین سیاووشو، چاغداش آذربایجان ادبیاتی، چاغداش آذربایجان تاریخی. باکی: گنجلیک، 112 ص.،ص 81-82.
- سلمان ممتاز. (2004). ائل شاعیرلری. ص.215-216
- صدقی م.ا. (2011). " خاطیره لر "
- شریف ه. (1955). گؤرکملی شاعیر و موعلیمیمیز// " شرق قاپیسی " ، 18 نویابر
کؤچورن: عباس ائلچین