ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیعلیشیر نوایی غزلی - مبتلا بولدیم سنگه
ALISHER NAVOIY G'AZALI MUBTALO BO'LDIM SENGA / DONIYOR GOIPOV
Ko'rgali husnungni zoru mubtalo bo'ldum sanga,
Ne balolig' kun edikim, oshno bo'ldum sanga.
Har necha dedimki kun-kundin uzay sendin ko'ngul,
Vahki, kun-kundin batarrak mubtalo bo'ldum sanga.
Men qachon dedim: "Vafo qilg'il manga" zulm aylading,
Sen qachon deding: "Fido bo'lg'il manga" bo'ldim sanga.
Qay pari paykarga dersen telba bo'ldung bu sifat,
Ey pari paykar, ne qilsang qil manga, bo'ldum sanga.
Ey ko'ngul, tarki nasihat aylading ovora bo'l,
Yuz balo yetmaski, men ham bir balo bo'ldum sanga.
Jomi Jam birla Xizr suyi nasibimdur mudom,
Soqiyo, to tarki joh aylab gado bo'ldum sanga.
G'ussa changidin navoe topmadim ushshoq aro,
To Navoiydek asiru benavo bo'ldum sanga.
اوزاق یاشیل آدا- واقف صمد اوغلو
اوزاق یاشیل آدا
واقف صمد اوغلو
اورگیم یول چکیر بیر گؤزه دؤنوب،
یوللار دا ترس کیمی اوزانیر، گولوم.
یوخومدان هر گئجه دورنالار کئچیر،
بیلمیرم نه اولوب، هارادان بیلیم؟!
بئله گئتسه سینار قوشلارین سسی،
دنیزین ده سسی گونبَگون باتار.
یوبانما، عزیزیم، گل قورتار منی،
آرخادان درد چاپیر، قورخورام چاتا...
حالیما یانان گرک سسین دوشنده یادا،
اؤتن گونلری قورو، یاخشی باخ، وئرمه بادا...
آیریلیق بیر دنیز ایمیش، سن اوزاق یاشیل آدا...
تئز اول خبر وئر، گؤروم نئجه‌سن،
گؤزلرین نئجه‌دی، یئریشین نئجه؟
یامان داریخمیشام، من سندن اؤترو،
باری بیر سوراق وئر اؤزون گلینجه.
یئرینی بیلمیرم، بیلسم گلَرم،
کؤنلونو آلارام، سئورم یئنه.
خزرین کؤکسوندن قالخان دومانا،
قارا شانی بوکوب گتیررم سنه...
حالیما یانان گرک سسین دوشنده یادا،
اؤتن گونلری قورو، یاخشی باخ، وئرمه بادا...
آیریلیق بیر دنیز ایمیش، سن اوزاق یاشیل آدا...
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجانین شبستر شهرینده دونیایا گلیب، 16 ایل تورکیه‌ده-ایستانبولدا یاشامیش میرزه معجز شبستری (1873-1934) گنج یاشلاریندان دونیوی و دینی علم‌لرله یاخیندان تانیش اولموشدور. تخمیناً 1904-1905-جی ایللرده ایستانبولدان گونئی آذربایجانا-شبستره دؤنن معجز وطنینده کی جهالته، نادان‌لیغا، میلّی روح‌سوزلوغا دؤزمه‌یه‌رک، بو دؤوردن اعتیباراً یالانچی روحانی‌‌لره، ظولمکار مأمورلارا و عیرقچی آریانچی‌لارا قارشی موباریزه آپارمیش، اؤز تعبیرینجه دئسک، آنا دیلینده میلّی معاریفچی روحلو " نؤوحه خوانلیغ "-ا باشلامیشدیر. او،1933-جو ایلده شبستردن شاهرود شهرینه سورگون ائدیلمیش و بیر ایل سونرا دا بورادا وفات ائتمیشدیر.
شبستری میلّی-معاریفچی روحلو "نؤوحه خوانلیغ"-یندا تورکلوگون و آذربایجانچی‌لیغین شووینیست ایرانچی‌لار طرفیندن آشاغیلانماسینا اعتیراض ائده‌رک یالنیز مودافیعه اولونماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، عئینی زاماندا آذربایجان تورکلرینین میلّی حاقلاری‌نین برپاسینی کسکین بیر دیلله قاجارلار و پهلوی‌لر حاکیمیت‌لریندن طلب ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، اونون قاجارلارلا پهلوی‌لردن طلب‌لری آراسیندا خئیلی درجه فرق وار. چونکی اونلاردان بیری، یعنی قاجارلار تورکلوگونو اونوتدوروب فارس‌لاشماغا اوز قویدوغو حالدا، پهلوی‌لر تورکلرین بوتون وارلیغینی اینکار ائده‌رک اونون آسیمیله‌سینه جان آتان آشیری عیرقچی بیر رژیم ایدی.
او، هر شئیدن اول آنلاییردی کی، قاجارلار دؤولتینی تورک سولاله‌سی ایداره ائتسه ده، فاکتیکی اولاراق بورادا داها چوخ ازیلن‌لر و جهالتین قوربانی اولان‌لار دا تورکلردیر. اوسته‌لیک، قاجارلار دؤولتی‌نین باشیندا دایانان‌لارین چوخو تورکلوگو گئری‌لیک، وحشی‌لیک کیمی باشا دوشوب، تورک دیلینده دانیشماغی بئله، اؤزلرینه عیب حساب ائدیرلر. او، یازیردی:
دونن شعر ایله بیر نامه آپاردیم شاهی-ایرانه،
دئدی: " تورکی نمی‌دانم، مرا تو بچّه پنداری؟ "
اؤزو تورک اوغلو تورک، آما دئییر تورکی جهالت‌دیر،
خودایا، موضمحیل قیل تختیدن بو آلی-قاجاری!
اومیدین کسمه معجز، یاز آنان تعلیم ائدن دیلده
گزر بیر ارمغان تک دفترین، بیل چین و تاتاری!
بو جور میلّی معاریفچی روحلو شعیرلری ایله معجز قاجارلارین باشیندا دوران‌لارا سرت بیر فورمادا تورکلوک‌لرینی خاطیرلادیر، اونلاری غفلت یوخوسوندان اویاداراق تورکلوگه-تورک کیملیگینه، تورک دیلینه، تورک مدنیتینه آرخا چئویرمکدنسه، اونا دایاق اولماغا، اؤلکه‌نی، او جومله‌دن هر واخت تورکلوگون معبدگاهی اولموش آذربایجانی برباد حالدان آباد حالا گتیرمگه چاغیریردی. او، یازیردی:
او زامان خالق شادیمان اولاجاق
کی، وطن مادری-زبان اولاجاق.
اوندا تهرانلی نگران اولاجاق
اهلی-آذربایجانه، اینشاللاه!
او، شعیرلرینده داها چوخ محمدعلی شاه قاجارلا احمد شاه قاجاری تنقید ائتمیشدیر. مثلا، شبستری‌نین محمدعلی شاها اولان نیفرتی مشروطیتی لغو ائدیب مجلیسی-میلّینی توپا توتدورماسی ایدی:
باغلادی مجلیسی-شورانی توپا محمدعلی،
دوشدو اؤز جانینا آخیر شرری، من نئیله‌ییم!
محمدعلی شاهین یئرینه تاختا اوتوردولان احمد شاه قاجاری ایسه او، سریشته‌سیزلیکده، معناسیز و دوشونجه‌سیز حیات سورمکده، وطن و میلّت قایغیسیندان اوزاق اولماقدا ایتّیهام ائتمیشدیر. شبستره گؤره، میلّت قان آغلارکن سولطانین آنجاق یئمک‌لردن، موسیقیدن ذؤوق آلماسی و اوروپا مهمانخانالاریندا کئف-داماقلا یاشاماسی قبول‌ائدیلمز بیر حالدیر:
اهلی-خیبره قویدولار قانتاره، شاهی چکدیلر،
اللی باتمان استخوانی گلدی، یوز باتمان اتی...
میلّت آغلارکن، او سازو-سوز ایله مشغول ایدی،
قارنی شیشمزدی او قدری گر اولایدی غئیرتی.
قویدو شاپقا باشینا، ائتدی فیرنگیستانه عزم،
صحنی-مهمانخانه ده توغیانه گلدی شهوتی.
بلکه ده، شبستری بیر حقیقتی اونودوردو کی، دوغرودان دا احمد شاه اؤزو سیاستده باجاریق‌سیز، سریشته‌سیز اولسا دا، آنجاق قاجارلار دؤولتینده حاکیمیت بؤیوک اؤلچوده فاکتیکی اولاراق اینگیلیس‌لرین و اونون ماشاسی اولان ایرانچی‌لارین الینده ایدی. بو آنلامدا شبستری‌نین بؤیوک سئوینجله قارشیلادیغی خیابانی حرکاتی دا قاجارلار دؤولتیندن چوخ اینگیلیس آغالیغینا و ایرانچی قیلیقلی فارس شووینیزمینه اعتیراض ایدی. باشقا سؤزله، دموکراتیک حرکاتین باشلیجا مقصدی قاجارلاری دئویرمکدن چوخ، اونو فورمال حالا گتیره رک اؤلکه‌ده آغالیق ائدن ایرانچی‌لارا و اونون هاوادارلاری اینگیلیس‌لره اؤز یئرینی گؤسترمک اولموشدور. بیزجه، بیر چوخ موتفکّیرلریمیز کیمی شبستری بو مقاما چوخ دا دیقت یئتیرمه‌میش، اؤلکه‌نین آجیناجاقلی بیر دورومدا اولماسینا گؤره اساساً قاجارلاری و اونون حؤکمدارلارینی گؤرموشدور. او، یازیردی:
او تاج و تخته اولدو نامیزد آلی-قجر آخیر،
یوز ایل قان آغلادی میلّت، ولی، آهسته-آهسته،
توکندی قلب ائوینده صبر، اوجالدی ناله‌لر آخیر.
وطنده قالمادی بیر یئر کی، ویران ائتمه‌سین قاجار،
فرار ائتدی وطندن میلّتی-خونین جیگر آخیر.
مین اوچ یوز قیرخ ایکی ایل کئچدی چون تاریخی-هیجرتدن،
قضا سسلندی: ظالیم، دور گؤرک، بسدیر یئتر آخیر!...
خیلاص اولدو وطن، اهلی-وطن، معجز، به حمدالله،
او تاختی باده وئردی پادیشاهی-بی‌هونر آخیر!
حتّی، بو جور یانلیش دوشونجه‌نین تاثیری آلتیندا دا شبستری بؤیوک بریتانیانین بیرباشا دستگی ایله 1925-جی ایلده احمد شاهین فورمال حاکیمیتینه ده سون وئریله‌رک اونون یئرینه گتیریلن رضا میرپنجه، اونون " جومحوریت " قورولوشو ودینه بؤیوک اومیدلر بسله‌میشدیر. او، " جومحوریته " شعیرینده یازیردی:
ساقیا! بیر باده وئر ابنایی-جومحوریته،
تشنه‌دیر اهلی-وطن صهبایی-جومحوریته،
ساکیت اول، آهسته گل، توند اسمه، ائی بادی-صبا،
قورخورام توز اَیلشه سیمایی-جومحوریته!
بیر پارا نادان کیشی " باشسیز بدن اولماز " دئیر،
بس، دئمک واقیف دئییل معنایی-جومحوریته.
قوردا وئردی گلّه‌نی چون کلّه‌سیز چوبانیمیز،
اول جهتدن دوشموشوک سؤودایی-جومحوریته.
یاخود دا او، یازیردی:
سنه قوربان اولوم، ائی دفتری-جومحوریت،
بو گؤزل توخوم بیزیم یئرده چوجوقلار، یا یوخ؟
آلی-قاجار فلک سالسا آیاقدان، جانا،
گؤره‌سن میلّتی-ایران گئنه یوخلار، یا یوخ؟
او، حساب ائتسه ده کی، " ظولمکار " قاجارلارین آغالیغینا سون وئریلیب اونون یئرینه " موترقّی " ، " جومحوریتچی " رضا میرپنجین گلمه‌سی ایله اؤلکه‌ده قایدا-قانون، عدالت برقرار اولاجاق، آنجاق چوخ کئچمه‌دن هر شئی اؤز چیلپاقلیغی ایله اورتایا چیخدی. بئله کی، " موترقّی " رضا میرپنج قاجارلارین سون دؤورونده کی حاقسیزلیغا، عدالت‌سیزلیگه آریانچی عیرقچی‌لیگی ده علاوه ائتمکله داها بؤیوک فلاکت‌لرین اساسینی قویموشدور. بئله کی، اؤلکه ده " تک ایران میلّتی " یاراتماق ایسته‌ین رضا میرپنجین اؤزونو فارس- " پهلوی " آدلاندیراراق تورکلره قارشی آپاردیغی عیرقچی‌لیک سیاستی احمد شاهین دؤورونده کی حاقسیزلیغی، اؤزباشینالیغی بئله کؤلگه‌ده قویموشدور. شوبهه‌سیز، بونون داها آغریلی اولدوغونو دریندن آنلایان شبستری اوچون بونو، دیله گتیرمه‌مک مومکون دئییلدی:
پهلوی‌زاده چیخیب تاختا دئییرلر، دئیه‌سن
او قویوب باشینا تاجی-قجری، من نئیله‌ییم؟!...
گؤزو، قاشی، بدنی، هر بیر یئری بنزر شاهه،
آز ایمیش مدرکی ، یوخموش هونری، من نئیله‌ییم؟!
باشقا بیر شعیرینده ایسه شبستری یازیردی کی، دوننه قدر جومحوریتدن دانیشان رضا دا شاهلیق هوسینه دوشه‌رک تاختا اوتورماقلا احمد شاهدان دا بتر شکیلده زوراکی‌لیق اوصول‌لارینا ال آتماقدادیر. احمد شاهین " قالین قافالیغی " اوزوندن قاجارلارین حاکیمیتینه سون قویولدوغونا، اونون یئرینه کئچن پهلویلرین ده اینگیلیس لرین آریانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی ایله بیر طرفدن دین-ایماندان اوزاقلاشیب، او بیری طرفدن ده تورکلره دیوان توتماسینی شبستری هضم ائده بیلمیردی:
بس کی، قالیندی قافاسی، شیکمی میثلی کؤتوک،
ائیله‌مز هرگیز اونا غوصه اثر، محمدعلی.
اینقراض عالمینه قویدو قدم آلی-قجر،
یئرینه کئچدی اونون پهلوی‌لر، محمدعلی.
دین و ایمان گئدر الدن، اولوسان اهلی-سقر،
دئدیم آخیر سنه من ائتمه سفر، محمدعلی.
بؤرکو آللاه یارادیب، شاپقانی شئیطانی-رجیم،
باشووا قویما اونو، ائیله حذر، محمدعلی.
اؤزون اوخشاتما فیرنگه، اوروسا، گل وطنه،
دویه‌نی باس باشینا میثلی-دوسر، محمدعلی.
اینگیلیس طرفیندن پهلویلرین غئیری-قانونی شکیلده حاکیمیته گتیریله‌رک تورکلره قارشی باشلانان آسسیمیله سیاستینی آرتیق دریندن آنلایان شبستری اوچون، اساس واجیب اولان بو مسله‌نین اصیل ماهیتینی خالقا چاتدیرماق ایدی. بو آنلامدا او، بیر طرفدن " موترقّی " ، " دموکرات " رضا پهلوی‌نین اوزونده کی ماسکاسینی چیخارماق ایدی ایسه، دیگر طرفدن ده اونون آرخاسیندا دایانیب آریانچی‌لیغی تشویق ائدن اینگیلیسی ایفشا ائتمک ایدی. او، یازیردی:
آمان، اینگیلیسین الیندن، آمان!
یئریدیر سو آلتیندان هر گون سامان،
اونون عؤهده‌سیندن گلممز جاهان،
خودا، اینگیلیسی اؤزون وور یئره!
دئمه‌لی، شبستری قاجارلارلا موقاییسه‌ده عیرقچی پهلویلرین اینگیلیسه آرخالاناراق آپاردیغی سیاستی داها قورخونج حساب ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، پهلویلرین حاکیمیته گلمه‌سیله خوصوصیله ده تورکلر، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری اوچون بلا بیر ایدیسه، آرتیق ایکی‌قات اولموشدور. بئله‌کی، اینگیلیس‌پرست وثوق‌الدوله و قوام‌السلطنه ایله بیر یئرده رضا میرپنج تورکلره دیوان توتور، اونلاری زورلا آسسیمیله ائده‌رک فارس‌لاشدیرماغا چالیشیردیلار. او، یازیردی:
گهی بی‌حیا قصدی-ایران ائدیر،
ییغیر داری-شورانی ویران ائدیر،
وثوقی، قوامی یئنه خان ائدیر،
اولور دوشمنی-جان مالیک‌لره.
شبستری آرتیق شوبهه ائتمیردی کی، واختیله عرب‌لری وهابی‌لیک آدی آلتیندا عوثمانلی‌یا قارشی قالدیران اینگیلیس‌لر ایندی پهلویلرین آرخاسیندا دایاناراق فارس‌لار ایستیثنا اولماقلا "ایران" خالق‌لارینا، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلرینه دیوان توتماقدادیر.
شبستری حساب ائدیردی کی، بو کیمی بلالاردان قورتولماغین تک یولو آذربایجان تورکلرینین یئنیدن اویانیشی و اؤز خطینی موعین‌لشدیرمه‌سی ایله باغلی‌دیر. اونا گؤره ده م.ع.صابر کیمی، میلّتین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی مسله‌سینه داها چوخ دیقّت یئتیریب، " من خالقیمی صابر کیمی اویاداجاغام " دئین معجز، غرب میلّت‌لری‌نین اویاندیغی بیر زاماندا موسلمان خالق‌لاری‌نین هله ده، خوابی-غفلتدن اویانماماسینی، اوسته‌لیک چوخدان اویانمیش میلّت‌لری موستملکه‌سی حالینا دوشمه‌سینی، یا دا اونلارین اویونجاغینا چئوریلمه‌سینی قبول ائده بیلمیردی:
قورولدو تازه عالم، آچ گؤزون، ائیله نظر، میلّت!
او هانسی علم‌دیر – علمی کی، ایجاد ائتدی تلفونی،
سوروش هر یئردن ایسترسن، سنه وئرسین خبر، میلّت،
او علمین قووّه‌سیله خلق اولوندو چاپ ماشینی،
باسار ساعتده اؤوراق اوستونه مین جور اثر، میلّت.
میرزه علی معجز شبستری اومید ائدیردی کی، زامان گله‌جک غرب میلّت‌لری کیمی موسلمان خالق‌لاری دا اویانیب اؤز ایستیقبال‌لارینی الده ائده‌جکلر. چونکی اوّلکی دؤورلردن فرقلی اولاراق آرتیق موسلمان خالق‌لاریندا دا میلّی اویانیش و ترقّی دویولماقدادیر. بونون اوچون وطنینی، میلّتینی و دینینی سئون موسلمان‌لار علم اؤیرنمه‌لی و جهالته سون قویمالی، غفلت یوخوسوندان اویانمالی‌دیر:
نییه، یا رب، بئله خوار اولدو عزیزانی-وطن؟
دوشمن علمیله بیزی ائیله‌دی حمّال اؤزونه،
کیم ذلیل ائتدی بیزی؟ – جهل! آ موسلمانی-وطن!
وطن‌سیز جیسمیدی، سیز ده وطنه جان کیمی‌سیز،
راضی اولمون قالا جانسیز وطن، ائی جانی-وطن!
معجز حساب ائدیردی کی، غرب میلّت‌لری‌نین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی‌نین اساسیندا اونلارین دین ایله دؤولتی، دینی علم‌لرله دونیوی علم‌لری بیر-بیریندن آییرماسی، خوصوصیله دونیوی علم‌لرین اؤیره‌نیلمه‌سینه موهوم یئر وئرمه‌سی حل‌ائدیجی رول اوینامیشدیر. بئله‌کی، دونیوی علم‌لری اؤیرنمکله غرب میلّت‌لری بیر چوخ ساحه‌لرده کشف‌لر و ایختیراع‌لار ائتمیش، بونونلا دا جهالت و نادان‌لیقدان بیردفعه‌لیک قورتولموشلار. آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق، شرق میلّت‌لری، خوصوصیله ایسلام شرقی اؤلکه‌لری بوندان نینکی نتیجه چیخارمیش، اوسته‌لیک علمی کشف‌لری و ایختیراع‌لاری شئیطان عملی آدلاندیراراق، جهالت و نادان‌لیغی، دینی خورافات و دینی مؤوهوماتی بیر آز دا آرتیرمیشلار:
حرام ائتدی سیزه تحصیلی-علمی عالیمی-جاهیل،
بنایی-علمی ییخدی، ائیله‌دی زیرو زبر، میلّت.
جهالت ائیله‌دی ایرانی ویران، میلّتی فهله،
نچون مظلوم‌دور، یارب، بیزیم بو دربدر میلّت!
اونون فیکرینجه، بیر میلّت او واخت ترقّی ائدر کی، مدنیتینی، اعتیقادینی، عادت-عنعنه‌لرینی دوزگون قاوراسین. آنجاق موسلمان خالق‌لار بوتون بونلاری درک ائتمکله کیفایت‌لنمه‌ملی، عئینی زاماندا زامانین طلب‌لری ایله آیاقلاشمالی، یعنی اویانمالی و جهالته بیردفعه‌لیک سون قویمالی‌دیر:
نه یاتیبسان، آییل، ائی میلّتی-بیچاره آییل!
خوابی-غفلتده باسار، قورخورام عودوان سنی!
صرب آییلدی یوخودان، سن هله خورنا چکیسن،
نه عجب حالا قویوب نشئه‌یی-قلیان سنی!
شبستری‌یه گؤره، اگر موسلمان خالق‌لاری واختیندا آییلماسا اینکیشاف ائتمیش "لامذهب‌لر"– غرب میلّت‌لری اوندان گئریده قالان میلّت‌لری، او جومله‌دن موسلمان خالق‌لارینی اؤز موستملکه‌لرینه چئویره‌جکدیر. بو باخیمدان معجزون " ائی موسلمان‌لار! " شعیری ده چوخ عیبرت‌آمیزدیر:
بو لامذهب‌لر، ائی قارداش، گولوستان ائتدی دونیانی،
کفن‌پوشانی-قبریستانه – زیندان، ائی موسلمان‌لار!
نه مئییتتدن حیا ائیلر، نه سئییددن، نه موللادن،
نییه قورخمور خودادن اهلی-ایران، ائی موسلمان‌لار؟!
دئییرلر ال باسیب بونلار – اوزو قیرخیق موسلمان‌لار،
تجددودخواه اولان خانلار به قورآن، ائی موسلمان‌لار!
او، " اوستاد " شعرینده ده گؤستریردی کی، " لامذهب " غربلی‌لر، او جومله‌دن اینگیلیس‌لر موعلیم‌لرینه، اوستادلارا قولاق آساراق، اونلاردان اؤیرنه‌رک جهالتین داشینی بیردفعه‌لیک آتدیلار. اوسته‌لیک، اونلار موعلیم‌لر سایه‌سینده ترقّی ائده‌رک نینکی اوروپادا، عئینی زاماندا موسلمان اؤلکه‌لرینده ده آغالیق ائتمگه باشلادیلار. او، یازیردی:
کیمین الینده دیر ایندی مدینه و مکّه،
او پاک یئرلریمیز: کربلا، نجف، باغداد؟
سسین چیخارتما، آمان‌دیر کی، باشیم اوسته دوروب
الینده تیغی-دوسر اینگیلیسی-بدبونیاد...
گلین گئدک، اوخویاق، بیز ده اهلی-غرب کیمی
کی، بلکه ال چکه بیزدن او بی‌آمان جللاد.
او، دوغرو یازیردی کی، باشقا میلّت‌لر واریث‌لرینه علم میراث قویدوقلاری حالدا، هله‌ده موسلمان خالق‌لاری‌نین میراثی کفن و جنّت‌دیر. او، بیر شعیرینده بونو بئله موقاییسه ائدیردی:
چیراقی-برقیله دونیانی رؤوشن ائیله‌دی کافر،
موسلمان، سن نه ائتدین ایختیراع، وئردین خبر خلقه؟
آمریکا عالیمی خلق ائتدی بیر دسگاه آهندن (رادیو)،
گهی دف چالدی آهن، گاهی نئی شام و سحر خلقه.
شبستری اونو دا دوغرو یازیردی کی، اؤز میلّی دَیرلریندن و میلّی سیسیتمیندن اوزاق دوشن خالق‌لار، باشقالارین تاثیری آلتیندا آنجاق تقلیدچی‌لیکله مشغول دور. او، یازیردی:
خوروز کیمی نییه میلّت قاناد چالیب باننیر؟
اولایدی کاش بونون بیر عاغیللی فلسفه‌سی.
معجز یارادیجی‌لیغیندا ایسلامین بعضی دینی آیین و مراسیم‌لرینه ده توخونموش، بو مسله ده نؤقصان‌لاری گؤسترمگه چالیشمیشدی. مثلا، او حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لارین اوروجلوق بایرامی هئچ ده ایسلامین روحونا، قایدا-قانونلارینا اویغون حیاتا کئچیریلمیر. اونون فیکرینجه، بونا سبب‌لردن بیری اوروجلوغون اصل ماهیتی و معناسی باره ده اکثر موسلمان‌لارین خبرسیزلیگی، دیگر ایسه یالانچی روحانیلرین و موللالارین بو مراسیمدن سوء-ایستیفاده ائتمه‌سی‌دیر. محض بونون نتیجه‌سی‌دیر کی، اوروجولوق موسلمان‌لارین خئییر و برکتینه، روحی و مادّی جهتدن ساغلاملاشماغینا خیدمت ائتمه‌لی اولدوغو حالدا، یالانچی روحانیلرین و اکثر موسلمان‌لارین جاهیل‌لیگی سببیندن باشقا معنالارا یوزولور. معجز " موبارک آی " شعیرینده بو موناسیبتله یازیردی:
موللا بیر آیدیر دئییر مسله‌یی-حئیضیدن،
قان تؤکولور مسجیده لته‌یی-خونریزیدن،
حئیف کی، آجلیق بو گون قویدو منی فیضیدن
لال اولاسان، ائی کیشی، سالدین آیاقدان منی.
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لار محرم‌لیک مراسیمینده ایمام حسینی لاییقینجه یاد ائتمیرلر. بئله کی، ایمام حسین کربلادا دوشمنله مردانه جنگ ائتدیگی، لیاقتله شهداته قوووشدوغو حالدا، اؤزونو اونون داوامچی‌لاری حساب ائدن‌لرین اکثر قیسمی اؤز باشینی یاریب، بدنینه زنجیر وورماغی قهرمان‌لیق حساب ائدیرلر. حالبوکی اونلار ایمامی دئییل، اؤز پریشان وضعیت‌لرینی دوشونوب آغلامالی‌دیرلار. معجز یازیردی:
گه یاریرسیز باشوزی، گه چرتیرسوز،
بو ندی، قارداش، دوشونون بیر اؤزوز،
ایندی کی، واردیر سیزین آغلار گؤزوز،
آغلایین اؤز حالی-پریشانوزا!
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتارماق، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه آپارماق عوضینه، باشینی یارماقلا و یاخود بدنینه زنجیر وورماقلا جنّته گئده‌جگینه اومید ائتمه‌سی نادان‌لیق‌دیر. چونکی ایمام یولوندا باشینی یاریب جانینی اونا قوربان وئرمگه حاضیر اولدوقلارینی دئین‌لرین اکثریتی حرمله‌نی، یا دا شیمری گؤرسه‌لر فیکیرلریندن دؤنه‌جکلر. معجز یازیردی:
ایندی بو کی، گؤیده اوچار باش‌یاران،
باشینی شست ایله آچار باش‌یاران،
حرمله‌نی گؤرسه قاچار باش‌یاران،
آند اولا او کلّه‌‌یی-نادانوزا!
معجزون فیکرینجه ایسلاما، او جومله دن ایمام حسین‌ین شهادتینه ضید اولان فیکیرلری موسلمان‌لارین شوعورونا یئریدن و اونلاری بو جور عمل‌لره، یعنی باش یارماغا، زنجیر وورماغا سؤوق ائدن‌لر ایسه آخوندلار، واعیظ‌لر، شئیخ‌لر و موللالاردیر. بئله کی، ریاکار روحانیلر موسلمان‌لارا پئیغمبرین، اونون اؤولادلاری‌نین دوغرو یولونو گؤسترمک عوضینه، اونلاری اسارته، جهالته و خورافاتا سوروکله‌ییرلر. موتفکّیر یاخشی آنلاییردی کی، محرم‌لیگی بو جور ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان شکیلده قئید ائدن‌لرین بوندا شخصی ماراق‌لاری اولموشدور. بئله کی، ریاکار روحانیلر محرم‌لیکده موختلیف دینی اویون‌لار تشکیل ائتمکله هم اؤز جیب‌لرینی دولدورور، هم ده نوفوذلارینی آرتیرلار. بونو نظره آلاراق معجز یازیردی کی، آرتیق یالانچی روحانیلرین محرم‌لیکده جیب‌لرینی دولدورماق مقصدلرینی موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار:
بیر طرفده مرثیه خوان ایستیری حق البُکا،
آغلادیب چونکی محرمده منی صوبح و مسأ،
هر گون اون بئش دفعه شاگیردی دایانیر قاپی‌یا،
سسلیری: آی کربالایی، بئش مین آلتون وئر گؤراخ!
میرزه علی ریاکار روحانیلرین ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان عمل‌لرینه قارشی چیخاراق دئییردی کی، 20-جی عصرده اؤز-اؤزونون باشینی یارماق، بدنینه خسارت یئتیرمک، اوسته‌لیک ریاکار روحانیلرین جیب‌لرینی پول ایله دولدورماق جاهیل‌لیک و نادان‌لیق‌دیر. اونون فیکرینجه، اگر باش یارماق، زنجیر وورماق خئییرلی ایش اولسایدی ایلک نؤوبه‌ده، بونا موسلمان‌لارا تحریک ائدن ریاکار دین خادیم‌لری اؤزلری عمل ائدردیلر. بو باخیمدان محرم‌لیکدن ان چوخ فایدالانان‌لار باشلارینی یاریب قانینی تؤکن‌لر دئییل، محض ریاکار روحانی‌لردیر. او روحانیلر کی، موسلمان‌لارا محرم‌لیکده ایمامین تعزیه‌سینی ساخلاماغی واجیب حساب ائتدیکلری حالدا، اؤزلری بونا قطعیاً عمل ائتمیرلر.
اونا گؤره ده موسلمان‌لار کربلادا باش وئرن‌لردن دوغرو نتیجه چیخاریب ایمام حسین کیمی عقیده یولوندا شهید اولماغین معناسینی درک ائتمه‌لی‌دیرلر. موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار کی، اینسان نه اؤز ساغلاملیغینا، نه ده باشقا بیر موسلمان قارداشی‌نین صحتینه ضرر یئتیرمکله ایمامین یولوندا اولا بیلمز. خوصوصیله، ایسلاما ضید عمل‌لری تؤرده‌رک جنّته گئتمگی دوشونمک، معجزون ده تعبیرینجه دئسک، نادان‌لیق و جاهیل‌لیک‌دیر. اونا گؤره، موسلمانین اساس عملی هئچ ده باشینی یاریب قانینی تؤکمک دئییل، کؤمگه احتیاجی اولان دین قارداش‌لارینا، باجی‌لارینا یاردیم ائتمک‌دیر. بئله کی، ایمام یولوندا باشینی یاران‌لارین، آغی دئین‌لرین، یاخود دا موقدس یئرلره (حج و ب.) زیارته گئدن‌لرین یانی باشینداکی چاره‌سیز موسلمان قارداش‌لارینا یاردیم ائتمه‌مه‌لری قبول ائدیلمزدیر. او، یازیردی:
ائی اومّتی-محمده رحم ائتمه‌ین کیشی،
نار اهلی‌سن، گوونمه نمازو طهارته!
دین قارداشین عیالی محللنده آج یاتیر،
وِرز و وبالی بوینوما، گئتمه زیارته.
شبستری‌نین شعیرلریندن حیس اولونور کی، اونون دینه موناسیبتی آنجاق ایسلاما اولونموش علاوه‌لری، او جومله‌دن دینی خورافات و مؤوهوماتی تنقیدله کیفایت‌لنمه‌میش، او بعضی حال‌لاردا عومومی‌لیکده شریعتین حؤکم‌لری ایله راضی‌لاشمادیغینی ایفاده ائتمیشدیر. مثلا، او، یازیردی:
ساقیا! دور گتیر بیر ناز‌نین جانان منه،
جنّتی وئردیم سنه، لازیم دئییل غیلمان منه.
اؤلدو آدم غوصه‌‌سیندن، دوشمنی ساغدیر هله،
قورخورام بوغدا یئدیرده حیله‌گر شئیطان منه.
من بیر عالم ایسته‌رم، " یوخ! " لفظی اوردا اولماسین،
روضه‌یی-ریضواندا، یارب، کیم وئرر قلیان منه؟
باشقا بیر شعیرینده ایسه مِی‌ین دینه ضرر وئرمه‌دیگینی یازان شبستری‌یه گؤره، دینی روایت‌لری بیر کنارا قویوب رئال‌لیقلاری گؤروب و اوندان نتیجه چیخارماق لازیم‌دیر:
بو گون میلّت نه یه مؤحتاج‌دیر، اوندان بیان ائیله،
گؤی علمین بیلمک ایران اهلینه نفت و شکر وئرمز!
او گؤی کی، گؤرمه‌ییب عؤمرونده بیر یول بینوا واعیظ،
بیزه بحث ائیلر اوندان، گؤردوگو یئردن خبر وئرمز!
بوراخ هاروتی-ماروتی، گتیر مئیدانه باروتی،
سپاهی- دوشمنه قارداش، آیةالکرسی خطر وئرمز!
او باشقا بیر شعیرینده ایسه یازیردی کی، دینی- ایمانی قورآنی ختم ائیله‌مک، دینی روایت‌لره اینانماق دئییل، یئنی نؤوع سیلاح‌‌لارا صاحیب اولماق، یا دا دونیوی علم‌لره یییه‌لنمک ساخلایار. او، یازیردی:
دین و ایمانی نه ساخلار؟ تیرو شمشیرو توفنگ.
ختمی-قورآن ائیله‌مکله قالسا، قورآن یاخشی‌دیر.
صرب‌لر دونیانی ایشغال ائیله‌دی، بیز یاتمیشیق،
بنگ و تیریاک اولماسا دینی-موسلمان یاخشی‌دیر.
جان سیخار علمی-ریاضی، جبرو حکمت، هندسه،
علم تسخیراجنه، درسی-بُطلان یاخشی‌دیر...
نفعی یوخدور بیزلره علمی-معادن اؤیرنک،
بیزده تازه لامپالاردان کؤهنه شعمدان یاخشی‌دیر.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ده صابرسایاغی یازیردی کی، موسلمانا دونیوی علم‌لری، او جومله‌دن هندسه، فیزیک، ریاضیات، جوغرافیا اؤیرنمک لازیم دئییل، بوندانسا تسبئحینی چئویرملی، نامازینی قیلمالی، اوروجونو توتمالی، جنّتده کی حوری‌لری آرزولامالی‌دیر. او، یازیردی:
دئییرم: مسجیده گئت، ائیله نظر شئیخه طرف،
علمی-اشیانی بوراخ، باخما تواریخه طرف،
هیئت آخیر چکه‌جک اوغلووو میرریخه طرف،
ایشدی، قاییتسا ایشین ناله و افغان اولاجاق!
عوضی - سوره‌یی- " یاسین " – او بیزیم خانه خراب
جومعه آخشامی اوخور جبر وشیمی و حساب.
نه قدر مدرسه ده وار او " فیزیک " آدلی کیتاب،
بو ویلایتده نه قاری و نه قورآن اولاجاق!
او، جنّت مسله‌سینه ده حساس یاناشیر، اورادا ایکی مین حوری‌یه بیر کیشی‌نین دوشمه‌سینی صابرسایاغی تنقید ائدیردی. او، یازیردی:
جنّتده، دئیرلر، حوری، کوثر واردیر،
امّا ایکی مین دیلبره بیر ار واردیر،
او حوری‌لره گرک کیم اولسون طالیب،
او شخص کی، اوندا زوری-اژدر واردیر.
دئمه‌لی، گاه آچیق فورمادا، گاه دا کنایه ایله شبستری احکامچی-لوکالچی دینی تفکّورو تنقید ائدیر، اونون یئنی‌لشمگه قارشی اولماسینی پیسله‌ییردی.
میرزه علی معجز شبستری‌یه گؤره، بوغدا یئدیگی اوچون هر دایم آللاه طرفیندن آدی قورآندا حاللاندیریلان آدمین بو روسوایچی‌لیقدان قورتولماسی مومکون اولمادیغی حالدا، سیرادان بیر موسلمانین یاراداندان هر هانسی ایستک‌لرده بولونماسی معناسیزدیر. بورادان بئله بیر نتیجه چیخارماق اولار کی، شبستری آللاهین هر شئیه قادیر اولماسینا شوبهه ایله یاناشمیشدیر. اونون فیکرینجه، اینسان‌لارین آللاهدان بیر شئی‌لر گؤزله‌یه‌رک یاشاماسی گئرچکلیگه اویغون دئییلدیر. اگر اینسان هر بیر ایشینی اؤزو گؤرمک عوضینه آللاهین ایراده‌سینه باغلاییرسا، او زامان گرک‌دیر کی، جان و مال تهلوکه‌سیزلیگی‌نین ده قایغیسینا قالماسین. حالبوکی موللالار بئله، آللاهین هر شئیه قادیر اولدوغونو دیله گتیرسه‌لر ده، جان و مال تهلوکه‌سیزلیک‌لری نین قایغیسینا قالماغی دا اونوتمورلاردی. او، یازیردی:
دئدی: ریساله اوخورسان؟ دئدیم: حساب اوخورام!
دئدی: حساب دئییل، شخصه دین لازیم‌دیر!
دئدیم کی: دینی نه ساخلار؟ دئدی: موسلمان‌لیق!
دئدیم: خئیر، ایکی یوز مین سپاهی-موْبین لازیم‌دیر!
دئدی: جفنگ دانیشما، خودادی حافیظی-دین،
بیزه نه توپچو، نه سربازو ذره‌بین لازیم‌دیر.
دئدیم: نئچون قاپووی باغلیسان یاتان واختی؟
دئمک سنه کره و انگبین لازیم‌دیر.
قاپووی قویسان آچیق، دُزد اولار ائوه داخیل،
آپارسا مالی، سحر شور و شین لازیم‌دیر.
او، " اولموشام " شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یازیردی کی، بو جور موسلمان‌لیقدان نیفرت ائده‌رک اینسان‌لیق آنلاییشینی قبول ائدیر. چونکی او، موسلمان‌لیغی داها چوخ ظاهیری آنلامدا قبول ائتمیشدیر. او، یازیردی:
نه قیزیلباشم، نه فرراشم، نه حاکیم، ساقیا،
بیر سوروش مندن: نچون بس من موسلمان اولموشام؟
بوغدایا ساری دئدیم، قیرا قارا دئدیم، شیره سیفید،
او جهتدن من بئله بی‌دین وایمان اولموشام.
بی‌موروّت گؤرموشم بس کی، موسلمان فیرقه‌سین،
ائتمیشم نیفرت موسلمان‌لیقدان، اینسان اولموشام.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یالنیز موسلمان‌لیق دئییل، بوتون دین‌لردن نیفرت ائتدیگینی اورتایا قویور، اوسته‌لیک همین دین‌لرین یارادیجی‌نین اؤزونو، یعنی یارادانی بئله تنقید ائدیر. آللاهین اؤزو طرفیندن یارادیلمیش اینسان‌لارین نییه بو قدر ظولم چکمه‌سینه حاق قازاندیرا بیلمه‌ین شبستری حساب ائدیردی کی، اگر آللاه هر شئیه قادیردیرسه و هر بیر شئی اونون ایراده‌سی آلتیندادیرسا، او زامان یارادان نییه یاراتدیقلارینین قایغیسینا قالماق عوضینه، اونلاری ظولمه دوچار ائتمیشدیر. حالبوکی آللاه اؤزو بو قدر خیانت‌لره معروض قالسایدی، بونا دؤزمز، بیر تدبیر گؤرردی. او، یازیردی:
فراقی من یاراتسئیدیم، منی داشلاردی اؤورت‌لر،
سنه چاتمیر گوجو خلقین، توکندی صبرو طاقت‌لر!
هورر، ناراحت ائیلر، گاه دیشلَر، اینجیدر خلقی؛
دئماخ اولمور کی: ائی عادیل، نه‌یه لازیمدی بو ایتلر؟
تؤکردین بیره‌نین قانین، کسردین کحله‌نین نسلین،
اگر بیر یول سنی بدخواب ائدَیدی او خیانت‌لر!
موتفکّیر شاعیرمیز حساب ائدیردی کی، آللاه بیر طرفدن یاراتدیغی اینسانین قایغیسینا قالماییب اونون ظولم‌لرینه گؤز یومدوغو حالدا، دیگر طرفدن اینسان‌لار اوچون گؤندردیگی پئیغمبرلرده ضیدیتلی فیکیرلردن چیخیش ائتمیشلر. بئله کی، آللاه بیر پئیغمبره وئردیگی بیر وعدی، باشقا پئیغمبره فرقلی شکیلده یئنه ده تکرار ائتمیشدیر. او، یازیردی:
دئییر موسی‌یه بیر سؤز، سؤیله‌ییر عیسی‌یه برعکسین،
اونا دانا دئییم، یا سرسری، ائی بی‌فراست‌لر؟
پس ائتدی میری-درباری روانه کوهی-حرّایه،
عرب مبعوثینه روح‌الأمین وئردی بشارت‌لر.
گئنه ایمضاوی اینکار ائیله‌دین اؤز یازدیغین پوزدون،
یئتیردی احمده بی‌سیم و تلفونیله آیت‌لر.
گئنه قانلار تؤکولدو، بئیرقی-عوصیان قووزاندی،
برائت سوره‌سینده اولدو چون موردار میلّت‌لر.
دئییر تووراتیده: جنّت سیزین‌دیر، ائی یهودی‌لر،
یارانمیش محض سیزدن اؤترو اول عالی عمارت‌لر!
دئییر اینجیلده یوخ یوخ، یهودی پوخ یئییر چوخ، چوخ
منیم بنده‌م فقط سیزسیز، سیزین مالیزدی جنّت‌لر!
دئییر قورآندا بی‌پروا: جهنّم اهلی‌دیر ترسا،
موسلمان‌دیر منیم دوستوم، اونون‌دور ناز و-نعمت‌لر!
بئله لیکله، شبستری یالنیز دین‌لره موناسیبتده کسکین مؤوقع توتمور، بونونلا دا بوتون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی بیر کنارا قویاراق " اینسان‌لیق " وورغوسونو اورتایا قویماغا چالیشیردی. او، یازیردی:
بیز اینسانیق اگر، اولماز بو جور اینسانی درّنده،
نه اینسان؟ بلکه بیزدن یاخشی‌دیر، گوْرگانی درّنده،
اگر حؤکماً " بیز اینسانیق " دئیر عیانی درّنده،
گرک اونلار دا حؤکماً ال چکه ایذادن، ائی ساقی!
اولا بیلسین کی، اونون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی قبول ائتمه‌یه‌رک " اینسان‌لیق " فلسفه‌سی اوزرینده دایانماسیندا دا دؤورونون بین المیللچی سوسیال-دموکرات ایدئیاسی‌نین موعین تاثیری اولموشدور. هر حالدا دونیانین سعادت گولشنی‌نین سولماسینی اینسان‌لار، جمعیت‌لر آراسینداکی ضیدیت‌لرده، موحاریبه‌لرده گؤرن شبستری بو عداوته سون قویوب آدام‌لاری بیر-بیرلرینی سئومگه چاغریردی:
سعادت اؤلمز هرگیز همزبان اولسا محبتله،
سعادت ایسته‌سن – هم‌نؤوعووی سئو پاک نیتله...
اونون فیکرینجه، سعادت پاک اولوب اوندان قاچان اینسان گوناهکاردیر. اگر اینسان‌لار اؤزونو دوغرو آپاریب اوغرولوقدان، حاقسیزلیقدان یان قاچسالار، ان اساسی " سعادت " کلمه‌سینی ناداندان دئییل، مودریکدن، خوصوصیله ده عیسی پئیغمبردن اؤیرنسه‌لر، او زامان دونیانین دوزه‌نی ده دَییشر. او، یازیردی:
سعادت پاکدیر، اوندان قاچان اینسان موقصیردیر،
آپارسا دُزد خلقین کیسه‌سین، آژان موقصیردیر،
سعادت کلمه‌سین تفسیر ائدن نادان موقصیردیر،
اونون تفسیرین اؤیرنسین گرک عیسی‌دن ائی ساقی!
دئمه‌لی، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین منیمسنیلمه‌سی نامینه شبستری یالنیز ایسلام دینیندن، اونون پئیغمبریندن دئییل، عئینی زاماندا مسیحیت و اونون پئیغمبری عیسی‌دان دا اؤیرنمه‌لی چوخ شئیین اولدوغونو اعتیراف ائدیردی.
عئینی زاماندا او، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین یالنیز دین‌لر اساسیندا ایضاحی‌نین دا علئیهینه‌دیر. اونون فیکرینجه، بوتون حال‌لاردا بو دونیادا مووقّتی یاشایان اینسان اوچون واحید دینه اینام مومکون اولمادیغی قدر، واحید اخلاقدان، واحید ایدئیادان، واحید اومیددن دا صؤحبت گئده بیلمز:
هر ایشده بیر اومید ایله اینسان یاشار، گئدر،
نیک و بده باخیلماسا، هر ایش آشار، گئدر.
وار ایختیلاف طبعیده، اخلاق بیر دئییل،
هر کس بیر اؤزگه ایش دالینجا قوشار، گئدر...
دونیا سئیرگاه‌دیر، هر کس گلر، گزر،
بیر نیک-نام قالسا قالار، سیم و زر گئدر.
دئمه‌لی، اینسانین وارلیغی و یوخلوغو مسله‌سینده "دونیا"نین دا کیفایت قدر یئری و رولو واردیر. اینسان دونیادا یاشاییر و اؤلور کی، اؤلندن سونرا بدنی ده دونیادا قالیر، تورپاغا قاریشیر. باشقا سؤزله، اینسان بو دونیادا نه قدر بونؤوره‌سینی مؤحکم ائتمگه چالیشسا دا، آخیردا دونیا یئنه ده اونو ییخیر و اؤزونه چکیر:
کئچر، گئدر سنواتی شوهوری دونیانین،
میثال ابری لیال سوحوری دونیانین.
بو گون کی، چیخدی باشا، بیر گون عؤموردن گئتدی،
همیشه‌لیک دئییل عیش و سوروری دونیانین.
سوروش، دئسین سنه بیر-بیر کئچن‌لرین حالین،
سرای- گورده بهرام گوری دونیانین.
داغیتدی کلّه‌‌یی کاووسی قبرده حشرات،
قاریشدی تورپاغا کیبرو غوروری دونیانین.
ائدر سوموک‌لریوی سورمه آلیات جاهان،
تناوول ائیلر اتین مار و-موری دونیانین.
بونؤوره‌نی نه قدر مؤحکم ائیلیسن، ائیله،
تکان وئرنده ییخار، چوخدو زوری دونیانین!
شبستری نین دونیاگؤروشونده قادین آزادلیغی دا موهوم یئر توتموشدور. معجز چادرانین علئیهینه چیخاراق قادین‌لارا جمعیت داخیلینده کؤله کیمی باخیلماسینی اصلا قبول ائتمیردی.
معجزون فیکری بودور – ییرتین او گئن تومان‌لاری،
هاردا گؤرسز دوریه‌لی، باشین ازین توخماق ایله!
معجزه گؤره، بیر گون قادین‌لار دا، ائله کیشی‌لرین اؤزو ده مدنیت صوبحی ایله اویانیب ترقی ائده‌جکلر کی، او زامان نه کیشی‌لرین ساققالینی قیرخماسینا، نه ده قادین‌لارین چادراسیز گزمه‌سینه پیس باخمایاجاقلار:
من ساققالی، سن زولفو حنا ایله بویارسان،
وئرروخ او زامان ال-اله، بولواری دولاننوخ.
معجز اوتانیر، قیریخمیر ساققالی دئییرلر،
یوخ!.. بیزده حیا اولسا، جهالتدن اوتاننوخ!
واعیظ‌لرین قادین لارین " یوسف سوره‌سینی " اوخومامالاری تؤوصیه‌سینی گولونج بیر شئی آدلاندیران معجزه گؤره، اگر قورآنی آللاه عرب‌لره نازیل ائله‌ییبسه، او زامان عرب قادین‌لاری دا بو سوره‌نی تلاوت ائدنده اونون ماهیتیندن خبردار اولمالی‌دیرلار. عکس تقدیرده بئله آنلاشیلار کی، آللاهین کلامی قادین‌لاری ضلالته سالماق اوچون گؤندریلیب. او، یازیردی:
بو سوره‌نی تلاوت ائدنده عرب قیزی،
بیلمز مگر نه یاپدی زولئیخایی-مه‌لیقا؟
سالماز خودا کلامی أناثی ضلالته،
تهذیب خُلق اوچوندو او تاریخی-انبیا!
عشقین سونو، بیلر کی، ندامت‌دیر، ایفتیضاح،
واستغفری لذنبک-نی اؤورت آنلاسا.
او، " قیزلار " آدلی شعیرینده ده گؤسترمگه چالیشیردی کی، قیزلارین علم و تحصیل آلماسی، هئچ ده اوغلان‌لاردان آز اهمیتلی دئییلدیر. او، یازیردی:
جمالین هر زامان آیینه ده تزیین ائدر اؤورت،
نئچین اخلاقینی ائتمز موزیّن علم ایله قیزلار؟
جهالت بحری-بی‌پایاندی غرق ائیلر سیزی آخیر،
او دریادن گرک علم ایله چیخسین ساحیله قیزلار!
اوخویوب یازمایان اینسان اولار نامحرمه مؤحتاج،
گئدیب اَیلشمز اغیار ایله، گر یازماق بیله قیزلار.
ساوادیز اولسا، اولماز هیچ کس اسراریزه واقیف،
ساوادیز اولماسا، سیرریز دوشر دیلدن-دیله، قیزلار.
پئیغمبر امر ائدیب تحصیل ائتمک کولّی-زی‌عقله،
گرک اهلی-ساواد اولسون تماماً عاقیله قیزلار!
شبستری گؤسترمگه چالیشیردی کی، ایسلام دینینده قیزلارین تحصیل آلماسینی قاداغان ائدن بیر سوره، آیه، یا دا حدیث یوخدور. اوسته لیک، پئیغمبر اؤزو ده امر ائدیب کی، کیشی و قادین اولماسیندان آسیلی اولمایاراق بوتون موسلمان‌لار تحصیل آلمالی‌دیرلار. آنجاق واعیظ‌لرین، روحانیلرین تبلیغاتی نتیجه‌سینده خالق الینه چوبوق آلان قیزلاری دئییل، الینه قلم آلان‌لارا طعنه ائدیرلر:
چوبوق آلسا اله قیزلار مذمت ائیله‌مزلر هئچ،
وورارلار طعنه یوز یئردن قلم آلسا اله قیزلار.
گئجه-گوندوز ایشی غئیبت او جاهیل قیزلارین، معجز!
اگر واعیظ قویا، مشغول اولارلار علم ایله قیزلار.
او، باشقا بیر شعیرینده ایسه کینایه ایله یازیردی کی، قیزین مکتبی " مطبخ " ، اوستاسی دا " قازانچا " دیر. باشقا سؤزله، قیزا مکتب " یاراشماز " دئین موتفکّیر، اصلینده قادین‌لارین تحصیل آلماسی نین قاتی طرفدارلاریندان بیری ایدی. او، " باجی‌لار " شعیرینده دئییردی کی، قادین بیر سؤزونو باشقا دیاردا اولان ارینه چاتدیرماق اوچون هانسیسا میرزه‌یه مؤحتاج اولوردو. چوخ واخت دا، قادین ایسته‌دیگی بیر سؤزونو میرزه‌نین یازدیغی مکتوب واسیطه‌سیله ارینه چاتدیرماقدان اوتانمیش، چکینمیشدیر. او، یازیردی:
زی-بس کی، تنگه دوشر قلب، راضی‌یام، بونا کی،
گئدیم جهنّمه، امّا کاغیذ یازیم، باجی‌لار!
اوخور، یازیر هامی میلّت خانیم‌لاری، لاکین،
الیف گؤرنده دیرک ظن ائدیر بیزیم باجی‌لار!
او، " بزک " شعیرینده ایسه یازیردی کی، قادین‌لار قیر-قیزیل‌لاری، لعل-جواهیراتی ایله دئییل، ساوادلی‌لیغی، علملی‌لیگی ایله فخر ائتمه‌لی‌دیر. شبستری آنجاق یوخوسوندا گؤرور کی واعیظ دئییر کی، " ایران " قیزلاری جامال‌لارینی آچسین، اؤلکه ایشیقلانسین. آنجاق او، یوخودان اویانیب واعیظه دئینده کی، اوغلان‌لار کیمی قیزلار دا یازی یازماغی اؤیرنمه‌لی‌دیرلر، شئیخ اونون سؤزونو یاریمچیق کسه‌رک بونون مومکون اولمادیغینی دئییر. بو مقامدا نادیر شاهین مئیداندا اولماسینی آرزولایان شبستری یازیردی:
سنی وئررم قسم بنتی- رسول‌اللهه، ائی واعیظ،
بساطی-جهلی ییخ، قوی عالمی-نیسوان ایشیقلانسین!...
جسارتله قدم قوی عرصه‌یی-مئیدانه، ائی نادیر،
قیلینجین ائیله عوریان، عرصه‌یی-مئیدان ایشیقلانسین.
دوشوب زیندانی-جهله یوسفی-گومگشته مودت‌دیر،
زولئیخا، آچ جمالین، گوشه‌یی-زیندان ایشیقلانسین!
شبستری یازیردی کی، پئیغمبر اؤزو بئله علم-تحصیل آلماغی قادین‌لارا فرض بویوردوغو حالدا، موللالارین اونون بونونلا باغلی حدیثینی نظره آلمامالاری دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی:
طلبی-علم ائدیب فرض پئیغمبر دیشی‌یه،
لاکین آخوندلار آتیبدیر بو حدیثی ائشیگه،
نامه‌سی گلسه اریندن، اوخودا یاد کیشی‌یه،
وئره نامحرمه ایله باش-باشا خلوتده گرک.
اونا گؤره، بیر عاییله‌ده قیز اوشاغی‌نین دونیایا گلمه‌سینی قاشقاباقلا قارشیلاماق نادان‌لیق، عاوام‌لیق‌دیر. چونکی اینسان نسلی‌نین آرتیمی‌نین بیرینجی سببکاری قادین‌لاردیر. او، یازیردی:
قیز دوغسا خانیم، قاشقاباغین سالالسا خان،
عاقیل دئییل، دیوانه‌دیر، احمق، نادان!
قیزدیر سبب بقای-نسلی-اینسان،
ائی خان، سنی قیز دوغوب، نینکی اوغلان.
بئله لیکله، میرزه علی معجزون یارادیجی‌لیغیندا دا، موسلمان‌لارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتولماسی، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه‌سی و میلّی بیرلیک، میلّی اویانیش فلسفه‌سی اساس یئر توتموشدور. معجز موسلمان‌لارین، سویداشلاری‌نین گئری‌لیگینه اساس گوناهکار کیمی یالانچی روحانی‌لری و میلت‌پرست‌لری گؤروردو. اونون فیکرینجه، نه واختا قدر کی، ایسلامین آدیندان چیخیش ائدن روحانیلر، حاجی‌لار و موللالار وار، ایسلام اؤلکه‌لری نین ترقّی ائتمه‌سی مومکون اولمایاجاقدیر. اونا گؤره ده ایلک نؤوبه‌ده، اونلارین ایچ اوزونون آچیلماسینی و ایفشا ائدیلمه‌سینی اساس مسله‌لردن بیری حساب ائتمیشدیر. آنجاق بوتون بونلارلا یاناشی، او، حاقلی اولاراق یازیردی کی، موسلمان‌لارین روحانیلر و موللالار طرفیندن آلدادیلماسی‌نین اساس سببکارلاریندان بیری ده اؤزلری، یعنی اکثر موسلمان‌لارین جاهیل و نادان اولمالاری‌دیر. اگر موسلمان‌لار ایسلامین اصل ماهیتیندن خبر توتسالار، عئینی زاماندا دونیوی علم‌لری اؤیرنسه‌لر بو زامان غرب میلت‌لری کیمی، ترقّی ائدر و دونیادا اؤزلرینه لاییق یئری توتارلار.
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
Zindandan Mehmet`e Mektup- Necip Fazıl Kısakürek
Zindandan Mehmet`e Mektup
Necip Fazıl Kısakürek
Zindan iki hece Mehmetim lafta!
Baba katiliyle baban bir safta!
Birde geri adam boynunda yafta...
Halimi düşünüp yanma Mehmed` im!
Kavuşmak mı? ... Belki... Daha ölmedim!
Avlu... Bir uzun yol... Tuğla döşeli,
Kırmızı tuğlalar altı köşeli.
Bu yolda tutuktur hapse düşeli...
Git vegel... yüz adım... Bin yıllık konak.
Ne ayak dayanır buna, ne tırnak
Bir alem ki, gökler boru içinde!
Akıl almazların zoru içinde.
Üstüste sorular soru içinde:
Düşün mü, konuş mu sus mu unut mu, , ?
Buradan insan mı çıkar, tabut mu?
Bir idamlık Ali vardı, asıldı
Kaydını düştüler, mühür basıldı.
Geçti gitti, Bir kaç günlük fasıldı.
Ondan kalan, boynu bükük ve sefil;
bahçeye diktiği üç beş karanfil...
Müdür bey dert dinler bu gün `maruzat`!
Çatık kaş... Hükümet dedikleri zat...
Beni Allah tutmuş kim eder azat?
Anlamaz; yazısız, pulsuz dilekçem...
Anlamaz ruhuma geçti bilekçem!
Saat beş dedi mi, Bir yırtıcı zil;
Sayım var, Maltada hizaya dizil!
Tek yekün içinde yazıl ve çizil!
İnsanlar zindanda birer kemiyet
Urbalarla kemik, Mintanlarla et.
Somurtuş ki bıçak, Nara ki tokat;
Zift dolu gözlerde karanlık kat kat...
Yalnız seccademin yüzünde şevkat;
Beni kimsecikler okşamaz madem;
Öp beni anlımdan, Sen öp seccadem!
Çaycı, getir ilaç kokulu çaydan!
Dakika düşelim senelik paydan!
Zindanda dakika farksızdır aydan.
Karıştır çayını zaman erisin;
Köpük köpük, Duman duman erisin!
Peykeler duvara mıhlı peykeler;
Duvarda, başlardan, yağlı lekeler,
gömülmüş duvara, baş baş gölgeler
Duvar katil duvar, yolumu biçtin!
kanla dolu sünger... beynimi içtin!
sükut... kıvrım kıvrım uzaklık uzar;
Tek nokta seçemez Dünyadan nazar.
Yerinde mi acep ölü ve mezar
yer yüzü boşaldı, habersiz miyiz?
Güneşe göç varda kalan biz miyiz?
Ses demir, su demir ve ekmek demir...
İstersen demirde muhali kemir,
Ne gelirki elde kader bu emir...
Garip pencerecik, küçük, daracık;
Dünya ya kapalı, Allah`a açık.
Dua dua, eller karıncalanmış;
Yıldızlar avuçta, gök parçalanmış.
gözyaşı bir tarla, hep yoncalanmış...
Bir soluk, Bir tütsü Bir uçan buğu
İplik ki incecik, örer boşluğu.
Ana rahmi zahir şu bizim koğuş;
Karanlığındanur, yeniden doğuş...
Sesler duymaktayım: Davran ve boğuş!
Sen bir devsin yükü ağırdır devin!
Kalk ayağa dim dik doğrul ve sevin!
Mehmed`im sevinin başlar yüksekte!
Ölsekte sevinin, eve dönsek de!
Sanma bu teker kalır tümsekte!
Yarın, elbet bizim, elbet bizimdir!
Gün doğmuş, gün batmış, ebed bizimdir!
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری– خوراسانلی خوجا دهّانی
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری– خوراسانلی خوجا دهّانی
سعادت شیخی‌یئوا
آذربایجان اوخوجوسونا آدی یالنیز تورکیه ادبیاتی‌‌نین نماینده‌سی کیمی تانیش اولان، تقریباً ۱۰۰ ایل بویونجا آزسایلی ایرثی ایله تدقیقات اوبیئکتی اولان خوجا دهّانی‌نین شخصیتی و یارادیجی‌‌لیغی باره‌ده بحثه باشلامامیشدان اؤنجه بو پروبلمین کؤکونده دوران خوراساندا یارانان اوغوز ادبیاتی و اونون آذربایجانلا علاقه‌سی‌‌نین تاریخینه عومومی شکیلده بیر إکسکورس ائتمگه احتیاج واردیر.
خوراسان بؤلگه‌سینده یارانان ایلک اوغوز ادبیاتی اؤرنک‌لری، دیل خوصوصیت‌لری و نماینده‌لری‌‌نین آذربایجان تورکجه‌سی ایله باغلی‌لیغی، ایلک دؤورلرده همین نومونه‌لرده شرق و غرب ادبی تورکجه‌لری‌‌نین بعضی موشترک لهجه اؤزللیکلرینین تاریخی-سیاسی پروسه‌لردن قایناقلانان سبب‌لری ایندی‌یه‌دک علمی-نظری تحلیلینی تاپمامیش و بو ادبی تظاهرلر آذربایجان ادبیاتی کونتکستینده اؤیرنیلمه‌میشدیر. حالبوکی تا‌‌نینمیش دیلچی عالیم زینب قورخمازین تدقیقات‌لاریندا فاکتیکی ماتریال اساسیندا تورکوستاندان خوراسانا اوغوز طایفالاری‌‌نین گلیشی‌‌نین سبب‌لری، او جمله‌دن موغول ایستیلاسی‌‌نین نتیجه‌سی اولاراق اونلارین کوتلوی کؤچو و بو اراضیده سیخلیقلا مسکونلاشماسی مسئله‌لری علمی دَیرینی آلمیشدیر. بو گؤرکملی دیلچی عالیمه ایستیناداً بیر سیرا آراشدیرمالاردا همین پروسه دؤنه-دؤنه وورغولانسا دا، غرب تورکجه‌سینده ایلک اثرلرین بو بؤلگه‌ده، یعنی خوراساندا یاراندیغی خوصوصی آراشدیریلمامیش و دیقّت داها چوخ همین شاعیرلرین بو بؤلگه‌دن آیریلدیقدان سونرا باغلاندیقلاری دؤولت‌لرده‌کی فعالیته یؤنلدیلمیشدیر. خوصوصیله تورکیه‌ده قلمه آلینمیش چوخ‌سایلی تدقیقات اثرلرینده آنادولودا ایلک غرب تورکجه‌سینده ادبی اثر یارادان مؤلیف‌لرین - احمد فقیه، دهّانی و دیگرلری‌‌نین خوراساندان آنادولویا گئتدیکلری و تورک دیلینده ادبیاتین یارانماسیندا گؤستردیکلری خیدمت باره‌ده معلومات وئریلیر. اصلینده اولدوقجا حساس اولان بو مسئله دقیق، اوزون‌مودّتلی و تفرروعاتلی تدقیقه مؤحتاج‌دیر. خوراسان اراضیسی و چئوره‌سی‌‌نین اورتا چاغدا اوغوز تورکجه‌سینده ایلک ادبی نومونه‌لرین یارانماسی اوچون مونبیت بیر زمینه مالیک اولماسی، آذربایجان تورکجه‌سینده ایلک پوئتیک اثرلرین بو جوغرافیا ایله باغلی‌لیغی‌‌نین سبب‌لری بیر سیرا علم ساحه‌لری‌‌نین (سیاسی تاریخ، دیل تاریخی، ادبیات تاریخی و س.) علاقه‌لی شکیلده اؤیرنه‌جگی بیر مسئله‌دیر. بو پروبلمه آذربایجان تدقیقاتچی‌لاری تورکیه و ایران عالیم‌لری ایله قارشی‌لیقلی فیکیر موبادیله‌لری، اوبیئکتیو علمی موذاکیره‌لر واسطه‌سیله آیدینلیق گتیره بیلرلر. بیز بورادا مورکّب کاراکترلی بو پروسه‌لرین بیر پارچاسی اولاراق گؤردوگوموز خوجا دهّانی‌نین آنادیللی یارادیجی‌‌لیغی ایله باغلی بیر سیرا مسئله‌لره آیدینلیق گتیرمگه، اونون و بعضی هموطن‌لری‌‌نین آذربایجان ادبیات تاریخینده ده یئری اولا بیله‌جگینه ایشیق توتماغا چالیشاجاغیق.
بورادا بئله بیر سوال و موقاییسه ایله پروبلمه باخیش بوجاغیمیزی آچیقلاماق ایسته‌ییریک: نئجه اولور کی، اصلاً آذربایجاندان اولدوغو، بعضاً اؤزو دئییل، آتاسی و یا باباسی آذربایجان دوغوملو اولان عرب‌دیللی موالی شاعیرلرین آذربایجان شاعیری اولماسینی قبول ائد‌رک، رغبتله اؤیره‌نیریک، لاکین خوراسان و ایران بویونجا موختلیف بؤلگه‌لرده مسکونلاشان قلم اهلی‌‌نین آنادیللی ادبی اثرلرینه صاحیب چیخمیریق؟ حالبوکی موقاییسه‌‌میز همین شاعیرلرین دیلینده قاباریق اولان تظاهرون اوغوز - آذربایجان تورکجه‌سی اولدوغونو و شرق تورکجه‌سی‌‌نین تأثیری‌‌نین بعضی دیل إلمنت‌لری سویه‌سینده مؤوجودلوغونو گؤستردی. همین دؤورده بو طرزده موشترک‌لیک قدیم اؤزبک دیلینده قلمه آلینمیش اثرلرده اوغوز تورکجه‌سی‌‌نین لکسیک واحیدلری‌‌نین ایشلنمه‌سینده ده باریز گؤرونور. بونون نومونه‌لرینی بیز حافظ خارزمی، عطائی و دیگر نوایی‌یه‌قدرکی جیغاتای شعرینده گؤره بیلیریک.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، اورتا عصرلر آذربایجان ادبیاتی‌‌نین اؤیرنیلمه‌سی پروسه‌سینده جدی و تجروبه‌لی تدقیقاتچی‌لار بئله چتینلیکله اوزلشیرلر. اورتا چاغ دؤولت‌لری‌‌نین موعاصیر دؤوردن فرقلی بؤلگو و سرحدلری، همین سدلرین حدودلو چرچیوه‌سینی آشان دیل و میلّی باخیمیندان منسوبیت‌لر، ادبی-میلّی دیلین داشیییجی‌لاری و بوگونوموزه اؤتورولمه‌سینده عوضسیز خیدمت‌لری اولان شاعیرلرین چئشیدلی سبب‌لردن یاشاماغا وادار اولدوقلاری موهاجیر حیاتی و س. بو و یا دیگر آذربایجان شاعیری‌‌نین علمی ترجومه‌یی-حالی‌‌نین دقیق‌لشدیریلمه‌سینده اورتایا پروبلم‌لر چیخاریر. بو معنادا آذربایجان شعری‌‌نین جوغرافی سرحدلرینی و داها ایلکین دؤورلرین، خوصوصیله ۱۳-جو-۱۵-جی عصرلر ادبیاتی‌‌نین دیل خوصوصیت‌لرینی موعین‌لشدیررکن بیر سیرا ایسپسیفیک کاراکترلی مسئله‌لری ده حل ائتمک ضرورتی یارانیر. بئله پروبلم‌لردن بیری ده اورتا چاغ آذربایجان ادبیاتی‌‌نین ایلک نومونه‌لری‌‌نین تدقیقینده اوزه چیخیر و تأسف کی، ایندی‌یه‌دک اوغوز تورکجه‌سی‌‌نین ایلک ادبی نومونه‌لری‌‌نین یارادیجی‌لاری‌‌نین خوراسان و چئوره‌سی ایله باغلی‌لیغی و بونون مومکون سبب‌لری آراشدیریلمامیشدیر. عومومیتله، اورتا چاغ خوراسان بؤلگه‌سی تورکجه‌سی‌‌نین بوگونکو واریث‌لری‌‌نین کیملیگی‌‌نین موعین اولونماماسی آذربایجان ادبیاتی تاریخینده ایندی‌یه‌دک دیقّت یئتیریلمه‌ین بیر بوشلوق یاراتمیشدیر... حالبوکی، ایستر آذربایجان، ایسترسه ده تورکیه ادبی دیلی‌‌نین ایلک اؤرنک‌لری‌‌نین یارادیجیلاری خوراسان بؤلگه‌سیندن‌دیر. تاریخاً ده، بو گون ده آذربایجان آدلانمایان بو تورپاق‌لاردا یئتیشن شاعیرلرین آنا دیلی‌‌نین آذربایجان تورکجه‌سینده اولدوغو بو گونون باخیش بوجاغیندان تعجوب دوغورا بیلر، لاکین اوغوز طایفالاری‌‌نین خارزم، خوراسان، آذربایجان و آنادولو خطی اوزره کؤچو و آخینی باره‌ده سیاسی تاریخ، ائله‌جه ده دیل و ادبیات تاریخ‌لرینده یازیلان‌لاری اوخودوقدا آرتیق تصوّور دَییشیر... بونو دا وورغولامالی‌ییق کی، "آذربایجان تورکجه‌سینده یارانان ادبی اؤرنک‌لر" دئیرکن آذربایجانی جوغرافی حدود و یا سیاسی-اینضیباطی بؤلگویه مالیک بیر اؤلکه‌نین دئییل، بیر چوخ اؤزل‌لیک‌لری اولان و گئنیش جوغرافیادا ایشلنن بیر دیلین آدی اولاراق نظرده توتوروق.
پروبلمین کؤکلو شکیلده اؤیرنیلمه‌مه‌سی ایسه ایندی‌یه‌دک بیر سیرا یانلیش نتیجه و قناعت‌لره یول آچمیشدیر. بیر چوخ آراشدیرمالاردا عجم، کونکرت اولاراق، خوراساندان آنادولویا گئدن شاعیرلرین تورکجه یارادیجی‌‌لیغی، اونلارین تورکجه یازماغا باشلاماسی آنادولو موحیطی ایله علاقه‌لندیریلیر. بیر سیرا تدقیقات اثرلرینده، خوصوصیله تورکیه‌ده یازیلان آراشدیرمالاردا تکجه خوجا دهّانی دئییل، نسیمی، رفیعی و دیگرلری‌‌نین آنا دیلینده یازماسی‌‌نین سببی کیمی اونلارین آنادولویا گئدیش‌لری و اوراداکی موحیطین آنادیللی ادبی فعالیت اوچون ال‌وئریشلی اولماسی بیلدیریلیر. حالبوکی نه یوخاریدا خاطیرلاتدیغیمیز شاعیرلرین، نه ده الوان شیرازی، شمس شیروانی و دیگر شاعیرلرین دیلی سونرادان اؤیره‌نیلن دیل دئییل، آنا دیلی اولاراق، طبیعی، صمیمی و جانلی بیر دیل‌دیر. بو معنادا، ظنیمیزجه، وورغولانماسی لازیم گلن مسئله آنادولو بیگلیک‌لرینده تورکجه شعرین اینکیشافینا مونبیت زمینین اولماسی، آنا دیلینده یازیب-یارادان شاعیرلرین اورادا حیمایه اولونماسیدیر. خوراسان و عجمدن گئدن شاعیرلرین همین سفرلره قدر هانسی دیلده یازیب-یاراتدیقلارینین فاکتیکی ماتریال اساسیندا تدقیقی و بو بؤلگه‌ده اوغوز ادبیاتی‌‌نین یارانما سببی‌‌نین تفرروعاتلی آراشدیریلماسی ایسه بو مسله‌نی آیدینلیغا قوووشدورا، ناتامام و تحریفلی دوشونجه‌لرین قارشی‌سینی آلا بیلر.
مقاله‌نین بیرینجی حیصه‌سینده قئید ائتدیگیمیز کیمی، عینی بؤلگه‌‌‌نین شاعیری اولان حسن‌اوغلونون آذربایجان، خوجا دهّانی‌نین ایسه تورکیه ادبیاتی‌‌نین تملینی قویان شاعیرلر کیمی تدقیقاتا جلب اولونماسینا ایندی‌یه‌دک موقاییسه‌‌لی شکیلده دیقّت یئتیریلمه‌میشدیر. خوراساندان اولماسی اؤز اثرینده ایفاده‌سینی تاپان خوجا دهّانی‌نین ادبی فعالیتی‌‌نین تورکیه ایله علاقه‌لی اولماسی اونون بو ادبیاتدا ایلک دونیوی شاعیر، تورک ادبیاتینا ایران شعری عنعنه‌لرینی گتیر‌ن ایلک شاعیر کیمی اؤیرنیلمه‌سینه ده سبب اولموشدور. لاکین آرتیق ایستعدادلی تدقیقاتچی‌لار إرسن إرسوی و عمران آیین بیرگه نشر ائتدیردیکلری خوجا دهّانی دیوانی (Hoca Dehhani Divanı. Hazırlayanlar: Ersen Ersoy, Ümran Ay, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017) اونون حسن‌اوغلونون موعاصیری دئییل، ۱۴-جو یوزایل‌لیک شاعیرلریندن اولدوغونو اوزه چیخاردی. بو معنادا آنادولو دیوان شعری‌‌نین ایلک تملینی قویان ایستاتوسونو ایتیرسه ده، بو سؤز اوستاسی‌‌نین اورتا چاغ دیوان شعرینده خوصوصی بیر یئری‌‌نین اولماسینی اونون نیسبتاً چوخ‌سایلی ادبی میراثی‌‌نین اوزه چیخاریلماسی، ائله‌جه ده همین اثرلری‌‌نین پوئتیک و دیل-اوسلوب خوصوصیت‌لری فاکتیکی ماتریال اولاراق تصدیقله‌دی.
آرتیق خوجا دهّانی‌نین ۱۳-جو دئییل، ۱۴-جو عصر شاعیرلریندن اولماسی ایله باغلی علمی قناعت فورمالاشسا دا، اونون ادبی شخصیتی و یئتیشدیگی موحیط، آنادولودا هانسی بیگلیک‌لرده فعالیتی و س. کیمی سوال‌لارین دقیق جاوابی تفروعاتلی تدقیقاتا مؤحتاج‌دیر. بیز بو مقاله‌ده همین پروبلم‌لرین موقاییسه‌‌لی-تاریخی متودلا تدقیقینه چالیشدیق.
شاعیر حاقیندا اورتا چاغ تذکیره مؤلیف‌لری معلومات وئرمه‌دیگی، سون ایللره‌دک دیوا‌‌نیندان یالنیز بیر نئچه شعر نومونه‌سی معلوم اولدوغو اوچون ایندی‌یه‌دک اونون حاقیندا سؤیلنیلن‌لر داها چوخ تخیّولون محصولو کیمی دَیرلندیریله بیلر. بو یانلیشلیق‌لارین باشلیجا قایناغی ایسه شکاری‌‌نین (XVI) اولدوقجا موباحیثه‌‌لی فیکیرلری‌‌نین یئر آلدیغی "قاراماننامه" اثرینده شاعیرین سلجوقی ۱-جی علاالدین‌ین سیفاریشی ایله فارسجا "شاهنامه" یازماغا باشلاماسی و اثری بیتیرمه‌دن وفات ائتمه‌سی باره‌ده بحثی‌دیر. کئچن یوزایل‌لیکده بو مولاحیظه‌‌نی مؤحکم‌لندیرمک نیتی ایله شاعیرین بیر قصیده‌سینده یئر آلان "علایی-دین" ایفاده‌سینی ایشلتمه‌سینه ده سیخ-سیخ ایستیناد ائدیلمیشدیر. حالبوکی همین قصیده‌نین یئر آلدیغی عمر بن مزیدین "مجموعة نظایر" آدلی نظیره‌لر توپلوسونون دیگر نوسخه‌سینده میصراع فرقلی بیچیمده‌دیر ("شاهنشاهی-فلک-رفعت، علایی-بیر دینول-دونیا چون...") و بو بئیتده، ائله‌جه ده سونراکی ایکی میصراعدا ("علی واردور اگر هر کیم گؤره ظاهر دیلر ایسه // علی گیبی گؤز آچوب گؤر جاهاندا شیری-مردانی") اؤن پلاندا اولان دونیوی ممدوحون دئییل، کافیرلری محو ائدن حض. علی‌‌نین یوکسک إپیتت‌لرله مدحی‌دیر. گؤروندوگو کیمی، کونتکستدن آیریلمیش "علایی-دین" ایفاده‌سی اطرافیندا اولان مولاحیظه‌‌لر و بئیتده علاالدین آدلی بیگلردن بیری‌‌نین مدح اولونماسی دوشونجه‌سی تقریباً ۱۰۰ ایل بویونجا موختلیف یوزوم، تکرار و یانلیش‌لارا یول آچمیشدیر.
تورکیه ادبیاتشوناس‌لاری‌‌نین دا قئید ائتدیگی کیمی، دهّانی‌نی ادبیاتا قازاندیران شخص گؤرکملی عالیم م.ف.کؤپرولو اولموشدور. "اونون شعرلرینده‌کی دیلین یونس و احمدی-فقیهه بنزه‌مه‌دیگی"نی بیلدیر‌ن عالیم (M.F.Köprülü-zade Selçukiler Devrinde Anadolu şairleri: Hoca Dehhani. // Hayat, Sayı 1, Kanun-i evvel, 1926, s. 4-5) بو فرقلی‌لیگین قایناغینی اونون دیلینده ایران ادبیاتی‌‌نین تأثیری کیمی دیرلندیریلن إلمنت‌لرده گؤرور. اما سون ایللرده اوزه چیخاریلان خوجا دهّانی دیوانی بو مسئله‌یه بیر آیدینلیق گتیردی: زامان اعتباریله او ایکی شاعیردن سونرا یاشایان دهّانی و یارادیجی‌‌لیغی آنادیللی ادبیاتین داها سونراکی اینکیشاف مرحله‌سینه عایید اولدوغو اوچون دیل فرقلی‌لیگی‌‌نین اولماسی طبیعی بیر ادبی تظاهردور.
اثرلری اساسیندا دهّانی‌نین اوزون بیر عؤمور سوردوگونو موعین‌لشدیر‌ن تدقیقاتچی‌لار شاعیرین تقریباً ۱۴-جو عصرین سونوندا وفات ائتمه‌سی فاکتینا ایستینادلا دوغوم تاریخی‌‌نین ۱۴-جو عصرین ۱-جی روبعونه تصادوف ائتدیگی قناعتینه گلمیشلر. (Ersen Ersoy - Ümran Ay. Hoca Dehhani hakkında yeni bilgiler. // Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 15, İstanbul, 2015, s. 11). بو مولاحیظه‌‌لره تدقیقاتچی عالیم گونای کوتون شئیخ اوغلونون (اؤ. ۱۴۱۴) " کنز الکبرا و محکّول العلما " (۱۴۰۱) آدلی اثرینده‌کی قئیدی اساسیندا وئردیگی تحلیل ده یاردیمچی اولموشدور. آراشدیریجی قایناقداکی: "نیجه کی مرحوم خوجا دهّانی ائیدور. بئیت: بنم اول هومایی-دؤولت کی، بو آشیانا گلدوم" ایفاده‌سینه ایستیناداً شاعیرین ۱۴-جو عصرین سونرالاریندا وفات ائتمه‌سینی نظره چاتدیرمیشدیر. بورادا حاشیه چیخاراق، دهّانی‌نین سونونجو میصراعسی‌‌نین ختایی‌‌نین مشهور: "من اول شهبازی-کوهسار‌م، باش اَیمه‌م قولّه‌یی-قافه // نئچه عنقا کیمی یاورو اوچوردوم آشیانیمده" بئیتی ایله آسسوسیاسیا دوغوردوغونو و بو سسلشمه‌‌‌نین تصادوف اولمایاجاغینی دا وورغولاماق ایستردیک.
دهّانی‌نین اؤزو خوراساندان اولدوغونو حسرت و نیسگیلی آچیق دویولان آشاغی‌داکی بئیتینده دیله گتیریر:
اوز اوروب تاپونا گلدی، ایجازت وئر آنا، شها
کی، یئنه دؤولتینده بن گؤره‌م مولکی-خوراسانی.
شاعیرین وط‌‌نینه دؤنوش اوچون حؤکمداردان بو طرزده ایجازه ایسته‌مه‌سی اونون سارایا موعین باغلی‌لیغی‌‌نین اولماسینی، بلکه ده موعین بیر وظیفه‌یه تعیین اولدوغو اوچون ایذنه احتیاجی اولدوغونو گؤستریر.
دهّانی‌نین آدی‌‌نین اولینده گلن "خوجا" إپیتتی‌‌نین اصلی‌‌نین "خواجه" اولا بیله‌جگی تاریخی‌لیک باخیمیندان داها دوغرو گؤرونور. زامانلا آنلام‌لاری قوووشان و بیری دیگری‌‌نین یئرینده ایشلنن "خوجا" و "خواجه" ایفاده‌لری‌‌نین آنلام یوکو فرقلی اولموشدور. "خوجا" داها چوخ موعلیم، تربیه‌چی، صاحب و س. کیمی آنلام‌لاری داشیدیغی حالدا، تدقیقات‌لاردا "خواجه"نین سید، شریف کیمی ایمام‌لارین نسلیندن گلن‌لره دئییلمه‌سی باره‌ده مولاحیظه‌‌لره راست گلیریک. اونو دا قئید ائتمک ایستردیک کی، بو گون خوجا نصرالدین (موللا نصرالدین) شکلینده ایشلنن مشهور آد بئله آنادولودا یازی‌یا آلینمیش اورتا چاغ قایناق‌لاریندا خواجه نصرالدین شکلینده یئر آلیر.
شاعیرین تخلوصّو تدقیقات‌لاردا "عطریاتچی" و "نقاش" کیمی معنالارلا علاقه‌لندیریلسه ده، بو مسئله خوصوصی تدقیقه مؤحتاج‌دیر. بئله کی، شاعیر اؤز تخلوصّونو بعضاً "دهان"، "سؤز" و یاخین معنالی ایفاده‌لرله آسسوسیاسیا ایچینده سیخ-سیخ ایستیفاده ائدیر. بیر اؤرنک وئرمکله کیفایت‌لنیریک:
سؤزیله گرچی دهّانی گؤوهر کانی‌دورور ایللا،
زر اولدی ایشی، چون وئردی گؤنول سن سیم سیمایا.
تا‌‌نینمیش دیلچی عالیم گ.کوُت حتی "نولایدی؟" ردیفلی شعری اوزه چیخاردیغی مجموعه‌ده شاعیرین تخلوصّونون "دهانی" شکلینده حرکه‌لندیگینی بیلدیریر. (Günay Kut. Yazmalar Arasında-II // Osmanlı Araştırmaları, VII-VIII, İstanbul, 1988, s. 183).
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، هم حسن‌اوغلو، هم دهّانی‌نین شعر دیلینده ایکی اوسلوب موشاهیده اولونور: بونلارین بیری، اساساً، سونراکی دؤور کلاسیک شعریمیزده موشاهیده اولونان عرب-فارس سؤزلری ایله عروضو تأمین اولونموش بیر دیل‌دیر، دیگری خالق شعری‌‌نین اویناق طرزی‌‌نین دیوان ادبیاتینا تطبیقی ایله یارادیلان و "کیتابی-دده قورقود" داستان‌لاری‌‌نین دیلینی خاطیرلادان بیر اوسلوب‌دور. هر ایکی شاعیرین یئری گلدیکجه بو اوسلوب‌لاردان بیرینه اوستونلوک وئردیگی نظره چارپیر.
دهّانی‌نین دیلی و اوسلوبوندا اونون کیمی خوراسانلی اولان حسن‌اوغلونون یازی و دئییش طرزی ایله یاخیندان سسلشمه‌نی گؤرمک مومکون‌دور:
عجب بیلسم بنی شئیدا قیلان کیم؟
بانا بو عشق اودین پئیدا قیلان کیم؟
عجبله‌ر‌م عجب قالدوم، ایلاهی،
ایمان اهلین دوتوب ترسا قیلان کیم؟..
دهّانی:
عجب بو دردومون درمانی یوخ‌می؟
یا بو صبر ائتمگون اوْرانی یوخ‌می؟
یانارام مومله‌یین باشدان آیاغا،
ندور بو، یانماغون پایانی یوخ‌می؟
دلوبدور جیگرومی غمزه‌‌ن اوخی،
آرا یورکده، گؤر، پئیکانی یوخ‌می؟
گولر دوشمن بنوم آغلادیغیما،
عجب شول کافیرون ایمانی یوخ‌می؟
گؤزی خنچرلرین بوینوما چالدی،
عجب اول ظالمون ایمانی یوخ‌می؟
...بگوم، دهّانی‌یه اؤلمزدین اؤندین
تاپونا ایرمغه ایمکانی یوخ‌می؟
حسن‌اوغلونون ایلک ایکی بئیتینی، دهّانی‌نین ایسه ایختیصارلا وئردیگیمیز غزل‌لری‌‌نین، گؤروندوگو کیمی، دیل-اوسلوب اؤزللیکلرینین یاخینلیغینی ثوبوت ائتمک اوچون خوصوصی و تفروعاتلی تحلیله بئله احتیاج یوخدور.
عمر بن مزیدین "مجموعة نظایر"-ینده دهّانی‌نین بو شعرینه احمدی‌‌نین و توپلونون ترتیبچی‌سی‌‌نین نظیره‌لری قلمه آلینمیشدیر. احمدی‌‌نین نظیره شعرینده ("عجب بو مؤحنتون پایانی یوخ‌می؟ // بانا بیر راحتون ایمکانی یوخ‌می؟") دهّانی‌نین قافیه سؤزلریندن بیر نئچه‌سینی ایستیفاده‌سی اونون چاغداشی‌‌نین بو شعرینی چوخ بگندیگینی گؤستریر.
شاعیرین مقطع بئیتینده یئر آلان "اؤلمزدین اؤندین" کیمی شرق تورکجه‌سینده ایفاده، چوخ گومان کی، بؤلگه‌‌‌نین لهجه خوصوصیت‌لریندن ایره‌‌لی گلیر. عینی خوصوصیتی قنبراوغلو شعرینده ده موشاهیده ائتمیشدیک، مثلاً، شاعیر بیر غزلینده "بنی" دئییل، "بینی" شکلینده ایفاده‌یه اوستونلوک وئرمیشدی.
خوجا دهّانی‌نین دیلی حسن‌اوغلو و نسیمی‌‌نین دیلی آراسیندا کئچید مرحله‌سی کیمی دیرلندیریله بیلر. شاعیرین دیلی اؤنجه‌کی یوزایل‌لیک‌لره نیسبتاً عرب و فارس سؤزلری ایله یوکلو گؤرونسه ده، احمدی، نسیمی و شئیخی کیمی چاغداشی شاعیرلرله موقاییسه‌ده داها ساده و تورک سؤزلری‌‌نین اوستونلوگو ایله یازیلماسی باخیمیندان سئچیلیر. اونون بیر چوخ ایسپسیفیک جهت‌لری اولان دیلینده مورکّب ایضافت ترکیب‌لری‌‌نین آزلیغی دا دیقّتیمیزی جلب ائتدی. تدقیقاتچی‌لارین دا قئید ائتدیگی کیمی، "خوجا دهّانی‌نین تورکجه‌سی اولدوقجا ساده، ایشلک و صمیمی بیر تورکجه‌دیر. عربجه و فارسجا ترکیب‌لر یوخ دئییله‌جک قدر آزدیر. ۱۰۶ منظومه‌دن ۲۸ دنه‌سی هجا وز‌‌نی‌نین ۱۱-لیک اؤلچوسونه اویغون گلن قیسا قلیب‌لرله یازیلمیشدیر... دیلی گونده‌لیک دانیشیق دیلی‌‌نین زنگین ایفاده‌لری ایله بزنمیشدیر: "آیروغا دئمزم، ائشید، آخیر سانا دئر‌م"، "حالال اولا قارا قانوم گؤزون قاراسینا"، ..."آیاغین توزینا فدا اولسون"، "اودور آشیق کی بیلمز بونی، آنی"، "قوللاریندان خطا، کر‌م سندن"..." (Ersen Ersoy - Ümran Ay. Hoca Dehhani hakkında yeni bilgiler, s. 14-15). شاعیرین دیلینده ایستیفاده اولونان "الونی اؤزیندن یوماق"، "گؤز قارا قیلماق"، "ایشینه گیرئه سالماق"، "قییا باخماق"، "توُراق توتماق"، "کیتاب توتماق"، "ائشیتمزه اورماق" (یئنه اورادا، ص. ۱۵) کیمی فرازئولوگیزم‌لرین بیر قیسمینی تورکیه‌لی همکارلاریمیز آرخایکلشمیش ("آرتیق سؤیله‌ییشدن قالخمیش") کیمی قئید ائتسه‌لر ده، بونلاردان بعضی‌سی دیالکت‌لر و یا ادبی دیلیمیزده ایشلنمکده‌دیر: "ایشینه دویون (گیرئه) دوشمک"، "قییا باخماق"، "ائشیتمزلیگه وورماق"، "یانیب یاخیلماق" و س. بیر نومونه‌یه نظر سالاق:
دهّانی، مودام اولسا بو معشوق موحیبّی،
یانوب یاخیلوب ائیله‌مه‌سه زار، نولایدی؟
بورادا بیر جهتی ده وورغولاماق ایستردیک کی، ۱۳-جو-۱۵-جی عصرلر آذربایجان شاعیرلری آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین بعضی خوصوصیت‌لرینی کالکا یولو ایله فارس دیلینده‌کی ادبی محصول‌لارینا نقل ائده و یا آنا دیلی‌‌نین سؤزلوگوندن بعضی کلمه‌لری اولدوغو کیمی فارس‌دیللی پوئتیک متنه یئرلشدیردیک‌لری کیمی، تورک جوغرافیاسی‌‌نین هانسی بؤلگه‌سینده یاشاماسیندان آسیلی اولمایاراق، آنا دیلی‌‌نین بیر سیرا لهجه خوصوصیت‌لرینی ده قوروموشلار.
اثرلری‌‌نین دیل اؤزل‌لیک‌لری اساسیندا بئله بیر قناعته گلدیک کی، دهّانی عینی کلمه‌لری تکرارا، اونلار واسطه‌سیله معنا و اوسلوب چالارلاری یاراتماغا مئییللی بیر شاعیردیر. بعضاً ایسه شاعیر عینی بیر آنلامین فرقلی ایفاده شکیل‌لرینه اوستونلوک وئره‌رک، شعریتینه فردی سیما قازاندیرا بیلمیشدیر:
خط-و خال-و ساچون گؤروب گؤنول سئوداسینا دوشمیش،
زی میشکین گؤز قارا ایدوب نه دوشدی بونجا سئودایا.
"خطّ"، "خال" و "ساچ" اوچلوگو قارشی‌سیندا شاعیر "قارا" إپیتتینی سینونیم کیمی نظرده توتدوغو اوچ سؤز ("میشکین"، "قارا" و "سئودا") ایله ایفاده ائد‌رک، رنگ عینیتینه دیقّتی یؤنلدیر و صنعتکارلیق اؤرنگی اولان بو ماراقلی بئیت هم لف و نشر، هم ده تفریق و جمع پوئتیک فیقورلاری‌‌نین خوصوصیت‌لرینه مالیک‌دیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری - حوروفی شاعیر رفیعی
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری - حوروفی شاعیر رفیعی
سعادت شیخی‌یئوا
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
اورتا چاغین ایجتیماعی، علمی و دینی دوشونجه ساحه‌لری ایله یاخیندان باغلی اولان، دؤورونون تاریخی-سیاسی پروسه‌لری، ادبی تخیّولو، فلسفی تفکّورو، دینی باخیش و موسیقی زؤوقونو نوماییش ائتدیرن و آذربایجان خالقی‌‌نین میلّی-معنوی دَیرلری‌‌نین ایفاده‌چیسی اولان کلاسیک ادبیاتین اؤیرنیلمه‌سینده باخیش بوجاق‌لارینی یئنیلمه و قلیب‌لنمیش یانلیش‌لارین فیکری آسیلی‌لیغیندان آزاد اولماغا احتیاج یارانمیشدیر و بو، آرتیق زامانین طلبی‌دیر. چونکی یالنیز دؤورون طلبینه اویغون پریزمادان باخیلارسا، کلاسیک ادبی ایرثین ایندیه‌دک قارانلیق‌لارا بورونموش بیر سیرا مقام‌لارینا ایشیق سالینا بیلر. بیر چوخ باخیمدان مادی مدنیتیمیزین گؤستریجیسی اولان آبیده‌لرله عینی ایستاتوسدا اولان معنوی-فیکری میراثیمیزین – کلاسیک ایرثین قورونماسی اولدوقجا واجیب‌دیر. چونکی بو اثرلرده خالقیمیزین میلّی، معنوی، اخلاقی، ادبی، فلسفی و دینی دوشونجه‌سی، بوتون بو سادالادیق‌لاریمیزین جمعیندن یارانان وارلیغی اؤز ایفاده‌سینی تاپمیشدیر. بو اثرلر ساده‌جه فردی بدیعی تخیولون دئییل، کولکتیو ذهنیتین ده محصولو کیمی درک و قبول اولونور. اصلینده میلّی-معنوی ثروتیمیزین چکیسی، سرحدلری و یارادیجیلاری سیخلیقلا گوند‌مه گلن و آکتوال‌لیغینی ایتیرمه‌ین مسئله‌لردن‌دیر. اما بو ساحه‌‌‌نین تدقیقی آرتیق فرقلی موستوی‌یه کئچمه‌لی، یئرسیز شیشیرتمه و ضررلی تحریف‌لردن آریناراق جدی تدقیقات‌لارین اوبیئکتی اولمالی، بئین‌الخالق علمی عالمده آذربایجان تورکلرینین زنگین معنوی-اخلاقی دَیرلری‌‌نین گؤستریجیسی اولاراق تقدیم اولونمالی، دیگر اؤلکه‌لرین بیر چوخ تفکّور صاحب‌لری‌‌نین بو دوشونجه مرکزیندن فایدالاندیغی سیستملی شکیلده اساس‌لاندیریلمالی، تکجه آذربایجانین دئییل، دونیا ادبیاتی ایچریسینده حقیقی مؤوقعئیی موعین‌لشدیریلمه‌لی‌دیر. بو ایشین گؤرولمه‌سینده کورتبیی‌لیک یول‌وئریلمز، مرکزلشدیریلمیش آراشدیرمالار ایسه آرتیق تاریخی ضرورت‌دیر.
آذربایجاندا بو ساحه آراشدیریلارکن بعضی مقام‌لاردا تردّوده یول آچان، بعضاً ایسه فیکیر چاشقینلیغی یارادان سبب‌لره اورتا عصرلرده موتمادی اولاراق دَییشن سرحدلر، فردی و ایختیاری یئردییشمه‌لر، کوتلوی موهاجیرت، دؤورون ادبی دبینه اویغون دیل سئچیمی و یاخود دیگر تورک دیللری‌‌نین لهجه خوصوصیت‌لری‌‌نین ایستیفاده‌سی، میّلتین و دیلین آدی‌‌نین تکرار-تکرار دَییشمه‌لره معروض قالماسی و س.-دیر. بیر مقاله ده بو کیمی تاریخی، اجتماعی، سیاسی، جوغرافی، اینضیباطی، فیلولوژی و س. سبب‌لردن قایناقلانان چوخ‌سایلی پروبلم‌لرین گئنیش تحلیلینی وئرمک ایمکان خاریجینده‌دیر. بیز بورادا اساس مؤوضوموزا کئچمه‌میشدن اؤنجه بو چوخ‌شاخه‌لی پروبلمله باغلی ساده‌جه اورتا عصرلر آذربایجان شعری‌‌نین تدقیقی و تبلیغینده موشاهیده ائتدیگمیز ایکی فرقلی یاناشما طرزینی وورغولاماق ایستردیک:
بو پروبلم‌لردن بیرینجیسی بیر سیرا دونیا شؤهرت‌لی شاعیریمیز (نظامی، نسیمی، فضولی...) و یا تا‌‌نینمیش حؤکمدار شاعیرلریمیزین (حقیقی، ختایی...) میلّی منسوبیتی، هانسی خالقین و یا دؤولتین اونلارا صاحب چیخما حقوقونا مالیک اولماسی‌‌نین چوخ‌سایلی موباحیثه‌لرین اوبیئکتی اولماسیدیر. بو شاعیرلر آذربایجاندا بیرمعنالی اولاراق، آذربایجان ادبیاتی‌‌نین نماینده‌سی کیمی اؤیرنیلدیگی حالدا، اؤلکه خاریجیندن دیگر قونشو و یا قوهوم دیللرین تدقیقاتچی‌لاری طرفیندن اونلارین ادبیاتی‌‌نین تمثیلچی‌لری اولاراق تقدیم اولونور. ۲. دیگر پروبلم ایسه آذربایجان تورپاق‌لاریندا دونیایا گلن و یا آذربایجان تورکجه‌سی ساحه‌سینه عایید اولوب چئشیدلی سبب‌لردن دیگر اؤلکه‌لرده ادبی یارادیجیلیقلا مشغول اولان شاعیرلریمیزین اورتا عصرلر قایناق‌لاری و بعضی خاریجی چاغداش آراشدیرمالاردا آذربایجاندان اولماسی‌‌نین آچیق و یاخود دولاییسی ایله بیلدیریلمه‌سینه باخمایاراق، آذربایجان ادبیاتشوناس‌لیغیندا بو مسئله‌لره دیقّت یئتیریلمه‌مه‌سی‌دیر. نتیجه‌ده بو لاقئیدلیک و دیقّت‌سیزلیک همین شاعیرلرین ساغلیغیندا باغلایان غوربت حیاتی‌‌نین بو گون ده داوام ائتمه‌سینه گتیریب چیخارمیشدیر. بو غریب‌لیک اونلارین ساغلیغیندا جوغرافی و فیزیکی آنلامدا وطندن اوزاقلیق ایدیسه، بو گون همین غریب‌لیک اونلارین یاراتدیغی ادبی نومونه‌لرین حاضردا منسوب اولدوقلاری خالقین ادبیاتیندا یئرینی آلماماسی، آیری بیر بؤلگه‌‌‌نین ادبی نومونه‌سی کیمی اؤیرنیلمه‌سینده اوزه چیخیر. بو شاعیرلرین فعالیت گؤستردیگی جوغرافیا قارداش و یا قونشو اؤلکه‌لرین اراضی‌سینه داخیل اولدوغوندان اونلار همین ادبیاتین ایچینده اریییب غئیب اولموش و بیزیم ادبیاتیمیز اوچون ایسه، تأسف کی، ایتیریلمیشلر. همین سؤز اوستالاری‌‌نین بیر قیسمی‌‌نین (بدرالدین قیوامی (XII)، قنبراوغلو (XIII)) بیزه آز سایدا اثری گلیب چاتمیشدیر، دیگر بیر قیسمی‌‌نین ایسه میراثی نیسبتاً داها حجملی‌دیر (خوجا دهانی (XIV)، رفیعی (XIV عصرین ایکینجی یاریسی-۱۵-جی عصرین ۱-جی یاریسی)). ظنیمیزجه، بو شاعیرلرین موقاییسه‌ده داها کیچیک حجمده اولان میراثی‌‌نین بئله موعیین‌لشدیریله‌رک دَیرلندیریلمه‌سی آذربایجانین آنادیللی ادبیاتی‌‌نین اؤزولونو تشکیل ائدن اثرلرین سایینی آرتیرا و نتیجه‌ده ادبیاتیمیزی زنگینلشدیره بیلر. بوندان باشقا، بو اثرلرین آذربایجان ادبیاتی کونتکستینده اؤیرنیلمه‌سی ایلک ادبی نومونه‌لرین تکجه کمیتینی آرتیرماز، هم ده پوئتیک کئیفیت گؤستریجی‌لرینی اوزه چیخارار و همین شعرلرین یاییلما آرئالی باره‌ده معین تصوّور یارادا بیلر.
دوغرودور، اورتا چاغدا خوصوصیله ۱۵-جی-۱۶-جی عصرلرده یاشاییب فعالیت گؤسترمیش چوخ‌سایلی موهاجیر شاعیرلریمیزین آدلارینا تذکیره‌لرده سیخ-سیخ راست گلینیر. همین فاکت‌لارین اوزه چیخاریلاراق علمی باخیمدان قیمت‌لندیریلمه‌سینده تا‌‌نینمیش تدقیقاتچی عالیم‌لردن آ.موسی‌یئوا و گنج آراشدیریجی و.موسی‌لی‌‌نین خیدمت‌لرینی خوصوصی قئید ائتمک لازیم‌دیر. اما بیز بورادا سونراکی دؤورلرده موعیّن سبب‌لردن کوتلوی کاراکتر آلان موهاجیرتدن دئییل، آنادیللی آذربایجان پوئزیاسی‌‌نین دیوان و فلسفی شعری‌‌نین بونؤوره‌سی‌‌نین قویولماسیندا خیدمت‌لری اولان، لاکین بو ادبیاتین نماینده‌سی کیمی اؤیرنیلمه‌ین شاعیرلردن بحث ائده‌جه‌ییک. سیلسیله کیمی نظرده توتدوغوموز بو یازی‌دا ایلک اولاراق، سون دؤورلر تورکیه ادبیاتشوناس‌لیغیندا آذربایجان حوروفی ادبیاتی‌‌نین نماینده‌سی کیمی تقدیم اولونان رفیعی‌دن، داها سونرا بیر سیرا فاکتیکی ماتریال‌لار اساسیندا آذربایجان ادبیاتی‌‌نین نماینده‌سی اولماسی قناعتینه گلدیگیمیز قنبراوغلو و خوجا دهّانی‌دن بحث ائتمگی نظرده توتموشوق. چاغداشی حسن‌اوغلو کیمی آز سایدا شعری بیزه گلیب چاتمیش قنبراوغلونون میلّی منسوبیتی و نیسبه‌سی باره‌ده ایلکین قایناق‌لاردا معلومات وئریلمیر، لاکین اثری‌‌نین یاییلدیغی و عکس-صدا دوغوردوغو آرئالدا آذربایجانین دا خوصوصی یئری واردیر. حسن‌اوغلو ایله عینی بؤلگه‌دن – اصلاً خوراساندان اولان خوجا دهّانی ایسه اوزون ایللر بویو تورکیه‌ده آنادولو دیوان شعری‌‌نین ایلک نماینده‌لریندن ساییلمیشدیر. مسله‌نین بو شکیلده قویولوشوندا حیرت دوغوران سبب‌لردن بیری عینی بؤلگه‌دن اولدوقلاری حالدا، حسن‌اوغلونون آذربایجاندا آنادیللی شعری‌‌نین ایلک نماینده‌سی، خوجا دهّانی‌نین ایسه تورکیه‌ده آنادیللی دیوان ادبیاتی‌‌نین ایلک تمثیلچیسی حساب اولونماسیدیر. حالبوکی خوجا دهّانی‌نین سونراکی دؤور ادبی فعالیتی آنادولو ایله باغلی اولسا دا، او، آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین آکتیو ایشلندیگی بیر بؤلگه‌‌‌نین اؤولادی‌دیر و آذربایجان ادبیاتی‌‌نین دا نوماینده‌سی اولاراق اؤیرنیلمه‌سینه معنوی حاقیمیز چاتیر. بحثینی ائتدیگیمیز شاعیرلرین ایرثی‌‌نین بو کونتکستده اؤیرنیلمه‌سی، ادبی-فیکری دوشونجه‌سی‌‌نین زمینی‌نین و هانسی ادبی چئوره‌‌‌نین یئتیرمه‌سی اولماسی‌‌نین دقیق موعین‌لشدیریلمه‌سی اونلارین شخصیتی و میراثینی ابدی غریب‌لیک ایستاتوسونا محکوم‌لوقدان دا خلاص ائتمیش اولار.
حوروفی شاعیر رفیعی
ایندی‌یه‌دک آذربایجاندا ادبی و فلسفی فیکیر تاریخیمیزین بیر نماینده‌سی کیمی اؤیرنیلمه‌ین رفیعی نسیمی‌‌نین مشهور خلیفه‌لریندن‌دیر. اونون شخصیتی، حیاتی، دوغوم یئری و میلّی منسوبیتی آذربایجان دا تفروعاتلی آراشدیریلمامیش، حاقیندا داها چوخ نسیمی‌‌نین داوامچیسی کیمی عومومی شکیلده سؤز آچیلمیشدیر. ماراقلی‌دیر کی، «بشارت‌نامه» و «گنج‌نامه» کیمی ایکی مثنویسی ایله داها چوخ حوروفی مؤلیف کیمی تا‌‌نینان رفیعی آذربایجانداکی تدقیقات‌لاردا تورکیه‌لی (З.Кули-заде. Хуруфизм и его представители в Азербайджане. Баку: Элм, 1970, с. 222; M.Quluzadə. Böyük ideallar şairi. Bakı: Gənclik, 1973, s. 18 və s.)، آذربایجاندان کناردا یازیلمیش بیر چوخ اثرلرده ایسه تورکیه‌یه موهاجیرت ائتمیش حوروفی شاعیر کیمی اؤیرنیلمیشدیر. تورکیه و اوروپادا یازیلمیش بعضی تدقیقات اثرلرینده اونون نسیمی ایله برابر تورکیه‌یه موهاجیرت ائتمه‌سی بیلدیریلیر. بیر سیرا حال‌لاردا رفیعینین نیسبه‌سی قئید ائدیلمه‌دن عومومیتله موهاجیر حوروفی شاعیر کیمی تقدیم ائدیلیر، بعضاً او، عجمدن روما گلمیش بیر حوروفی کیمی گؤستریلیر، بعضاً ایسه شاعیرین دوغوم یئری‌‌نین شیروان اولا بیله‌جگی احتیمالی ایره‌‌لی سورولور. تورکیه‌لی مشهور دیلچی عالیم گونای کوت یازیر: «دیلینده‌کی آذربایجان لهجه‌سی اؤزل‌لیک‌لرینه گؤره شیروانلی بیر آذربایجان تورکو اولماسی احتیمال اولونا بیلر» (کوت، گونای. رفیعی // تورکیه دیانت وقفی ایسلام آنسیکلوپدیسی. ج. ۳۴. ایستانبول: تورکیه دیانت. وقفی، ۲۰۰۷، ص. ۵۲۶).
رفیعینین اؤلوم تاریخی‌‌نین ۱۴۰۹-جو ایلده‌ن سونرایا عایید اولماسی باره‌ده تدقیقاتچی‌لار یئکدیل‌دیرلر. [بعضی آراشدیرمالاردا قایناق گؤسترمه‌دن اونون وفات تاریخی ۱۴۱۸-جی اولاراق گؤستریلیر. ظنیمیزجه، بو، نسیمی‌یه عایید وفات تاریخی‌‌نین یانلیشلیقلا اونون خلیفه‌سینه عایید اولونماسی‌‌نین نتیجه‌سی‌دیر].
ع.گؤلپینارلی اونون مزاری‌‌نین ایندیکی یونان اراضی‌سینده (پرِوِزه/ Preveze) اولدوغو قناعتینده‌دیر. بیر سیرا آراشدیرمالاریندا عینی قناعتی ایفاده ائدن ف.اوسلوأر سون مقاله‌لریندن بیرینده شاعیرین دفن اولوندوغو یئری کرمانا عایید پریوز اولاراق قئید ائدیر (https://www.academia.edu/4854623). اما شاعیرین آنادولویا موهاجیرتی اونون سون مکا‌‌نینین یونان اولا بیله‌جگینی داها عاغلاباتان ائدیر. چونکی فضل‌الله‌‌دان سونرا حوروفی‌لرین ایران و آذربایجانی ترک ائد‌رک اوز توتدوغو اؤلکه‌لر ایلک اولاراق شام (سوریه)، داها سونرا روم (تورکیه) ایدی. بو معنادا رفیعینین آنادولودان کرمانا گئده‌رک، حوروفی‌لیک تعلیمی‌‌نین تبلیغی ایله مشغول اولماسی و اورادا وفات ائتمه‌سی ایناندیریجی گؤرونمور. هم ده حوروفی‌لیگی روم ائلینده یایماق تاپشیریغینی نسیمی‌دن آلان رفیعینین ان یوکسک إپیتت‌لرله حئیران‌‌لیغینی ایفاده ائتدیگی مورشیدی‌‌نین سؤزونه سونادک عمل ائتمه‌دن حوروفی‌لیگی یایماق اوچون ایرانا گئده‌جگی احتیمالی شوبهه دوغورور. بوندان باشقا، بو تعلیمین یاییلما آرئالیندا بالکان اؤلکه‌لری‌‌نین (یونان، مجاریسان...) آدینا راست گلیندیگی حالدا، کرما‌‌نین بو تأثیر چئوره‌سینده خوصوصی بیر یئری یوخدور.
شاعیرین علم عالمینه هله‌لیک ایکی مثنویسی معلوم‌دور: «بشارت‌نامه» و «گنج‌نامه». هر ایکی مثنوی‌‌نین الیازما نوسخه‌لری دونیانین بیر سیرا کیتابخانالاریندا یئر آلیر. رفیعینین «گنج‌نامه»سی‌‌نین الیازما نوسخه‌لری ایران، تورکیه، فرانسه و بریتانیانین کیتابخانالاریندا، «بشارت‌نامه»نین الیازما نوسخه‌لری ایسه ایران، تورکیه، میصیر و بریتانیانین کیتابخانالاریندا ساخلانیلیر. مثنوی‌لرین بو چئشیدلی نوسخه‌لرده‌کی حجمی فرقلی شکیلده‌دیر. همین نوسخه‌لرین حجم باخیمیندان موختلیف‌لیگی هر ایکی اثرین علمی-تنقیدی متنی‌نین حاضرلانماسی اوچون بوتون بو واریانت‌لارین الده اولوناراق نظردن کئچیریلمه‌سی ضرورتینی یارادیر. «بشارت‌نامه»نین الیازماسی‌‌نین نوسخه‌لری تکجه تورکیه‌ده ایستانبول بیلیم‌یوردو، توپقاپی سارایی موزه‌سی، سلیمانیه و میلّت کیتابخانالاریندا قورونور. (باخ: حوروفی‌لیک متین‌لری کاتالوغو. حاضرلایان: عبدالباقی گؤلپینارلی. آنکارا: ت‌‌د‌ک یایین‌لاری، ۱۹۸۹)
حوروفی شاعیرین «بشارت‌نامه»سی حاقیندا دوکتورلوق تزی یازاراق، دیل باخیمیندان تحلیل ائدن محمت ییگیت اثرین علمی-تنقیدی متنینی ده حاضیرلامیشدیر. اؤنجه ده قئید ائتدیگیمیز کیمی، تورکیه‌لی دیلچی عالیم‌لرین بیر قیسمی «بشارت‌نامه»نین دیل باخیمیندان آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین خوصوصیت‌لرینی داشیدیغینی بیلدیریرلر. بونا گؤره ده «فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن» قلیبی ایله یازیلمیش اولان اثر تکجه آذربایجان ادبی-تصووفی دوشونجه‌سی دئییل، دیل تاریخی باخیمیندان دا اهمیت کسب ائدیر. قناعتیمیز بئله‌دیر کی، تورکیه ادبیاتشوناس‌لیغیندا نسیمی ایله تورکیه‌یه موهاجیرت ائتدیگی، اصلی‌‌نین عجمدن اولدوغو بیلدیریلن، دیلی ایسه تورکجه اولان شاعیرین آذربایجان تورکو اولا بیله‌جگی تردّوده یول وئرمه‌ملی‌دیر.
شاعیرین ایکینجی مثنویسی اولان «گنج‌نامه» ه. ۱۲۶۰ / م. ۱۸۴۴-جو ایلده تورکیه‌ده عرب الیفباسی ایله نسیمی‌‌نین تورکجه دیوا‌‌نی‌نین اوّلینه علاوه اولونماقلا نشر ائدیلمیشدیر. اثر ۱۹۴۶-جی ایلده اسماییل حکمت طرفیندن تکرار چاپ اولونموشدور (ای. ه. أرتایلان. حورفی ادبیاتی اؤرنک‌لری I. گنج‌نامه‌یی رفیعی. ایستانبول: ایستانبول اونیورسیته‌سی یایین‌لاری، ۱۹۴۶).
حوروفی شاعیرین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین آدی اینجیل (هر ایکی کلمه «موژده» آنلامیندادیر)، «گنج‌نامه»سی‌‌نین (حرفاً: «خزینه حاقیندا کیتاب») آدی ایسه نظامی‌‌نین «مخزن‌الاسرار» («سیرلر خزینه‌سی») مثنوی‌سی‌‌نین آدی ایله سسلشیر.
بیر سیرا دیگر حوروفی‌لیک متن‌لری کیمی رفیعینین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین ده «جاویدان‌نامه» آدلاندیریلماسینا راست گلینیر. حوروفی‌لیک اوزره تا‌‌نینمیش موتخیص‌لردن اولان ف.اوسلوأر علی امیری، منظوم نؤمره۹۴۳-ده ساخلانیلان بیر الیازماسی‌‌نین باشیندا رفیعینین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین آدی‌‌نین «جاویدان‌نامه» شکلینده یازیلدیغینی بیلدیریر (https://www.academia.edu/4854623). بورادا بیر جهتی ده وورغولامالی‌ییق کی، حوروفی‌لیک ادبیاتیندا «بشارت‌نامه» آدلی فارسجا داها بیر اثر واردیر. همین اثر بعضاً فضل‌الله-ین نوفوذلو خلیفه‌سی ابوالعلانین، بعضاً ایسه اونون دیگر خلیفه‌سی ابوالحسن‌‌‌نین آدینا قئید اولونور. تدقیقاتچی‌لارین بعضی‌ی بو ایکی شخصین عینی بیر آدام اولماسی، بعضی‌لر‌ی ایسه ایکی فرقلی شخص اولدوغو قناعتینده‌دیرلر.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، «گنج‌نامه» مثنویسی «گنج نهان من مقالات موْنلا رفیعی » آدی آلتیندا دا کاتالوقلاردا یئر آلیر. اثرین آدی بو واریانتدا شاعیرین مورشیدی نسیمی‌‌نین «گنجی-نیهان»، «گنجی-مخفی» و س. کیمی مجازلاری ایله آسوسیاسیا یارادیر.
حوروفی شاعیرین آدی‌‌نین «موْنلا (مُلا کلمهسینین اسکی فورمو)» اپیتتی ایله وئریلمه‌سی اونون جدی تحصیل آلماسینی گؤستریر. چونکی سؤزلوک‌لرده «مونلا» کلمهسینین آنلامی «مودرّیس‌لیکدن سونرا قاضی‌لیق درجه‌سینی قازانان عولما»، «بؤیوک قاضی»، «بؤیوک عالیم»، «خوجا» و س. کیمی وئریلیر. ایستر بو اپیتت، ایسترسه ده اونون فضل الله-ین فارسجا مورکب اثرلرینی اوخویاراق، بعضی مقام‌لارینی تورکجه قلمه آلماسی فارس دیلینه موکمل بلدلیگینی و مدرسه تحصیلی آلدیغینی تصدیق‌له‌ییر.
رفیعینین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین تدقیقاتا جلب ائتدیگیمیز الیازما نوسخه‌سی ایرا‌‌نین ملک کیتابخاناسینا مخصوص‌دور. بو متن تکجه حوروفی‌لیک ایدئیالاری‌‌نین ایفاده‌سی باخیمیندان ماراق دوغورمور. اثر خطاط‌‌لیق خوصوصیت‌لری، یازی طرزی و ایستروکتور باخیمیندان مورکّب‌لیگی ایله ده دیقتی جلب ائدیر. مثنوی‌‌نین متنی عنعنوی طرزده – میصراع‌لاری قارشی-قارشی‌یا و یا آلت-آلتا دئییل، هر سطرده اوچ میصراع اولماقلا اوچ سوتون شکلینده یازی‌یا آلینمیشدیر. بو جهت ایسه متنین اوخوسو و قاوراییشینی نیسبتاً چتینلشدیریر. صحیفه‌لرین کناریندا بعضاً حاشیه شکیللی قئیدلر ائدیلمیشدیر. بو قئیدلرین یازی طرزی اونون ائله نوسخه‌نی کؤچورن کاتیب طرفیندن ائدیلدیگی تصوورونو یارادیر. کاتیب بعضاً متنده یازیلیش اوسلوبو باخیمیندان چتین اوخونان ایفاده‌نی آیریجا اولاراق حاشیه‌ده قئید ائدیر. بعضاً ورق‌لر آراسینداکی علاقه‌نی قووت‌لندیرمک مقصدی ایله سونراکی ورقده‌کی ایلک سؤز و یا بیر نئچه سؤز اوّلکی ورقین سونوندا حاشیه‌ده آیریجا وئریلیر. بعضاً ایسه حاشیه‌ده‌کی سؤزلرین متندن سئچیلمه‌مه‌سی و فرقلی کلمه‌لر اولماسی دیقتی چکیر. ظنیمیزجه، بو ایفاده‌لری قئید ائتمه‌ده کاتیبین مقصدی اثرین نوسخه فرق‌لرینی نظره چاتدیرماقدیر. حاشیه‌‌لرده یئر آلان یازیلار آراسیندا عینی بیر آیه‌‌‌نین تکراراً وئریلمه‌سی، بونونلا شاعیرین سؤزونون قوران آیه‌سی واسطه‌سیله تصدیق‌لنمه‌سی جهدی ده دیقتیمیزی جلب ائتدی.
تهران ملک کیتابخاناسیندا ساخلانیلان بو اثرین اوزرینده «۲۶ ورق» قئیدی وئریلسه ده، اساس متن هر سطری ۳ میصراع، هر ورقده تقریباً ۷۵-۸۰ میصراع اولماقلا ۳۰ ورقدن عبارت‌دیر.
«بشارت‌نامه» ایستروکتور باخیمیندان مثنوی، ایدئیا-مضمون خوصوصیت‌لری باخیمیندان دیداکتیک-اخلاقی اثرلر سیلسیله‌سینه عاییددیر. شاعیرین:
بشارت‌نامه‌یی-فضلی-ایلاهی،
بیلن گؤرر قامو اشیا کما هی،
- میصراع‌لاری ایله باشلایان بو اثری تورکیه ادبیاتشوناس‌لیغیندا ۱۵-جی عصرده یازیلمیش ایلک نصیحت‌نامه‌لردن ساییلیر.
رفیعینین میراثی زنگین اولماییب، هله‌لیک معلوم ایکی مثنویدن عبارت اولسا دا، ایستر شاعیرین اؤزو، ایسترسه ده مورشیدی باره‌ده معین بیوقرافیک معلومات‌لارا مالیک‌دیر. رفیعینین «بشارت‌نامه»سیندن اونون فضل‌الله‌لا شخصاً تانیش اولمادیغی («چون بانا بیلدیردی کیم‌دیر فضلی-حق // پرده آچیلدی و گؤروندو طبق»)، نسیمی‌‌نین اونا روم اهلینی حوروفی‌لیگه جلب ائتمگی تاپشیردیغی («سن دخی روم اهلین آگاه ائیله‌گیل // آنلارا بو گیزلی رازی سؤیله‌گیل») و س. معلوم اولور. اثردن همچینین داها اؤنجه شاعیرین سوننی مذهبینده اولماسی، سونرالار دهری‌لیک و تناسوخ اعتیقادینا مئیل‌لنمه‌سی، لاکین ان سوندا نسیمی واسطه‌سیله حوروفی‌لیگی قبول ائتمه‌سی معلوم اولور.
رفیعینین ایستر «بشارت‌نامه»، ایسترسه ده «گنج‌نامه» آدلی اثرلری بو کیمی بیوقرافیک کاراکترلی معلومات‌لاری احتیوا ائتمه‌سی، نسیمی ایله باغلی آزسایلی اولسا دا، دَیرلی بیلگی‌لر وئرمه‌سی باخیمیندان خوصوصی اؤنم کسب ائدیر. بئله کی، ایران‌لی تدقیقاتچی حسین اولدوز قایناق گؤسترمه‌دن نسیمی‌‌نین بیر ایل سلطان مراد زاما‌‌نیندا، بیر ایل باغداددا ایقتیدار علئیهینه تبلیغاتا گؤره، داها بیر ایل ده سولطان بایزید دؤورونده محکوم اولوندوغونو یازیر. بو احتیمال‌لاری بیرباشا تصدیق‌له‌یه‌جک قایناق‌لار بیزه معلوم اولماسا دا، نسیمی‌‌نین فعالیت گؤستردیگی اؤلکه‌لر سیراسیندا تورکیه و عراق‌ین دا اولماسی، اونون خلیفه‌سی رفیعینین آشاغی‌داکی میصراع‌لاری بو مولاحیظه‌لرده حقیقتین پایی اولدوغونو دوشونمگه اساس وئریر. رفیعی «بشارت‌نامه»سینده دئییر:
اول شهیدی-عشقی-فضلی-ذوالجلال،
بندی-زیندان‌لاردا یاتان ماه و سال.
«بشارت‌نامه»نین ه. ۸۱۱ \ م. ۱۴۰۹-جو ایلده یازیلدیغینی نظره آلساق، نسیمی‌‌نین ۱۴۰۹-جو ایله‌دک بیر نئچه دفعه و موختلیف زیندان‌لاردا محکوم‌لوق حیاتی یاشاماسی قناعتی حاصیل اولور. بوندان باشقا، بیرینجی میصراع‌‌نین مضمونوندان بو حبس اولونمالارین حوروفی‌لیکله علاقه‌لی اولماسی دا بیرمعنالی شکیلده آیدین اولور.
رفیعینین مورشیدی نسیمی‌‌نین ادبی یارادیجیلیغی‌‌نین باشلیجا اوسلوبی ایستیقامت‌لری باره‌ده وئردیگی معلومات دا اولدوقجا دَیرلی‌دیر. موتفکّیر شاعیر نسیمی‌‌نین حوروفی‌لیگین اساس‌لارینی آچیقلایان منثور « مقدمة الحقایق» («حقیقت‌لرین باشلانغیجی») ریساله‌سی آنا دیلینده قلمه آلینمیشدیر. [تورکیه‌نین بیر چوخ کیتابخانالاریندا الیازماسی شکلینده قورونوب ساخلانان اثر ۲۰۱۴-جو ایلده تدقیقاتچی عالیم فاتح اوسلوأر طرفیندن نشر اولونموشدور]. بو منثور فلسفی اثرین مؤلیفی‌‌نین نسیمی اولا بیله‌جگینی دولاییسی ایله تصدیق‌له‌ین فاکتا رفیعینین «بشارت‌نامه»سینده ده راست گلینیر. شاعیر اوستادیندان بحث ائدرکن اونون ایکی اوسلوبدا یازدیغینی بو شکیلده دیله گتیریر:
نظم، نثریندن بیزه وئردین خبر،
بو ایشارت عقلی اولانا یئتر.
گؤروندوگو کیمی، رفیعی نسیمی‌‌نین نظم و نثر یارادیجیلیغینی ایلاهی عالمدن وئریلن خبر کیمی دَیرلندیریر. بو میصراع‌لاردا ماراق دوغوران دیگر بیر جهت ایسه شاعیرین نسیمی‌‌نین تکجه نظم دئییل، نثر یارادیجیلیغینی دا خاطیرلاتماسی‌دیر. حوروفی شاعیرین بو قئیدلری مورشیدی نسیمی‌‌نین آشاغی‌داکی میصراع‌لاری ایله یاخیندان سسلشیر:
مرا ز فضل الهی است دیده روشن
مرا ز نطق الهی زبان بود گویا
به مدحت ولی‌الله، به ذکر حی قدیم
به نظم و نثر مزین چو لولو لالا.
(منیم گؤزومون نورو ایلاهی‌‌نین فضلیندن‌دیر،
منیم دیلیم ایلاهی‌‌نین نیطقیندن آللاهین ولیسی‌‌نین (حض. علی نظرده توتولور. - س.ش.) مدحینده (و) حیّ و قدیم اولان آللاهین ذکرینده سؤز سؤیله‌ین اولوب،
پارلاق اینجی کیمی نظم و نثرله بزنمیشدیر).
ایلک دفعه اولاراق طرفیمیزدن تدقیقاتا جلب اولونان بو میصراع‌لار نسیمی‌‌نین فارسجا بیر قصیده‌سینده یئر آلیر و اونون تکجه منظوم دئییل، هم ده منثور اثر صاحبی اولدوغونا ایشیق توتور.
رفیعینین اثرلرینده یئر آلان بعضی فراقمنت‌لر هم ده نسیمی‌‌نین علمی ترجومه‌یی-حالی‌‌نین یازیلماسیندا دلیل کیمی ایستیفاده اولونور. بئله کی، اونون «بشارت‌نامه»ده مورشیدینی:
ناگهان اول رحمتی-فضلی-خودا،
اول عمادالدینی-سیرّی-مرتضی،
کیمی یاد ائتمه‌سی نسیمی‌‌نین آدی ایله باغلی چئشیدلی احتیمال‌لاری تکذیب ائد‌رک، عمادالدینی دوغرو سایماغا، همچینین اونون دینی اعتیقادی‌‌نین شیعه‌لیک اولدوغونو سؤیله‌مگه اساس وئریر.
حوروفی شاعیر رفیعینین «بشارت‌نامه»سینده یئر آلان «سروری-آفاق»، «امیرلمؤمین»، «قوطبی-عالم»، «پیشوایی-اهلی-دین» کیمی إپیتت‌لر نسیمی‌‌نین آرتیق ۱۴۰۹-جو ایله‌دک حوروفی‌لیک تریقتینده شئیخ‌لیک مقامینا چاتدیغینی گؤستریر. «سرور»، «امیر»، «قوطب»، «پیشوا» ایفاده‌لری‌‌نین هر بیری نسیمی‌‌نین همین عالی ایستاتوسونون پوئتیک ایفاده‌سی‌دیر و ایندی‌یه‌دک تدقیقات‌لاردا بو جهته دیقّت یئتیریلمه‌میشدیر.
اثرده نسیمی حاقیندا دئییلن:
اول بلادان آه و افغان ائتمه‌ین،
سؤیله‌ین اسراری پونهان ائتمه‌ین،
اول مسیحیوش سیاحت ائیله‌ین،
پرده‌سیز علمی-لدونّی سؤیله‌ین...
کیمی میصراع‌لاردا رفیعی مورشیدی‌‌نین گیزلی سیرّلری ایفاده ائتمک باجاریغی و همین گئرچکلیک‌لری آچیق سؤیله‌مه جسارتی قارشیسینداکی حئیران‌‌لیغینی بیلدیرمکله یاناشی، نسیمی‌‌نین حوروفی‌لیک تعلیمی‌‌نین تبلیغینده‌کی طرزی باره‌ده ده موعیّن تصوّور یارادیر. حوروفی شاعیر «اوْل مسیحیوش سیاحت ائیله‌ین» میصراعسی ایله شئیخی‌‌نین عؤمرونون سفرلرده کئچمه‌سینی و بو سیاحت‌لرین تبلیغی کاراکترلی‌لیگینی – حض. عیسی‌‌نین اؤلودیریلدن نفسی کیمی بو تعلیم واسطه‌سیله اینسان‌لارا یئنی حیات بخش ائتمه‌سینی وورغولاییر.
رفیعینین نسیمی‌یه رغبت و محبتی مورشیدی‌‌نین فضل‌اللها اولان موناسیبتینه چوخ بنزه‌ییر. او دا اؤز معنوی رهبرینی ایلاهی‌‌نین مقامینا یاخین گؤره‌رک، فردی و اوریژینال کاراکترلی بیر ایفاده‌دن ایستیفاده ائدیر: «نسیم‌الله». ایفاده‌‌‌نین بو شکلی «فضل‌الله » قلیبینده اولوب، رفیعینین اوستادینی ایلاهی حقیقت‌لر عالمین موژده‌چیسی کیمی گؤردوگونو آچیقلاییر. مثنوی‌‌نین آدی‌‌نین یئر آلدیغی ایلک بئیتین آردینجا گلن پارچادا دئییلیر:
اول صوبح-مسأنی، ای حکیم،
گلدی نسیم‌اله الرحمان‌الرحیم.
رفیعینین بو میصراع‌لاری اونون دیگر اثری اولان «گنج‌نامه»ده یئر آلان و بیر چوخ تدقیقات اثرلرینده سیتات اولاراق وئریلن آشاغی‌داکی بئیتله یاخیندان سسلشیر:
بولدوق چو نسیمینی نعیمین،
اولدو بیزه رحمتی رحیمین.
عومومیتله، حوروفی شاعیرین نسیمینی تکرار-تکرار «آللاهین رحمتی» کیمی تقدیم ائتمه‌سی دیقّتیمیزی جلب ائتدی. رفیعی یوخاری‌داکی بئیت‌لردن باشقا، «بشارت‌نامه»ده یئر آلان «ناگهان اول رحمتی-فضلی-خودا // اول عمادالدینی-سیرّی-مرتضی» میصراع‌لاریندا دا شئیخ شاعیری ایلاهی‌‌نین مرحمتی اولاراق وصف ائدیر. اصلینده «نسیم» و «رحمت»این (مرحمت) بو طرزده علاقه‌لندیریلمه‌سی‌‌نین ایسلامی عنعنه‌ده فیکری زمینی واردیر. بئله کی، ایسلامی دوشونجه‌یه گؤره، نسیم (سحر مئهی) یارادا‌‌نین یاراتدیق‌لارینا بیر مرحمتی‌دیر.
رفیعینین بو اثریندن نسیمی‌‌نین اونو تکجه حوروفی‌لیک تعلیمینه جلب ائتمه‌دیگی، هم ده تورکجه یازماغا تشویق ائتمه‌سی ده آیدین اولور:
پس ضروری اولدو تورکی سؤیله‌مک،
سؤیله‌دیم، بیر نئچه گون چکدیم امک.
رفیعینین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین داها بیر ماراق دوغوران جهتی اونون دیداکتیک اثر اولماقلا یاناشی، ترجومه خوصوصیت‌لرینه ده مالیک اولماسیدیر. بئله کی، شاعیرین فضل‌الله-ین اوچ اثریندن بعضی پارچالاری تورکجه نظمه چکمه‌سینی بیلدیرمه‌سی اونون اثرینی منظوم ترجومه‌لر کونتکستینده اؤیر‌نمگه اساس وئریر. تورکیه‌لی تدقیقاتچی عالیم ای.آریک‌اوغلو حاقلی اولاراق یازیر کی، رفیعینین «بشارت‌نامه»سی «جاویدان‌نامه»نین داها بیر ترجومه‌سی‌دیر. تدقیقات‌چی‌یا گؤره، بو مثنوی ترجومه اولماقدان آرتیق، تألیف-ترجومه گؤرونوشونه مالیک‌دیر. چونکی اثرده یئر آلان بئیت‌لردن آنلاشیلدیغی کیمی، اثر تام بیر «جاویدان‌نامه» ترجومه‌سی دئییل، فضل‌الله-ین چئشیدلی اثرلری‌‌نین بعضی بؤلوم‌لری‌‌نین نظمه چکیلمه‌سیدیر (ای.آریک‌اوغلو. فریشته‌اوغلو. جاویدان-نامه ترجومه‌سی: ‘عشقنامه (اینجه‌له‌مه-متن). یوزونجو ایل اونیورسیته‌سی سوسیال بیلیم‌لر انستیتوسو، دوکتورا تزی، وان، ۲۰۰۶، ص. ۳-۴). رفیعی فضل‌الله-ین حوروفی‌لرین نظرینده چوخ اؤن‌ملی اولان اوچ فارسجا اثریندن ترجومه-ایقتیباس‌لارا یئر وئردیگینی آشاغی‌داکی شکیلده ایفاده ائدیر:
«عرش‌نامه» سؤزلریندن بوندا وار،
ترجومه قیلدیم کی، قالا یادیگار.
...«جاویدان‌نامه» سؤزودور اکثری،
فهم ائدن اولور جاها‌‌نین مینبری.
هم «محبت‌نامه»دن یازدیم کلام،
اوچ کیتابیندان حاقین اولدو تامام.
گؤروندوگو کیمی، «بشارت‌نامه»نی رفیعی اؤزو فضل‌الله-ین اوچ کیتابیندان سئچمه ترجومه اولاراق دَیرلندیریر. یوخاری‌داکی بئیت‌لرده دئییلن‌لر رفیعینین فضل‌الله-ین فارسجا اولان هر اوچ اثریندن بهره‌له‌نمه‌سی و همین اثرلردن اخذ ائتدیکلرینی تورکجه‌ده اصلینه یاخین – ترجومه اولاراق دیله گتیرمه‌سی قناعتینی یارادیر. اصلینده موعاصیر ترجومه آنلاییشینا تام جاواب وئرمه‌ین، فضل‌اللها سیخ ایستینادلا یارانیب فورمالاشان همین اثر بو گونون «ترجومه» آنلاییشی باخیمیندان آنجاق شرطی آنلامدا ترجومه ساییلا بیلر.
تدقیقاتچی ف.اوسلوأره گؤره، رفیعی پراقماتیست (فایدالانماقلا ائدیلن) ترجومه اؤرنگی اولان «بشارت‌نامه»سینده عئینی ایله فریشته‌اوغلونون ائتدیگی کیمی فضل‌الله-ین اثرلریندن ان اساس مؤوضولاری احاطه ائده‌جک شکیلده فراقمنتار (قیسمی) ترجومه‌لر ائتمیش و بو ترجومه‌لرده ایختیاری شکیلده حرکت ائتمیشدیر. رفیعینین بو ترجومه طرزی حوروفی‌لیگین فوندامنتال مؤوضولارینی سئچیب بونلارین اساس‌لارینی آنلاتماق ایستگیندن ایره‌‌لی گلیر. آنادولودا یازیلان ایلک تألیف-ترجومه اثری اولدوغو اوچون حوروفی‌لیگین تمللرینی بو شکیلده آنلاتماق ایسته‌مه‌سی اولدوقجا طبیعی و یئرینده‌دیر. رفیعینین ائتدیگی ترجومه‌لرده‌کی سربست‌لیک‌لر منثور پراقماتیست ترجومه‌لرده گؤرولدوگو کیمی هم آچیقلاییجی، هم ده پروپاقاندا مقصدلی‌دیر. (باخ: ف.اوسلوأر فارسجادان تورکجه‌یه حوروفی متن ترجومه‌لری // اسکی تورک ادبیاتی چالیشمالاری - متنین حال‌لاری: عثمانلی‌دا تألیف، ترجومه و شعره، ایستانبول: کلاسیک یایین‌لاری، ۲۰۱۴، ص. ۳۶۷)
نسیمینی شخصاً تانییان و اونون خلیفه‌سی اولاراق، آنادولو و بالکان اؤلکه‌لرینده حوروفی‌لیگی تبلیغ ائدن رفیعینین هر ایکی اثری ادبیات، تصوّوف، فلسفی فیکیر و دیل تاریخی باخیمیندان ماراق دوغوران و اهمیت کسب ائدن اؤزللیک‌لره صاحیب‌دیر. «بشارت‌نامه» هم ده اورتا چاغ آذربایجان ترجومه صنعتی تاریخینده خوصوصی و فرقلی بیر مقاما صاحیب‌دیر. بو فرقلی‌لیگین گؤستریجیسی اونون، ف.اوسلوأرین ده موعین‌لشدیردیگی کیمی، پراقماتیست ترجومه کاراکترلی اولماسیدیر.
سوندا بونو دا بیلدیرملی‌ییک کی، رفیعینین هر ایکی مثنویسی، خوصوصیله «بشارت‌نامه»سینده فضل‌الله-ین نظری گؤروش‌لری‌‌نین ایجمالی و ساده‌لشدیریلمیش ایضاحی وئریلدیگی اوچون بو اثرلر هم ده حوروفی‌لیگین اؤیرنیلمه‌سینده سیخ-سیخ مراجعت ائدیلن قایناق‌لاردان‌دیر. حوروفی شاعیرین هر ایکی اثری‌‌نین دیگر حوروفی‌لیک متن‌لری، خوصوصیله ریساله‌لره نیسبتاً ساده دیلله یازیلماسی تبلیغی-تلقینی سجیه‌سیندن ایره‌‌لی گلیر. قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، حوروفی‌لیگین ایلک اثرلری فارسجا، اولدوقجا مورکب، عربجه چوخ‌سایلی ایقتیباس‌لار، حوروفی س سمبول -کودلاری ایله یوکلو متن‌لر اولدوغو حالدا، رفیعینین هر ایکی مثنوی‌سی‌‌نین دیلی ساده و آنلاشیقلی‌دیر. بونون باشلیجا سببی فارسجا و یا تورکجه‌‌‌نین حوروفی‌لیگی ایفاده ایمکان‌لارینا باغلی دئییلدیر. بو اوسلوب فرقلی‌لیگی‌‌نین باشلیجا سبب‌لری حوروفی‌لیگه ایلک دؤورلرده قوشولان‌لارین اینتللکتوال سوییه‌سی‌‌نین یوکسکلیگی، ایلک حوروفی‌لرین جدی تحصیل گؤرموش شخص‌لر اولماسی، حوروفی‌لیگین فضل‌الله-ین ساغلیغیندا قاپالی تشکیللات شکلینده فعالیتی، فضل‌الله‌‌دان سونرا ایسه خلیفه‌سی ابوالعلا و اونون واسطه‌سیله بو تعلیمه جلب اولونان نسیمی‌‌نین تعلیمه کوتلوی کاراکتر وئرمه جهدلری‌دیر.
«بشارت‌نامه»نین بدیعی دَیرینی و تأثیر دایره‌سی‌‌نین اولوب-اولماماسینی موعین‌لشدیرمک اوچون خوصوصی آراشدیرما آپاریلمالی‌دیر. ایندی‌لیکده یالنیز ۱۹-جو عصرین مشهور موتصوویف شاعیرلریندن میر حمزه سید نیگاری‌‌نین تورکجه دیوا‌‌نیندا «بشارت‌نامه» ایفاده‌سی‌‌نین یئر آلدیغینی و بونون رفیعینین اثرینه ایهام اولا بیله‌جگینی قئید ائتمکله کیفایت‌لنیریک. (نیگاری‌‌نین نسیمی و حوروفی‌لیگه موناسیبت‌لری باره‌ده آیریجا بیر مقاله‌میزده بحث ائتمیشیک: س.شیخی‌یئوا. سئیید نسیمی و میر همزه نیگاری: پوئتیک سؤزون سئیری // I. اولوس‌لاراراسی همزه نیگاری سمپوزیومو (۳۱ ماییس-۰۱ هازیران ۲۰۱۲، آماسیا). آماسیا، ۲۰۱۲، ص. ۳۲۳-۳۴۴).
بورایادک دئییلن‌لردن ده گؤروندوگو کیمی، نیسبتاً ایری‌حجملی و فلسفی-دیداکتیک مضمونلو ایلک آنادیللی مثنوی، ایلک نصیحت‌نامه و ایلک منظوم ترجومه اؤرنگی کیمی فرقلی بیر ایستاتوسا مالیک اولان «بشارت‌نامه»نین و اونون بیر سیرا بدیعی و فلسفی اؤزللیک‌لرینی داشییان «گنج‌نامه»نین علمی-تنقیدی متنی‌نین نشری، چوخ‌یؤنلو تدقیقی و علمی باخیمدان تفرّوعاتلی اؤیره‌نیله‌رک دَیرلندیریلمه‌سینه احتیاج واردیر. هر ایکی اثرده ۱۵-جی عصرین اوّل‌لرینده‌کی آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین ایسپسیفیک خوصوصیت‌لری قوروناراق، ادبی فاکتا چئویریلمیشدیر. بو باخیمدان رفیعینین بدیعی-فلسفی ایرثی‌‌نین ادبیاتشوناسلیق، دیلچیلیک و فلسفه تاریخی باخیمیندان تفرّوعاتلی آراشدیریلماسی مقصده اویغون‌دور.
کؤچورن: عباس ائلچین
سهراب طاهر - داها
سهراب طاهر
داها
دردی درد اولموشدو ائلینده منه،
آغلادیم بیر ناشی گولنده منه،
هئچ کس آغلاماسین اؤلنده منه،
من هئچ واخت،هچ زامان اؤلمه‌رم داها.
آزاد قارداشیم وار اونونلا خوشام،
من گرک ساحیلی ساحیله قوشام،
ایکی بؤلونمکدن ائله قورخموشام،
چؤپو ده ایکی‌یه بؤلمه‌رم داها.
دنیزلر دریالار منه دایازدیر،
ان درین بیر چای وار او دا آرازدیر،
منه گؤروش وئرین آزادلیق آزدیر،
گؤروشسم آیریلماق بیلمه‌رم داها.
عؤمرومدن غوربت‌لر، یادلار قووولسون
کئچمیشیم یییه‌سیز قالدی، قوی اولسون
آنجاق گله جگیم منیمکی اولسون
من اونو عؤمرومدن سیلمه‌رم داها
منیم سعادتیم هارداسا بیتدی،
او هاساد گلمیشدی، هاساد دا گئتدی،
منه نه ائتدیسه سعادت ائتدی،
بدباخت سعادته گولمه‌رم داها .
Alisher navoiy: Tuyuqlar
1
Yo rab, ul shahdu shakar, yo labdurur,
Yo magar shahdu shakar yolabdurur.
Jonima payvasta novak otqali
G`amza o`qin qoshig`a yolabdurur.
2
Javr o`qin jonimg`a soqiy yozmadi,
Vasl jomidin xumorim yozmadi.
Kilki qudrat sabz xatlar ishqidin
O`zga ish ollimg`a go`yo yozmadi.
3
Yo qoshingdin necha bir o`q ko`z tutay,
Otki, o`trusig`a aning ko`z tutay.
Necha ko`rgach o`zga mahvashlar qoshin,
Yangi oy ko`rgan kishidek ko`z tutay.
4
La`lidin jonimg`a o`tlar yoqilur,
Qoshi qaddimni jafodin «yo» qilur.
Men vafosi va`dasidin shodmen,
Ul vafo, bilmonki, qilmas yo qilur.
5
Bovujud ul yuz erur gulgunasiz
Kim, ko`runur ollida gulgunasiz.
Yuz qizilliq yo`qturur, ey ahli zuhd,
Toki munkirsiz mayi gulguna siz.
6
Charx tortib xanjari hijron bu tun,
Qo`ymadi bir zarra bag`rimni butun.
Tunga borib bizni behol aylading,
Ne balolig` yer emish, yo rab, bu tun.
7
O`tkali ul sarvi gulruxsoridin,
Yo`q xabar ul sarvi gul ruxsoridin.
Hajridin bog` ichra berur yodima
Qomatidin sarvu gul ruxsoridin.
8
Tig`i ishqing yorasidur butmagan,
Dardini har kimga aytib butmagan.
Hajr sahrosidur ohim o`tidin,
Anda gul yoxud giyohe butmagan.
9
Vah, qachong`a tegru ishqing kojidin
Ko`zuma har lahza o`t choqilg`usi.
Basdurur ko`nglumda ishqing, yoqma o`t
Kim, harorat ul ham o`tcha qilg`usi.
10
Ul pariy ishqida bu devonani
Eyki istarsen, kelib gulxanda ko`r.
Bir qadah ul gulni xandon ayladi,
Ey ko`ngul, nazzora qil, gulxanda ko`r.
11
Yog`di javrung o`qi hajring toshidek,
Qildi qon ko`nglum ichin ham toshidek.
Sochqali mohim ayog`ig`a sipehr,
Ko`z yoshimning la`lu durrin toshidek.
12
Naqsh tushmish ko`zda ul yoshim mening,
Uylakim, bormas buyon yoshim mening.
Komim o`lmoqdur habibimdin yiroq,
Gar xud o`lsun Xizrcha yoshim mening.
13
Necha dedim ul sanamg`a bormag`in,
Qilmadi ul tark oxir bormag`in.
Munchakim xudroyliq ko`rguzdi ul,
Aql hayrat qildi, tishlab bormag`in.
14
Olmani otti nigorim, "ol",-dedi
"Olma birla bu ko'ngilni ol",-dedi
So'rsam ersa olamsini rangini
"Olma rangin ne so'rursan, ol",-dedi
15
Pardani ruxsorasidan olmangiz,
Nohaq o'lturdi meni shul olmangiz;
Gar anoristong'a sunsa ilgini,
Aytur: - Ul tursun,amonat,olmangiz!
