ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیمیلّی منلیک و ایستیقلال دویغولاری‌نین آلوولو ترجومانی
میلّی منلیک و ایستیقلال دویغولاری‌نین آلوولو ترجومانی
رامیز قاسموف
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوسنت، آمعا ناخچیوان بؤلمه‌سی‌نین امکداشی
آذربایجان و تورک دونیاسی ادبیاتینین گؤرکملی سیمالاریندان اولان احمد جوادین (1892-1937) یارادیجیلیغی میلّی دؤولتچیلیگین، او جومله‌دن، خالق جومهوریتی‌نین ترنّومو باخیمیندان چوخ زنگین و دَیرلی‌دیر. ادامه مطلب ...
کلاسیک اؤزبک شاعیرلری : یاشام و یارادیجی‌لیقلاری
کلاسیک اؤزبک شاعیرلری :
یاشام و یارادیجی‌لیقلاری
- دوُربک (15.نجی عصر)
- آتایی (15.نجی عصر)
- سکّاکی (15.نجی عصر)
- یوسف امیری (15.نجی عصر)
- گدایی (15.نجی عصر)
- توردی (17.نجی عصر)
- عمرخان (18.نجی عصر)
- گولخانی (19.نجی عصر)
- فرقت (19.نجی عصر)
- بیانی (19.نجی عصر)
- مقیمی (19.نجی عصر)
میلّی ایستیقلالیمیزین آلوولو شاعیری:خلیل رضا اولوتورک
میلّی ایستیقلالیمیزین آلوولو شاعیری:خلیل رضا اولوتورک
بوتون زامان‌لاردا سؤزون قودرتی، حؤکمو بؤیوک اولوب. مقامیندا سسله‌نیشی ایله کؤنول‌لر نورا بویانیب، عالم گولشنه دؤنوب، آیدین، ایشیقلی صاباح‌لارا دوغرو یول باشلاییب...
هر شئیدن اوجا، دَیرلی اولان، دوشونجه‌یه حاکیم کسیلن سؤز گؤی قورشاغی‌نین رنگلری کیمی چوخ‌چالارلی‌دیر. صنعتکارلار یاراتدیقلاری اثرلرینده کیملرینسه معنوی دونیاسینی، طالعیینی، اوبرازینی سؤزون رنگلریله ائله تصویره آلیر کی، اونلاری سئومه‌مک، یاخینا آلماماق مومکون‌سوزدور. البتّه کی، تصویر و بنزتمه‌لرین دویغوسال‌لیقلا ایفاده‌سینده سؤزون یئری علیحده‌دیر.
اوندا دا اولا سؤز حقیقی معنادا صولحو، امین-آمان‌لیغی، خالقین آزادلیق آرزولارینی، ایستیقلالینی، میلّی منافعیینی و معنوی دَیرلرینی ایفاده ائتمیش اولسون. فیطری ایستعدادین، داغ شلاله‌سی تکی جوشقون بیر احتیراسلا آخان یارادیجی‌لیق عشقی‌نین وطنپرورلیک، یوردسئورلیک سئوگیسیله دوپ‌دولو اولان صنعت صاحیب‌لری‌نین آمالی بئله بیر عولوی حیسّ‌لرله سوسلننده خالق معنوی اوجالیغین، راحات‌لیغین، غلبه باهار طراوتی گتیرن گولزارلیغین ایچینده اولار. بوتون بونلاری بؤیوک صنعتکارلیقلا، بدیعی تفکّورون ایشیغیندا اوبرازلی شکیلده، هم ده خالقین میلّی غورورونو، موستقیل‌لیک دویغولارینی اوجادان-اوجا سؤزون قودرتیله ایفاده ائده بیلمک مهارتی ده هر کسه نصیب اولمور.
بو فیکیرلرین ایشیغی دوشونجه‌می 100 ایلدن ده بیر قدر اوزاق‌لارا چکیب آپاریر. هانسی کی، ح.ب.زردابی، م.ف.آخوندوفدان باشلامیش، خالقی غفلتدن اویاتماق، ساوادسیزلیغا، مدنی گئری‌لیگه قارشی موباریزه‌نین، معنوی دَیرلرین، وطنپرورلیک دویغولاری‌نین فورمالاشماسی و ایجتیماعی شوعورا تاثیری یولوندا موباریزه‌نی گئنیشلندیرمک بیر آمال اولاراق مونوّر اینسانلارین قلبینی چولغامیش، عومده وظیفه‌سی اولموشدور. میلّی موجادیله‌نی یایماقدان اؤترو 19. عصرین سونلاری و20. عصرین اوّل‌لری‌نین میلّی اویانیش دؤورونده م.شاهتاختلی، ج.محمدقولوزاده، ع.ف.نعمان‌زاده، ع.حسین‌زاده، او.حاجی‌بیگوف و دیگر معاریفپرور ضیالی‌لار دوغما آنا دیلیمیزده یاراتدیقلاری مطبوعاتدا اؤز فیکیرلرینی بیر توخوم کیمی سپمگی واجیب ساندیلار. و بئله‌لیکله، بؤیوک بیر معاریفچی نسیل – موللانصرالدینچی‌لر، فویوضاتچی‌لار میلّی دیرچلیش ایشیغیندا اؤز فیکیر و آمال‌لارینی بیر وطنداش غئیرتیله یایماغا باشلادیلار. بو یولدا تعقیب‌لر، سوء-قصدلرله اوزلشسه‌لر ده، میلّی مفکوره‌نی خالقا آشیلاماقدان چکینمه‌دیلر. و زامانی اوچون نه قدر چتین ده اولسا بونلارا موعین معنادا نایل اولا بیلدیلر. بونون آردینجا خالقی آزادلیغا، موستقیل‌لیگه آپاران یول‌لاردا موجادیله ائدن وطنپرور ضیالی‌لار، ایجتیماعی-سیاسی خادیم‌لر بؤیوک فداکارلیق و عزمکارلیقلا شرقده ایلک موسلمان دؤولتینی، پارلمانینی، آزاد و موستقیل آذربایجان دموکراتیک جومهوریتینی قوردولار (1918-1920). جمعی 23 آی یاشایان و بولشویک‌لرین غصبکارلیغی ایله دئوریله‌رک، عؤمرو یاریدا بیتن جومهوریتین قوروجولاری، غئیرتلی وطن اوغول‌لاری آز بیر واختدا قارشی‌یا قویدوقلاری بؤیوک وظیفه‌لری موستقیل‌لیک عشقی‌نین گوجو، قودرتیله حیاتا کئچیرمگه نایل اولدولار. بو گون هر بیریمیز دؤولتچی‌لیک تاریخیمیزین بیر شرفلی صحیفه‌سی اولان آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولاری‌نین بؤیوک فداکارلیغی ایله غورور دویوروق.
بو یئرده اؤتن عصرین آخیرلاری میلّی اویانیش دؤورونون تاریخی‌لیک و موعاصیرلیک باخیمیندان عنعنه‌وی و یئنی معنا کسب ائدن موستقیل‌لیگین برپاسی و خالقین آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌لرده تهدیدلره محل قویمادان میلّی موجادیله‌نین اؤنونده گئدن آیدین‌لاریمیزی، وطن عاشیق‌لرینی گؤز اؤنوندن کئچیریرم. و بو میلّی-معنوی دویغولاری یاشادیغیمیز ایندیکی آنلاردا، 70 ایلدن سونرا اونون برپاسی یولوندا آپاریلان موباریزه‌ده م.ا.رسول‌زاده‌نین و سیلاحداش‌لاری‌نین آذربایجانچیلیق مفکوره‌سیندن قور آلان، موستقیل‌لیک آمالینی روحوندا، وارلیغیندا بیر مشعل کیمی داشییان میلّی ایستیقلال شاعیری خلیل رضا اولوتورکو خاطیرلاییرام. خالقی شوروی ایمپریاسی‌نین جایناغیندان قورتارماغا، اؤز طالعیینی اؤزو حلّ ائتمگه سسله‌ین، وطنپرورلیک عشقی، ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی، پوئتیک اینجیلری ایله یادداشیمیزا نور چیله‌ین آزادلیق عاشیقی هر زامان غورور دویدوغوموز ادبی شخصیت‌دیر. او، بوتون یارادیجیلیغی بویو، علی‌الخصوص دا اؤتن عصرین 80-جی ایل‌لریندن باشلامیش میلّی موجادیله‌ده اؤزونون عقیده‌سی، ایدئولوژی موباریزه‌سی، سؤزونون قودرتیله هر بیر آذربایجانلی‌نین حافیظه‌سینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولاری‌نین واریثی کیمی یاشاییر. خلیل رضا اولوتورکون یارادیجیلیغی باشدان-باشا خالقین آزادلیغی، وطنپرورلیک دویغولاری، موستقیل‌لیک آرزولاری، ایستیقلالی ایله سوسلنمیش، میلّی-بشری آمال‌لار ایله ایفاده اولونموشدور.
خلیل رضا اولوتورکون یارادیجیلیغینی مؤوضوسونا گؤره 3 مرحله‌یه بؤلمک اولار:
1. شوروی دؤورو.
2. میلّی-آزادلیق حرکاتی‌نین مئیدان دؤورو.
3. موستقیل‌لیک دؤورو.
خلیل رضانی میلّی موجادیله‌یه آپاران آزادلیق آرزولاری یارادیجیلیغینین ایلک دؤورلریندن، بیرینجی مرحله‌سینده پؤهره توتموش، گؤیرمیش، قلبینی، روحونو سارمیشدی. آذربایجانچیلیق مفکوره‌سینه، خالقینا بوتون قلبی، ایجتیماعی شوعورو ایله باغلی اولان شاعیرین باغریندان قوپان میصراع‌لاری بیر جنگاورین آزادلیغا سسله‌ین مارشینا بنزه‌ییردی. او، قلبی وطن و خالق اوچون چاغلایان بیر وطنداش کیمی، هله گنجلیگیندن اؤلکه‌سینی آزاد، موستقیل گؤرمک ایسته‌ییردی. واختیله خالق جومهوریتی‌نین یوکسلتدیگی بایراغین ائندیریلمه‌سی ایله هئچ وجهله باریشمیر، اونون یئنیدن یوکسله‌رک باشیمیزین اوستونده دالغالانماسینی گؤرمک آرزوسو ایله یاشاییر، سسی‌نین-سؤزونون گوجو، قودرتیله موباریزه آپاریردی. شاعیر بیلیردی کی، بو موباریزه‌نین تملینده اونون میلّی وارلیغی‌نین، کیملیگی‌نین، ایفاده‌سی اولان آنا دیلینین قورونماسی، یاشادیلماسی قایغی‌لاری دایانیر. 1962-جی ایلده یازدیغی "آنا دیلی" شعیرینده واختیله دیلیمیزین باشینا اویون آچان‌لارا، اونو اؤلدورمگه، محو ائتمگه جهد ائد‌ن‌لره قارشی عوصیان ائدیر، اؤز ایچیمیزده ده دیلیمیزین قدرینی بیلمه‌ین‌لره، اونو قورومایان‌لارا قارشی سانکی قلمیندان میصراع-میصراع اود ساچیردی:
کیم قورویا بیلمه‌ییرسه
اؤز یوردونو، یوواسینی،
اودماسین یورد هاواسینی.
کیم قورومور اؤز دیلینی،
ایتسین منیم گؤزلریمدن ایلیم-ایلیم،
او ساحیلی بو ساحیله بیرلشدیرن
پولاد کؤرپوم، قیلینجیم‌دیر،
گونشیم‌دیر منیم دیلیم!
شاعیر بیلیردی کی، وطن غصب ائدیلنده اونو آزاد ائتمک مومکون‌دو، لاکین دیل غصب اولوناندا بو، میلتین، خالقین محوی‌دیر. بو، خلیل رضانی همیشه دوشوندورور، ناراحات ائدیردی. دیلدن باشلامیش، وطنی بوتؤو، آزاد گؤرمک، مدنیتیمیزین، ادبیاتیمیزین مین‌ایللره سؤیکنن تاریخینین یاشادیلماسی اوغروندا میلّی موجادیله‌یه قوشولماق اونون حیات آمالی اولموش، بو یولدا بیر آن دا اولسا، سؤز-قلم موباریزه‌سیندن چکینمه‌میشدیر. ائله بونا گؤره ده شاعیر روس ایمپریاسی‌نین آغیر رژیمینده قلب چیرپینتی‌لاری، هیجان‌لار ایچینده یاشامیش، تعقیب اولونموش، بعضاً تکلنمیش، حیاتین آغیر سیناق‌لاری قارشیسیندا اولموشدور. لاکین بونلار اونو قورخوتمامیش، عقیده‌سیندن دؤنمه‌میش، آزادلیق‌سئور روحو اونو دایم موباریزه مئیدانیندا بیر جنگاور کیمی دؤیوش‌لره سسله‌میشدیر. شوروی دؤورونده یازدیغی شعیرلری بیرباشا، هم ده متن‌آلتی ایفاده‌لرله اینتیشار ائدیردی. یوزایل‌لر بویونجا خالقین آزاد، موستقیل یاشاماق ایستگی‌نین تشنه‌سی اولان آیدین‌لارین آرزولاری قرینه لرین آشیریم‌لاریندان کئچه‌رک وطن سئودالی مجنون شاعیرین میصراع‌لاریندا یئنیدن بوی گؤستریردی. آرتیق سکسنینجی ایللر میلّی اویانیشین ایجتیماعی شوعورلاری سیلکله‌دیگی بیر واختدا خ.رضا اؤز حاقینی مودافیعه ائتمک، آزادلیق آرزولارینی گئرچکلشدیرمکدن اؤترو خالقی موباریزه‌یه سسله‌ییر، اودلو-آلوولو شعیرلری، چیخیش‌لاری ایله بو حرکاتین اؤنونده گئدیردی. او، اوزونو بوتون آذربایجانا توتوب وار سسی ایله هایقیریردی:
سورونموسن ایکی عصیر،
اؤولادلارین اسیر-یئسیر،
نه غم، آدین چکیلنده
یاد هله ده زاغ-زاغ اسیر.
... سن جان دئدین، چور دئدیلر،
حاقینی باسیب یئدیلر.
پاک، موقدّس تورپاغینی
پارچالاییب چئینه‌دیلر.
او قوردلارا سن وئرمه جان،
قالخ آیاغا، آذربایجان!
... دمیر-بتون قاپی‌لاری
تای-تای آچان، شؤعله ساچان
یئر تیتره‌دن، گؤی گورلادان،
اولدوزلاری اؤپوب-قوجان،
نه یارالی، نه یاریم‌جان،
بیزه نفس، بشره جان -
قالخ آیاغا، آذربایجان!
میلّی-آزادلیق حرکاتی‌نین مئیدان دؤورو یارادیجیلیغینین یئنی بیر مضمون، میلّی-بشری ایدئیا-ماهیت کسب ائتمه‌سیله بؤیوک تاثیر گوجونه مالیک ایدی. خ.رضانین شعیرلری دوشمنه اود پوسکورور، میلتی اؤز آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌یه سسله‌ییردی. اونون سؤز موباریزه‌سی بیر اوردونون گوجوندن ده قودرتلی ایدی. هر بیر آذربایجان وطنداشی آزادلیق مئیدانیندان باشلامیش، بوتون ییغینجاق‌لاردا، دسته حالیندا ائولرده بئله، اونون شعیرلری‌نین تاثیری ایله جوشور، خالقین آزادلیق آرزولاری‌نین گئرچکلشمه‌سی یولوندا بیرلشیردی.
دؤیوشوم قبره تک داوام ائده‌جک
سئویندیرمک اوچون یوردو، بشری.
دمیری دوغرایان پولاد قایچی تک
منیم هر آددیمیم شری کسه‌جک.
- دئین شاعیر بوتؤو عقیده‌سی، بدیعی سؤزونون گوجو ایله موباریزه آپاریردی. بو ایدئیا و مضموندا اولان بیر چوخ اثرلری اونون سکسنینجی ایل‌لرین سونلاریندان باشلامیش، موستقیل‌لیک اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌نین عکس-صداسی ایدی. بو دؤور یارادیجیلیغی شاعیرین هم ده مداح‌لیغی، روشوتخورلوغو، وظیفه‌پرست‌لیگی ایفشا ائتمه‌سیله کاراکتریک‌دیر. روس اوردوسونون، قیرمیزی غصبکارلارین اؤلکه‌میزده تؤرتدیگی قیرغین‌لار، 1990-جی ایل فاجیعه‌سی شاعیرین حیاتینی فیرتینایا دؤندرمیشدی. بو موباریزه‌ده او، بوتون ساغلاملیغینی ایتیرسه‌ده، سون گوجونه‌دک میلّی ایستیقلال اوغروندا ساواشین اؤنونده گئتمیش، خالقین ایجتیماعی شوعورونون فورمالاشماسینا، آزادلیق موباریزه‌سی‌نین اورکلرده سونسوز بیر محبتله چاغلاماسینا بؤیوک تاثیر گؤسترمیشدیر. آزادلیق جارچیسی اولاراق باش مئیداندا، گنجلر آراسیندا ائتدیگی آلوولو چیخیش‌لاری، اود ساچان شعیرلری و موستقیل‌لیگیمیزین ایلکین دؤورونده یازدیغی اثرلری، بوتونلوکده بدیعی یارادیجیلیغی، پوبلیسیستیک فعالیتیله خالقین موباریزه یولوندا مایاک ایدی. قودرتلی، جوشقون چایا بنزر سسی ایله خالقین روحونو آلوولاندیریردی:
بیز تورکوستان ائل‌لری‌ییک،
غئیرت، قودرت سئل‌لری‌ییک.
داشناک‌لاری قووان بیزیک،
دار گؤزلری اووان بیزیک.
یئتر مئیدان سولادیلار،
یوردوموزو تالادیلار.
باکی‌میزی عزیزله‌یک.
عقرب‌لردن تمیزله‌یک!
شؤعله وئرسین بو لعل، مرجان
ائرمنی‌سیز آذربایجان!
و او زامان شاعیرین سسینه مینلرله، میلیونلارلا وطن سئودالیسی سس وئردی. بو دؤورده موباریز چیخیش‌لارینا، مئیدانی آزادلیق روحو ایله دالغالاندیردیغینا گؤره لفرتووا زیندانینا آتیلسا دا، سندلی-ثوبوتلو گونده‌لیک یازی‌لارینی ایشیق اوزونه چیخاردی، میلتین ایستیقلالینا یئتدی. بو، هر اینقیلابچی شاعیره قیسمت اولمور. صد حئیف کی، ایستیقلالیت اوغروندا قیلینجدان کسرلی میصراع‌لاری ایله دؤیوشوب، موباریزه آپارمیش آزادلیق عاشیقی ایستیقلال شاعیری اولماسینی رسماً تصدیقلهین ایستیقلال اوردِنی ایله تلطیف اولونماسینی گؤره بیلمه‌دی. آما نه غم، شاعیر اؤزونون و سؤزونون ابدی اولاجاغینا بوتون وارلیغی، شوعورو ایله اینانیردی. بو وطنه، خالقینا، مین‌بیر برکتلی تورپاغینا باغلی‌لیقدان قایناقلانیردی. ائله بونا گؤره ده دئییردی کی:
اودور، یانیر دان یئری...
آددیملا گونشله تن.
تورپاقدان باشلانمیر، یوخ،
کیشی قانینداکی غئیرت سئلیندن،
سندن باشلانیر وطن.
مندن باشلانیر وطن!
بو گون شاعیرین ساغلیغیندا و اؤزوندن سونرا نشر اولونموش چوخ‌سایلی کیتاب‌لارینا نظر یئتیریب، هر بیری ایله آیریجا تانیش اولاندا بو وطن اوغلونون، ایستیقلال شاعیری‌نین ایچیندن بیر وولکان کیمی پوسکورن اثرلرینین قودرتینه حئیرت ائتمه‌یه بیلمیرسن. 1957-جی ایلده نشر اولونموش "باهار گلیر" ایلک شعیرلر کیتابیندان باشلامیش، "سئون گؤزلر" ، "محبت داستانی" ، "هارا گئدیر بو دونیا" ، "داشدان چیخان بولاق" ، "مندن باشلانیر وطن" ، "داوام ائدیر 37" ، "من شرقم" ، "تورکون داستانی" ، "من اونسوز دا ابدی‌یم" ... اوست-اوسته 100-ه یاخین توپلودا هانسی ایدئیالاری، حیکمت‌لری احاطه ائدن مؤوضولار ایفاده اولونماییب! طبیعته، اونون یاراتدیغی گؤزل‌لیک‌لره حئیران‌لیق، میلّی ثروتیمیز اولان دیلیمیزه، مدنیتیمیزه، عادت-عنعنه‌لریمیزه، ان باشلیجاسی، وطنه، اینسانا محبت، خالقین آزادلیق، موستقیل‌لیک آرزولاری‌نین گئرچک ایفاده‌سی اولان موباریزه‌لر تاریخی، خوش گونلریمیزین وصفی اثرلرینین آنا موتیوینی تشکیل ائدیب. بوتون بونلارلا یاناشی، اَیری‌لری، وطنی ساتانلاری، قورخاق‌لاری، منصب‌پرست‌لری و بو قبیلدن بوتون ناقیض‌لیک‌لری قیلینجدان ایتی سؤزونون قودرتی ایله کسیب-دوغراییب.
خلیل رضانین یارادیجی‌لیق دیاپوزونو او قدر گئنیشدیر کی، ایندیکی مقامدا اونلاری بیر آرایا گتیرمک، عومومی‌لشمیش فورمادا بئله، هر بیریندن بحث ائتمک اولدوقجا چتین‌دیر. بو اثرلر یارادیجی‌لیغین بوتون مرحله‌لری‌نین مؤوضوسونا، ایجتیماعی-سیاسی توتومونا، وطنداشلیق مؤوقعیینه، بدیعی-پوئتیک ثیقلتینه، عوموماً بیر سیرا پرینسیپ‌لرینه گؤره هله نئچه-نئچه تدقیقات اثرلرینین پرِدمِتی اولاجاقدیر. بو یارادیجی‌لیغین احاطه ائتدیگی نؤوع‌لرینه گلینجه، قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، شاعیرین ایستعدادی اونا ادبی فعالیتین بیر چوخ ساحه‌لرینده قلم ایشلتمگه ایمکان وئرمیشدیر. بونلارین سیراسیندا بدیعی اثرلری، ترجومه کیتاب‌لاری، علمی اثرلری، مونوقرافیالاری، علمی-تاریخی گونده‌لیک‌لری، بونلارین دا اوزرینه اؤلوموندن سونرا وفالی عؤمور-گون یولداشی فرنگیز خانیم اولوتورکون نشر ائتدیردیگی 63 آددا کیتابینی، چاپ اولونموش و اولونمامیش گونده‌لیک‌لرینی ده علاوه ائتسک، بو یارادیجی‌لیق یولونون نه قدر زنگین، چوخ نؤوعلو و چوخ‌ژانرلی اولدوغوندان حئیرت‌لنمه‌یه بیلمریک. خلیل رضا یارادیجیلیغینین ان ثباتلی تدقیقاتچی‌لاریندان اولان، بیر چوخ کیتاب‌لاری‌نین رداکتورو، اؤن سؤزون مؤلیفی، فیلولوژی علم‌لری دوکتورو، پروفسور علی‌زاده عسگرلی شاعیرین 80-جی ایللر یارادیجیلیغیندان بحث ائده‌رک یازیر: " 198-جی ایل‌لرین شعیرلری معنوی دَیرلری، هومانیست کئیفیت‌لری ایله سئچیلیب. صنعتکارین هومانیزمی موعاصیر شراییطده آزاد، موستقیل و دموکراتیک کئیفیت‌لر قازانیب، معنوی-تاریخی، قان-ایدراک یادداشی ایفاده ائدیب.
خلیل رضا روحون ابدیتینی، حیاتینی قبول ائتمکله اصلینده، میلّی شخصیت‌لرین یاشاری‌لیغینی، دئمه‌لی، میلّی عنعنه‌نی تصدیق ائدیر، اونلاری خالقین یاشاتماسینی آرزولاییر.
خلیل رضانین یارادیجیلیغیندا اؤتری بیر هوس، عادی اووقاتلا یازدیغی بیر میصرایا، سطره بئله راست گلمک مومکون دئییل. او، هر آچیلان صاباح‌لارین بیر-بیریندن فرقلنمه‌ین عادی حیات طرزینده طبیعت حادیثه‌لریندن، بیر ظریف چیچگیندن، سیسقا اوتوندان، خیرداجا داشیندان و البته کی، اوستوندن اون‌ایل‌لیک‌لر اؤتسه ده، ایلک گنجلیک ایل‌لریندن بوتون وارلیغینی سارمیش سئوگیسیندن، دویغولاریندان دا دؤیوشکن روحلو بیر شاعیر اولاراق سؤز آچیر. بعضاً لیریک "من" اؤزونون ده دوننیندن بو گونونه یئتدیگی موباریز حیاتینا کناردان باخاراق حئیرتینی گیزله‌ده بیلمیر. یعنی موباریزه‌لر ایچره کئچن عؤمرونده صاف، عولوی حیس‌ّلرین بیر قانادی اولان سئوگیدن (البته‌کی، بو سئوگی ایلک اولاراق وطندن، آنا تورپاقدان باشلاییر!) ده قاینار طبعلی، گورسسلی بیر عاشیق تکی دانیشیر. و فیکرین ایفاده طرزی ده اونو تلقین ائدیر کی، حیاتدا هئچ بیر ایستگه، آرزویا اورگینده ایشیق، آرزو و بو آرزویا عاشیق تک باغلی اولمادان یئتمک اولماز. سئوگی، صاف نیت بوتون موشکول‌لرین آچاری، کئچیلمز سدلرین جسارتله، مردلیکله قطع اولونموش آشیریملی یول‌لاری‌دیر. موباریزه یه گئدن یولدا، یئتیشیب فورمالاشماسیندا صاف عشقی‌نین، اینجه دویغولارین اونا قول-قاناد، یئنی گوج، جوشقون بیر احتیراسلا یاشاماق، موباریزه آپارماق عزمی آشیلادیغینی "یالنیز سنین عشقینله" شعیرینده خلیل رضا گؤرون نئجه بیر ظریف‌لیکله ایفاده ائتمیشدیر:
... من دمیر قایالارین آلتیندا
بیر بولاقدیم.
نه جور قیردیم قایانی،
سوروش بس نه جور آخدیم؟
من ظریف بیر زوغ ایدیم، اوسته بئش،
اون تومورجوق.
نه جور بارلی باغ اولدو، او اینجه زوغ، او جوجوق؟
من دونن بیر گؤی بوداق، بو گون باشی قارلی داغ...
نه جور قالخیب اوجالدیم؟
سنین عشقینله آنجاق!
سنین عشقینله آنجاق!
خلیل رضا آز یاشادی، لاکین آزادلیق عاشیقی اولاراق قلبینده عومان‌لارا سیغمایان وطن و خالق سئوگیسی ایله دوپ‌دولو بیر عؤمور یاشادی. 1994-جو ایلین 22 ژوئن‌یندن سونرا اؤزو دئدیگی کیمی، ابدی عؤمرو باشلادی. میلتینی، وطنینی سئون بیر اینسان کیمی حیاتدا ان شیرین نعمت اونون اوچون آزادلیق ایدی. اؤزو ده بوتؤو و ابدی اولان بیر آزادلیق!
آزادلیغی ایسته‌میرم ذره-ذره،
قرام-قرام!
قولومداکی زنجیرلری قیرام گرک،
قیرام، قیرام!
آزادلیغی ایسته‌میرم بیر حب کیمی،
درمان کیمی
ایسته‌ییرم
سما کیمی،
گونش کیمی،
جاهان کیمی!
چکیل، چکیل، ائی غصبکار،
من بو عصرین گور سسی‌یم!
گرک دئییل سیسقا بولاق،
من عومانلار تشنه‌سی‌یم!!!
- دئین شاعیرین آزادلیق هارایی کیمی سسلنن میصراع‌لاری مینلرله، میلیونلارلا اینسانلارین قلبینی اهتیزازا گتیردی. اونون میلّی آزادلیق ایدئیالارینی ترنّوم ائدن یوزلرله اثرلری ادبیات تاریخیمیزین بیر شانلی صحیفه‌سی‌دیر. خلیل رضا حقیقی معنادا میلّی ایستیقلال شاعیری کیمی خالقین ادبی یادداشی‌نین گونشی‌دیر.
یازان: شفق ناصر
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجانین شبستر شهرینده دونیایا گلیب، 16 ایل تورکیه‌ده-ایستانبولدا یاشامیش میرزه معجز شبستری (1873-1934) گنج یاشلاریندان دونیوی و دینی علم‌لرله یاخیندان تانیش اولموشدور. تخمیناً 1904-1905-جی ایل‌لرده ایستانبولدان گونئی آذربایجانا-شبستره دؤنن معجز وطنینده کی جهالته، نادان‌لیغا، میلّی روح‌سوزلوغا دؤزمه‌یه‌رک، بو دؤوردن اعتیباراً یالانچی روحانی‌‌لره، ظولمکار مأمورلارا و عیرقچی آریانچی‌لارا قارشی موباریزه آپارمیش، اؤز تعبیرینجه دئسک، آنا دیلینده میلّی معاریفچی روحلو " نؤوحه خوانلیغ "-ا باشلامیشدیر. او،1933-جو ایلده شبستردن شاهرود شهرینه سورگون ائدیلمیش و بیر ایل سونرا دا بورادا وفات ائتمیشدیر.
شبستری میلّی-معاریفچی روحلو "نؤوحه خوانلیغ"-یندا تورکلوگون و آذربایجانچی‌لیغین شووینیست ایرانچی‌لار طرفیندن آشاغیلانماسینا اعتیراض ائده‌رک یالنیز مودافیعه اولونماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، عئینی زاماندا آذربایجان تورکلرینین میلّی حاقلاری‌نین برپاسینی کسکین بیر دیلله قاجارلار و پهلوی‌لر حاکیمیت‌لریندن طلب ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، اونون قاجارلارلا پهلوی‌لردن طلب‌لری آراسیندا خئیلی درجه فرق وار. چونکی اونلاردان بیری، یعنی قاجارلار تورکلوگونو اونوتدوروب فارس‌لاشماغا اوز قویدوغو حالدا، پهلوی‌لر تورکلرین بوتون وارلیغینی اینکار ائده‌رک اونون آسیمیله‌سینه جان آتان آشیری عیرقچی بیر رژیم ایدی.
او، هر شئیدن اول آنلاییردی کی، قاجارلار دؤولتینی تورک سولاله‌سی ایداره ائتسه ده، فاکتیکی اولاراق بورادا داها چوخ ازیلن‌لر و جهالتین قوربانی اولان‌لار دا تورکلردیر. اوسته‌لیک، قاجارلار دؤولتی‌نین باشیندا دایانان‌لارین چوخو تورکلوگو گئری‌لیک، وحشی‌لیک کیمی باشا دوشوب، تورک دیلینده دانیشماغی بئله، اؤزلرینه عیب حساب ائدیرلر. او، یازیردی:
دونن شعر ایله بیر نامه آپاردیم شاهی-ایرانه،
دئدی: " تورکی نمی‌دانم، مرا تو بچّه پنداری؟ "
اؤزو تورک اوغلو تورک، آما دئییر تورکی جهالت‌دیر،
خودایا، موضمحیل قیل تختیدن بو آلی-قاجاری!
اومیدین کسمه معجز، یاز آنان تعلیم ائدن دیلده
گزر بیر ارمغان تک دفترین، بیل چین و تاتاری!
بو جور میلّی معاریفچی روحلو شعیرلری ایله معجز قاجارلارین باشیندا دوران‌لارا سرت بیر فورمادا تورکلوک‌لرینی خاطیرلادیر، اونلاری غفلت یوخوسوندان اویاداراق تورکلوگه-تورک کیملیگینه، تورک دیلینه، تورک مدنیتینه آرخا چئویرمکدنسه، اونا دایاق اولماغا، اؤلکه‌نی، او جومله‌دن هر واخت تورکلوگون معبدگاهی اولموش آذربایجانی برباد حالدان آباد حالا گتیرمگه چاغیریردی. او، یازیردی:
او زامان خالق شادیمان اولاجاق
کی، وطن مادری-زبان اولاجاق.
اوندا تهرانلی نگران اولاجاق
اهلی-آذربایجانه، اینشاللاه!
او، شعیرلرینده داها چوخ محمدعلی شاه قاجارلا احمد شاه قاجاری تنقید ائتمیشدیر. مثلا، شبستری‌نین محمدعلی شاها اولان نیفرتی مشروطیتی لغو ائدیب مجلیسی-میلّینی توپا توتدورماسی ایدی:
باغلادی مجلیسی-شورانی توپا محمدعلی،
دوشدو اؤز جانینا آخیر شرری، من نئیله‌ییم!
محمدعلی شاهین یئرینه تاختا اوتوردولان احمد شاه قاجاری ایسه او، سریشته‌سیزلیکده، معناسیز و دوشونجه‌سیز حیات سورمکده، وطن و میلّت قایغیسیندان اوزاق اولماقدا ایتّیهام ائتمیشدیر. شبستره گؤره، میلّت قان آغلارکن سولطانین آنجاق یئمک‌لردن، موسیقیدن ذؤوق آلماسی و اوروپا مهمانخانالاریندا کئف-داماقلا یاشاماسی قبول‌ائدیلمز بیر حالدیر:
اهلی-خیبره قویدولار قانتاره، شاهی چکدیلر،
اللی باتمان استخوانی گلدی، یوز باتمان اتی...
میلّت آغلارکن، او سازو-سوز ایله مشغول ایدی،
قارنی شیشمزدی او قدری گر اولایدی غئیرتی.
قویدو شاپقا باشینا، ائتدی فیرنگیستانه عزم،
صحنی-مهمانخانه ده توغیانه گلدی شهوتی.
بلکه ده، شبستری بیر حقیقتی اونودوردو کی، دوغرودان دا احمد شاه اؤزو سیاستده باجاریق‌سیز، سریشته‌سیز اولسا دا، آنجاق قاجارلار دؤولتینده حاکیمیت بؤیوک اؤلچوده فاکتیکی اولاراق اینگیلیس‌لرین و اونون ماشاسی اولان ایرانچی‌لارین الینده ایدی. بو آنلامدا شبستری‌نین بؤیوک سئوینجله قارشیلادیغی خیابانی حرکاتی دا قاجارلار دؤولتیندن چوخ اینگیلیس آغالیغینا و ایرانچی قیلیقلی فارس شووینیزمینه اعتیراض ایدی. باشقا سؤزله، دموکراتیک حرکاتین باشلیجا مقصدی قاجارلاری دئویرمکدن چوخ، اونو فورمال حالا گتیره رک اؤلکه‌ده آغالیق ائدن ایرانچی‌لارا و اونون هاوادارلاری اینگیلیس‌لره اؤز یئرینی گؤسترمک اولموشدور. بیزجه، بیر چوخ موتفکّیرلریمیز کیمی شبستری بو مقاما چوخ دا دیقت یئتیرمه‌میش، اؤلکه‌نین آجیناجاقلی بیر دورومدا اولماسینا گؤره اساساً قاجارلاری و اونون حؤکمدارلارینی گؤرموشدور. او، یازیردی:
او تاج و تخته اولدو نامیزد آلی-قجر آخیر،
یوز ایل قان آغلادی میلّت، ولی، آهسته-آهسته،
توکندی قلب ائوینده صبر، اوجالدی ناله‌لر آخیر.
وطنده قالمادی بیر یئر کی، ویران ائتمه‌سین قاجار،
فرار ائتدی وطندن میلّتی-خونین جیگر آخیر.
مین اوچ یوز قیرخ ایکی ایل کئچدی چون تاریخی-هیجرتدن،
قضا سسلندی: ظالیم، دور گؤرک، بسدیر یئتر آخیر!...
خیلاص اولدو وطن، اهلی-وطن، معجز، به حمدالله،
او تاختی باده وئردی پادیشاهی-بی‌هونر آخیر!
حتّی، بو جور یانلیش دوشونجه‌نین تاثیری آلتیندا دا شبستری بؤیوک بریتانیانین بیرباشا دستگی ایله 1925-جی ایلده احمد شاهین فورمال حاکیمیتینه ده سون وئریله‌رک اونون یئرینه گتیریلن رضا میرپنجه، اونون " جومحوریت " قورولوشو ودینه بؤیوک اومیدلر بسله‌میشدیر. او، " جومحوریته " شعیرینده یازیردی:
ساقیا! بیر باده وئر ابنایی-جومحوریته،
تشنه‌دیر اهلی-وطن صهبایی-جومحوریته،
ساکیت اول، آهسته گل، توند اسمه، ائی بادی-صبا،
قورخورام توز اَیلشه سیمایی-جومحوریته!
بیر پارا نادان کیشی " باشسیز بدن اولماز " دئیر،
بس، دئمک واقیف دئییل معنایی-جومحوریته.
قوردا وئردی گلّه‌نی چون کلّه‌سیز چوبانیمیز،
اول جهتدن دوشموشوک سؤودایی-جومحوریته.
یاخود دا او، یازیردی:
سنه قوربان اولوم، ائی دفتری-جومحوریت،
بو گؤزل توخوم بیزیم یئرده چوجوقلار، یا یوخ؟
آلی-قاجار فلک سالسا آیاقدان، جانا،
گؤره‌سن میلّتی-ایران گئنه یوخلار، یا یوخ؟
او، حساب ائتسه ده کی، " ظولمکار " قاجارلارین آغالیغینا سون وئریلیب اونون یئرینه " موترقّی " ، " جومحوریتچی " رضا میرپنجین گلمه‌سی ایله اؤلکه‌ده قایدا-قانون، عدالت برقرار اولاجاق، آنجاق چوخ کئچمه‌دن هر شئی اؤز چیلپاقلیغی ایله اورتایا چیخدی. بئله کی، " موترقّی " رضا میرپنج قاجارلارین سون دؤورونده کی حاقسیزلیغا، عدالت‌سیزلیگه آریانچی عیرقچی‌لیگی ده علاوه ائتمکله داها بؤیوک فلاکت‌لرین اساسینی قویموشدور. بئله کی، اؤلکه ده " تک ایران میلّتی " یاراتماق ایسته‌ین رضا میرپنجین اؤزونو فارس- " پهلوی " آدلاندیراراق تورکلره قارشی آپاردیغی عیرقچی‌لیک سیاستی احمد شاهین دؤورونده کی حاقسیزلیغی، اؤزباشینالیغی بئله کؤلگه‌ده قویموشدور. شوبهه‌سیز، بونون داها آغریلی اولدوغونو دریندن آنلایان شبستری اوچون بونو، دیله گتیرمه‌مک مومکون دئییلدی:
پهلوی‌زاده چیخیب تاختا دئییرلر، دئیه‌سن
او قویوب باشینا تاجی-قجری، من نئیله‌ییم؟!...
گؤزو، قاشی، بدنی، هر بیر یئری بنزر شاهه،
آز ایمیش مدرکی ، یوخموش هونری، من نئیله‌ییم؟!
باشقا بیر شعیرینده ایسه شبستری یازیردی کی، دوننه قدر جومحوریتدن دانیشان رضا دا شاهلیق هوسینه دوشه‌رک تاختا اوتورماقلا احمد شاهدان دا بتر شکیلده زوراکی‌لیق اوصول‌لارینا ال آتماقدادیر. احمد شاهین " قالین قافالیغی " اوزوندن قاجارلارین حاکیمیتینه سون قویولدوغونا، اونون یئرینه کئچن پهلویلرین ده اینگیلیس لرین آریانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی ایله بیر طرفدن دین-ایماندان اوزاقلاشیب، او بیری طرفدن ده تورکلره دیوان توتماسینی شبستری هضم ائده بیلمیردی:
بس کی، قالیندی قافاسی، شیکمی میثلی کؤتوک،
ائیله‌مز هرگیز اونا غوصه اثر، محمدعلی.
اینقراض عالمینه قویدو قدم آلی-قجر،
یئرینه کئچدی اونون پهلوی‌لر، محمدعلی.
دین و ایمان گئدر الدن، اولوسان اهلی-سقر،
دئدیم آخیر سنه من ائتمه سفر، محمدعلی.
بؤرکو آللاه یارادیب، شاپقانی شئیطانی-رجیم،
باشووا قویما اونو، ائیله حذر، محمدعلی.
اؤزون اوخشاتما فیرنگه، اوروسا، گل وطنه،
دویه‌نی باس باشینا میثلی-دوسر، محمدعلی.
اینگیلیس طرفیندن پهلویلرین غئیری-قانونی شکیلده حاکیمیته گتیریله‌رک تورکلره قارشی باشلانان آسسیمیله سیاستینی آرتیق دریندن آنلایان شبستری اوچون، اساس واجیب اولان بو مسله‌نین اصیل ماهیتینی خالقا چاتدیرماق ایدی. بو آنلامدا او، بیر طرفدن " موترقّی " ، " دموکرات " رضا پهلوی‌نین اوزونده کی ماسکاسینی چیخارماق ایدی ایسه، دیگر طرفدن ده اونون آرخاسیندا دایانیب آریانچی‌لیغی تشویق ائدن اینگیلیسی ایفشا ائتمک ایدی. او، یازیردی:
آمان، اینگیلیسین الیندن، آمان!
یئریدیر سو آلتیندان هر گون سامان،
اونون عؤهده‌سیندن گلممز جاهان،
خودا، اینگیلیسی اؤزون وور یئره!
دئمه‌لی، شبستری قاجارلارلا موقاییسه‌ده عیرقچی پهلویلرین اینگیلیسه آرخالاناراق آپاردیغی سیاستی داها قورخونج حساب ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، پهلویلرین حاکیمیته گلمه‌سیله خوصوصیله ده تورکلر، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری اوچون بلا بیر ایدیسه، آرتیق ایکی‌قات اولموشدور. بئله‌کی، اینگیلیس‌پرست وثوق‌الدوله و قوام‌السلطنه ایله بیر یئرده رضا میرپنج تورکلره دیوان توتور، اونلاری زورلا آسسیمیله ائده‌رک فارس‌لاشدیرماغا چالیشیردیلار. او، یازیردی:
گهی بی‌حیا قصدی-ایران ائدیر،
ییغیر داری-شورانی ویران ائدیر،
وثوقی، قوامی یئنه خان ائدیر،
اولور دوشمنی-جان مالیک‌لره.
شبستری آرتیق شوبهه ائتمیردی کی، واختیله عرب‌لری وهابی‌لیک آدی آلتیندا عوثمانلی‌یا قارشی قالدیران اینگیلیس‌لر ایندی پهلویلرین آرخاسیندا دایاناراق فارس‌لار ایستیثنا اولماقلا "ایران" خالق‌لارینا، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلرینه دیوان توتماقدادیر.
شبستری حساب ائدیردی کی، بو کیمی بلالاردان قورتولماغین تک یولو آذربایجان تورکلرینین یئنیدن اویانیشی و اؤز خطینی موعین‌لشدیرمه‌سی ایله باغلی‌دیر. اونا گؤره ده م.ع.صابر کیمی، میلّتین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی مسله‌سینه داها چوخ دیقّت یئتیریب، " من خالقیمی صابر کیمی اویاداجاغام " دئین معجز، غرب میلّت‌لری‌نین اویاندیغی بیر زاماندا موسلمان خالق‌لاری‌نین هله ده، خوابی-غفلتدن اویانماماسینی، اوسته‌لیک چوخدان اویانمیش میلّت‌لری موستملکه‌سی حالینا دوشمه‌سینی، یا دا اونلارین اویونجاغینا چئوریلمه‌سینی قبول ائده بیلمیردی:
قورولدو تازه عالم، آچ گؤزون، ائیله نظر، میلّت!
او هانسی علم‌دیر – علمی کی، ایجاد ائتدی تلفونی،
سوروش هر یئردن ایسترسن، سنه وئرسین خبر، میلّت،
او علمین قووّه‌سیله خلق اولوندو چاپ ماشینی،
باسار ساعتده اؤوراق اوستونه مین جور اثر، میلّت.
میرزه علی معجز شبستری اومید ائدیردی کی، زامان گله‌جک غرب میلّت‌لری کیمی موسلمان خالقلاری دا اویانیب اؤز ایستیقبال‌لارینی الده ائده‌جکلر. چونکی اوّلکی دؤورلردن فرقلی اولاراق آرتیق موسلمان خالق‌لاریندا دا میلّی اویانیش و ترقّی دویولماقدادیر. بونون اوچون وطنینی، میلّتینی و دینینی سئون موسلمان‌لار علم اؤیرنمه‌لی و جهالته سون قویمالی، غفلت یوخوسوندان اویانمالی‌دیر:
نییه، یا رب، بئله خوار اولدو عزیزانی-وطن؟
دوشمن علمیله بیزی ائیله‌دی حمّال اؤزونه،
کیم ذلیل ائتدی بیزی؟ – جهل! آ موسلمانی-وطن!
وطن‌سیز جیسمیدی، سیز ده وطنه جان کیمی‌سیز،
راضی اولمون قالا جانسیز وطن، ائی جانی-وطن!
معجز حساب ائدیردی کی، غرب میلّت‌لری‌نین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی‌نین اساسیندا اونلارین دین ایله دؤولتی، دینی علم‌لرله دونیوی علم‌لری بیر-بیریندن آییرماسی، خوصوصیله دونیوی علم‌لرین اؤیره‌نیلمه‌سینه موهوم یئر وئرمه‌سی حل‌ائدیجی رول اوینامیشدیر. بئله‌کی، دونیوی علم‌لری اؤیرنمکله غرب میلّت‌لری بیر چوخ ساحه‌لرده کشف‌لر و ایختیراع‌لار ائتمیش، بونونلا دا جهالت و نادان‌لیقدان بیردفعه‌لیک قورتولموشلار. آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق، شرق میلّت‌لری، خوصوصیله ایسلام شرقی اؤلکه‌لری بوندان نینکی نتیجه چیخارمیش، اوسته‌لیک علمی کشف‌لری و ایختیراع‌لاری شئیطان عملی آدلاندیراراق، جهالت و نادان‌لیغی، دینی خورافات و دینی مؤوهوماتی بیر آز دا آرتیرمیشلار:
حرام ائتدی سیزه تحصیلی-علمی عالیمی-جاهیل،
بنایی-علمی ییخدی، ائیله‌دی زیرو زبر، میلّت.
جهالت ائیله‌دی ایرانی ویران، میلّتی فهله،
نچون مظلوم‌دور، یارب، بیزیم بو دربدر میلّت!
اونون فیکرینجه، بیر میلّت او واخت ترقّی ائدر کی، مدنیتینی، اعتیقادینی، عادت-عنعنه‌لرینی دوزگون قاوراسین. آنجاق موسلمان خالق‌لار بوتون بونلاری درک ائتمکله کیفایت‌لنمه‌ملی، عئینی زاماندا زامانین طلب‌لری ایله آیاقلاشمالی، یعنی اویانمالی و جهالته بیردفعه‌لیک سون قویمالی‌دیر:
نه یاتیبسان، آییل، ائی میلّتی-بیچاره آییل!
خوابی-غفلتده باسار، قورخورام عودوان سنی!
صرب آییلدی یوخودان، سن هله خورنا چکیسن،
نه عجب حالا قویوب نشئه‌یی-قلیان سنی!
شبستری‌یه گؤره، اگر موسلمان خالقلاری واختیندا آییلماسا اینکیشاف ائتمیش "لامذهب‌لر"– غرب میلّت‌لری اوندان گئریده قالان میلّت‌لری، او جومله‌دن موسلمان خالق‌لارینی اؤز موستملکه‌لرینه چئویره‌جکدیر. بو باخیمدان معجزون " ائی موسلمان‌لار! " شعیری ده چوخ عیبرت‌آمیزدیر:
بو لامذهب‌لر، ائی قارداش، گولوستان ائتدی دونیانی،
کفن‌پوشانی-قبریستانه – زیندان، ائی موسلمان‌لار!
نه مئییتتدن حیا ائیلر، نه سئییددن، نه موللادن،
نییه قورخمور خودادن اهلی-ایران، ائی موسلمان‌لار؟!
دئییرلر ال باسیب بونلار – اوزو قیرخیق موسلمان‌لار،
تجددودخواه اولان خانلار به قورآن، ائی موسلمان‌لار!
او، " اوستاد " شعرینده ده گؤستریردی کی، " لامذهب " غربلی‌لر، او جومله‌دن اینگیلیس‌لر موعلیم‌لرینه، اوستادلارا قولاق آساراق، اونلاردان اؤیرنه‌رک جهالتین داشینی بیردفعه‌لیک آتدیلار. اوسته‌لیک، اونلار موعلیم‌لر سایه‌سینده ترقّی ائده‌رک نینکی اوروپادا، عئینی زاماندا موسلمان اؤلکه‌لرینده ده آغالیق ائتمگه باشلادیلار. او، یازیردی:
کیمین الینده دیر ایندی مدینه و مکّه،
او پاک یئرلریمیز: کربلا، نجف، باغداد؟
سسین چیخارتما، آمان‌دیر کی، باشیم اوسته دوروب
الینده تیغی-دوسر اینگیلیسی-بدبونیاد...
گلین گئدک، اوخویاق، بیز ده اهلی-غرب کیمی
کی، بلکه ال چکه بیزدن او بی‌آمان جللاد.
او، دوغرو یازیردی کی، باشقا میلّت‌لر واریث‌لرینه علم میراث قویدوقلاری حالدا، هله‌ده موسلمان خالق‌لاری‌نین میراثی کفن و جنّت‌دیر. او، بیر شعیرینده بونو بئله موقاییسه ائدیردی:
چیراقی-برقیله دونیانی رؤوشن ائیله‌دی کافر،
موسلمان، سن نه ائتدین ایختیراع، وئردین خبر خلقه؟
آمریکا عالیمی خلق ائتدی بیر دسگاه آهندن (رادیو)،
گهی دف چالدی آهن، گاهی نئی شام و سحر خلقه.
شبستری اونو دا دوغرو یازیردی کی، اؤز میلّی دَیرلریندن و میلّی سیسیتمیندن اوزاق دوشن خالق‌لار، باشقالارین تاثیری آلتیندا آنجاق تقلیدچی‌لیکله مشغول دور. او، یازیردی:
خوروز کیمی نییه میلّت قاناد چالیب باننیر؟
اولایدی کاش بونون بیر عاغیللی فلسفه‌سی.
معجز یارادیجیلیغیندا ایسلامین بعضی دینی آیین و مراسیم‌لرینه ده توخونموش، بو مسله ده نؤقصان‌لاری گؤسترمگه چالیشمیشدی. مثلا، او حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لارین اوروجلوق بایرامی هئچ ده ایسلامین روحونا، قایدا-قانونلارینا اویغون حیاتا کئچیریلمیر. اونون فیکرینجه، بونا سبب‌لردن بیری اوروجلوغون اصل ماهیتی و معناسی باره ده اکثر موسلمان‌لارین خبرسیزلیگی، دیگر ایسه یالانچی روحانیلرین و موللالارین بو مراسیمدن سوء-ایستیفاده ائتمه‌سی‌دیر. محض بونون نتیجه‌سی‌دیر کی، اوروجولوق موسلمان‌لارین خئییر و برکتینه، روحی و مادّی جهتدن ساغلاملاشماغینا خیدمت ائتمه‌لی اولدوغو حالدا، یالانچی روحانیلرین و اکثر موسلمان‌لارین جاهیل‌لیگی سببیندن باشقا معنالارا یوزولور. معجز " موبارک آی " شعیرینده بو موناسیبتله یازیردی:
موللا بیر آیدیر دئییر مسله‌یی-حئیضیدن،
قان تؤکولور مسجیده لته‌یی-خونریزیدن،
حئیف کی، آجلیق بو گون قویدو منی فیضیدن
لال اولاسان، ائی کیشی، سالدین آیاقدان منی.
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لار محرم‌لیک مراسیمینده ایمام حسینی لاییقینجه یاد ائتمیرلر. بئله کی، ایمام حسین کربلادا دوشمنله مردانه جنگ ائتدیگی، لیاقتله شهداته قوووشدوغو حالدا، اؤزونو اونون داوامچی‌لاری حساب ائدن‌لرین اکثر قیسمی اؤز باشینی یاریب، بدنینه زنجیر وورماغی قهرمان‌لیق حساب ائدیرلر. حالبوکی اونلار ایمامی دئییل، اؤز پریشان وضعیت‌لرینی دوشونوب آغلامالی‌دیرلار. معجز یازیردی:
گه یاریرسیز باشوزی، گه چرتیرسوز،
بو ندی، قارداش، دوشونون بیر اؤزوز،
ایندی کی، واردیر سیزین آغلار گؤزوز،
آغلایین اؤز حالی-پریشانوزا!
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتارماق، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه آپارماق عوضینه، باشینی یارماقلا و یاخود بدنینه زنجیر وورماقلا جنّته گئده‌جگینه اومید ائتمه‌سی نادان‌لیق‌دیر. چونکی ایمام یولوندا باشینی یاریب جانینی اونا قوربان وئرمگه حاضیر اولدوقلارینی دئین‌لرین اکثریتی حرمله‌نی، یا دا شیمری گؤرسه‌لر فیکیرلریندن دؤنه‌جکلر. معجز یازیردی:
ایندی بو کی، گؤیده اوچار باش‌یاران،
باشینی شست ایله آچار باش‌یاران،
حرمله‌نی گؤرسه قاچار باش‌یاران،
آند اولا او کلّه‌‌یی-نادانوزا!
معجزون فیکرینجه ایسلاما، او جومله دن ایمام حسین‌ین شهادتینه ضید اولان فیکیرلری موسلمان‌لارین شوعورونا یئریدن و اونلاری بو جور عمل‌لره، یعنی باش یارماغا، زنجیر وورماغا سؤوق ائدن‌لر ایسه آخوندلار، واعیظ‌لر، شئیخ‌لر و موللالاردیر. بئله کی، ریاکار روحانیلر موسلمان‌لارا پئیغمبرین، اونون اؤولادلاری‌نین دوغرو یولونو گؤسترمک عوضینه، اونلاری اسارته، جهالته و خورافاتا سوروکله‌ییرلر. موتفکّیر یاخشی آنلاییردی کی، محرم‌لیگی بو جور ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان شکیلده قئید ائدن‌لرین بوندا شخصی ماراق‌لاری اولموشدور. بئله کی، ریاکار روحانیلر محرم‌لیکده موختلیف دینی اویون‌لار تشکیل ائتمکله هم اؤز جیب‌لرینی دولدورور، هم ده نوفوذلارینی آرتیرلار. بونو نظره آلاراق معجز یازیردی کی، آرتیق یالانچی روحانیلرین محرم‌لیکده جیب‌لرینی دولدورماق مقصدلرینی موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار:
بیر طرفده مرثیه خوان ایستیری حق البُکا،
آغلادیب چونکی محرمده منی صوبح و مسأ،
هر گون اون بئش دفعه شاگیردی دایانیر قاپی‌یا،
سسلیری: آی کربالایی، بئش مین آلتون وئر گؤراخ!
میرزه علی ریاکار روحانیلرین ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان عمل‌لرینه قارشی چیخاراق دئییردی کی، 20-جی عصرده اؤز-اؤزونون باشینی یارماق، بدنینه خسارت یئتیرمک، اوسته‌لیک ریاکار روحانیلرین جیب‌لرینی پول ایله دولدورماق جاهیل‌لیک و نادان‌لیق‌دیر. اونون فیکرینجه، اگر باش یارماق، زنجیر وورماق خئییرلی ایش اولسایدی ایلک نؤوبه‌ده، بونا موسلمان‌لارا تحریک ائدن ریاکار دین خادیم‌لری اؤزلری عمل ائدردیلر. بو باخیمدان محرم‌لیکدن ان چوخ فایدالانان‌لار باشلارینی یاریب قانینی تؤکن‌لر دئییل، محض ریاکار روحانی‌لردیر. او روحانیلر کی، موسلمان‌لارا محرم‌لیکده ایمامین تعزیه‌سینی ساخلاماغی واجیب حساب ائتدیکلری حالدا، اؤزلری بونا قطعیاً عمل ائتمیرلر.
اونا گؤره ده موسلمان‌لار کربلادا باش وئرن‌لردن دوغرو نتیجه چیخاریب ایمام حسین کیمی عقیده یولوندا شهید اولماغین معناسینی درک ائتمه‌لی‌دیرلر. موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار کی، اینسان نه اؤز ساغلاملیغینا، نه ده باشقا بیر موسلمان قارداشی‌نین صحتینه ضرر یئتیرمکله ایمامین یولوندا اولا بیلمز. خوصوصیله، ایسلاما ضید عمل‌لری تؤرده‌رک جنّته گئتمگی دوشونمک، معجزون ده تعبیرینجه دئسک، نادان‌لیق و جاهیل‌لیک‌دیر. اونا گؤره، موسلمانین اساس عملی هئچ ده باشینی یاریب قانینی تؤکمک دئییل، کؤمگه احتیاجی اولان دین قارداش‌لارینا، باجی‌لارینا یاردیم ائتمک‌دیر. بئله کی، ایمام یولوندا باشینی یاران‌لارین، آغی دئین‌لرین، یاخود دا موقدس یئرلره (حج و ب.) زیارته گئدن‌لرین یانی باشینداکی چاره‌سیز موسلمان قارداش‌لارینا یاردیم ائتمه‌مه‌لری قبول ائدیلمزدیر. او، یازیردی:
ائی اومّتی-محمده رحم ائتمه‌ین کیشی،
نار اهلی‌سن، گوونمه نمازو طهارته!
دین قارداشین عیالی محللنده آج یاتیر،
وِرز و وبالی بوینوما، گئتمه زیارته.
شبستری‌نین شعیرلریندن حیس اولونور کی، اونون دینه موناسیبتی آنجاق ایسلاما اولونموش علاوه‌لری، او جومله‌دن دینی خورافات و مؤوهوماتی تنقیدله کیفایت‌لنمه‌میش، او بعضی حاللاردا عومومی‌لیکده شریعتین حؤکم‌لری ایله راضی‌لاشمادیغینی ایفاده ائتمیشدیر. مثلا، او، یازیردی:
ساقیا! دور گتیر بیر ناز‌نین جانان منه،
جنّتی وئردیم سنه، لازیم دئییل غیلمان منه.
اؤلدو آدم غوصه‌‌سیندن، دوشمنی ساغدیر هله،
قورخورام بوغدا یئدیرده حیله‌گر شئیطان منه.
من بیر عالم ایسته‌رم، " یوخ! " لفظی اوردا اولماسین،
روضه‌یی-ریضواندا، یارب، کیم وئرر قلیان منه؟
باشقا بیر شعیرینده ایسه مِی‌ین دینه ضرر وئرمه‌دیگینی یازان شبستری‌یه گؤره، دینی روایت‌لری بیر کنارا قویوب رئال‌لیقلاری گؤروب و اوندان نتیجه چیخارماق لازیم‌دیر:
بو گون میلّت نه یه مؤحتاج‌دیر، اوندان بیان ائیله،
گؤی علمین بیلمک ایران اهلینه نفت و شکر وئرمز!
او گؤی کی، گؤرمه‌ییب عؤمرونده بیر یول بینوا واعیظ،
بیزه بحث ائیلر اوندان، گؤردوگو یئردن خبر وئرمز!
بوراخ هاروتی-ماروتی، گتیر مئیدانه باروتی،
سپاهی- دوشمنه قارداش، آیةالکرسی خطر وئرمز!
او باشقا بیر شعیرینده ایسه یازیردی کی، دینی- ایمانی قورآنی ختم ائیله‌مک، دینی روایت‌لره اینانماق دئییل، یئنی نؤوع سیلاح‌‌لارا صاحیب اولماق، یا دا دونیوی علم‌لره یییه‌لنمک ساخلایار. او، یازیردی:
دین و ایمانی نه ساخلار؟ تیرو شمشیرو توفنگ.
ختمی-قورآن ائیله‌مکله قالسا، قورآن یاخشی‌دیر.
صرب‌لر دونیانی ایشغال ائیله‌دی، بیز یاتمیشیق،
بنگ و تیریاک اولماسا دینی-موسلمان یاخشی‌دیر.
جان سیخار علمی-ریاضی، جبرو حکمت، هندسه،
علم تسخیراجنه، درسی-بُطلان یاخشی‌دیر...
نفعی یوخدور بیزلره علمی-معادن اؤیرنک،
بیزده تازه لامپالاردان کؤهنه شعمدان یاخشی‌دیر.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ده صابرسایاغی یازیردی کی، موسلمانا دونیوی علم‌لری، او جومله‌دن هندسه، فیزیک، ریاضیات، جوغرافیا اؤیرنمک لازیم دئییل، بوندانسا تسبئحینی چئویرملی، نامازینی قیلمالی، اوروجونو توتمالی، جنّتده کی حوری‌لری آرزولامالی‌دیر. او، یازیردی:
دئییرم: مسجیده گئت، ائیله نظر شئیخه طرف،
علمی-اشیانی بوراخ، باخما تواریخه طرف،
هیئت آخیر چکه‌جک اوغلووو میرریخه طرف،
ایشدی، قاییتسا ایشین ناله و افغان اولاجاق!
عوضی - سوره‌یی- " یاسین " – او بیزیم خانه خراب
جومعه آخشامی اوخور جبر وشیمی و حساب.
نه قدر مدرسه ده وار او " فیزیک " آدلی کیتاب،
بو ویلایتده نه قاری و نه قورآن اولاجاق!
او، جنّت مسله‌سینه ده حساس یاناشیر، اورادا ایکی مین حوری‌یه بیر کیشی‌نین دوشمه‌سینی صابرسایاغی تنقید ائدیردی. او، یازیردی:
جنّتده، دئیرلر، حوری، کوثر واردیر،
امّا ایکی مین دیلبره بیر ار واردیر،
او حوری‌لره گرک کیم اولسون طالیب،
او شخص کی، اوندا زوری-اژدر واردیر.
دئمه‌لی، گاه آچیق فورمادا، گاه دا کنایه ایله شبستری احکامچی-لوکالچی دینی تفکّورو تنقید ائدیر، اونون یئنی‌لشمگه قارشی اولماسینی پیسله‌ییردی.
میرزه علی معجز شبستری‌یه گؤره، بوغدا یئدیگی اوچون هر دایم آللاه طرفیندن آدی قورآندا حاللاندیریلان آدمین بو روسوایچی‌لیقدان قورتولماسی مومکون اولمادیغی حالدا، سیرادان بیر موسلمانین یاراداندان هر هانسی ایستک‌لرده بولونماسی معناسیزدیر. بورادان بئله بیر نتیجه چیخارماق اولار کی، شبستری آللاهین هر شئیه قادیر اولماسینا شوبهه ایله یاناشمیشدیر. اونون فیکرینجه، اینسانلارین آللاهدان بیر شئی‌لر گؤزله‌یه‌رک یاشاماسی گئرچکلیگه اویغون دئییلدیر. اگر اینسان هر بیر ایشینی اؤزو گؤرمک عوضینه آللاهین ایراده‌سینه باغلاییرسا، او زامان گرک‌دیر کی، جان و مال تهلوکه‌سیزلیگی‌نین ده قایغیسینا قالماسین. حالبوکی موللالار بئله، آللاهین هر شئیه قادیر اولدوغونو دیله گتیرسه‌لر ده، جان و مال تهلوکه‌سیزلیک‌لری نین قایغیسینا قالماغی دا اونوتمورلاردی. او، یازیردی:
دئدی: ریساله اوخورسان؟ دئدیم: حساب اوخورام!
دئدی: حساب دئییل، شخصه دین لازیم‌دیر!
دئدیم کی: دینی نه ساخلار؟ دئدی: موسلمان‌لیق!
دئدیم: خئیر، ایکی یوز مین سپاهی-موْبین لازیم‌دیر!
دئدی: جفنگ دانیشما، خودادی حافیظی-دین،
بیزه نه توپچو، نه سربازو ذره‌بین لازیم‌دیر.
دئدیم: نئچون قاپووی باغلیسان یاتان واختی؟
دئمک سنه کره و انگبین لازیم‌دیر.
قاپووی قویسان آچیق، دُزد اولار ائوه داخیل،
آپارسا مالی، سحر شور و شین لازیم‌دیر.
او، " اولموشام " شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یازیردی کی، بو جور موسلمان‌لیقدان نیفرت ائده‌رک اینسان‌لیق آنلاییشینی قبول ائدیر. چونکی او، موسلمان‌لیغی داها چوخ ظاهیری آنلامدا قبول ائتمیشدیر. او، یازیردی:
نه قیزیلباشم، نه فرراشم، نه حاکیم، ساقیا،
بیر سوروش مندن: نچون بس من موسلمان اولموشام؟
بوغدایا ساری دئدیم، قیرا قارا دئدیم، شیره سیفید،
او جهتدن من بئله بی‌دین وایمان اولموشام.
بی‌موروّت گؤرموشم بس کی، موسلمان فیرقه‌سین،
ائتمیشم نیفرت موسلمان‌لیقدان، اینسان اولموشام.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یالنیز موسلمان‌لیق دئییل، بوتون دین‌لردن نیفرت ائتدیگینی اورتایا قویور، اوسته‌لیک همین دین‌لرین یارادیجی‌نین اؤزونو، یعنی یارادانی بئله تنقید ائدیر. آللاهین اؤزو طرفیندن یارادیلمیش اینسانلارین نییه بو قدر ظولم چکمه‌سینه حاق قازاندیرا بیلمه‌ین شبستری حساب ائدیردی کی، اگر آللاه هر شئیه قادیردیرسه و هر بیر شئی اونون ایراده‌سی آلتیندادیرسا، او زامان یارادان نییه یاراتدیق‌لاری‌نین قایغیسینا قالماق عوضینه، اونلاری ظولمه دوچار ائتمیشدیر. حالبوکی آللاه اؤزو بو قدر خیانت‌لره معروض قالسایدی، بونا دؤزمز، بیر تدبیر گؤرردی. او، یازیردی:
فراقی من یاراتسئیدیم، منی داشلاردی اؤورت‌لر،
سنه چاتمیر گوجو خلقین، توکندی صبرو طاقت‌لر!
هورر، ناراحت ائیلر، گاه دیشلَر، اینجیدر خلقی؛
دئماخ اولمور کی: ائی عادیل، نه‌یه لازیمدی بو ایتلر؟
تؤکردین بیره‌نین قانین، کسردین کحله‌نین نسلین،
اگر بیر یول سنی بدخواب ائدَیدی او خیانت‌لر!
موتفکّیر شاعیرمیز حساب ائدیردی کی، آللاه بیر طرفدن یاراتدیغی اینسانین قایغیسینا قالماییب اونون ظولم‌لرینه گؤز یومدوغو حالدا، دیگر طرفدن اینسان‌لار اوچون گؤندردیگی پئیغمبرلرده ضیدیتلی فیکیرلردن چیخیش ائتمیشلر. بئله کی، آللاه بیر پئیغمبره وئردیگی بیر وعدی، باشقا پئیغمبره فرقلی شکیلده یئنه ده تکرار ائتمیشدیر. او، یازیردی:
دئییر موسی‌یه بیر سؤز، سؤیله‌ییر عیسی‌یه برعکسین،
اونا دانا دئییم، یا سرسری، ائی بی‌فراست‌لر؟
پس ائتدی میری-درباری روانه کوهی-حرّایه،
عرب مبعوثینه روح‌الأمین وئردی بشارت‌لر.
گئنه ایمضاوی اینکار ائیله‌دین اؤز یازدیغین پوزدون،
یئتیردی احمده بی‌سیم و تلفونیله آیت‌لر.
گئنه قانلار تؤکولدو، بئیرقی-عوصیان قووزاندی،
برائت سوره‌سینده اولدو چون موردار میلّت‌لر.
دئییر تووراتیده: جنّت سیزین‌دیر، ائی یهودی‌لر،
یارانمیش محض سیزدن اؤترو اول عالی عمارت‌لر!
دئییر اینجیلده یوخ یوخ، یهودی پوخ یئییر چوخ، چوخ
منیم بنده‌م فقط سیزسیز، سیزین مالیزدی جنّت‌لر!
دئییر قورآندا بی‌پروا: جهنّم اهلی‌دیر ترسا،
موسلمان‌دیر منیم دوستوم، اونون‌دور ناز و-نعمت‌لر!
بئله لیکله، شبستری یالنیز دین‌لره موناسیبتده کسکین مؤوقع توتمور، بونونلا دا بوتون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی بیر کنارا قویاراق " اینسان‌لیق " وورغوسونو اورتایا قویماغا چالیشیردی. او، یازیردی:
بیز اینسانیق اگر، اولماز بو جور اینسانی درّنده،
نه اینسان؟ بلکه بیزدن یاخشی‌دیر، گوْرگانی درّنده،
اگر حؤکماً " بیز اینسانیق " دئیر عیانی درّنده،
گرک اونلار دا حؤکماً ال چکه ایذادن، ائی ساقی!
اولا بیلسین کی، اونون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی قبول ائتمه‌یه‌رک " اینسان‌لیق " فلسفه‌سی اوزرینده دایانماسیندا دا دؤورونون بین المیللچی سوسیال-دموکرات ایدئیاسی‌نین موعین تاثیری اولموشدور. هر حالدا دونیانین سعادت گولشنی‌نین سولماسینی اینسان‌لار، جمعیت‌لر آراسینداکی ضیدیت‌لرده، موحاریبه‌لرده گؤرن شبستری بو عداوته سون قویوب آداملاری بیر-بیرلرینی سئومگه چاغریردی:
سعادت اؤلمز هرگیز همزبان اولسا محبتله،
سعادت ایسته‌سن – هم‌نؤوعووی سئو پاک نیتله...
اونون فیکرینجه، سعادت پاک اولوب اوندان قاچان اینسان گوناهکاردیر. اگر اینسان‌لار اؤزونو دوغرو آپاریب اوغرولوقدان، حاقسیزلیقدان یان قاچسالار، ان اساسی " سعادت " کلمه‌سینی ناداندان دئییل، مودریکدن، خوصوصیله ده عیسی پئیغمبردن اؤیرنسه‌لر، او زامان دونیانین دوزه‌نی ده دَییشر. او، یازیردی:
سعادت پاکدیر، اوندان قاچان اینسان موقصیردیر،
آپارسا دُزد خلقین کیسه‌سین، آژان موقصیردیر،
سعادت کلمه‌سین تفسیر ائدن نادان موقصیردیر،
اونون تفسیرین اؤیرنسین گرک عیسی‌دن ائی ساقی!
دئمه‌لی، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین منیمسنیلمه‌سی نامینه شبستری یالنیز ایسلام دینیندن، اونون پئیغمبریندن دئییل، عئینی زاماندا مسیحیت و اونون پئیغمبری عیسی‌دان دا اؤیرنمه‌لی چوخ شئیین اولدوغونو اعتیراف ائدیردی.
عئینی زاماندا او، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین یالنیز دین‌لر اساسیندا ایضاحی‌نین دا علئیهینه‌دیر. اونون فیکرینجه، بوتون حاللاردا بو دونیادا مووقّتی یاشایان اینسان اوچون واحید دینه اینام مومکون اولمادیغی قدر، واحید اخلاقدان، واحید ایدئیادان، واحید اومیددن دا صؤحبت گئده بیلمز:
هر ایشده بیر اومید ایله اینسان یاشار، گئدر،
نیک و بده باخیلماسا، هر ایش آشار، گئدر.
وار ایختیلاف طبعیده، اخلاق بیر دئییل،
هر کس بیر اؤزگه ایش دالینجا قوشار، گئدر...
دونیا سئیرگاه‌دیر، هر کس گلر، گزر،
بیر نیک-نام قالسا قالار، سیم و زر گئدر.
دئمه‌لی، اینسانین وارلیغی و یوخلوغو مسله‌سینده "دونیا"نین دا کیفایت قدر یئری و رولو واردیر. اینسان دونیادا یاشاییر و اؤلور کی، اؤلندن سونرا بدنی ده دونیادا قالیر، تورپاغا قاریشیر. باشقا سؤزله، اینسان بو دونیادا نه قدر بونؤوره‌سینی مؤحکم ائتمگه چالیشسا دا، آخیردا دونیا یئنه ده اونو ییخیر و اؤزونه چکیر:
کئچر، گئدر سنواتی شوهوری دونیانین،
میثال ابری لیال سوحوری دونیانین.
بو گون کی، چیخدی باشا، بیر گون عؤموردن گئتدی،
همیشه‌لیک دئییل عیش و سوروری دونیانین.
سوروش، دئسین سنه بیر-بیر کئچن‌لرین حالین،
سرای- گورده بهرام گوری دونیانین.
داغیتدی کلّه‌‌یی کاووسی قبرده حشرات،
قاریشدی تورپاغا کیبرو غوروری دونیانین.
ائدر سوموک‌لریوی سورمه آلیات جاهان،
تناوول ائیلر اتین مار و-موری دونیانین.
بونؤوره‌نی نه قدر مؤحکم ائیلیسن، ائیله،
تکان وئرنده ییخار، چوخدو زوری دونیانین!
شبستری نین دونیاگؤروشونده قادین آزادلیغی دا موهوم یئر توتموشدور. معجز چادرانین علئیهینه چیخاراق قادین‌لارا جمعیت داخیلینده کؤله کیمی باخیلماسینی اصلا قبول ائتمیردی.
معجزون فیکری بودور – ییرتین او گئن تومان‌لاری،
هاردا گؤرسز دوریه‌لی، باشین ازین توخماق ایله!
معجزه گؤره، بیر گون قادین‌لار دا، ائله کیشی‌لرین اؤزو ده مدنیت صوبحی ایله اویانیب ترقی ائده‌جکلر کی، او زامان نه کیشی‌لرین ساققالینی قیرخماسینا، نه ده قادینلارین چادراسیز گزمه‌سینه پیس باخمایاجاقلار:
من ساققالی، سن زولفو حنا ایله بویارسان،
وئرروخ او زامان ال-اله، بولواری دولاننوخ.
معجز اوتانیر، قیریخمیر ساققالی دئییرلر،
یوخ!.. بیزده حیا اولسا، جهالتدن اوتاننوخ!
واعیظ‌لرین قادین لارین " یوسف سوره‌سینی " اوخومامالاری تؤوصیه‌سینی گولونج بیر شئی آدلاندیران معجزه گؤره، اگر قورآنی آللاه عرب‌لره نازیل ائله‌ییبسه، او زامان عرب قادین‌لاری دا بو سوره‌نی تلاوت ائدنده اونون ماهیتیندن خبردار اولمالی‌دیرلار. عکس تقدیرده بئله آنلاشیلار کی، آللاهین کلامی قادین‌لاری ضلالته سالماق اوچون گؤندریلیب. او، یازیردی:
بو سوره‌نی تلاوت ائدنده عرب قیزی،
بیلمز مگر نه یاپدی زولئیخایی-مه‌لیقا؟
سالماز خودا کلامی أناثی ضلالته،
تهذیب خُلق اوچوندو او تاریخی-انبیا!
عشقین سونو، بیلر کی، ندامت‌دیر، ایفتیضاح،
واستغفری لذنبک-نی اؤورت آنلاسا.
او، " قیزلار " آدلی شعیرینده ده گؤسترمگه چالیشیردی کی، قیزلارین علم و تحصیل آلماسی، هئچ ده اوغلان‌لاردان آز اهمیتلی دئییلدیر. او، یازیردی:
جمالین هر زامان آیینه ده تزیین ائدر اؤورت،
نئچین اخلاقینی ائتمز موزیّن علم ایله قیزلار؟
جهالت بحری-بی‌پایاندی غرق ائیلر سیزی آخیر،
او دریادن گرک علم ایله چیخسین ساحیله قیزلار!
اوخویوب یازمایان اینسان اولار نامحرمه مؤحتاج،
گئدیب اَیلشمز اغیار ایله، گر یازماق بیله قیزلار.
ساوادیز اولسا، اولماز هیچ کس اسراریزه واقیف،
ساوادیز اولماسا، سیرریز دوشر دیلدن-دیله، قیزلار.
پئیغمبر امر ائدیب تحصیل ائتمک کولّی-زی‌عقله،
گرک اهلی-ساواد اولسون تماماً عاقیله قیزلار!
شبستری گؤسترمگه چالیشیردی کی، ایسلام دینینده قیزلارین تحصیل آلماسینی قاداغان ائدن بیر سوره، آیه، یا دا حدیث یوخدور. اوسته لیک، پئیغمبر اؤزو ده امر ائدیب کی، کیشی و قادین اولماسیندان آسیلی اولمایاراق بوتون موسلمان‌لار تحصیل آلمالی‌دیرلار. آنجاق واعیظ‌لرین، روحانیلرین تبلیغاتی نتیجه‌سینده خالق الینه چوبوق آلان قیزلاری دئییل، الینه قلم آلان‌لارا طعنه ائدیرلر:
چوبوق آلسا اله قیزلار مذمت ائیله‌مزلر هئچ،
وورارلار طعنه یوز یئردن قلم آلسا اله قیزلار.
گئجه-گوندوز ایشی غئیبت او جاهیل قیزلارین، معجز!
اگر واعیظ قویا، مشغول اولارلار علم ایله قیزلار.
او، باشقا بیر شعیرینده ایسه کینایه ایله یازیردی کی، قیزین مکتبی " مطبخ " ، اوستاسی دا " قازانچا " دیر. باشقا سؤزله، قیزا مکتب " یاراشماز " دئین موتفکّیر، اصلینده قادینلارین تحصیل آلماسی نین قاتی طرفدارلاریندان بیری ایدی. او، " باجی‌لار " شعیرینده دئییردی کی، قادین بیر سؤزونو باشقا دیاردا اولان ارینه چاتدیرماق اوچون هانسیسا میرزه‌یه مؤحتاج اولوردو. چوخ واخت دا، قادین ایسته‌دیگی بیر سؤزونو میرزه‌نین یازدیغی مکتوب واسیطه‌سیله ارینه چاتدیرماقدان اوتانمیش، چکینمیشدیر. او، یازیردی:
زی-بس کی، تنگه دوشر قلب، راضی‌یام، بونا کی،
گئدیم جهنّمه، امّا کاغیذ یازیم، باجی‌لار!
اوخور، یازیر هامی میلّت خانیم‌لاری، لاکین،
الیف گؤرنده دیرک ظن ائدیر بیزیم باجی‌لار!
او، " بزک " شعیرینده ایسه یازیردی کی، قادین‌لار قیر-قیزیل‌لاری، لعل-جواهیراتی ایله دئییل، ساوادلی‌لیغی، علملی‌لیگی ایله فخر ائتمه‌لی‌دیر. شبستری آنجاق یوخوسوندا گؤرور کی واعیظ دئییر کی، " ایران " قیزلاری جامال‌لارینی آچسین، اؤلکه ایشیقلانسین. آنجاق او، یوخودان اویانیب واعیظه دئینده کی، اوغلان‌لار کیمی قیزلار دا یازی یازماغی اؤیرنمه‌لی‌دیرلر، شئیخ اونون سؤزونو یاریمچیق کسه‌رک بونون مومکون اولمادیغینی دئییر. بو مقامدا نادیر شاهین مئیداندا اولماسینی آرزولایان شبستری یازیردی:
سنی وئررم قسم بنتی- رسول‌اللهه، ائی واعیظ،
بساطی-جهلی ییخ، قوی عالمی-نیسوان ایشیقلانسین!...
جسارتله قدم قوی عرصه‌یی-مئیدانه، ائی نادیر،
قیلینجین ائیله عوریان، عرصه‌یی-مئیدان ایشیقلانسین.
دوشوب زیندانی-جهله یوسفی-گومگشته مودت‌دیر،
زولئیخا، آچ جمالین، گوشه‌یی-زیندان ایشیقلانسین!
شبستری یازیردی کی، پئیغمبر اؤزو بئله علم-تحصیل آلماغی قادین‌لارا فرض بویوردوغو حالدا، موللالارین اونون بونونلا باغلی حدیثینی نظره آلمامالاری دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی:
طلبی-علم ائدیب فرض پئیغمبر دیشی‌یه،
لاکین آخوندلار آتیبدیر بو حدیثی ائشیگه،
نامه‌سی گلسه اریندن، اوخودا یاد کیشی‌یه،
وئره نامحرمه ایله باش-باشا خلوتده گرک.
اونا گؤره، بیر عاییله‌ده قیز اوشاغی‌نین دونیایا گلمه‌سینی قاشقاباقلا قارشیلاماق نادان‌لیق، عاوام‌لیق‌دیر. چونکی اینسان نسلی‌نین آرتیمی‌نین بیرینجی سببکاری قادین‌لاردیر. او، یازیردی:
قیز دوغسا خانیم، قاشقاباغین سالالسا خان،
عاقیل دئییل، دیوانه‌دیر، احمق، نادان!
قیزدیر سبب بقای-نسلی-اینسان،
ائی خان، سنی قیز دوغوب، نینکی اوغلان.
بئله لیکله، میرزه علی معجزون یارادیجیلیغیندا دا، موسلمان‌لارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتولماسی، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه‌سی و میلّی بیرلیک، میلّی اویانیش فلسفه‌سی اساس یئر توتموشدور. معجز موسلمان‌لارین، سویداشلاری‌نین گئری‌لیگینه اساس گوناهکار کیمی یالانچی روحانی‌لری و میلت‌پرست‌لری گؤروردو. اونون فیکرینجه، نه واختا قدر کی، ایسلامین آدیندان چیخیش ائدن روحانیلر، حاجی‌لار و موللالار وار، ایسلام اؤلکه‌لری نین ترقّی ائتمه‌سی مومکون اولمایاجاقدیر. اونا گؤره ده ایلک نؤوبه‌ده، اونلارین ایچ اوزونون آچیلماسینی و ایفشا ائدیلمه‌سینی اساس مسله‌لردن بیری حساب ائتمیشدیر. آنجاق بوتون بونلارلا یاناشی، او، حاقلی اولاراق یازیردی کی، موسلمان‌لارین روحانیلر و موللالار طرفیندن آلدادیلماسی‌نین اساس سببکارلاریندان بیری ده اؤزلری، یعنی اکثر موسلمان‌لارین جاهیل و نادان اولمالاری‌دیر. اگر موسلمان‌لار ایسلامین اصل ماهیتیندن خبر توتسالار، عئینی زاماندا دونیوی علم‌لری اؤیرنسه‌لر بو زامان غرب میلت‌لری کیمی، ترقّی ائدر و دونیادا اؤزلرینه لاییق یئری توتارلار.
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری- قنبراوغلو و ایکی‌دیللی شعر یارادیجیلیغی
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری- قنبراوغلو و ایکی‌دیللی شعر یارادیجیلیغی
سعادت شیخی‌یئوا
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
پوئتیک ایرثی آذربایجان، تورکیه و جیغاتای شاعیرلری‌‌نین دیقّتینی جلب ائد‌رک، نظیره و تخمیس‌لره اؤرنک اولان قنبراوغلوونون آدی نینکی گئنیش اوخوجو کوتله‌سینه، حتی علمی ایجتیماعیته ده آز معلوم‌دور. بونون باشلیجا سببی شاعیرین میراثینی هله‌لیک آزسایلی غزل‌لرین تمثیل ائتمه‌سی و بو اثرلرین آیری-آیریلیقدا چئشیدلی توپلولاردا (اوچ مجموعه و بیر دیوان) یئر آلماسی‌دیر.
اورتا چاغ قایناق‌لاری و چاغداش آراشدیرمالاردا حیاتی، دوغوم یئری، میلّی منسوبیتی، ادبی دیلی و شخصیتی باره‌ده کونکرت بیر معلومات وئریلمه‌ین بو شاعیر داها چوخ نسیمی‌‌نین اونا نظیره یازماسی ایله تدقیقاتچی‌لارین نظرینی جلب ائد‌رک، آرا-سیرا خاطیرلانمیشدیر. لاکین بو یادائتمه‌لر ده اؤتری کاراکترلی اولموش، شاعیرین شخصیتی و اونون بدیعی صنعتکارلیغی باشقا تدقیقاتچی‌لاردا ماراق دوغورمامیش، دیل خوصوصیت‌لری، شعرلری‌‌نین فرقلی و فردی اؤزل‌لیک‌لری تحلیل ائدیلمه‌میشدیر. قنبراوغلو شخصیتی و شعر یارادیجیلیغی بیزیم نظریمیزی ده محض نسیمی شعرینه اؤرنکلیک ائدن غزلی ایله جلب ائتدی. بو ایستیقامتده آپاردیغیمیز آراشدیرمالار نتیجه‌سینده شاعیرین آلتی غزلینی اوزه چیخاردیق. بو غزل‌لردن اوچو آذربایجان تورکجه‌سینده، اوچو ایسه چیغاتایجادیر. شاعیرین بو اثرلرینده ایستیفاده ائتدیگی تخلوص‌لر ده چئشیدلی‌دیر: قنبراوغلو (قمبراوغلو)، قنبراوغلان، إبن-ی قنبر.
اونون آذربایجان تورکجه‌سینده اولان شعرلری عثمانلی ساحه‌سینده قلمه آلینمیش ایکی نظیره‌لر توپلوسو و آغ‌قویونلو شاعیرلریندن هیدایتین دیوا‌‌نیندا، جیغاتایجا شعرلری ایسه اویغور الیفباسی ایله یازیلمیش بیر مجموعه‌ده یئر آلیر. بونا گؤره ده شاعیرین هانسی جوغرافیایا عایدیتی، بو اساسدا میلّی منسوبیتی و هانسی ادبی چئوره‌‌‌نین نماینده‌سی اولماسینی دقیق موعیّن‌لشدیرمک چتینلیک تؤره‌دیر. بو مورکب مسله‌نین چؤزولمه‌سینه و اونون آذربایجان تورکو اولماسینی گومان ائتمگه بیر سیرا دلیل‌لر بیرباشا و یا دولاییسی ایله یاردیم ائدیر. بو احتیمالیمیزی قوتلندیر‌ن بیر جهت اونون نوایی‌‌نین شاعیرلر ("مجالس النفائس") و ("نسایم المحبه من شمایم الفتوه ") تذکیره‌لرینده یئر آلماماسی‌دیر. بو معنادا، ظنیمیزجه، قنبراوغلو جیغاتای و یا تئیموری دؤنمی شاعیرلریندن اولسایدی، نوایی‌‌نین نظریندن قاچماز و تذکیره‌لریندن بیرینده اونا دا یئر وئریلردی. دوغرودور، تورکجه ایلک تذکیره اولان "مجالس النفائس"ده قنبری تخلوصلو ایکی شاعیرین آدی چکیلیر، لاکین اونلاردان بیری نیشاپور، دیگری ایسه مشهددن‌دیر. همین شاعیرلرین اثرلری فارس دیلینده بیر بئیتله تمثیل اولوندوغو اوچون کونکرت بیر فیکیر سؤیله‌مک چتین اولسا دا، ایکی معلوم فاکتدان چیخیش ائد‌رک، بعضی مولاحیظه‌‌لر ایره‌‌لی سورمک اولار. قنبراوغلوونون جیغاتایجا غزل‌لریندن بیری‌‌نین ("بولماغای") ابن-ی قنبر تخلوصو ایله یازیلماسینی اساس گؤتوره‌رک، اونون شعر یارادیجیلیغینین تورکجه ایله حودودلانمادیغی قناعتینه گلدیک. چونکی شاعیرین موعاصیری اولدوغونو احتیمال ائتدیگیمیز حسن‌اوغلو تورکجه شعرلرینی حسن‌اوغلو، فارسجا شعرینی عینی‌آنلاملی پورحسن تخلوصّ‌لری ایله یازمیشدیر. قنبری‌‌نین قنبراوغلو تخلوصّونون واریانتی اولا بیله‌جگینه ایسه بو شاعیره نظیره یازمیش بهرام‌اوغلونون دا تخلوصّونو غزل‌لرینده بهرام‌اوغلو و بهرامی شکیل‌لرینده ایستیفاده‌سی ایپ‌اوجو وئریر. بو معنادا نوایی‌‌نین حاقیندا سؤز آچدیغی ایکی شاعیردن بیری‌‌نین قنبراوغلو اولا بیله‌جگینی احتیمال شکلینده سؤیله‌مک اولار. اما طبیعی کی، بو مسئله‌یه گله‌جکده شاعیرین دیوانی و یا دیوان‌لاری اوزه چیخاریلارسا، تام آیدینلیق گتیرمک مومکون اولار.
قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤورو، تقریبی ده اولسا، موعین‌لشدیرمک نیتی ایله اونا نظیره یازان شاعیرلره ایستیناد ائتمک لازیم گلیر. اما تأسف کی، بو ایستیقامتده تشبوث گؤستره‌رک، شاعیرین یاشادیغی دؤورون تعیین ائدیلمه‌سینه چالیشان تدقیقاتچی‌لار فیکیرلرینی علاقه‌لندیرمه‌دیکلریندن دقیق بیر نتیجه الده اولونمامیشدیر. تا‌‌نینمیش نسیمی‌شوناس عالیم ه.آیانا گؤره، قنبراوغلو نسیمی‌‌نین موعاصیرلریندن‌دیر. تدقیقاتچی اوْ.ف.سرت‌کایا-یا گؤره ایسه، او، اویغور الیفبالی مجموعه‌‌‌‌نین ۱۵-جی یوزایللیگین ۱-جی یاریسیندا یاشامیش ترتیبچیسی‌‌نین (منثور بخشی) موعاصیری و دوستو اولموشدور. تا‌‌نینمیش دیلچی عالیمه گؤره، محض بو سببدن کاتیب اؤز توپلوسونا قنبراوغلو، جوهری، سئیّد و قاسم کیمی تا‌‌نینمامیش شاعیرلرین اثرلرینی داخیل ائتمیشدیر (O.F.Sertkaya. Uygur Harfleriyle Yazılmış Bazı Manzum Parçalar, II, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. // Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, II, İstanbul: 1975, s. 183). حالبوکی قنبراوغلوونون دیگر بیر شعرینه ۶ ایل سونرا تورک شاعیر و ترتیبچیسی عُمربن مزیدین نظیره‌لر توپلوسوندا دا یئر وئریلمیشدیر. بوندان باشقا، سئیّد تخلوصّو ایله شعر یازان دیگر "تا‌‌نینمامیش" شاعیر نسیمی‌دن باشقاسی دئییلدیر. ایلک دفعه اولاراق همین شعرین نسیمی‌یه عایدیتینی و بو غزلین شاعیرین اویغور الیفباسی ایله یازی‌یا آلینمیش بیر اثری اولدوغونو موعین‌لشدیردیک. (بو باره ده باخ: S.Şixieva. Nesimi i uzbekskaə klassiçeskaə pogziə v period Timuridov (XV-XVI vv.), s.28-45).
آغ‌قویونلو شاعیرلریندن هیدایتین دیوا‌‌نینی تدقیق ائدن ابراهیم سونا‌یا گؤره، قنبراوغلوونون هیدایت طرفیندن تا‌‌نینان بیر شاعیر اولماسی احتیمالی چوخ یوکسک‌دیر (İbrahim Sona. Hidayet Çelebi ve Divani. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyati Bilim Dali Yüksek Lisans Tezi. Ankara, 2006, s. 31). اما امیر هدایت آغ‌قویونلو دؤولتینده اوزون حسن، سلطان خلیل و سلطان یعقوبون سلطنت‌لرینی گؤرموش بیر شاعیر و دؤولت آدامی‌دیر. (باخ: یئنه اورادا، ص. ۱-۲). گؤرکملی دیلچی عالیم زینب قورخمازین تدقیقات‌لارینا گؤره، او، دیوا‌‌نینی اوزون حسن‌ین جمعی بیر ایل حاکمیتده اولموش اوغلو سلطان خلیله اتحاف ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز کی، بئله اولدوغو حالدا، اونلارین چاغداش اولماسی اوچون قنبراوغلوونون ادبی فعالیتی ۱۵-جی یوزایللیگین ایکینجی یاری‌سینا تصادوف ائتمه‌لی ایدی. بو احتیمالی ایسه تصدیق‌له‌مک مومکون دئییلدیر. چونکی ۱۴۳۷-جی ایلده (ه.۸۴۰) قلمه آلینمیش بیر مجموعه‌ده غزلی یئر آلان، نسیمی‌‌نین ده نظیره یازدیغی شاعیرین ۱۵-جی یوزایللیگین ۲-جی یاریسیندا یاشامیش هدایت‌ین موعاصری و تانیدیغی شاعیر اولا بیلمه‌سی عاغیلاباتان گؤرونمور. شاعیره یازیلان نظیره‌لردن اونون یاشادیغی دؤورو، تقریباً ده اولسا، تعیین ائتمک اولور. بئله کی، اونا نظیره یازان شاعیرلردن نسیمی‌‌نین وفات ایلی (۱۴۱۷)، عُمر بن مزیدین اثرینی قلمه آلدیغی تاریخ (۱۴۳۷) و نهایت، هدایت‌ین هانسی حؤکمدارلارین زاما‌‌نیندا یاشادیغی بللی‌دیر. قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤور و اونون شعر یارادیجیلیغینین تصادوف ائتدیگی ایللری تعیین ائتمک باخیمیندان اونونلا علاقه‌لی شاعیرلردن ان قدیمی‌‌نین نسیمی اولماسی بو مسئله‌یه معین آیدینلیق گتیریر و اونون هیدایتین موعاصیری اولاراق قبول ائدیلمه‌سی‌‌نین مومکونسوزلوگونو گؤستریر.
شاعیرین اوچ غزلینین اویغور الیفباسی ایله قلمه آلینمیش مجموعه‌‌یه داخیل ائدیلمه‌سی اونا نوایی‌قدرکی چیغاتای شاعیرلری آراسیندا یئر وئریلمه‌سینه ده سبب اولموشدور. (باخ: Hülya Kasapoğlu Çengel. Türkçe Rahatü'l-kulüb Yazmaları Üzerine // Yalım Kaya Bitigi. Osman Fikri Sertkaya Armağanı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 2013) گؤروندوگو کیمی، شاعیرین یاشادیغی دؤور و جوغرافیا باره‌ده آراشدیرمالاردا فیکیر آیریلیق‌لاری واردیر. قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤورون نیسبی آیدینلیغا قوووشماسینا ایسه تذکیره‌چی لطیفی قسطمونی‌نین (XVI) اثری یاردیم ائدیر و اورتا عصرلر قایناغیندا یئر آلدیغی اوچون اونون قئیدلری داها مؤعتبرلیگی ایله سئچیلیر. تذکیرچی‌‌نین سلطان مراد و سلطان محمد خا‌‌نین مدّاحی اولموش بورسالی شاعیر عُلوی حاقینداکی بحثده وئردیگی معلومات اساسیندا قنبراوغلوونون حسن‌اوغلونون موعاصیری اولماسی قناعتینه گلدیک. مشهور تذکیره‌چی عُلوی‌دن بحث ائدرکن یازیر کی، او، شعر صنعتینده قدیم شاعیرلرین - قنبراوغلو، حسن‌اوغلو و وزینداراوغلونون اوسلوبوندا یازیر. بو معلوماتدان سلطان مراد (اؤل.: ۱۳۸۹) و سلطان محمد خا‌‌نین (اؤل.: ۱۴۲۱) موعاصیری اولان عُلوی‌‌نین سلف‌لریندن اولان قنبراوغلوونون داها اؤنجه‌کی دؤورده یاشادیغی و ۱۳-جو عصرین ۲-جی یاریسی - ۱۴-جو عصرین ۱-جی یاریسیندا یاشامیش آذربایجان شاعیری حسن‌اوغلونون موعاصیری اولماسی نتیجه‌سی حاصیل اولور.
بوندان باشقا، نسیمی‌‌نین قنبراوغلویا نظیره‌سینده حوروفی‌لیک ایدئیالاری‌‌نین یئر آلماماسینا باخمایاراق، عیرفانی مضمونلو شعری هم صنعتکارلیق، هم ده ایدئیا باخیمیندان دولغون‌دور. بو معنادا شعرین اونون ایلک قلم تجروبه‌لریندن اولا بیلمه‌یه‌جگی شک‌سیزدیر. یئتکین یاشدا بیر شاعیرین گنج بیرینه نظیره یازماسی دا آز ایناندیریجی گؤرونور. بونا گؤره ده قنبراوغلوونون ان گئج ۱۴-جو یوزایللیگین ۲-جی یاریسیندا یاشاییب-یاراتدیغینی تخمین ائتمک اولار و لطیفی‌‌نین وئردیگی معلومات اونون یارادیجیلیغینین داها ائرکن دؤوره عایید اولدوغونو گؤستریر.
شاعیرین بیر چوخ تدقیقاتچی‌‌نین نظرینی جلب ائدن شعری عمر بن مزیدین ۱۴۳۷-جی ایلده قلمه آلدیغی "مجموعة النظایر"ده یئر آلیر. قنبراوغلوونون بیر پروتوتیپ غزلینه نسیمی، ائله‌جه، داها ایکی شاعیر نظیره یازمیشلار.
قنبراوغلوونون اؤرنک غزلینین چوخ شؤهرت تاپدیغی و بونا گؤره ده نسیمی‌‌نین دیقتینی چکدیگینی سؤیله‌مک چوخ چتین‌دیر. چونکی همین شعره یالنیز بهرام اوغلو آدلی تا‌‌نینمامیش بیر شاعیر، نسیمی و "مجموعة النظایر"این ترتیبچیسی عُمر بن مزید نظیره یازمیشلار. قنبراوغلو:
آنیلدی قارغی‌‌نین دالی آ‌‌نین قدّی-چیناریندان،
دیلر بیمارینه شربت لبینون لعلی یاریندان.
نسیمی:
صبا هر دم گلور میشکین ساچین چینی-تاتاریندان،
جاهانی عنبرین ائیلر نسیمی-موشکباریندان.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، نسیمی قنبراوغلویا نظیره یازان یئگانه آذربایجانلی شاعیر دئییلدیر. ترتیبچی‌‌نین شاعیره یازیلان نظیره‌لری سیرالاماسی قنبراوغلوونون بو غزلینه ایلک نظیره یازا‌‌نین بهرام اوغلو تخلوصّلو شاعیر اولماسی تصوّورونو یارادیر. حاقیندا هئچ بیر معلوماتیمیز اولمایان شاعیرین:
صبا بوندان سیپاهانا ایلَت کوهلو جواهیر دئر،
الونه گیرسه بیر ذرّه آیاغینون غوباریندان،
- کیمی بئیتیندن اونون اصفهاندان اولماسی و غوربتده اولدوغوندان او تورپاق‌لارین حسرتینی چکمه‌سی معلوم اولور. ظنیمیزجه، اصفهان و یاخود اورا یاخین بیر چئوره‌دن اولان و تورکجه شعرلر یازان بیر شاعیرین آذربایجان تورکو اولماسی شوبهه دوغورمامالی‌دیر. شاعیرین عطائی‌یه نظیره‌سینده ده بوحسرت و نیسگیلین ایشارتی‌لارینی گؤردوک:
زولفونیله هیندو خالون بیر آرایا جمع اولوب،
روم ائلینده ائدیسه‌لر سربسر یغما بنی.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، نسیمی‌‌نین قنبراوغلویا یازدیغی غزلین مطلع بئیتی داها چوخ بهرام اوغلو غزلینین یوخاریداکی بئیتی ایله سسلشیر. عُمر بن مزیدین مطلع بئیتیندن ایسه اونون هر ایکی شعردن تأثیرلنمه‌سی معلوم اولور.
قنبراوغلوونون بو غزلی ایله سسلشن شعره ۱۵-جی عصر جیغاتای شاعیرلریندن عطائی‌‌نین دیوا‌‌نیندا دا راست گلدیک. آشاغیدا لکسیک واحیدلر باخیمیندان داها یاخین اولان بئیتی قئید ائتمکله کیفایت‌لنیریک:
بوُیوُنگ‌نی نخلی-هواسینده
چوُ بوُلدی هیمّتیم عالی
معاذالله! کی یاد ائتسم
چمن سرو-وُ چیناریندن
قنبراوغلوونون دیگر بیر شعری ۱۵-جی یوزایللیگین ۲-جی یاریسیندا یاشامیش آذربایجان شاعیرلریندن هیدایتین تخمیسینین ترکیب حیصه‌سی‌دیر. آغ‌قویونلو دؤورو آذربایجان شعری‌‌نین تا‌‌نینمیش نماینده‌لریندن اولان بو شاعیر قنبراوغلوونون ۹ بئیت‌لیک بیر غزلینی تخمیس ائتمکله همین غزلین قورونوب گونوموزه چاتماسینا دا واسطه‌چی اولموشدور. هیدایتین بحثینی ائتدیگیمیز شعری اونون دیوا‌‌نی‌نین آذربایجانداکی نشرینده یانلیش اولاراق، "موخمس" آدی آلتیندا وئریلدیگی اوچون قنبراوغلویا عایید حیصه‌لر ده هیدایتین قلمی‌‌نین محصولو کیمی تقدیم ائدیلمیشدیر. لاکین تورکیه‌لی تا‌‌نینمیش عالیم زینب قورخماز و گنج تدقیقاتچی ابراهیم سونا شعرین ژانرینی دوزگون تعیین ائد‌رک، اونون تخمیس اولدوغونو و اؤرنک شعرین قنبراوغلویا عایدیتینی قئید ائتمیشلر. هیدایت:
مودام جؤور-و جفا یایینی سیپهر قورور،
بلا اوخینی چکوب، کیمه اوغرادییسا اورور،
هیدایت، آندا وفا اوموبان کیشی‌می دورور،
وفا اومیدی جاهاندا کی، قنبراوغلو اومار،
زهی تصویری-باطیل، زهی خیالی-محال.
گؤروندوگو کیمی، آذربایجان شاعیری هیدایتین و اونون شعرینه اؤرنکلیک ائدن قنبراوغلو غزلینین دیل باخیمیندان آیریلیغی یوخدور. داها سونراکی یوزایل‌لیکده یاشایان خلفین پروتوتیپین دیلینی دَییشدیرمه‌سی ده ایناندیریجی گؤرونمور. بورادا بئله بیر موقاییسه آپارماق یئرینده اولاردی کی، ۱۵-جی عصر آذربایجان شاعیرلریندن کشوری تخمیس ائتدیگی شعرین هانسی ادبی دیله مخصوص‌لوغونا خوصوصی دیقّت یئتیرمیشدیر. نوایی‌یه یازدیغی تخمیس‌لرده اونون دیلی جیغاتایجایا اولدوقجا یاخین، عثمانلی شاعیرلرینه (احمد، نظامی قارامانلی) یازدیغی تخمیس‌لرده ایسه اوغوز تورکجه‌سینده‌دیر. عینی دوروم فضولی‌‌نین نظیره و تخمیس‌لرینده ده نظره چارپیر. ایندی‌یه‌دک دیقّت یئتیریلمه‌میش بو اؤزل‌لیک کشوری و فضولی‌‌نین بیر شاعیر اولاراق گئنیش ایمکان‌لاریندان سوراق وئردیگی کیمی، تخمیس یازیلان اثرین دیلینین قورونماسی‌‌نین لازیم گلدیگی قناعتینی ده یارادیر. بونونلا بئله، بو دلیله ده تام آرخالانماق چتین‌دیر و بو ایستیقامتده داها تفرروعاتلی آراشدیرمالارا احتیاج واردیر.
۱۵-جی عصر جیغاتای شاعیرلریندن عطائی‌‌نین آشاغیداکی بئیتی‌‌نین یئر آلدیغی غزلی ده قنبراوغلویا یازیلمیش نظیره کیمی دَیرلندیرمک مومکون‌دور:
ای عطایی، وصلی‌‌نینگ تدبیری‌ده جای اوُیناقیل،
کیم موحبّت بابی‌ده سیقماس فن و مکر و خیال.
بیر سیرا شاعیرلرین دیقّتینی جلب ائد‌رک، پوئتیک تخیولونو یئنی تصویر و فرقلی دئییم‌لر عالمینه پروازلاندیران بو شعرده هم ده آوتوبیوقرافیک معلومات‌لار ایفاده‌سینی تاپمیشدیر. غزلدن شاعیرین بیر زامان یوکسک منسب، شان-شؤهرت ("جاهاندا من دخی بیر
شهسواری-دؤولت ایدوم // کی، هم-اینانوم ایدی تخت-و بخت-و عیزّ-و جلال") و گؤزل جامال صاحبی اولدوغو، لاکین بیر قضا نتیجه‌سینده بونلاردان محروم اولماسی تصوّورو یارانیر. یوخاریدا خاطیرلاتدیغیمیز بئیت و سونراکی پارچالاردا ایفاده‌سینی تاپان تحکیه طرزیندن اونون آتدان ییخیلاراق، اؤلومله اوز-اوز قالماسی و سوندا شیکست اولماسینی اؤیره‌نه بیلیریک. شاعیرین الیمیزده اولان آلتی شعریندن ایکی‌سینده تخلوصّونو "شیکست" اپیتتی ایله وئرمه‌سی ده کوسکونلوگونون ایفاده‌سی کیمی آنلاشیلیر.
قنبراوغلوونون ایندی‌یه‌دک تامامیله تدقیقاتدان کناردا قالمیش اوچونجو شعری:
سنین زولفون بانا دام-و بلادور
کی، گؤنلوم دایم آندا موبتلادور،
- مطلع‌سی ایله باشلایان غزل‌‌دیر. أیری‌دیرلی حاجی کمالین "مجموعة النظایر" (۱۵۱۲) آدلی ترتیبینده یئر آلان بو شعر ده آذربایجان تورکجه‌سینده قلمه آلینمیشدیر. قناعتیمیزجه، هر اوچ شعر سؤز صنعتکارلیغی و دیلینین ظریف‌لیگی باخیمیندان آذربایجان ادبیات تاریخی و ادبی دیل تاریخینده خوصوصی بیر یئر آلماغا لاییق‌دیر.
ترتیبچی‌یه گؤره، قنبراوغلوونون یوخاریداکی مطلع ایله وئریلن غزلی "نعت رسول علیه‌اسلام ردیفی-دیگر" ("رسول علیه‌السلامین تعریفینه عایید دیگر ردیفلی شعر") باشلیغی آلتیندا وئریلن اؤرنک اثره یازیلمیش نظیره‌دیر. تأسف کی، پروتوتیپ شعرین مؤلیفی بللی دئییلدیر. تدقیقاتچی یاسمین ارتک مورکوچ بو شعرین حاضیرلادیغی علمی-تنقیدی متنین اساسیندا دوران هر ایکی الیازما نوسخه‌سینده مؤلیف‌سیز وئریلدیگینی قئید ائدیر. ماراقلی‌دیر کی، نه بو شعرین مقطع‌سینده، نه ده آردینجا گلن "نظیره‌ی اوست" ("اونون نظیره‌سی‌دیر") باشلیقلی عینی مؤلیفه عایید غزلین مقطع‌سینده تخلوصّ وئریلمه‌میشدیر. سلیمان، قاسم، ربانی تخلوصّلو شاعیرلرله یاناشی، نسیمی و قنبراوغلوونون دا نظیره‌سی قئیده آلینان بیر متنین مؤلیفی، هله کی، آنونیم‌دیر. حاجی کمالین "قنبراوغلان" تخلوصّو ایله وئریلن شعری "نظیره‌ی-قنبراوغلو" باشلیغی آلتیندا وئرمه‌سی خوصوصی اهمیته مالیک‌دیر و بو قئید شعرین مؤلیفی ایله علاقه‌لی یاراناجاق فیکیر دولاشیق‌لیغی‌‌نین قارشی‌سینی آلیر.
قنبراوغلوونون شعرلری داغینیق شکیلده چئشیدلی توپلولاردا یئر آلدیغیندان شاعیرین شخصیتی، یارادیجیلیغی و س. ایله باغلی دَیرلندیریلمه‌لرینده ده سیستملی‌لیک یوخدور. اونون ایکی تورک لهجه‌سی ایله یازماسی و بونون هانسی سبب‌لردن قایناقلانا بیله‌جگی ایسه دیگر تدقیقاتچی‌لارین دیقّتینی جلب ائتمه‌میشدیر. تدقیقاتچی‌لاردان یالنیز ای.سونا هیدایتین تخمیسینین زمینینی تشکیل ائدن غزلین مؤلیفی‌‌نین - قنبراوغلوونون بعضی شعرلری‌‌نین اویغور الیفباسی ایله ده یازی‌یا آلیندیغینی قئید ائتمکله کیفایت‌لنمیشدیر.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، قنبراوغلوونون نسیمی و هیدایتین شعرلرینه اؤرنکلیک ائدن غزل‌لرینده، ائله‌جه ده أیری‌دیرلی حاجی کمالین "مجموعة النظایر" آدلی توپلوسوندا یئر آلان شعرینده چیغاتایجا لکسیک عونصورلر یئر آلمیر و اونون بو اثرلرینین دیلینه آذربایجان تورکجه‌سی حاکیم‌دیر. شعرلری دیل باخیمیندان موقاییسه‌میز اساسیندا اونون یوخاریدا بحثینی ائتدیگیمیز ایکی اؤرنک غزلینین آذربایجان تورکلری نسیمی و هیدایتین دیلیندن سئچیلمه‌دیگی، سونونجو غزلینین ده عئینیله اوغوز تورکجه‌سی اؤزللیکلرینه مالیک اولدوغو قناعتینه گلدیک.
قنبراوغلوونون، آرتیق قئید ائتدیگیمیز کیمی، دیگر اوچ غزلی ایسه اویغور الیفباسی ایله قلمه آلینمیشدیر. تا‌‌نینمیش عالیم او.ف.سرت‌کایا‌‌نین آراشدیرماسینا گؤره، بو توپلونو منثور بخشی آدلی تا‌‌نینمیش کاتیب ۱۴۳۱-جی ایلده ترتیب ائتمیشدیر. بو معنادا همین مجموعه شاعیرین اثرلرینین یئر آلدیغی توپلولارین ان قدیمی اولماسی باخیمیندان خوصوصی اهمیت کسب ائدیر.
قنبراوغلوونون همین مجموعه‌ده یئر آلان جیغاتایجا شعرلری‌‌نین پوئتیک اینیکاسینی نسیمی و حافظ خارزمی‌‌نین (XV) دیوان‌لاریندا دا گؤرمک مومکون‌دور. بو معنادا نسیمی‌‌نین یوخاریدا اؤرنگینی وئردیگیمیز و نسیمی‌شوناس‌لارین دیقّت مرکزینده اولان غزلی اونون قنبراوغلو یارادیجی‌‌لیغینا بلدلیگی‌‌نین یئگانه گؤستریجیسی دئییلدیر. بئله کی، سلفین "قیلدینگ قیلماگیل" و نسیمی‌‌نین "ائتمک دیلرسن، ائتمه‌گیل" ردیفلی غزل‌لرینده ردیف اویغونلوغو ایله یاناشی، فیکری ایفاده طرزی، اوسلوب و مؤوضو سئچیمی باخیمیندان دا یاخینلیق موشاهیده اولونور. قنبراوغلوونون "بولماغای" و نسیمی‌‌نین "اولماسون" ردیفلی غزل‌لری‌‌نین سسلشمه‌لری ایسه داها چوخ ردیف و قافیه سویه‌سینده‌دیر.
قنبراوغلوونون:
تا کیم اول سروی-سهی سومبول‌نی گولپوش ائیله‌تی،
صدهزاران بولبولی گولشنده مدهوش ائیله‌تی ،
- مطلع‌لی جیغاتایجا غزلی تکجه ردیف و قافیه باخیمیندان دئییل، بعضی بئیت‌لرین مضمونو باخیمیندان دا حافظ خارزمی‌‌نین "ائیله‌دی" ردیفلی غزلی ایله یاخین‌دیر. نومونه‌لره نظر سالاق. قنبراوغلو:
قصدی-جانیم قیلتی تیلبر ناوه‌کی-موژگان بیله،
نیچه‌کیم نیش اورتی اول، بو خسته‌تیل نوش ائیله‌تی.
حافظ خارزمی:
کیرپیگون تا نیش-و شیرین لعلینی نوش ائیله‌دی،
جامی-مئی‌دین عاشیقینی مست-و بیهوش ائیله‌دی.
تصوّور آیدینلیغی یاراتماق نیتی ایله او.ف.سرت‌کایا‌‌نین قنبراوغلو شعرینی ترانسلیتراسیاسینی مومکون قدر دییشمه‌مگه چالیشساق دا، یوخاریداکی بئیتی ایکی شکیلده اوخوماق و اونو آسانلیقدا دؤورون اوغوز ادبی تورکجه‌سینه ده اویغونلاشدیرماق مومکون‌دور. باشقا سؤزله، دؤورون هر ایکی ادبی دیلینین یاخینلیق سویه‌سی بو بئیتده ده آیدین شکیلده گؤرونور و لهجه آیریلیغی یارادان فرقین، اساساً، کار سامیت‌لرین اوستونلوگوندن عیبارت اولماسی خوصوصی آراشدیرمایا مؤحتاج دئییلدیر. اصلینده، بو یاخینلیق فردی کاراکترلی اولماییب، او دؤورون دیل خوصوصیت‌لریندن ایره‌‌لی گلیر.
قنبراوغلوونون بیر سیرا بئیت‌لرینی اوغوز و جیغاتای تورکجه‌سینه اویغونلاشدیرما‌‌نین مومکون‌لوگو شاعیرین دیلینین کاتیب‌لر طرفیندن دَییشدیریله بیله‌جگینی ده فیکره گتیریر. بو کیمی حاللار اورتا عصرلر متن‌لری اوچون نادیر حادثه دئییلدیر. مثلاً، ۱۵-جی یوزایللیگین بیرینجی یاریسیندا یاشامیش جیغاتای شاعیرلریندن عطائی‌‌نین صفوی‌لر دؤورونده کؤچوروله‌رک، آذربایجان تورکجه‌سینه اویغونلاشدیریلان، نسیمی‌‌نین ایسه مرکزی آسیادا اوزو کؤچورولن تورکجه دیوا‌‌نی‌نین جیغاتایجایا اویغونلاشدیریلماسی معلوم‌دور. بو معنادا قنبراوغلوونون تئیموری‌لر دؤورونده کؤچورولن شعرلری‌‌نین جیغاتایجالاشدیریلماسی‌‌نین مومکون‌لوگونو احتیمال ائتمک اولاردی. همین توپلودا یئر آلان نسیمی‌‌نین شعری‌‌نین دیل اؤزل‌لیک‌لری باخیمیندان داها آز، هم ده معین فونتیک دَییشیک‌لیگه معروض قالماسی بئله بیر حالی احتیمال ائتمگه ایمکان وئریر. لاکین قنبراوغلوونون جیغاتایجا شعرینده بو دیلین خوصوصیت‌لری فراقمنتار دئییل، بوتون سویه‌لرده موشاهیده اولوندوغوندان دیلین دییشدیریله بیله‌جگی احتیمالینی شوبهه آلتینا آلیر.
ظنیمیزجه، بو ایستعدادلی شاعیرین اؤز شعرلرینی تورکجه‌‌‌نین او دؤورده‌کی هر ایکی ادبی دیلینده قلمه آلماسی اونون داها گئنیش چئوره‌لرده تا‌‌نینماق ایستگیندن قایناقلانمیشدیر. بو ادبی تظاهرلرین اؤزونه‌مخصوص‌لوغو، شاعیرین هر ایکی لهجه‌‌‌نین خوصوصیت‌لری گؤرونن شعرلرینده بعضاً لهجه‌لرین بیریندن دیگرینه روان کئچیدین مومکون‌لوگو اونون دا حسن‌اوغلو و خوجا دهّانی کیمی خوراسان بؤلگه‌سیندن اولا بیله‌جگی فیکرینه یؤنلدیر.
قنبراوغلوونون اثرلرینین عرب و اویغور الیفبالاری ایله یازی‌یا آلینماسی، ائله‌جه ده اونا غرب (اوغوز) و شرق (جیغاتای) تورکجه‌لرینده نظیره‌لر یازیلماسی بو شاعیرین آذربایجان، عثمانلی و جیغاتای ادبی ساحه‌لرینده کیفایت قدر تا‌‌نینمیش بیر شخص اولدوغونو گؤستریر. شاعیرین اثرلرینی هم جیغاتای، هم ده آذربایجان تورکجه‌سی ایله قلمه آلینماسی اونو بو ایکی ادبیاتی علاقه‌لندیریجی بیر شخص کیمی اؤیرنمگه ده اساس وئریر و بو ادبی علاقه‌لرین تاریخینین داها یوزایل‌لیک‌لردن باشلاماسی‌‌نین مومکون‌لوگونو گؤستریر.
بورایادک سؤیله‌نیلن‌لردن و الده اولان فاکتیکی بدیعی ماتریالدان چیخیش ائد‌رک، قنبراوغلوونون دا موعاصیری تورک شاعیری شیاد همزه کیمی دؤورونده ادبی دیله مالیک اولان ایکی تورک لهجه‌سینده - شرق و غرب تورکجه‌سینده یازدیغینی احتیمال ائدیریک.
سوندا بونو دئیه بیلریک کی، قنبراوغلوونون کیفایت قدر تا‌‌نینمیش اولدوغونو اونا آذربایجان، تورکیه و جیغاتای تورکجه‌لرینده یازیلان نظیره‌لر ثبوت ائدیر. شاعیرین عرب و اویغور الیفبالاری ایله یازی‌یا آلینمیش ایکی‌دیللی غزل‌لری و اونلارا یازیلان نظیره‌لر شاعیرین شؤهرتی‌‌نین تکجه اؤز دؤورو ایله حودودلانمادیغینی، تقریباً ایکی یوزایل بویونجا اونون گئنیش بیر جوغرافیادا تا‌‌نیندیغینی، پوئتیک سؤزونون و طبیعی یاشانتی‌لاری ظریف ایفاده‌لری‌‌نین رغبتله قارشیلاندیغینی گؤستریر. بیزه گلیب چاتان غزل‌لری‌‌نین هله‌لیک سای باخیمیندان آز اولماسینا باخمایاراق، اونون هر ایکی ادبی چئوره‌ده مشهور اولدوغونو دوشونمک مومکون‌دور. نظیره مؤلیف‌لری‌‌نین منسوب اولدوغو بؤلگه‌لره و اونلارین شعرلری‌‌نین پروتوتیپینه نظر سالدیقدا بئله بیر منظره‌‌‌نین شاهیدی اولدوق: قنبراوغلوونون دیلیندن آسیلی اولمایاق، عینی بیر غزلینه هم چیغاتای، هم ده آذربایجان شاعیرلری نظیره یازمیش، غزلین دیلیندن آرتیق، سؤز صنعتکارلیغی، پوئتیک دوشونجهسینین تأثیری آلتیندا اولموشلار.
گؤروندوگو کیمی، ساغلیغیندا و سونراکی یوزایل‌لیک‌لرده تا‌‌نیناراق سئویلن، پوئتیک دوشونجه‌سی دیگرلری اوچون بیر صنعتکارلیق معیاری اولان قنبراوغلو سؤزونون شؤهرتی کیچیک آسیادان مرکزی آسیایا قدر یاییلمیش بیر شاعیردیر. اونون ایندی‌یه قدر بو گئنیش جوغرافیادا دؤولتینی قورموش، میلّی ادبیاتی و ادبی دیلینی یاراتمیش تورک خالق‌لاریندان هئچ بیری‌‌نین ادبیاتیندا یئر آلماماسی، ابدی بیر غریب‌لیک حیاتینا محکوم‌لوغو، اؤزونون ده شعرینده ایشاره ائتدیگی کیمی، طالعی‌‌نین دؤنوکلوگوندن دئییل، بیز واریث‌لری‌‌نین دیقّت‌سیزلیگیندن‌دیر.
نهایت، قنبراوغلوونون هر ایکی لهجه ایله یازیلمیش شعرلری‌‌نین بو ایکی قوهوم خالقین ادبی موناسیبت‌لرینی اؤیرنمک کونتکستینده دیقته‌لاییق بیر فاکت اولدوغونو و اونون دا حسن‌اوغلو کیمی آذربایجان ادبیاتیندا لاییقلی بیر یئر توتماغا حاقی چاتدیغینی قئید ائتمکله کیفایت‌لنیریک.
قنبراوغلوونون آذربایجان تورکجه‌سینده شعرلری:
۱. نسیمی‌‌نین نظیره یازدیغی پروتوتیپ غزل:
آنیلدی قارغی‌‌نین دالی آ‌‌نین قدّی-چیناریندان،
دیلر بیمارینه شربت لبینون لعلی یاریندان.
گؤزو جادولاری افسون اوْقویوب بینی مست ائتدی،
گر-و هوشیار ائدر، سوُنار دیله لعلی-اوقاریندان.
چمنده بولبولو گؤردوم، دیلی آغزیندا لال اولموش،
مگر کیم آیرو دوشموشدور گولر گول‌یوزلو یاریندان؟
بنوم گؤنلیم آلان یاری قامودان ایختیار ائتدوم،
بلی، هئچ ایختیاریم یوخ بو دونیا اعتباریندان.
چو عشقون دامینا دوشدوم، دخی پرواز اوری بیلمز،
گؤگرچین نیجه قورتولسون بو شهبازون شیکاریندان.
شیکسته قنبراوغلوونا بویورسالار کی، تجرید اول،
گیرَم مئیدانه مردانه، اتک سیلکم نه واریندان.
۲. أیری‌دیرلی حاجی کمالین "مجموعة-النظایر"ده بیر آنونیم شعره نظیره اولاراق تقدیم ائتدیگی غزل:
سنین زولفون بانا دام-و بلادور
کی، گؤنلوم دایم آندا موبتلادور.
طبیبه سؤیلدوم دردی-دیلومدن،
طبیب ائیدور کی، دردین بی‌دوادور.
سانا "عؤمروم" دئدیم، ائی بیوفا یار،
یقین بیلدوم کی، عؤمروم بیوفادور.
جمالون برگینی حقّ تازه دوتسون
کی، هر شام-و سحر ذکروم دوعادور.
سوْر، ائیله‌سون شیکسته قنبر اوغلان،
هزار اهلاً و سهلاً مرحبادور.
۳. هیدایت ین تخمیسینده یئر آلان غزل:
صاباح سنیلره واردوم برای-دفعی-ملال،
سپیده‌دم کیم اسردی نسیم-و بادی-شیمال.
بیر آن قولاغوما گلدی ز خفته‌گانی-لحد
کی، ای فقیر-و حقیر، اولماغیل موکدّرحال.
(هیدایتین آذربایجان نشرینده سون ایفاده: "پریشان حال")
چاهار-بالیشی-دونیا دئگول بیساطی-نیشاط
کیم، آندا تکیه قیلورسان زهی غورورو خیال.
(هیدایتین آذربایجان نشرینده: "تکیه" یئرینه، "یئکته" وئریلیب)
جاهاندا من دخی بیر شهسواری-دؤولت ایدوم
کی، هم-اینانوم ایدی تخت-و بخت-و عیزّ-و جلال.
(هیدایتین آذربایجان نشرینده: "گورو جلال")
هاچان کی سرپه سالوردوم نیقابی چؤهره‌مدن،
گونش یوزی ساراروردی ز رشکی-حوسن-و جمال.
قضایی-حؤکمی-ایلاهی ایریشدی پئیکی-اجل،
گتوردی نامه‌یی-حسرت زواله دؤندی کمال.
ایکی فریشته هم اول دم موّکّیل اولدی مانا،
حساب قیلماق ایچون دفتری-حرام-و حلال.
من اول زامان کی اولارون صلابتین گؤردوم،
دوتولدی اؤیله کیم، اولدی زبانی-ناطیقه لال.
وفا اومیدی جاهاندا کی، قنبراوغلوی اومار:
زهی تصویری-باطیل، زهی خیالی-محال.
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری - حوروفی شاعیر رفیعی
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری - حوروفی شاعیر رفیعی
سعادت شیخی‌یئوا
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
اورتا چاغین ایجتیماعی، علمی و دینی دوشونجه ساحه‌لری ایله یاخیندان باغلی اولان، دؤورونون تاریخی-سیاسی پروسه‌لری، ادبی تخیّولو، فلسفی تفکّورو، دینی باخیش و موسیقی زؤوقونو نوماییش ائتدیرن و آذربایجان خالقی‌‌نین میلّی-معنوی دَیرلری‌‌نین ایفاده‌چیسی اولان کلاسیک ادبیاتین اؤیرنیلمه‌سینده باخیش بوجاق‌لارینی یئنیلمه و قلیب‌لنمیش یانلیش‌لارین فیکری آسیلی‌لیغیندان آزاد اولماغا احتیاج یارانمیشدیر و بو، آرتیق زامانین طلبی‌دیر. چونکی یالنیز دؤورون طلبینه اویغون پریزمادان باخیلارسا، کلاسیک ادبی ایرثین ایندیه‌دک قارانلیق‌لارا بورونموش بیر سیرا مقام‌لارینا ایشیق سالینا بیلر. بیر چوخ باخیمدان مادی مدنیتیمیزین گؤستریجیسی اولان آبیده‌لرله عینی ایستاتوسدا اولان معنوی-فیکری میراثیمیزین – کلاسیک ایرثین قورونماسی اولدوقجا واجیب‌دیر. چونکی بو اثرلرده خالقیمیزین میلّی، معنوی، اخلاقی، ادبی، فلسفی و دینی دوشونجه‌سی، بوتون بو سادالادیق‌لاریمیزین جمعیندن یارانان وارلیغی اؤز ایفاده‌سینی تاپمیشدیر. بو اثرلر ساده‌جه فردی بدیعی تخیولون دئییل، کولکتیو ذهنیتین ده محصولو کیمی درک و قبول اولونور. اصلینده میلّی-معنوی ثروتیمیزین چکیسی، سرحدلری و یارادیجی‌‌لاری سیخلیقلا گوند‌مه گلن و آکتوال‌لیغینی ایتیرمه‌ین مسئله‌لردن‌دیر. اما بو ساحه‌‌‌نین تدقیقی آرتیق فرقلی موستوی‌یه کئچمه‌لی، یئرسیز شیشیرتمه و ضررلی تحریف‌لردن آریناراق جدی تدقیقات‌لارین اوبیئکتی اولمالی، بئین‌الخالق علمی عالمده آذربایجان تورکلرینین زنگین معنوی-اخلاقی دَیرلری‌‌نین گؤستریجیسی اولاراق تقدیم اولونمالی، دیگر اؤلکه‌لرین بیر چوخ تفکّور صاحب‌لری‌‌نین بو دوشونجه مرکزیندن فایدالاندیغی سیستملی شکیلده اساس‌لاندیریلمالی، تکجه آذربایجانین دئییل، دونیا ادبیاتی ایچریسینده حقیقی مؤوقعئیی موعین‌لشدیریلمه‌لی‌دیر. بو ایشین گؤرولمه‌سینده کورتبیی‌لیک یول‌وئریلمز، مرکزلشدیریلمیش آراشدیرمالار ایسه آرتیق تاریخی ضرورت‌دیر.
آذربایجاندا بو ساحه آراشدیریلارکن بعضی مقام‌لاردا تردّوده یول آچان، بعضاً ایسه فیکیر چاشقینلیغی یارادان سبب‌لره اورتا عصرلرده موتمادی اولاراق دَییشن سرحدلر، فردی و ایختیاری یئردییشمه‌لر، کوتلوی موهاجیرت، دؤورون ادبی دبینه اویغون دیل سئچیمی و یاخود دیگر تورک دیللری‌‌نین لهجه خوصوصیت‌لری‌‌نین ایستیفاده‌سی، میّلتین و دیلین آدی‌‌نین تکرار-تکرار دَییشمه‌لره معروض قالماسی و س.-دیر. بیر مقاله ده بو کیمی تاریخی، اجتماعی، سیاسی، جوغرافی، اینضیباطی، فیلولوژی و س. سبب‌لردن قایناق‌لانان چوخ‌سایلی پروبلم‌لرین گئنیش تحلیلینی وئرمک ایمکان خاریجینده‌دیر. بیز بورادا اساس مؤوضوموزا کئچمه‌میشدن اؤنجه بو چوخ‌شاخه‌لی پروبلمله باغلی ساده‌جه اورتا عصرلر آذربایجان شعری‌‌نین تدقیقی و تبلیغینده موشاهیده ائتدیگمیز ایکی فرقلی یاناشما طرزینی وورغولاماق ایستردیک:
بو پروبلم‌لردن بیرینجیسی بیر سیرا دونیا شؤهرت‌لی شاعیریمیز (نظامی، نسیمی، فضولی...) و یا تا‌‌نینمیش حؤکمدار شاعیرلریمیزین (حقیقی، ختایی...) میلّی منسوبیتی، هانسی خالقین و یا دؤولتین اونلارا صاحب چیخما حقوقونا مالیک اولماسی‌‌نین چوخ‌سایلی موباحیثه‌لرین اوبیئکتی اولماسیدیر. بو شاعیرلر آذربایجاندا بیرمعنالی اولاراق، آذربایجان ادبیاتینین نماینده‌سی کیمی اؤیرنیلدیگی حالدا، اؤلکه خاریجیندن دیگر قونشو و یا قوهوم دیللرین تدقیقاتچی‌لاری طرفیندن اونلارین ادبیاتینین تمثیلچی‌لری اولاراق تقدیم اولونور. ۲. دیگر پروبلم ایسه آذربایجان تورپاق‌لاریندا دونیایا گلن و یا آذربایجان تورکجه‌سی ساحه‌سینه عایید اولوب چئشیدلی سبب‌لردن دیگر اؤلکه‌لرده ادبی یارادیجیلیقلا مشغول اولان شاعیرلریمیزین اورتا عصرلر قایناق‌لاری و بعضی خاریجی چاغداش آراشدیرمالاردا آذربایجاندان اولماسی‌‌نین آچیق و یاخود دولاییسی ایله بیلدیریلمه‌سینه باخمایاراق، آذربایجان ادبیاتشوناس‌لیغیندا بو مسئله‌لره دیقّت یئتیریلمه‌مه‌سی‌دیر. نتیجه‌ده بو لاقئیدلیک و دیقّت‌سیزلیک همین شاعیرلرین ساغلیغیندا باغلایان غوربت حیاتی‌‌نین بو گون ده داوام ائتمه‌سینه گتیریب چیخارمیشدیر. بو غریب‌لیک اونلارین ساغلیغیندا جوغرافی و فیزیکی آنلامدا وطندن اوزاقلیق ایدیسه، بو گون همین غریب‌لیک اونلارین یاراتدیغی ادبی نومونه‌لرین حاضردا منسوب اولدوقلاری خالقین ادبیاتیندا یئرینی آلماماسی، آیری بیر بؤلگه‌‌‌نین ادبی نومونه‌سی کیمی اؤیرنیلمه‌سینده اوزه چیخیر. بو شاعیرلرین فعالیت گؤستردیگی جوغرافیا قارداش و یا قونشو اؤلکه‌لرین اراضی‌سینه داخیل اولدوغوندان اونلار همین ادبیاتین ایچینده اریییب غئیب اولموش و بیزیم ادبیاتیمیز اوچون ایسه، تأسف کی، ایتیریلمیشلر. همین سؤز اوستالاری‌‌نین بیر قیسمی‌‌نین (بدرالدین قیوامی (XII)، قنبراوغلو (XIII)) بیزه آز سایدا اثری گلیب چاتمیشدیر، دیگر بیر قیسمی‌‌نین ایسه میراثی نیسبتاً داها حجملی‌دیر (خوجا دهانی (XIV)، رفیعی (XIV عصرین ایکینجی یاریسی-۱۵-جی عصرین ۱-جی یاریسی)). ظنیمیزجه، بو شاعیرلرین موقاییسه‌ده داها کیچیک حجمده اولان میراثی‌‌نین بئله موعیین‌لشدیریله‌رک دَیرلندیریلمه‌سی آذربایجانین آنادیللی ادبیاتینین اؤزولونو تشکیل ائدن اثرلرین سایینی آرتیرا و نتیجه‌ده ادبیاتیمیزی زنگینلشدیره بیلر. بوندان باشقا، بو اثرلرین آذربایجان ادبیاتی کونتکستینده اؤیرنیلمه‌سی ایلک ادبی نومونه‌لرین تکجه کمیتینی آرتیرماز، هم ده پوئتیک کئیفیت گؤستریجی‌لرینی اوزه چیخارار و همین شعرلرین یاییلما آرئالی باره‌ده معین تصوّور یارادا بیلر.
دوغرودور، اورتا چاغدا خوصوصیله ۱۵-جی-۱۶-جی عصرلرده یاشاییب فعالیت گؤسترمیش چوخ‌سایلی موهاجیر شاعیرلریمیزین آدلارینا تذکیره‌لرده سیخ-سیخ راست گلینیر. همین فاکت‌لارین اوزه چیخاریلاراق علمی باخیمدان قیمت‌لندیریلمه‌سینده تا‌‌نینمیش تدقیقاتچی عالیم‌لردن آ.موسی‌یئوا و گنج آراشدیریجی و.موسی‌لی‌‌نین خیدمت‌لرینی خوصوصی قئید ائتمک لازیم‌دیر. اما بیز بورادا سونراکی دؤورلرده موعیّن سبب‌لردن کوتلوی کاراکتر آلان موهاجیرتدن دئییل، آنادیللی آذربایجان پوئزیاسی‌‌نین دیوان و فلسفی شعری‌‌نین بونؤوره‌سی‌‌نین قویولماسیندا خیدمت‌لری اولان، لاکین بو ادبیاتین نماینده‌سی کیمی اؤیرنیلمه‌ین شاعیرلردن بحث ائده‌جه‌ییک. سیلسیله کیمی نظرده توتدوغوموز بو یازی‌دا ایلک اولاراق، سون دؤورلر تورکیه ادبیاتشوناس‌لیغیندا آذربایجان حوروفی ادبیاتینین نماینده‌سی کیمی تقدیم اولونان رفیعی‌دن، داها سونرا بیر سیرا فاکتیکی ماتریال‌لار اساسیندا آذربایجان ادبیاتینین نماینده‌سی اولماسی قناعتینه گلدیگیمیز قنبراوغلو و خوجا دهّانی‌دن بحث ائتمگی نظرده توتموشوق. چاغداشی حسن‌اوغلو کیمی آز سایدا شعری بیزه گلیب چاتمیش قنبراوغلونون میلّی منسوبیتی و نیسبه‌سی باره‌ده ایلکین قایناق‌لاردا معلومات وئریلمیر، لاکین اثری‌‌نین یاییلدیغی و عکس-صدا دوغوردوغو آرئالدا آذربایجانین دا خوصوصی یئری واردیر. حسن‌اوغلو ایله عینی بؤلگه‌دن – اصلاً خوراسان‌دان اولان خوجا دهّانی ایسه اوزون ایللر بویو تورکیه‌ده آنادولو دیوان شعری‌‌نین ایلک نماینده‌لریندن ساییلمیشدیر. مسله‌نین بو شکیلده قویولوشوندا حیرت دوغوران سبب‌لردن بیری عینی بؤلگه‌دن اولدوقلاری حالدا، حسن‌اوغلونون آذربایجاندا آنادیللی شعری‌‌نین ایلک نماینده‌سی، خوجا دهّانی‌نین ایسه تورکیه‌ده آنادیللی دیوان ادبیاتینین ایلک تمثیلچیسی حساب اولونماسیدیر. حالبوکی خوجا دهّانی‌نین سونراکی دؤور ادبی فعالیتی آنادولو ایله باغلی اولسا دا، او، آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین آکتیو ایشلندیگی بیر بؤلگه‌‌‌نین اؤولادی‌دیر و آذربایجان ادبیاتینین دا نوماینده‌سی اولاراق اؤیرنیلمه‌سینه معنوی حاقیمیز چاتیر. بحثینی ائتدیگیمیز شاعیرلرین ایرثی‌‌نین بو کونتکستده اؤیرنیلمه‌سی، ادبی-فیکری دوشونجهسینین زمینی‌نین و هانسی ادبی چئوره‌‌‌نین یئتیرمه‌سی اولماسی‌‌نین دقیق موعین‌لشدیریلمه‌سی اونلارین شخصیتی و میراثینی ابدی غریب‌لیک ایستاتوسونا محکوم‌لوقدان دا خلاص ائتمیش اولار.
حوروفی شاعیر رفیعی
ایندی‌یه‌دک آذربایجاندا ادبی و فلسفی فیکیر تاریخیمیزین بیر نماینده‌سی کیمی اؤیرنیلمه‌ین رفیعی نسیمی‌‌نین مشهور خلیفه‌لریندن‌دیر. اونون شخصیتی، حیاتی، دوغوم یئری و میلّی منسوبیتی آذربایجان دا تفروعاتلی آراشدیریلمامیش، حاقیندا داها چوخ نسیمی‌‌نین داوامچیسی کیمی عومومی شکیلده سؤز آچیلمیشدیر. ماراقلی‌دیر کی، «بشارت‌نامه» و «گنج‌نامه» کیمی ایکی مثنویسی ایله داها چوخ حوروفی مؤلیف کیمی تا‌‌نینان رفیعی آذربایجانداکی تدقیقات‌لاردا تورکیه‌لی (З.Кули-заде. Хуруфизм и его представители в Азербайджане. Баку: Элм, 1970, с. 222; M.Quluzadə. Böyük ideallar şairi. Bakı: Gənclik, 1973, s. 18 və s.)، آذربایجاندان کناردا یازیلمیش بیر چوخ اثرلرده ایسه تورکیه‌یه موهاجیرت ائتمیش حوروفی شاعیر کیمی اؤیرنیلمیشدیر. تورکیه و اوروپادا یازیلمیش بعضی تدقیقات اثرلرینده اونون نسیمی ایله برابر تورکیه‌یه موهاجیرت ائتمه‌سی بیلدیریلیر. بیر سیرا حاللاردا رفیعینین نیسبه‌سی قئید ائدیلمه‌دن عومومیتله موهاجیر حوروفی شاعیر کیمی تقدیم ائدیلیر، بعضاً او، عجمدن روما گلمیش بیر حوروفی کیمی گؤستریلیر، بعضاً ایسه شاعیرین دوغوم یئری‌‌نین شیروان اولا بیله‌جگی احتیمالی ایره‌‌لی سورولور. تورکیه‌لی مشهور دیلچی عالیم گونای کوت یازیر: «دیلینده‌کی آذربایجان لهجه‌سی اؤزللیکلرینه گؤره شیروانلی بیر آذربایجان تورکو اولماسی احتیمال اولونا بیلر» (کوت، گونای. رفیعی // تورکیه دیانت وقفی ایسلام آنسیکلوپدیسی. ج. ۳۴. ایستانبول: تورکیه دیانت. وقفی، ۲۰۰۷، ص. ۵۲۶).
رفیعینین اؤلوم تاریخینین ۱۴۰۹-جو ایلده‌ن سونرایا عایید اولماسی باره‌ده تدقیقاتچی‌لار یئکدیل‌دیرلر. [بعضی آراشدیرمالاردا قایناق گؤسترمه‌دن اونون وفات تاریخی ۱۴۱۸-جی اولاراق گؤستریلیر. ظنیمیزجه، بو، نسیمی‌یه عایید وفات تاریخینین یانلیشلیقلا اونون خلیفه‌سینه عایید اولونماسی‌‌نین نتیجه‌سی‌دیر].
ع.گؤلپینارلی اونون مزاری‌‌نین ایندیکی یونان اراضی‌سینده (پرِوِزه/ Preveze) اولدوغو قناعتینده‌دیر. بیر سیرا آراشدیرمالاریندا عینی قناعتی ایفاده ائدن ف.اوسلوأر سون مقاله‌لریندن بیرینده شاعیرین دفن اولوندوغو یئری کرمانا عایید پریوز اولاراق قئید ائدیر (https://www.academia.edu/4854623). اما شاعیرین آنادولویا موهاجیرتی اونون سون مکا‌‌نینین یونان اولا بیله‌جگینی داها عاغلاباتان ائدیر. چونکی فضل‌الله‌‌دان سونرا حوروفی‌لرین ایران و آذربایجانی ترک ائد‌رک اوز توتدوغو اؤلکه‌لر ایلک اولاراق شام (سوریه)، داها سونرا روم (تورکیه) ایدی. بو معنادا رفیعینین آنادولودان کرمانا گئده‌رک، حوروفی‌لیک تعلیمی‌‌نین تبلیغی ایله مشغول اولماسی و اورادا وفات ائتمه‌سی ایناندیریجی گؤرونمور. هم ده حوروفی‌لیگی روم ائلینده یایماق تاپشیریغینی نسیمی‌دن آلان رفیعینین ان یوکسک إپیتت‌لرله حئیران‌‌لیغینی ایفاده ائتدیگی مورشیدی‌‌نین سؤزونه سونادک عمل ائتمه‌دن حوروفی‌لیگی یایماق اوچون ایرانا گئده‌جگی احتیمالی شوبهه دوغورور. بوندان باشقا، بو تعلیمین یاییلما آرئالیندا بالکان اؤلکه‌لری‌‌نین (یونان، مجاریسان...) آدینا راست گلیندیگی حالدا، کرما‌‌نین بو تأثیر چئوره‌سینده خوصوصی بیر یئری یوخدور.
شاعیرین علم عالمینه هله‌لیک ایکی مثنویسی معلوم‌دور: «بشارت‌نامه» و «گنج‌نامه». هر ایکی مثنوی‌‌نین الیازما نوسخه‌لری دونیانین بیر سیرا کیتابخانالاریندا یئر آلیر. رفیعینین «گنج‌نامه»سی‌‌نین الیازما نوسخه‌لری ایران، تورکیه، فرانسه و بریتانیانین کیتابخانالاریندا، «بشارت‌نامه»نین الیازما نوسخه‌لری ایسه ایران، تورکیه، میصیر و بریتانیانین کیتابخانالاریندا ساخلانیلیر. مثنوی‌لرین بو چئشیدلی نوسخه‌لرده‌کی حجمی فرقلی شکیلده‌دیر. همین نوسخه‌لرین حجم باخیمیندان موختلیف‌لیگی هر ایکی اثرین علمی-تنقیدی متنی‌نین حاضرلانماسی اوچون بوتون بو واریانت‌لارین الده اولوناراق نظردن کئچیریلمه‌سی ضرورتینی یارادیر. «بشارت‌نامه»نین الیازماسی‌‌نین نوسخه‌لری تکجه تورکیه‌ده ایستانبول بیلیم‌یوردو، توپقاپی سارایی موزه‌سی، سلیمانیه و میلّت کیتابخانالاریندا قورونور. (باخ: حوروفی‌لیک متین‌لری کاتالوغو. حاضرلایان: عبدالباقی گؤلپینارلی. آنکارا: ت‌‌د‌ک یایین‌لاری، ۱۹۸۹)
حوروفی شاعیرین «بشارت‌نامه»سی حاقیندا دوکتورلوق تزی یازاراق، دیل باخیمیندان تحلیل ائدن محمت ییگیت اثرین علمی-تنقیدی متنینی ده حاضیرلامیشدیر. اؤنجه ده قئید ائتدیگیمیز کیمی، تورکیه‌لی دیلچی عالیم‌لرین بیر قیسمی «بشارت‌نامه»نین دیل باخیمیندان آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین خوصوصیت‌لرینی داشیدیغینی بیلدیریرلر. بونا گؤره ده «فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن» قلیبی ایله یازیلمیش اولان اثر تکجه آذربایجان ادبی-تصووفی دوشونجه‌سی دئییل، دیل تاریخی باخیمیندان دا اهمیت کسب ائدیر. قناعتیمیز بئله‌دیر کی، تورکیه ادبیاتشوناس‌لیغیندا نسیمی ایله تورکیه‌یه موهاجیرت ائتدیگی، اصلی‌‌نین عجمدن اولدوغو بیلدیریلن، دیلی ایسه تورکجه اولان شاعیرین آذربایجان تورکو اولا بیله‌جگی تردّوده یول وئرمه‌ملی‌دیر.
شاعیرین ایکینجی مثنویسی اولان «گنج‌نامه» ه. ۱۲۶۰ / م. ۱۸۴۴-جو ایلده تورکیه‌ده عرب الیفباسی ایله نسیمی‌‌نین تورکجه دیوا‌‌نی‌نین اوّلینه علاوه اولونماقلا نشر ائدیلمیشدیر. اثر ۱۹۴۶-جی ایلده اسماییل حکمت طرفیندن تکرار چاپ اولونموشدور (ای. ه. أرتایلان. حورفی ادبیاتی اؤرنک‌لری I. گنج‌نامه‌یی رفیعی. ایستانبول: ایستانبول اونیورسیته‌سی یایین‌لاری، ۱۹۴۶).
حوروفی شاعیرین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین آدی اینجیل (هر ایکی کلمه «موژده» آنلامیندادیر)، «گنج‌نامه»سی‌‌نین (حرفاً: «خزینه حاقیندا کیتاب») آدی ایسه نظامی‌‌نین «مخزن‌الاسرار» («سیرلر خزینه‌سی») مثنوی‌سی‌‌نین آدی ایله سسلشیر.
بیر سیرا دیگر حوروفی‌لیک متن‌لری کیمی رفیعینین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین ده «جاویدان‌نامه» آدلاندیریلماسینا راست گلینیر. حوروفی‌لیک اوزره تا‌‌نینمیش موتخیص‌لردن اولان ف.اوسلوأر علی امیری، منظوم نؤمره۹۴۳-ده ساخلانیلان بیر الیازماسی‌‌نین باشیندا رفیعینین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین آدی‌‌نین «جاویدان‌نامه» شکلینده یازیلدیغینی بیلدیریر (https://www.academia.edu/4854623). بورادا بیر جهتی ده وورغولامالی‌ییق کی، حوروفی‌لیک ادبیاتیندا «بشارت‌نامه» آدلی فارسجا داها بیر اثر واردیر. همین اثر بعضاً فضل‌الله-ین نوفوذلو خلیفه‌سی ابوالعلانین، بعضاً ایسه اونون دیگر خلیفه‌سی ابوالحسن‌‌‌نین آدینا قئید اولونور. تدقیقاتچی‌لارین بعضی‌ی بو ایکی شخصین عینی بیر آدام اولماسی، بعضی‌لر‌ی ایسه ایکی فرقلی شخص اولدوغو قناعتینده‌دیرلر.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، «گنج‌نامه» مثنویسی «گنج نهان من مقالات موْنلا رفیعی » آدی آلتیندا دا کاتالوقلاردا یئر آلیر. اثرین آدی بو واریانتدا شاعیرین مورشیدی نسیمی‌‌نین «گنجی-نیهان»، «گنجی-مخفی» و س. کیمی مجازلاری ایله آسوسیاسیا یارادیر.
حوروفی شاعیرین آدی‌‌نین «موْنلا (مُلا کلمهسینین اسکی فورمو)» اپیتتی ایله وئریلمه‌سی اونون جدی تحصیل آلماسینی گؤستریر. چونکی سؤزلوک‌لرده «مونلا» کلمهسینین آنلامی «مودرّیس‌لیکدن سونرا قاضی‌لیق درجه‌سینی قازانان عولما»، «بؤیوک قاضی»، «بؤیوک عالیم»، «خوجا» و س. کیمی وئریلیر. ایستر بو اپیتت، ایسترسه ده اونون فضل الله-ین فارسجا مورکب اثرلرینی اوخویاراق، بعضی مقام‌لارینی تورکجه قلمه آلماسی فارس دیلینه موکمل بلدلیگینی و مدرسه تحصیلی آلدیغینی تصدیق‌له‌ییر.
رفیعینین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین تدقیقاتا جلب ائتدیگیمیز الیازما نوسخه‌سی ایرا‌‌نین ملک کیتابخاناسینا مخصوص‌دور. بو متن تکجه حوروفی‌لیک ایدئیالاری‌‌نین ایفاده‌سی باخیمیندان ماراق دوغورمور. اثر خطاط‌‌لیق خوصوصیت‌لری، یازی طرزی و ایستروکتور باخیمیندان مورکّب‌لیگی ایله ده دیقتی جلب ائدیر. مثنوی‌‌نین متنی عنعنوی طرزده – میصراع‌لاری قارشی-قارشی‌یا و یا آلت-آلتا دئییل، هر سطرده اوچ میصراع اولماقلا اوچ سوتون شکلینده یازی‌یا آلینمیشدیر. بو جهت ایسه متنین اوخوسو و قاوراییشینی نیسبتاً چتینلشدیریر. صحیفه‌لرین کناریندا بعضاً حاشیه شکیللی قئیدلر ائدیلمیشدیر. بو قئیدلرین یازی طرزی اونون ائله نوسخه‌نی کؤچورن کاتیب طرفیندن ائدیلدیگی تصوورونو یارادیر. کاتیب بعضاً متنده یازیلیش اوسلوبو باخیمیندان چتین اوخونان ایفاده‌نی آیریجا اولاراق حاشیه‌ده قئید ائدیر. بعضاً ورق‌لر آراسینداکی علاقه‌نی قووت‌لندیرمک مقصدی ایله سونراکی ورقده‌کی ایلک سؤز و یا بیر نئچه سؤز اوّلکی ورقین سونوندا حاشیه‌ده آیریجا وئریلیر. بعضاً ایسه حاشیه‌ده‌کی سؤزلرین متندن سئچیلمه‌مه‌سی و فرقلی کلمه‌لر اولماسی دیقتی چکیر. ظنیمیزجه، بو ایفاده‌لری قئید ائتمه‌ده کاتیبین مقصدی اثرین نوسخه فرق‌لرینی نظره چاتدیرماقدیر. حاشیه‌‌لرده یئر آلان یازیلار آراسیندا عینی بیر آیه‌‌‌نین تکراراً وئریلمه‌سی، بونونلا شاعیرین سؤزونون قوران آیه‌سی واسطه‌سیله تصدیق‌لنمه‌سی جهدی ده دیقتیمیزی جلب ائتدی.
تهران ملک کیتابخاناسیندا ساخلانیلان بو اثرین اوزرینده «۲۶ ورق» قئیدی وئریلسه ده، اساس متن هر سطری ۳ میصراع، هر ورقده تقریباً ۷۵-۸۰ میصراع اولماقلا ۳۰ ورقدن عبارت‌دیر.
«بشارت‌نامه» ایستروکتور باخیمیندان مثنوی، ایدئیا-مضمون خوصوصیت‌لری باخیمیندان دیداکتیک-اخلاقی اثرلر سیلسیله‌سینه عاییددیر. شاعیرین:
بشارت‌نامه‌یی-فضلی-ایلاهی،
بیلن گؤرر قامو اشیا کما هی،
- میصراع‌لاری ایله باشلایان بو اثری تورکیه ادبیاتشوناس‌لیغیندا ۱۵-جی عصرده یازیلمیش ایلک نصیحت‌نامه‌لردن ساییلیر.
رفیعینین میراثی زنگین اولماییب، هله‌لیک معلوم ایکی مثنویدن عبارت اولسا دا، ایستر شاعیرین اؤزو، ایسترسه ده مورشیدی باره‌ده معین بیوقرافیک معلومات‌لارا مالیک‌دیر. رفیعینین «بشارت‌نامه»سیندن اونون فضل‌الله‌لا شخصاً تانیش اولمادیغی («چون بانا بیلدیردی کیم‌دیر فضلی-حق // پرده آچیلدی و گؤروندو طبق»)، نسیمی‌‌نین اونا روم اهلینی حوروفی‌لیگه جلب ائتمگی تاپشیردیغی («سن دخی روم اهلین آگاه ائیله‌گیل // آنلارا بو گیزلی رازی سؤیله‌گیل») و س. معلوم اولور. اثردن همچینین داها اؤنجه شاعیرین سوننی مذهبینده اولماسی، سونرالار دهری‌لیک و تناسوخ اعتیقادینا مئیل‌لنمه‌سی، لاکین ان سوندا نسیمی واسطه‌سیله حوروفی‌لیگی قبول ائتمه‌سی معلوم اولور.
رفیعینین ایستر «بشارت‌نامه»، ایسترسه ده «گنج‌نامه» آدلی اثرلری بو کیمی بیوقرافیک کاراکترلی معلومات‌لاری احتیوا ائتمه‌سی، نسیمی ایله باغلی آزسایلی اولسا دا، دَیرلی بیلگی‌لر وئرمه‌سی باخیمیندان خوصوصی اؤنم کسب ائدیر. بئله کی، ایران‌لی تدقیقاتچی حسین اولدوز قایناق گؤسترمه‌دن نسیمی‌‌نین بیر ایل سلطان مراد زاما‌‌نیندا، بیر ایل باغداددا ایقتیدار علئیهینه تبلیغاتا گؤره، داها بیر ایل ده سولطان بایزید دؤورونده محکوم اولوندوغونو یازیر. بو احتیمال‌لاری بیرباشا تصدیق‌له‌یه‌جک قایناق‌لار بیزه معلوم اولماسا دا، نسیمی‌‌نین فعالیت گؤستردیگی اؤلکه‌لر سیراسیندا تورکیه و عراق‌ین دا اولماسی، اونون خلیفه‌سی رفیعینین آشاغیداکی میصراع‌لاری بو مولاحیظه‌لرده حقیقتین پایی اولدوغونو دوشونمگه اساس وئریر. رفیعی «بشارت‌نامه»سینده دئییر:
اول شهیدی-عشقی-فضلی-ذوالجلال،
بندی-زیندان‌لاردا یاتان ماه و سال.
«بشارت‌نامه»نین ه. ۸۱۱ \ م. ۱۴۰۹-جو ایلده یازیلدیغینی نظره آلساق، نسیمی‌‌نین ۱۴۰۹-جو ایله‌دک بیر نئچه دفعه و موختلیف زیندان‌لاردا محکوم‌لوق حیاتی یاشاماسی قناعتی حاصیل اولور. بوندان باشقا، بیرینجی میصراع‌‌نین مضمونوندان بو حبس اولونمالارین حوروفی‌لیکله علاقه‌لی اولماسی دا بیرمعنالی شکیلده آیدین اولور.
رفیعینین مورشیدی نسیمی‌‌نین ادبی یارادیجیلیغینین باشلیجا اوسلوبی ایستیقامت‌لری باره‌ده وئردیگی معلومات دا اولدوقجا دَیرلی‌دیر. موتفکّیر شاعیر نسیمی‌‌نین حوروفی‌لیگین اساس‌لارینی آچیقلایان منثور « مقدمة الحقایق» («حقیقت‌لرین باشلانغیجی») ریساله‌سی آنا دیلینده قلمه آلینمیشدیر. [تورکیه‌نین بیر چوخ کیتابخانالاریندا الیازماسی شکلینده قورونوب ساخلانان اثر ۲۰۱۴-جو ایلده تدقیقاتچی عالیم فاتح اوسلوأر طرفیندن نشر اولونموشدور]. بو منثور فلسفی اثرین مؤلیفی‌‌نین نسیمی اولا بیله‌جگینی دولاییسی ایله تصدیقلهین فاکتا رفیعینین «بشارت‌نامه»سینده ده راست گلینیر. شاعیر اوستادیندان بحث ائدرکن اونون ایکی اوسلوبدا یازدیغینی بو شکیلده دیله گتیریر:
نظم، نثریندن بیزه وئردین خبر،
بو ایشارت عقلی اولانا یئتر.
گؤروندوگو کیمی، رفیعی نسیمی‌‌نین نظم و نثر یارادیجیلیغینی ایلاهی عالمدن وئریلن خبر کیمی دَیرلندیریر. بو میصراع‌لاردا ماراق دوغوران دیگر بیر جهت ایسه شاعیرین نسیمی‌‌نین تکجه نظم دئییل، نثر یارادیجیلیغینی دا خاطیرلاتماسی‌دیر. حوروفی شاعیرین بو قئیدلری مورشیدی نسیمی‌‌نین آشاغیداکی میصراع‌لاری ایله یاخیندان سسلشیر:
مرا ز فضل الهی است دیده روشن
مرا ز نطق الهی زبان بود گویا
به مدحت ولی‌الله، به ذکر حی قدیم
به نظم و نثر مزین چو لولو لالا.
(منیم گؤزومون نورو ایلاهی‌‌نین فضلیندن‌دیر،
منیم دیلیم ایلاهی‌‌نین نیطقیندن آللاهین ولیسی‌‌نین (حض. علی نظرده توتولور. - س.ش.) مدحینده (و) حیّ و قدیم اولان آللاهین ذکرینده سؤز سؤیله‌ین اولوب،
پارلاق اینجی کیمی نظم و نثرله بزنمیشدیر).
ایلک دفعه اولاراق طرفیمیزدن تدقیقاتا جلب اولونان بو میصراع‌لار نسیمی‌‌نین فارسجا بیر قصیده‌سینده یئر آلیر و اونون تکجه منظوم دئییل، هم ده منثور اثر صاحبی اولدوغونا ایشیق توتور.
رفیعینین اثرلرینده یئر آلان بعضی فراقمنت‌لر هم ده نسیمی‌‌نین علمی ترجومه‌یی-حالی‌‌نین یازیلماسیندا دلیل کیمی ایستیفاده اولونور. بئله کی، اونون «بشارت‌نامه»ده مورشیدینی:
ناگهان اول رحمتی-فضلی-خودا،
اول عمادالدینی-سیرّی-مرتضی،
کیمی یاد ائتمه‌سی نسیمی‌‌نین آدی ایله باغلی چئشیدلی احتیمال‌لاری تکذیب ائد‌رک، عمادالدینی دوغرو سایماغا، همچینین اونون دینی اعتیقادی‌‌نین شیعه‌لیک اولدوغونو سؤیله‌مگه اساس وئریر.
حوروفی شاعیر رفیعینین «بشارت‌نامه»سینده یئر آلان «سروری-آفاق»، «امیرلمؤمین»، «قوطبی-عالم»، «پیشوایی-اهلی-دین» کیمی إپیتت‌لر نسیمی‌‌نین آرتیق ۱۴۰۹-جو ایله‌دک حوروفی‌لیک تریقتینده شئیخ‌لیک مقامینا چاتدیغینی گؤستریر. «سرور»، «امیر»، «قوطب»، «پیشوا» ایفاده‌لری‌‌نین هر بیری نسیمی‌‌نین همین عالی ایستاتوسونون پوئتیک ایفاده‌سی‌دیر و ایندی‌یه‌دک تدقیقات‌لاردا بو جهته دیقّت یئتیریلمه‌میشدیر.
اثرده نسیمی حاقیندا دئییلن:
اول بلادان آه و افغان ائتمه‌ین،
سؤیله‌ین اسراری پونهان ائتمه‌ین،
اول مسیحیوش سیاحت ائیله‌ین،
پرده‌سیز علمی-لدونّی سؤیله‌ین...
کیمی میصراع‌لاردا رفیعی مورشیدی‌‌نین گیزلی سیرّلری ایفاده ائتمک باجاریغی و همین گئرچکلیک‌لری آچیق سؤیله‌مه جسارتی قارشیسینداکی حئیران‌‌لیغینی بیلدیرمکله یاناشی، نسیمی‌‌نین حوروفی‌لیک تعلیمی‌‌نین تبلیغینده‌کی طرزی باره‌ده ده موعیّن تصوّور یارادیر. حوروفی شاعیر «اوْل مسیحیوش سیاحت ائیله‌ین» میصراعسی ایله شئیخی‌‌نین عؤمرونون سفرلرده کئچمه‌سینی و بو سیاحت‌لرین تبلیغی کاراکترلی‌لیگینی – حض. عیسی‌‌نین اؤلودیریلدن نفسی کیمی بو تعلیم واسطه‌سیله اینسانلارا یئنی حیات بخش ائتمه‌سینی وورغولاییر.
رفیعینین نسیمی‌یه رغبت و محبتی مورشیدی‌‌نین فضل‌اللها اولان موناسیبتینه چوخ بنزه‌ییر. او دا اؤز معنوی رهبرینی ایلاهی‌‌نین مقامینا یاخین گؤره‌رک، فردی و اوریژینال کاراکترلی بیر ایفاده‌دن ایستیفاده ائدیر: «نسیم‌الله». ایفاده‌‌‌نین بو شکلی «فضل‌الله » قلیبینده اولوب، رفیعینین اوستادینی ایلاهی حقیقت‌لر عالمین موژده‌چیسی کیمی گؤردوگونو آچیقلاییر. مثنوی‌‌نین آدی‌‌نین یئر آلدیغی ایلک بئیتین آردینجا گلن پارچادا دئییلیر:
اول صوبح-مسأنی، ای حکیم،
گلدی نسیم‌اله الرحمان‌الرحیم.
رفیعینین بو میصراع‌لاری اونون دیگر اثری اولان «گنج‌نامه»ده یئر آلان و بیر چوخ تدقیقات اثرلرینده سیتات اولاراق وئریلن آشاغیداکی بئیتله یاخیندان سسلشیر:
بولدوق چو نسیمینی نعیمین،
اولدو بیزه رحمتی رحیمین.
عومومیتله، حوروفی شاعیرین نسیمینی تکرار-تکرار «آللاهین رحمتی» کیمی تقدیم ائتمه‌سی دیقّتیمیزی جلب ائتدی. رفیعی یوخاریداکی بئیت‌لردن باشقا، «بشارت‌نامه»ده یئر آلان «ناگهان اول رحمتی-فضلی-خودا // اول عمادالدینی-سیرّی-مرتضی» میصراع‌لاریندا دا شئیخ شاعیری ایلاهی‌‌نین مرحمتی اولاراق وصف ائدیر. اصلینده «نسیم» و «رحمت»این (مرحمت) بو طرزده علاقه‌لندیریلمه‌سی‌‌نین ایسلامی عنعنه‌ده فیکری زمینی واردیر. بئله کی، ایسلامی دوشونجه‌یه گؤره، نسیم (سحر مئهی) یارادا‌‌نین یاراتدیق‌لارینا بیر مرحمتی‌دیر.
رفیعینین بو اثریندن نسیمی‌‌نین اونو تکجه حوروفی‌لیک تعلیمینه جلب ائتمه‌دیگی، هم ده تورکجه یازماغا تشویق ائتمه‌سی ده آیدین اولور:
پس ضروری اولدو تورکی سؤیله‌مک،
سؤیله‌دیم، بیر نئچه گون چکدیم امک.
رفیعینین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین داها بیر ماراق دوغوران جهتی اونون دیداکتیک اثر اولماقلا یاناشی، ترجومه خوصوصیت‌لرینه ده مالیک اولماسیدیر. بئله کی، شاعیرین فضل‌الله-ین اوچ اثریندن بعضی پارچالاری تورکجه نظمه چکمه‌سینی بیلدیرمه‌سی اونون اثرینی منظوم ترجومه‌لر کونتکستینده اؤیرنمگه اساس وئریر. تورکیه‌لی تدقیقاتچی عالیم ای.آریک‌اوغلو حاقلی اولاراق یازیر کی، رفیعینین «بشارت‌نامه»سی «جاویدان‌نامه»نین داها بیر ترجومه‌سی‌دیر. تدقیقات‌چی‌یا گؤره، بو مثنوی ترجومه اولماقدان آرتیق، تألیف-ترجومه گؤرونوشونه مالیک‌دیر. چونکی اثرده یئر آلان بئیت‌لردن آنلاشیلدیغی کیمی، اثر تام بیر «جاویدان‌نامه» ترجومه‌سی دئییل، فضل‌الله-ین چئشیدلی اثرلرینین بعضی بؤلوم‌لری‌‌نین نظمه چکیلمه‌سیدیر (ای.آریک‌اوغلو. فریشته‌اوغلو. جاویدان-نامه ترجومه‌سی: ‘عشقنامه (اینجه‌له‌مه-متن). یوزونجو ایل اونیورسیته‌سی سوسیال بیلیم‌لر انستیتوسو، دوکتورا تزی، وان، ۲۰۰۶، ص. ۳-۴). رفیعی فضل‌الله-ین حوروفی‌لرین نظرینده چوخ اؤن‌ملی اولان اوچ فارسجا اثریندن ترجومه-ایقتیباس‌لارا یئر وئردیگینی آشاغیداکی شکیلده ایفاده ائدیر:
«عرش‌نامه» سؤزلریندن بوندا وار،
ترجومه قیلدیم کی، قالا یادیگار.
...«جاویدان‌نامه» سؤزودور اکثری،
فهم ائدن اولور جاها‌‌نین مینبری.
هم «محبت‌نامه»دن یازدیم کلام،
اوچ کیتابیندان حاقین اولدو تامام.
گؤروندوگو کیمی، «بشارت‌نامه»نی رفیعی اؤزو فضل‌الله-ین اوچ کیتابیندان سئچمه ترجومه اولاراق دَیرلندیریر. یوخاریداکی بئیت‌لرده دئییلن‌لر رفیعینین فضل‌الله-ین فارسجا اولان هر اوچ اثریندن بهره‌له‌نمه‌سی و همین اثرلردن اخذ ائتدیکلرینی تورکجه‌ده اصلینه یاخین – ترجومه اولاراق دیله گتیرمه‌سی قناعتینی یارادیر. اصلینده موعاصیر ترجومه آنلاییشینا تام جاواب وئرمه‌ین، فضل‌اللها سیخ ایستینادلا یارانیب فورمالاشان همین اثر بو گونون «ترجومه» آنلاییشی باخیمیندان آنجاق شرطی آنلامدا ترجومه ساییلا بیلر.
تدقیقاتچی ف.اوسلوأره گؤره، رفیعی پراقماتیست (فایدالانماقلا ائدیلن) ترجومه اؤرنگی اولان «بشارت‌نامه»سینده عئینی ایله فریشته‌اوغلونون ائتدیگی کیمی فضل‌الله-ین اثرلریندن ان اساس مؤوضولاری احاطه ائده‌جک شکیلده فراقمنتار (قیسمی) ترجومه‌لر ائتمیش و بو ترجومه‌لرده ایختیاری شکیلده حرکت ائتمیشدیر. رفیعینین بو ترجومه طرزی حوروفی‌لیگین فوندامنتال مؤوضولارینی سئچیب بونلارین اساس‌لارینی آنلاتماق ایستگیندن ایره‌‌لی گلیر. آنادولودا یازیلان ایلک تألیف-ترجومه اثری اولدوغو اوچون حوروفی‌لیگین تمللرینی بو شکیلده آنلاتماق ایسته‌مه‌سی اولدوقجا طبیعی و یئرینده‌دیر. رفیعینین ائتدیگی ترجومه‌لرده‌کی سربست‌لیک‌لر منثور پراقماتیست ترجومه‌لرده گؤرولدوگو کیمی هم آچیقلاییجی، هم ده پروپاقاندا مقصدلی‌دیر. (باخ: ف.اوسلوأر فارسجادان تورکجه‌یه حوروفی متن ترجومه‌لری // اسکی تورک ادبیاتی چالیشمالاری - متنین حال‌لاری: عثمانلی‌دا تألیف، ترجومه و شعره، ایستانبول: کلاسیک یایین‌لاری، ۲۰۱۴، ص. ۳۶۷)
نسیمینی شخصاً تانییان و اونون خلیفه‌سی اولاراق، آنادولو و بالکان اؤلکه‌لرینده حوروفی‌لیگی تبلیغ ائدن رفیعینین هر ایکی اثری ادبیات، تصوّوف، فلسفی فیکیر و دیل تاریخی باخیمیندان ماراق دوغوران و اهمیت کسب ائدن اؤزللیک‌لره صاحیب‌دیر. «بشارت‌نامه» هم ده اورتا چاغ آذربایجان ترجومه صنعتی تاریخینده خوصوصی و فرقلی بیر مقاما صاحیب‌دیر. بو فرقلی‌لیگین گؤستریجیسی اونون، ف.اوسلوأرین ده موعین‌لشدیردیگی کیمی، پراقماتیست ترجومه کاراکترلی اولماسیدیر.
سوندا بونو دا بیلدیرملی‌ییک کی، رفیعینین هر ایکی مثنویسی، خوصوصیله «بشارت‌نامه»سینده فضل‌الله-ین نظری گؤروش‌لری‌‌نین ایجمالی و ساده‌لشدیریلمیش ایضاحی وئریلدیگی اوچون بو اثرلر هم ده حوروفی‌لیگین اؤیرنیلمه‌سینده سیخ-سیخ مراجعت ائدیلن قایناق‌لاردان‌دیر. حوروفی شاعیرین هر ایکی اثری‌‌نین دیگر حوروفی‌لیک متن‌لری، خوصوصیله ریساله‌لره نیسبتاً ساده دیلله یازیلماسی تبلیغی-تلقینی سجیه‌سیندن ایره‌‌لی گلیر. قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، حوروفی‌لیگین ایلک اثرلری فارسجا، اولدوقجا مورکب، عربجه چوخ‌سایلی ایقتیباس‌لار، حوروفی س سمبول -کودلاری ایله یوکلو متن‌لر اولدوغو حالدا، رفیعینین هر ایکی مثنوی‌سی‌‌نین دیلی ساده و آنلاشیقلی‌دیر. بونون باشلیجا سببی فارسجا و یا تورکجه‌‌‌نین حوروفی‌لیگی ایفاده ایمکان‌لارینا باغلی دئییلدیر. بو اوسلوب فرقلی‌لیگی‌‌نین باشلیجا سبب‌لری حوروفی‌لیگه ایلک دؤورلرده قوشولان‌لارین اینتللکتوال سوییه‌سی‌‌نین یوکسکلیگی، ایلک حوروفی‌لرین جدی تحصیل گؤرموش شخص‌لر اولماسی، حوروفی‌لیگین فضل‌الله-ین ساغلیغیندا قاپالی تشکیللات شکلینده فعالیتی، فضل‌الله‌‌دان سونرا ایسه خلیفه‌سی ابوالعلا و اونون واسطه‌سیله بو تعلیمه جلب اولونان نسیمی‌‌نین تعلیمه کوتلوی کاراکتر وئرمه جهدلری‌دیر.
«بشارت‌نامه»نین بدیعی دَیرینی و تأثیر دایره‌سی‌‌نین اولوب-اولماماسینی موعین‌لشدیرمک اوچون خوصوصی آراشدیرما آپاریلمالی‌دیر. ایندی‌لیکده یالنیز ۱۹-جو عصرین مشهور موتصوویف شاعیرلریندن میر حمزه سید نیگاری‌‌نین تورکجه دیوا‌‌نیندا «بشارت‌نامه» ایفاده‌سی‌‌نین یئر آلدیغینی و بونون رفیعینین اثرینه ایهام اولا بیله‌جگینی قئید ائتمکله کیفایت‌لنیریک. (نیگاری‌‌نین نسیمی و حوروفی‌لیگه موناسیبت‌لری باره‌ده آیریجا بیر مقاله‌میزده بحث ائتمیشیک: س.شیخی‌یئوا. سئیید نسیمی و میر همزه نیگاری: پوئتیک سؤزون سئیری // I. اولوس‌لاراراسی همزه نیگاری سمپوزیومو (۳۱ ماییس-۰۱ هازیران ۲۰۱۲، آماسیا). آماسیا، ۲۰۱۲، ص. ۳۲۳-۳۴۴).
بورایادک دئییلن‌لردن ده گؤروندوگو کیمی، نیسبتاً ایری‌حجملی و فلسفی-دیداکتیک مضمونلو ایلک آنادیللی مثنوی، ایلک نصیحت‌نامه و ایلک منظوم ترجومه اؤرنگی کیمی فرقلی بیر ایستاتوسا مالیک اولان «بشارت‌نامه»نین و اونون بیر سیرا بدیعی و فلسفی اؤزللیک‌لرینی داشییان «گنج‌نامه»نین علمی-تنقیدی متنی‌نین نشری، چوخ‌یؤنلو تدقیقی و علمی باخیمدان تفرّوعاتلی اؤیره‌نیله‌رک دَیرلندیریلمه‌سینه احتیاج واردیر. هر ایکی اثرده ۱۵-جی عصرین اوّل‌لرینده‌کی آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین ایسپسیفیک خوصوصیت‌لری قوروناراق، ادبی فاکتا چئویریلمیشدیر. بو باخیمدان رفیعینین بدیعی-فلسفی ایرثی‌‌نین ادبیاتشوناسلیق، دیلچیلیک و فلسفه تاریخی باخیمیندان تفرّوعاتلی آراشدیریلماسی مقصده اویغون‌دور.
کؤچورن: عباس ائلچین
اوغرو اولماق ایسته ییرم! نصرت کسمنلی
اوغرو اولماق ایسته ییرم!
نصرت کسمنلی
قوی پولیس لر ائشیتمه سین،
قورخولو بیر سیرر دئییرم:
چوخداندیر کی ، بیر آرزوم وار ،
اوغرو اولماق ایسته ییرم!…
اینسانلارین آراسیندان
عقیده سیز آداملاری
ویجدانینی پولا ساتان
نادانلاری
اوغورلاماق ایسته ییرم
بو تورپاغین گوندن-گونه
نییه آرتیر دردی-سری…
دؤولتلرین آراسیندان سرحدلری
اوغورلاماق ایسته ییرم
آخی، نه ایش گؤرموشم کی،
اوغورلوق دا ایشدی باری.
من آنامین صیفتینه
واختسیز دوشموش قیریشلاری
اوغورلاماق ایسته ییرم!
بیریسینی ییخماق اوچون
ایکیسی نین اولفتینی،
اینسانلارین اورگیندن
هر کینینی، نیفرتینی،
یالانینی بوندان اونا،
اوندان بونا ساتانلاری،
ایکی سئون آراسیندان
او اوچونجو آداملاری
اوغورلاماق ایسته ییرم!
آراز آخیر…
او تایدان دا اینسان باخیر،
بو تایدان دا اینسان باخیر،
نئچه میلیون گؤزویاشلی عزیزیمی،
او حسرتلی تبریزیمی
اوغورلاماق ایسته ییرم!
ایندی نئچه دؤولتلردن
مظلوملارین آه-زارینی،
یاد تورپاقدا یاتیب قالان،
عصرلرین آرخاسیندان
قوللارینی چاتیب قالان
کربلادان فوضولی نین،
حلب دنسه نسیمی نین مزارینی
اوغورلاماق ایسته ییرم!
نه گیزله ده ک، بیلیر هامی
تونقال قاتیب یاندیریرلار
بو جاهانی.
قلبیم دئییر:
" بیر آذری مثلینی یادینا سال:
" اوغرودان-اوغرویا حالال… "
پرومتی اوغورلاییب
اینسانلارا وئرن اودو
اوغورلاماق ایسته ییرم!
لاپ غضبی توتسا بئله
یئرین منه، گؤیون منه
نه دئییرسیز، دئیین منه
اوغرو اولماق ایسته ییرم!!
اوغرو اولماق ایسته ییرم !!
دوغرو اولماق ایسته ییرم!!!
نظامی گنجوینین ایرثینده تورکلوک و ایسلام
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
حاضیردا آذربایجان-تورک فلسفه‌سی و مدنیتی نین اینجیلری ساییلان موتفکّیرلرین ابوالحسن بهمنیار، نظامی گنجوی، خاقانی، نصرالدین توسی، عمادالدین نسیمی، محمد فضولی و ب. یارادیجیلیغیندان بحث اولونارکن، اونلارین آذربایجان خالقی نین قدیم دینی-فلسفی دونیاگؤروشو ایله باغلی فیکیرلری تدقیقاتلاردان، همچینین آذربایجان تورک فلسفه‌سی، آذربایجان تورک تاریخی و س. آدلانان موهوم اهمیته مالیک اولان علمی یازیلاردان یا کناردا قالمیش، یا دا چوخ جوزئی شکیلده تفسیر اولونموشدور. حالبوکی اونلارین دونیاگؤروشونده تورک منسوبیتینه، تورک روحونا، ائله‌جه ده ایسلاما دایر موتیولر گوجلودور. بو موتفکّیرلر بیرمعنالی شکیلده اؤزلرینی تورک آدلاندیرمیش و تورکلوکلری ایله ده فخر ائتمیشلر. اونلارین آراسیندا بؤیوک تورک شاعر-موتفکّیری، فیلوسوفو نظامی گنجوی نین یارادیجیلیغیندا اسکی تورک دوشونجه‌سینه، تورک دینی اعتیقادلارینا، عمومی‌لیکده تورک مدنیتینه-فلسفه‌سینه مئییل داها چوخ حیس اولونور. نظامی گنجوی "خمسه"سینی (بئشلیگینی) فارسجا یازماسینا باخمایاراق، تورک دوشونجه‌سینی، تورک عادت-عنعنه‌سینی، تورک اخلاقینی، عومومی‌لیکده تورک میفولوژی، دینی-فلسفی و میلّی-معنوی دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدی.
نظامی گنجوی‌‌یه گؤره، دونیادا مودریک‌لیک، اخلاقلی‌لیق، نجیب‌لیک، عالی‌جناب‌لیق، ایگیدلیک، پاکلیق و س. کیمی خوصوصیتلر، یعنی یاخشی نه وارسا تورکه، تورک میلّتینه عاییددیر. فیلوسوف-شاعر «سیرلر خزینه‌سی»نده دفعه‌لرله تورک دوشونجه‌سینه، تورک اعتیقادلارینا موراجیعت ائتمیشدی: «تورکه بنزر یاسمن چؤلده قوروب آغ چادیر، چادیرین آی‌پاراسی ثوریایا نور ساچیر». بورادا او، آغ یاسمنی قیپچاقلاردا انگین چؤللرده یورد سالمیش تورکلرین آی‌پارا شکیللی دؤیوشچو چادیرینا اوخشادیر و بو چادیرگویا، او قدر عظمت‌لی‌دیر کی، ثوریا اولدوزونادک اوجالیب اونا شؤعله وئریر. نظامی داها سونرا یازیر: «لاله نین باغری قارا - عرب یاوروسو کیمی، تورک یاسمن یمن‌ده سوهئیل اولدوزو کیمی!». "تورک یاسمن» ایفاده‌سی نظامی نین عنعنه‌وی مجازلارینداندیر و تورکون قدیم دؤورلردن ابدی باهار، تزه‌لیک، پاکلیق رمزی اولدوغونا ایشاره‌دیر. » قاری ایله سلطان سنجرین حکایه‌سینده ایسه نظامی تورک حؤکمدارینی عدالتلی و ویجدانلی اولماغا چاغیریر. نظامی‌یه گؤره، تورک حؤکمدارلاری هئچ بیر زامان ظالیم و عدالت‌سیز اولمامیشلار، سلطان سنجرین بونا اویغون اولمایان داورانیشی ایسه تورک آدینا شرف گتیرمیر. اونا گؤره ده، نظامی بیر قاری‌نین دیلیندن تورک حؤکمداری سلطان سنجری عدالت‌سیز ایشلرینه گؤره بئله اتهام ائدیر: «داغ کیمی اوجالمیشدی بیر زامان تورک دؤولتی، سارمیشدی مملکتی عدالتی، شفقتی. سن ییخدین او شؤهرتی، باتیب گئتدی او آد-سان، دئمک، سن تورک دئییل‌سن، یاغماچی بیر هیندوسان». فیکریمیزجه، بورادا نظامی گنجوی بیر طرفدن سلطان سنجرین تیمثالیندا تورک حؤکمدارلارینی تورک دوشونجه‌سینه، تورک عادت-عنعنه‌لرینه عمل ائتمگه چاغیرماقلا یاناشی، اونلاری پیس عمل‌لردن چکیندیرمگه چالیشمیش و باشقا طرفدن آذربایجاندا بیر تورک دؤولتی‌نین حاکیم اولدوغونا ایشاره ائتمیشدیر.
"خسرو و شیرین" پوئماسیندا ایسه نظامی گنجوی آچیق شکیلده یازیر کی، تورکلرین کؤکو بو میلّتین اولو اجدادی آلپ ارتونقا، دیوانی اعتیقادی ایسه گونشه سیتاییشله باغلی‌دیر: «اگر او آیدیرسا، بیز آفتاب‌یق، او کیخسرودورسا، بیزسه افراسیاب‌یق ». ائله‌جه ده، نظامی گنجوینین زردوشتی ساسانی حؤکمداری پرویزین محمد پیغمبرین مکتوبونا قارشی گؤستردیگی حؤرمت‌سیزلیگه موناسیبتی ده گؤستریر کی، او، فارس دوشونجه‌سیندن چوخ-چوخ اوزاق اولموشدو. گنجه‌لی نظامی آتش‌پرست دینینه تاپینان فارس پرویزین پیغمبرین مکتوبونو جیرماسینی «قودوزلوق» کیمی قیمتلندیرمیشدی.
فیکریمیزجه، نظامی گنجوی نین "ایسکندرنامه‌نی یازماقدا مقصدی یالنیز مقدونیه‌لی ایسکندرین تیمثالیندا عادیل حؤکمداری، عدالتلی جمعیتی تصویر ائتمک دئییل، عینی زاماندا تورک میلّتی‌نین قدیملیگینی، تورک اینانجلارینی، عادت-عنعنه‌لرینی و س. دونیایا تانیتدیرماق اولموشدو. بو باخیمدان نظامی گنجوی نین مقدونیه‌لی ایسکندری تورک دونیاسی‌نین بیر حیصه‌سی اولان آذربایجانا، داها سونرا قیپچاق ائلینه آپارماسی تصادف اولا بیلمزدی. نظامی گنجوی نین بورادا باشلیجا مقصدی آذربایجاندا، قافقازدا، اورتا آسیادا و ب. یئرلرده یاشایان تورکلرین عادت-عنعنه‌لرینی، مدنیتینی، دوشونجه‌لرینی و س. آچیقلاماق اولموشدو. مثلاً، ایسکندری قیپچاق ائللرینه آپاران نظامی گنجوی یازیر کی، قیپچاق تورکلرینین عادت-عنعنه‌لری بؤیوک فاتحی مات قویور. خصوصیله قادینلارین اوزلرینی اؤرتمه‌مه‌سی و کیشیلردن قاچماماسی ایسکندری تعجّوب‌لندیریر. ایسکندر قیپچاقلارین آغساققاللارینی باشینا ییغاراق بو عادتلریندن ال چکمگه چاغیریر: «اؤرتولو دئدی چؤل قیپچاقلارینا: اوزونو گیزله‌مک خوش‌دور قادینا». قیپچاق تورکلری ایسه ایسکندری باشا سالیرلار کی، اونلار عادتلرینی دَییشمه‌یه‌جکلر، مقدونیه‌لی فاتحه ایسه حیله ایشلتمکله ایستگینه چاتیر.
نظامی نین یارادیجیلیغیندا زردوشتی‌لیگین، آتش‌پرست‌لیگین بیرمعنالی شکیلده پیسلنمه‌سی، ائله‌جه ده مقدونیه‌لی ایسکندری بو دین-دونیادان تمیزله‌دیگی اوچون تعریف‌له‌مه‌سی، هئچ ده تصادف اولا بیلمزدی. اگر فردوسی "شاهنامه’’ده فارس دوشونجه‌سینی، فارس دینی اعتیقادلارینی، فارس دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدیرسه، نظامی گنجوی ده "بئشلیکده، او جومله‌دن ایسکندرنامه پوئماسیندا تورک حیات طرزینی، تورک دوشونجه‌سینی، تورک دینی اعتیقادلارینی، تورک عادت-عنعنه‌لرینی، تورک دونیاگؤروشونو و س. بؤیوک اوستالیقلا عکس ائتدیرمیشدیر.
گؤروندوگو کیمی، نظامی گنجوی نین اثرلرینده «تورک» عامیلی خوصوصیله اؤنه چکیلمیش و آذربایجان تورکلرین قدیم وطنی کیمی آچیق شکیلده قئید ائدیلمیشدیر. «خسرو و شیرین» پوئماسیندا «دربند دنیزی نین بیر ساهما نیندا»، آآرراندان باشلامیش ارمنه قدر» حؤکمدارلیق ائدن مهین بانونون دیلیندن نظامی تورکلوگوموزون قدیملیگینی بو جور ایفاده ائدیر: «اگر او آیدیرسا، بیز آفتاب‌یق، او، کیخسرو، بیزسه افراسیاب‌یق». دئمه‌لی، آرران-برده حؤکمداری مهین بانو اؤزونو افراسیابین، یعنی تورکلرین نسیلیندن حساب ائتمیشدی. نظامی گنجوی ده مهین بانونون دیلیندن بو خالقین کؤکونون تورک اولماسی و تورکلرین افراسیاب (آلپ ار تونقا) کیمی حؤکمداری نین اولماسی ایله فخر ائدیر. خصوصیله نظامی گنجوی "ایسکندرنامه» پوئماسیندا تورک خالقلاری نین قدیملیگینی، اونلارین عادت-عنعنه‌لرینی بؤیوک اوستالیقلا عکس ائتدیرمیشدیر. بو اثرینده مقدونیه‌لی ایسکندرین قیپچاق ائللرینه سفریندن بحث ائدن نظامی گنجوی نین مقصدی تورکلرین یالنیز آذربایجاندا دئییل، اورتا آسیا و بوتون قافقاز ائللرینده قدیم خالقلاردان بیری اولدوغونو ثبوتا یئتیرمک اولموشدو. عومومیتله، نظامی گنجوی نین بوتون یارادیجیلیغی بیزه اونو دئمگه اساس وئریر کی، او بیر تورک اؤلکه‌سینده، شهرینده دونیایا گلمیش، تورک کیمی بؤیوموش و تورک آدینا خیدمت ائتمیشدیر.
نظامی گنجوی نین "ایسکندرنامه" پوئماسیندا تورک اؤلکه‌سی، تورک اهالیسی، تورک یوردو و س. معنالاردا تئز-تئز ایفاده ائتدیگی «خزران»، «خزر»، «خزرلی»، «خزرلر»، «خزر داغی» آنلاییشلاری دا گؤستریر کی، او، بیر تورک فیلوسوفو اولموش و تورک اؤلکه‌سینده یاشامیشدیر. «خزر داغیندان چین سویونا قدر تورکلرله دولودور بوتون بو یئرلر» - یازان نظامی گنجوی بیرینجیسی، آذربایجانین قدیمدن تورک تورپاغی اولدوغونو، ایکینجیسی ایسه «خزر داغی» ایفاده‌سینی ایشلتمکله همین دؤورده خزرلر آدلی تورک اتنوسونون مؤوجودلوغونو گؤسترمک ایسته‌میشدیر. باشقا طرفدن نظامی گنجوینین «ایسکندرنامه»سینده گؤروروک کی، ایسکندرین قوشونوندا تورکلر اولدوغو کیمی، روسلارین دا قوشونوندا خزر، خزران اؤلکه‌سیندن گلمیش «خزرلر» آدلی تورک طایفالاری وار: «قارشی‌دا بنیزی قیرمیزی روسلار مجوسون آتشی کیمی پاریلدار. ساغ قولو بزه‌میش خزران دسته‌سی، سولدان دا اوجالیر بورتاسین سسی». اصلینده «خزران» سؤزونون معناسی خزرلر - «خزرلر اؤلکه‌سی» دئمک‌دیر. حتی، نظامی گنجوی «ایسکندرنامه»ده بیر تورک اتنوسو کیمی «خزرلی» ترمینیندن ده ایستیفاده ائتمیشدیر.
فیکریمیزجه، نظامی گنجوی نین دونیاگؤروشونون بو یؤنده اوبیئکتیو، علمی پرینسیپ‌لره اساسلانان شرحی، تفسیری ایلک دفعه بؤیوک تورکچو ایدئولوق، آذربایجان جومهوریتی نین قوروجوسو محمد امین رسول‌زاده طرفیندن وئریلمیشدی. م.ا.رسول‌زاده نظامی گنجوی نین تورک منسوبیتینه، تورک دینی-فلسفی دوشونجه‌سینه، تورک روحونا، تورک مدنیتینه، فلسفه‌سینه باغلی‌لیغینی واختیندا گؤره‌رک، بوتون بونلاری «آذربایجان شاعری نظامی’’ اثرینده عکس ائتدیرمیشدی.
م.ا.رسول‌زاده یازیر کی، فردوسی ایران میلّتیچی‌لیگی نین ایدئولوقو، فارس اوغلو فارس اولدوغو کیمی، نظامی گنجوی ده تورک اوغلو تورک کیمی بیر آذربایجان شاعری‌دیر. م.ا. رسول‌زاده‌یه گؤره، نظامی نین ایران‌لی‌لیقدان، فارس‌پرست‌لیکدن اوزاق اولماسینا نومونه «خسرو و شیرین» پوئماسیندا ساسانی حؤکمداری پرویزین محمد پیغمبرین مکتوبونو جیرماسینی «قودوزلوق» آدلاندیرماسی، «آتش‌پرست حؤکمدارین یالنیز مادی فلاکت و سوقوطونو شرح ائتمکله کیفایت‌له‌نمه‌ییب، عینی زاماندا ایران ایمپریاسی نین معنوی تنزولونون تاریخچه‌سینی ده اثرینه داخیل ائتمه‌سی‌دیر. اونون فیکرینجه، نظامی‌‌نین بیر او قدر ده احتیاج اولمادان پیغمبرین خسروون یوخوسونا گیرمه‌سی، الینده‌کی قیرمانجلا اونو وورماسی، وزیری بزرگ مِهرین اونا عرب پیغمبری حاقینداکی صؤحبتی، محمدین دوغولدوغو گون کسرا تاجی‌نین چؤکمه‌سی و آتشکده‌لرین سؤنمه‌سی کیمی احوالاتلاری «خسرو و شیرین» پوئماسینا علاوه ائتمه‌سی، تورک ضیالیسی نین فارس‌لیق تعصوبوندن، فارس دوشونجه‌سیندن اوزاق اولماسییلا باغلی اولموشدو. م.ا.رسول‌زاده یازیر کی، نظامی نین فارس‌پرست‌لیکدن اوزاق اولماسینی گؤستر‌ن کسکین دلیل‌لردن بیری ده آتش‌پرست‌لیگه دوشمن اولماسی ایدی. اونون فیکرینجه، فارس‌لیغین ان بؤیوک و ان پارلاق عنعنه‌سی زردوشتی‌لیک و آتش‌پرست‌لیک اولدوغو حالدا، فارس شعیری‌نین فردوسی‌دن سونرا ایکینجی دیرگی اولان نظامی نین همین تعلیمه بو قدر دوشمنچی‌لیگی، منفی موناسیبت بسله‌مه‌سی اوندا فارس‌لیق دویغوسونون اولماماسی ایدی. م.ا.رسول‌زاده‌یه گؤره، نظامی بوتون دویغو و شوعورو ایله موسلمان‌دیر، تک آللاها اینانیر: «تک‌آللاه‌لیق مؤوقعییندن ده او هر جور ایکی‌لیک و چوخلوغو رد ائدن بیر وحدانیت‌چی‌دیر». زردوشتی‌لیگین خئیرین آیری، شرین ده آیری مؤوجود اولوب اؤز آرالاریندا ووروشان ایکی‌آللاه‌لی‌لیق سیستمینه اونون نه صوفی‌لیکله یئتیشدیگی آللاه مفهومو، نه ده داشیدیغی خالص موسلمان عقیده‌سی اویغون گلیر. م.ا.رسول‌زاده یازیر کی، حتی نظامی اوچون «قدیم فارس‌لیغین ایسلاما قارشی موخالیفتی‌نین بیر ایفاده‌سی» اولان اسماعیل‌لی‌لیک «ایران‌لی» مذهب کیمی اونون دیلینده بیر سؤیوش‌دور: »دئدیگیم کیمی دئییلسه، ایسماعیلی اولوم». دئمه‌لی، نظامی گنجوی قدیم تورکلرین تانریچیلیق دینی-فلسفی تعلیمینده اولدوغو کیمی تک‌آللاه‌لی‌لیق دونیا-گؤروشونه صاحب اولموش و بوتون حاللاردا دوالیست، پولی‌تئیست سیستملری اینکار ائتمیشدی. بو دا، بیر داها گؤستریر کی، نظامی گنجوی ۱۲-جی عصرده دوالیست فارس دوشونجهسینین، آتش‌پرست فارس احکامچیلیغی‌نین، یاخود دا ایسلاما قارشی یؤنلمیش» فردوسی کینی‌نین یوخ، قدیم دؤوردن اعتباراً تورک دوشونجه‌سینه حاکم اولان مونوتئیزمین، تورک دینی اعتیقادی نین داشیییجیسی اولموشدور.
کؤچورن: عباس ائلچین