ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیآذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: تورکچولوگون ایدئولوقو ؛ احمد بیگ آغااوغلو
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار:
تورکچولوگون ایدئولوقو ؛ احمد بیگ آغااوغلو
ییرمینجی عصرین اوّللرینده احمد بیگ آغااوغلو غرب مدنیّتی ایله ایسلام مدنیّتی آراسیندا اوزلاشدیرما یولو ایله "ایسلام میلّتچی‌لیگی" علمی-راسیونال نظریه‌سینی ایره‌لی سورموش، سونرالار اونو‌سیاسی-دینی بیرلیک کیمی تبلیغ ائتمیشدیر. حسین بایقارا، میرزه بالا محمدزادهنین مولاحیظه‌‌لرینجه، همین دؤورده ا.آغااوغلو قاباقجیل ضیالی کیمی، اساساً، ایسلام دینینده ایصلاحات‌لار آپارماقلا موسلمانلارین ایجتیماعی-سیاسی ترقّی‌سینه و یوکسلیشینه چالیشمیش، داها چوخ "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی، یا دا ایسلامچی‌لیغی تبلیغ ائتمیشدیر. آذربایجان تورک میلّی ایدئیاسی‌نین مؤلیفی، میلّی ایدئولوق محمد امین رسولزادهنین تعبیرینجه دئسک، بو دؤورده "میلّیت‌پرورلیگین ان آدلی-سانلی مورشید‌لری، باشدا آغااوغلو احمد بیگ اولماقلا، ایسلامچی‌لیقلا تورکچولوگو چوخ دا آییرمیر، تورکلوک نامینا دئییل، موسلمان‌لیق نامینا موباریزه آپاریردیلار. میلّی حرکاتیمیزین آدی "پان‌ایسلامیزم" ایدی. بو یالنیز روسلارین خطاسی دئییلدی. اؤزوموز ده ایسلامیتی میلّیت مفهومو یئرینده ایشله دیردیک".
قئید ائدک کی، او، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سینی مودافیعه ائده‌نه قدر داها چوخ "ایران شیعه‌چی‌لیگی"نه مئییل گؤسترمیشدیر. هر حالدا 19. عصرین سونو، 20. عصرین اوّللرینده شیعه‌لیک آنلامیندا ایرانلی‌لیغین، سوننی‌لیک آنلامیندا ایسه عوثمانلی‌لیغین تبلیغ اولونماسی آغااوغلودان دا یان اؤتمه‌میشدیر. 1890-جی ایللرده شیعه‌چی‌لیگه، "ایرانلی لیغ"ا، "ایران مدنیّتینه" آلوده اولان آغااوغلو پاریسده، داها سونرا تیفلیسده نشر اولونان "ایران جمعیتی" باشلیقلی سیلسیله مقالهلرینده اوچ مسله‌یه 1) ایسلام عالمی، 2) ایران جمعیتی، 3) شیعه‌لیگه، خوصوصی دیقت یئتیرمیشدیر. ا.میراحمدوف یازیردی: " نهایت، او ایللرده آغااوغلو‌نینکی اوروپا شرقشوناس‌لیغی‌نین آذربایجان و ایران حاقیندا بعضی یانلیش مودعا‌‌لاری‌نین تاثیر‌لریندن آزاد دئییلدی، او، اؤزونو هم ده ایران مدنیّتی‌نین نوماینده‌سی، شیعه‌لیگین آردیجیل طرفداری کیمی تقدیم ائدیر، حتّی بو ایسلام مذهبینی موستقیل، آیریجا بیر دین کیمی آلیردی".
عومومیتله، بو مقاله‌سینده آغااوغلو گؤستریر کی، ایسلام عالمی‌نین نیجاتی اولان "ایران" فرانسه‌نین اوروپادا اوینادیغی رولو اوینایاراق یئنی‌لشمگه چالیشان تورکیه‌نی بئله قاباقلایاجاقدیر. بو آنلامدا اینگیلیسلرین "ایران"آ توخونماسینی اونلار اوچون بیر بومبا تهلوکه‌سی کیمی کاراکتریزه ائدن آغااوغلو حساب ائدیردی کی، "ایران" اوچون شیعه تمایوللو روحانی‌‌لیک اینستیتوتو هئچ ده گئری‌لیک حساب اولونا بیلمز. میراحمدوف یازیر: "روحانی‌‌لیک اینستیتوتونون دموکراتیک ماهیتده اولدوغونو، سعی ایله نظره چاتدیران مؤلیف ایدیعا ائدیر کی، بیزده اهالی‌نین بوتون طبقهلرینین روحانی تحصیل-تربیه آلماق و موللا اولماق ایمکانی واردیر. بورادا روحانیلرین منفی کئیفیت‌‌لری ده قئید ائدیلیر و اونلارین اؤز وظیفه‌‌لرینی ایجرا ائدرکن یول وئردیکلری چوخلو منفی حال‌لار حیاتی میثال‌لارلا تنقید اولونور. ایرانین ایسلامی قبول ائتمه‌سی‌نین قیسا تاریخچه‌سی وئریلندن سونرا یئنی دینی تفکّورون قدیم ایران مذهب و اعتیقاد‌‌لاری ایله واریث‌لیک علاقه‌سی‌نین سجیهسی موعین‌لشدیریلیر و شیعه‌لیگین یاییلماسی بو آسپکت‌لرده تدقیق ائدیلیر. مؤلیف اؤلکه‌نین تاریخیندن و خالقین معنوی-اخلاقی عالمیندن چیخیش ائدهرک اورتودوکس ایسلاملا شیعه‌چی‌لیک آراسینداکی قارشی‌دورمانین قانونااویغونلوغونو ثوبوتا چالیشیر". آغااوغلو یالنیز قیسماً 1895-جی ایلدن سونرا، اؤزل‌لکله ده 20. عصرین باشلاریندان ایرانچیلیق، شیعه‌چی‌لیک حیسّ‌‌لریندن اوزاقلاشاراق اؤنجه "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ، داها سونرا دا تورکچولوگون ایدئولوقو اولموشدور.
"ایران شیعه‌چی‌لیگی"ندن اوزاقلاشاندان سونرا آغااوغلو "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی‌نین قیزغین مودافعه‌چیسی اولوب، اونو سولدان و ساغدان تنقید ائدن ترقّیچی‌لره و موحافیظه‌کارلارا قارشی موباریزه آپارمیشدیر. موحافیظه‌کار‌‌لارین یئریتدیکلری ایدئیا خطی ایله باغلی آغااوغلو یازیردی کی، اونلار حددن آرتیق یئنی‌لشمگه قارشی چیخماقلا سهوه یول وئرمیشلر. موسلمان خالقلارینین یئنی‌لشمکدن تامامیله یان قاچما‌‌لاری‌نین یانلیش اولدوغونو یازان آغااوغلونون فیکرینجه، موحافیظه‌کار‌‌لارین بو مسله‌ده گلدیکلری قناعته گؤره، موسلمان خالقلارینین بوتون فلاکت‌‌لری، یعنی اخلاق پوزغونلوغو، اؤزباشینالیق، کئچمیشه سایغی‌سیزلیق و سربست دوشونجه اونلارین عادت-عنعنه‌لردن اوز چئوریمه‌‌لری ایله باغلی‌دیر، بو چوخ دا دوغرو دئییلدیر: " بورادان دا اونلار (موحافیظه‌کارلار - ف.ع.) بئله نتیجه‌یه گلیرلر کی، خیلاص یولو نه اوروپادا، نه ده حیاتین منطیقی‌نین آختاریلماسیندادیر. ساده‌جه، شفاوئریجی کئچمیشه قاییتماق لازیمدیر. بو کئچمیش اؤز اعجازکار قووّهسی ایله موسلمان عالمینی خیلاص ائده‌جکدیر".
او، ثوبوت ائتمگه چالیشیردی کی، اوروپانین اینکیشافینا سبب اولان موترقّی ایدئیالاردان ایمتیناع ائدیب آنجاق "شفاوئریجی کئچمیش"-ه قاییتماقلا موسلمان خالقلارینین گئری‌لیگینی، نادان‌لیغینی و جهالتینی آرادان قالدیرماق مومکون دئییلدیر. اونون فیکرینجه، بو آنلامدا موسلمان خالقلارینین اویانیشی، اینکیشافی یولوندا ان باشلیجا انگل‌لردن بیری ائله یاخین دؤور اجداد‌‌لاریمیز و موحافیظه‌کار روحانیلردیر کی، ایلک نؤوبه‌ده، اونلاردان قورتولماق لازیمدیر. محض اونلار اؤز اولو اجداد‌‌لاری‌نین عقلی و معنوی ثروت‌‌لرینی اونودوب سونراکی نسیل‌لره میراث عوضینه یالنیز ظولمت و نادان‌لیق، مؤوهومات و خورافات، الدن دوشموش بدن، قورو و کوتلشمیش بئیین‌لر قویوب گئدیبلر. ا.آغااوغلو یازیر: "آه، بو کئچمیش! آخی او بیزدن نه ایسته‌ییر؟ اونون بیزی هر معنادا - هم مادّی، هم ذهنی، هم معنوی باخیمدان محو ائتمه‌سی، دیلیمیزی، دینیمیزی، خالقیمیزی، خلقی‌لیگیمیزی محو ائتمه‌سی یئتمزمی!".
آغااوغلو موحافیظه‌کار‌‌لارین "شفاوئریجی کئچمیش"-ه قاییتماق مسله‌سینده یاخین دؤور اجداد‌‌لاری‌نین میراثینی قبول ائتمه‌میش، اوسته‌لیک اونلارین هئچ بیر فرق قویمادان عومومیلیکده یئنی‌لشمگه قارشی اولمالارینی دوغرو سایمامیشدیر. او، یازیردی: "آتا-بابادان قالمیش بعضی قایدا و عادت‌‌لریمیز ده وار کی، سدّ کیمی بیزی نیجات و فلاکتدن ساخلاییر. مین ایل‌لردن بری او قدر بیزیم دیل‌‌لریمیزی، عقل‌‌لریمیزی، قلم و فیکیر‌لریمیزی دؤیوب دؤینه‌ییبلر کی، ایندی بیزده سؤز دانیشماغا، فیکیر جاری ائتمگه، اؤزوموزون قابیلیتیمیزی ایظهار ائتمگه طاقت و جورأت قالماییب". او، داها سونرا یازیردی: "جومله‌یه معلوم‌دور کی، بیز موسلمان طایفاسی چوخدان بری آتا بابامیزین عادت و قایدا‌سی اولان و دین موبینبمیزین اوصول اساس اولان شورا، ایجتیماعی و مشورت یولونو اونودوب غئیری‌‌لری الینده صغیر سورو کیمی ایداره اولونماقدا ایدیک. پادشاه‌‌‌لاریمیز، خانلاریمیز، امیر و اومرا‌‌لاریمیز گؤیدن گؤندریلن حاکیمی-موطلق صورتینده هر نه آرزو و هوس‌‌لری وار ایسه، بیزه جبری و ظولمو قبول ائتدیرمکده داوام ائدیردیلر. غئیری-طایفالار آراسینا دوشن‌‌لریمیز ده همین صورتده ایداره اولونوردولار".
آنجاق آغااوغلو اونو دا قئید ائدیردی کی، میلّی عادت-عنعنه‌لردن و شریعت قایدا-قانون‌لاریندان اوزاقلاشما سون دؤورلرده اولموشدور. بئله کی، واختیله تورک دؤولتلری (سلجوقلار، چینگیزلر، تئیموری‌لر و ب.) مشورت‌سیز، شوراسیز و قورولتای‌سیز هئچ بیر ایش گؤرمه‌ییب و بونون دا نتیجه‌سینده بؤیوک ایمپراتورلوق‌لار قوروبلار. عئینی زاماندا، ایسلام دینی اؤزو ده ایجتیماعی اومّت اولوب، هم پئیغمبر، هم ده بیر چوخ خلیفه‌لر اوزون مودت مشورت و شورا ایله قرار قبول ائدیبلر. او، یازیردی: "لاکین تاریخ گئتدیکجه هم طایفامیزین و هم مذهبیمیزین قایدا‌‌لرینی اونوتدوق. و بو تازه قایدا و روشن سایه‌سینده باشیمیزا نه قدر بلالار، فلاکت‌لر گلدی… لاکین بو فلاکتلرین، بو بلا‌‌لارین جومله‌سیندن آرتیق حؤکمدارلیغیمیزی، ویلایت‌‌لریمیزی الدن وئرمک اولماییب ان اوّل و ان موهیم بیزیم طبیعتیمیزه شیمدی‌یه‌دک اولان اثری‌دیر".
"ایسلام، آخوند و هاتف‌الغیب" (1904) آدلی اثرینده ده ایسلاملا باغلی اولاراق سون عصرلرده یارانمیش مؤوهوماتا، خورافاتا، دینی فاناتیزمه دیقت یئتیرن آغااوغلو ریاکار روحانیلری باشا سالماق ایسته‌میشدیر کی، اونلارین ایسلامین آدی ایله باغلی گؤردوکلری ایشلر بو دینه منفی تاثیر گؤسترمیش، اونون قودرتینی ضعیف‌لتمیشدیر. اثردن معلوم اولور کی، موسلمانلارین چوخو ایسلامین، قورآنین اصیل ماهیتینی بیلمیر و بورادا دا اساس گوناهکار دین خادیم‌‌لری‌دیر. چونکی "جمعِ اُمرایِ نواحیِ اسلام سیز آخوند‌‌لارین واسیطه‌سیله و هامان فیکری-باطیل کی، "شریعتی-طاهیره حؤکم ائدن"ین برکتی ایله ریاکارلیق و ظاهیرپرست‌لیک اولوب، بیلمرّه ایسلامین ماهیتینه، یعنی اینسان قلبینه اعتینا ائتمیرسیز. اودور کی، موسلمانلارین ایچریسینده ظاهیری عیبادت و ایطاعت ایله بئله بو قدر ریاکار، مکیردار موتقلّیب‌لر آرتیب".
موحافیظه‌کارلار بوتؤولوکده یئنی‌لشمگه قارشی چیخیب "شفاوئریجی کئچمیش"ی نیجات یولو بیلدیکلری حالدا، عکسینه، ترقّیچی‌لر ایسه اساساً "شفاوئریجی کئچمیش"له بیردفعه‌لیک ویداع‌لاشیب یالنیز یئنیلشمه طرفداری ایدیلر. حتّی، بعضی ترقّیچی‌لر، خوصوصیله ده سوسیال-دموکراسی ایدئیاسی‌نین حددن چوخ تاثیر آلتینا دوشن‌لر دئییردیلر کی، میلّی-دینی عادت-عنعنه‌لردن تامامیله ایمتیناع ائدیلمه‌لی و اوروپا خالقلارینین کئچدیکلری یول بورادا دا اولدوغو کیمی تطبیق ائدیلمه‌لی‌دیر. ترقّیچی‌لردن سوسیال-دموکرات‌لارا موناسیبتده ا.آغااوغلونون اؤزو ده ایلک دؤورلرده، عومومیلیکده هئچ ده مارکسیزمی ایسلام دینینه ضید سایمامیش، حتّی 1905-1906-جی ایللرده یازدیغی بعضی مقالهلرینده اونلارین علمی سوسیالیزم ایدئیاسینی تقدیر ائتمیش، سوسیالیزمین اساس غایه‌سی‌نین بشر اؤولادی‌نین معنوی و مادّی سعادتی اولدوغونو بیان ائتمیشدی.
آنجاق چوخ کئچمه‌دن آغااوغلو مارکسیزمی، خوصوصیله روس بولشویزمینی کسکین شکیلده تنقید ائتمیشدیر. اونا گؤره، هر هانسی جمعیتده اساس مسله کیمی صینفی موباریزه‌نی گؤرمک دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی: "صینفی موباریزه موختلیف خالق‌لار آراسیندا موناسیبتلری ایضاح ائتمک اوچون حدّیندن آرتیق الاستیک، حدّّیندن آرتیق اوزون، دومانلی حالدیر. اگر بو ترمین آلتیندا اهالی‌نین موختلیف، مادّی جهتدن بیر-بیریندن آسیلی طبقهلری آراسیندا ماراق‌لار توققوشماسی باشا دوشولورسه، اوندا صینفی موباریزه ایلک نؤوبه‌ده، عئینی میلّتین آیری-آیری قروپ‌‌‌لاری آراسیندا مئیدانا گلمه‌لی‌دیر. آیدین‌دیر کی، بو جور توققوشمالار، مثلا، ائرمنی ایش‌گؤتورن‌لر ایله ائرمنی ایشچیلری، ائرمنی کاپیتالیست‌لری ایله ائرمنی کندلی‌لری آراسیندا اؤزونو بوروزه وئرمه‌لی ایدی؛ عئینی‌لیکله تورک‌لرده، گورجولرده و باشقا‌‌‌لاریندا بئله اولمالی ایدی. لاکین بیز بو حالا راست گلمیریک و اونون بیزده مؤوجود اولماسی هله‌لیک غئیری-مومکوندور". او، داها سونرا یازیردی: "بو دا آیدین‌دیر:صینفی موباریزه‌نین یارانماسی اوچون جمعیتین آیری-آیری طبقهلرینین اؤز داخیلی بیرلیگینی، اؤز همرأی‌لیگینی درک ائتمه‌سی لازیمدیر، بونلار ایسه یالنیز چوخ یوکسک کوتلوی اینکیشاف واخته مومکوندور. اوروپا "صینفی موباریزه" یولونا چوخدانمی قدم قویوب؟ چوخدانمی اوراداکی "دؤردونجو زومره" اؤزونه قارشی آز-چوخ شوعورلا یاناشماغا باشلاییب؟ خاریجده بو زومره ایندییهدک قارانلیق جهالتده قالماقدادیر و اونونه شوعورلو رهبر‌لری کوتله‌نین بو جهالتیندن هئچ ده آز مأیوس‌لوق کئچیرمیر. اوندا بیزیم قافقازدا هانسی صینفی موباریزه دن صؤحبت گئده بیلر؟".
عومومیلیکده، آغااوغلو اونون سوسیالیزمله باغلی بعضی یازی‌لار‌ینا ایستیناد ائدیله‌رک "سوسیالیست" آدلاندیریلماسینی ایسه سهو حساب ائتمیشدی. حتّی، "ماتریالیزمین طنطنه‌سی و اساس‌سیزلیغی" (1908) مقاله‌سینده فلسفه‌ده ماتریالیزم جریانی‌نین اساس‌سیزلیغینی ثوبوت ائتمگه چالیشان آغااوغلونون فیکرینجه، موعین بیر دؤورده "غالیب" دورومدا اولان مارکس‌ین ماتریالیست تعلیمی حاضیردا اؤز اهمیتینی ایتیرمیشدیر.
احمد بیگ آغااوغلوندا سوسیال-دموکراسی، یا دا مارکسیزم ایدئیا‌‌لارینا یئنیدن ماراق، مالتا سورگونو (1919-1921) زامانی یارانمیشدیر. بئله کی، سورگوندن آزادلیغا چیخدیقدان آز سونرا سووئت آذربایجانی‌نین باشچیسی نریمان نریمانوفا مکتوبوندا آغااوغلو یازیردی کی، وطنه قاییتماق و مارکسیست-لنینچی‌لرله بیر یئرده سوسیالیزم اوغروندا موباریزه آپارماق ایسته‌ییر. بونا سبب ده، سورگونده اولدوغو زامان اوخودوغو کیتاب‌لاردان الده ائتدیگی قناعت‌دیر کی، غرب دموکرات‌‌لاری، خوصوصیله ده اینگیلیس‌لر ایکی‌اوزلو اویون‌لار اوینایاراق یالنیز شرق خالقلارینی ایستیثمار ائتمه‌ییب، عئینی زاماندا غرب خالقلارینی دا اسارت آلتیندا ساخلاییر. او، یازیردی: "بوتون بو موطالیعه‌لر، دوشونجه‌لر و بو مودّتده گؤرموش اولدوغوم تجروبه‌لر منی درین و قطعی بیر ایمانا گتیرمیشدیر کی، ایستر شرقده، ایسترسه غربده بوتون ایجتیماعی اوصول و بوتون ایجتیماعی قورولوش یالان، قابا صیفت، گوجلو‌لرین گوجسوز‌لری ازمه‌‌لری اوزرینده دورماقدادیر. او شئیه کی، مدنیّت، حوریّت، موساوات دئییرلر زهرلی بیر یالان، آلچاق بیر ریاکارلیق‌دیر کی، اونلارین سایه‌سینده آنجاق قابا ظولم و حاقسیزلیق سلطنتی قورولا بیلر. بو ایداره اوصولو اؤز یالان و ریاکارلیغی داوام ائتدیکجه بشریته قورتولوش یوخدور و او بشریت اذیته محکوم‌دور. اوندان اؤترو یگانه قورتولوش حال-حاضیردا روسیه‌ده حؤکمفرما اولان ایدئال سایه‌سینده مومکوندور. من بو حرکات رهبر‌لرینه، بشریتین خیلاصکار‌‌لارینا ایستیراحت، محبت و سعادت اوچون ایمانی ایله دوغرو یول گؤسترن پئیغمبرلره باخان کیمی باخیرام".
آغااوغلونون یاشی‌نین کامیل چاغیندا مارکسیزم نظریه‌سینه بو جور یاناشماسی گؤستریر کی، اوندان اؤنجه محمد امین رسولزادهنین، ن.نریمانوفون و باشقالارینین بو جریانا مئییل گؤسترمه‌سی تصادوفی اولمامیشدیر. ساده‌جه، رسولزاده مارکسیزمه موناسیبتده دایم مسافه‌لی داورانیب مارکسیزم-لنینیزمدن ایسه تامامیله اوزاق دوردوغو حالدا، ن.نریمانوف یالنیز عؤمرونون سون ایللرینده سوسیال-دموکراسی اطرافینداکی اویونلاری درک ائتمگه باشلامیش، آنجاق یئنه ده اوندان اوز دؤندرمه‌میشدیر. بو باخیمدان ا.آغااوغلونون مالتا سورگونوندن سونرا، موعین حیسّ‌لره قاپیلاراق مارکسیزم-لنینیزمه ایدئال کیمی باخماسی تعجوبلو دئییل. محض بو حیسّ‌‌لرین تاثیری آلتیندا آغااوغلو داها سونرا مکتوبوندا یازیردی کی، بولشویزم شرق اوچون ده یگانه قورتولوش یولودور. او، یازیردی: " بو سوگووار، مظلوم، تشکیلاتجا ضعیف، مدنیّتجه عاوام، دایمی صورتده اسارته، قول اولماغا محکوم اولان شرقین حالی غربین اوزرینه ده فنا بیر صورتده عکس ائتمیش اولور. زیرا ضعیف شرقی ایستیثمار آلتینا آلان غرب ایمپریالیست‌لری غرب زحمتکش‌لرینی ده ایستیثمار آلتینا آلیب بوغماغا ایمکان قازانیرلار و بو دا عوموم‌بشریت عاییله‌سی آراسیندا یاخین بیر اویغونلوق ووجودا گتیریر. روسیه قهرمان‌‌لاری‌نین بؤیوکلوگو ده بو درین حقیقتی درک ائتمکده، بیر میلّتین باشقا میلّت طرفیندن ایستیثمار آلتینا آلینماسینی اینکار ائتمکده، اونو میلّی موقدّاراتینی تعیینی، میلّت‌لرین فدراسیونو و داخیلی ایشده میلّت‌لرین ایختییاراتی پرینسیپ‌لری ایله عوض ائتمکده‌دیر. ایشته شرقی اسارتدن خیلاص ائده‌جک و اونونلا برابر غربی ده قوروتارا بیله‌جک بودور… بیز شرق میلّت‌لری بوتون مؤوجودیتیمیز ایله بو ایدئالا ایتیحاق ائده‌جک (قوشاجاق) و شرق نامینه اونون ووجودا گلمه‌سینه خیدمت ائتمه‌لی‌ییز. علی‌الخصوص ایسلام شرقی اونو قبول ائده‌جکدیر و بوتون آسیانی، آفریقانی اؤز آرخاسینجا دارتاراق بوتون غربی ده اونون قارشیسیندا سجده ائتمگه مجبور ائده‌جک، زحمتکش صینفی اسارته آلان یگانه وسایتی-ایمپرالیست‌لردن اونو خیلاص ائده‌جکدیر. بو باره‌ده باکی فؤوق‌العاده تاریخی بیر رول اوینایا بیلر".
نریمانوفون اونون بو ایستگینه موثبت جاواب وئرمه‌سینه باخمایاراق، آز سونرا آغااوغلو آذربایجانا دؤنمک فیکریندن داشینمیشدیر. او، نریمانوفا یازدیغی ایکینجی مکتوبوندا قوزئی آذربایجانا قاییتماماسینا اوچ سبب: 1) بولشویک‌لرله همفیکیر اولماماسینی؛ 2) تورکلر اوچون قورتولوش ایمکانی‌نین تکجه عوثمانلی تورکلوگونده قالماسینی؛ 3) اونو اسارتدن قورتاران آنکارایا (آتاتورکه) ناموس بورجونون اولماسینی گؤسترمیشدیر. بیزجه، آغااوغلونون چوخ قیسا بیر زاماندا فیکریندن داشینماسیندا خوصوصیله ده، روس بولشویزمی‌نین اساس ماهیتی حاقیندا بیلگی‌لری‌نین آرتماسی موهوم رول اوینامیشدیر.
زامان-زامان سوسیال-دموکراسی‌یه رغبت بسله‌ین آغااوغلو، آنجاق عومومیلیکده اونلارین یولونو گئتمه‌میش، اساساً ایسلامچی‌لیق، تورکچولوک و غربچی‌لیک یولونو توتموشدور. بو باخیمدان تزار روسیه‌سینده ایفراط ترقّیچی‌لردن سوسیال-دموکرات‌‌لاری، خوصوصیله ده اونون بولشویک قانادینی قبول ائتمه‌ین آغااوغلو عوثمانلی دا ایسه "گنج تورکلر"له بعضی مسله‌لرده فیکیر آیریلیغی یاشامیشدیر. موسلمان خالقلارینین دیرچلیشی مسله‌سینده "گنج تورکلر"ین بوتؤولوکده دوغرو یول توتدوق‌‌لارینی قبول ائتمکله یاناشی، آغااوغلو اساساً ایکی مسله‌ده: 1) اوروپا ایدئیالارینی ایفراط شکیلده تقلید ائتدیکلرینه؛ 2) ایسلامچی‌لیغین علمی نظریه‌سی یارانمادان اونو‌سیاسی‌لشدیردیکلرینه، یعنی سیاسی پارتیا حالینا گتیردیکلرینه گؤره اونلارلا راضی‌لاشمیردی. او، یازیردی: "بعضی‌لری (ترقّیچی‌لر-ف.ع.) بئله دوشونورلر کی، بوتون فلاکتلرین سببی موسلمانلارین گئری‌لیگیندن، اونلارین دینی‌نین حیات اوغروندا موباریزه‌یه یارارسیز اولماسیندان ایره‌لی گلیر و بو وضعیتی آرادان قالدیرماق اوچون بوتون حیات قورولوشونو دییشدیرمک، اوروپانی تقلیده باشلاماق لازیمدیر. بئله‌‌لری اوروپا تأسیساتی‌نین قووّه‌سینه حدسیز ایناملا یاناشاراق اونو یوخلامادان، صاف-چوروک ائدیب آراشدیرمادان، اؤلکهلرینده تطبیق ائتمگین ضروریلیگی حاقیندا موعیظه‌لر اوخویورلار".
آغااوغلو بئله بیر قناعته گلمیشدیر کی، عوثمانلی‌داکی ترقّیچی‌لر ایلک دؤورلرده، یعنی 19. عصرین سونلارینا قدر ایسلام اؤلکه‌‌لرینی اوروپا علم‌لری و ایدئیالاری ایله موعالیجه ائتمک یولو ایله جانلاندیرماغا چالیشماقلا دوزگون یول توتسالار دا، اونلاردان بعضی‌لری، خوصوصیله صبیرسیز اولان‌‌لاری ("گنج تورکلر") سون نتیجه‌نی چیخارماغا تلسدیلر. حالبوکی دین،سیاست، دؤولت کیمی موهوم مسله‌لرده علمی حقیقت‌لره چاتماق اوچون صبیر و تمکینله حرکت ائتمک لازیم ایدی. ا.آغااوغلونا گؤره، ترقّیچی‌لردن بعضی‌لری ("گنج تورکلر") سیاسی مسله‌لره قاریشماقلا بوتون شرقین اینکیشافینا مانعه‌چی‌لیک یاراتدیلار: "حرکات حقیقی اوبیئکتیولیک و راسیونال‌لیغینی ایتیردی،سیاسی‌لشدی، پارتیالاشدی و آرخالاندیغی خالقی غیب ائتدی".
آغااوغلو عومومیلیکده، یئنی دؤورده ترقّیچی‌‌لرین باشلادیقلاری یئنیلشمه حرکاتینی موثبت دَیرلندیرمیش، آنجاق اونون علمی-نظری اساسلاری یارانمادان، ان آزی موعین بیر مرحله کئچمه‌دن سیاسی‌لشمه‌سینی دوغرو حساب ائتمه‌میشدیر. اونون فیکرینجه، تورکیه‌ده یئنی‌لیکچی مدحت پاشا و اونون داوامچیلاری اولان "گنج تورکلر"ین ایدئیالارینین تورک خالقلاری آراسیندا اؤزونه گئنیش طرفدار کوتله‌سی تاپماماسی‌نین باشلیجا سببی علمی نظریه‌سی یارانمادان سیاستدن قایناقلانماسی اولموشدور. او، یازیردی: "همین کوتله‌لر نه معنوی، نه ده ذهنی جهتدن "گنج تورکلری" قاوراماغا حاضیر دئییلدیر". احمد بیگین فیکرینجه، ترقّیچی‌‌لرین ایسلامدا یئنیلشمه حرکاتینی سیاسی‌لشدیرمه‌سی منفی نتیجه‌لردن باشقا بیر شئی وئرمه‌میشدیر. اوسته‌لیک، بونونلا دا علمی-راسیونال حرکات اولان ایسلامچی‌لیغی شوبهه آلتینا آلینمیشدی.
آغااوغلو اوّل‌لر حسین‌زاده‌دن فرقلی اولاراق، موحافیظه‌کارلار و ترقّی‌پرورلر آراسیندا اورتا مؤوقعدن چیخیش ائدن "عاغیللی عونصور‌لری" ایسه مؤعتدیل ترقّی‌پرورلر دئییل، "پان‌ایسلامیست‌لر" آدلاندیرمیش و "پان‌ایسلامیزم" آنلاییشینی موترقّی بیر مفهوم کیمی قبول ائتمیشدی: "عاغیللی عونصورلر هر ایکی ایفراط جریانی (یعنی موحافیظه‌کارلار و ترقّیچی‌‌لری - ف.ع.) بیرلشدیره‌جک و هر ایکی طرفی راضی سالا بیله‌جک ائله بیر یول-ایدئیا یاراتماق ایسته‌ییرلر کی، ایفراط موترقّیچی‌‌لرین خیال ائتدیکلری کیمی، نه موجرّد-زمین‌سیز، نه ده کؤهنه‌پرستی‌لیک کیمی زمانه‌نین روحونا و دؤورون طلبینه ضید اولسون… بو پان‌ایسلامیزم‌دیر". اونون فیکرینجه، "پان‌ایسلامیزم" اؤزونون داخیلی مضمونونا گؤره گئری‌یه دؤنمک اولسا دا، آنجاق کؤهنه‌لیگه قاییتماق یوخ، داها ایناملا، داها قووّتله ایره‌لی‌یه گئتمک اوچون گئری‌یه دؤنمکدیر.
اولا بیلسین کی، ا.آغااوغلونون "پان‌ایسلامیزم" آنلاییشینا ایلک دؤورلرده موثبت موناسیبتی سونرالار، همین مفهومون "ایسلام بیرلیگی" اوغروندا موباریزه آپاران بوتون قووّهلره وئریلمیش عومومی سیاسی-ایدئولوژی بیر آدا چئوریلمه‌سینده ده موعین رولو اولموشدو. آنجاق بوتون حال‌لاردا ا.آغااوغلو دا ع.حسین‌زاده کیمی، "پان ایسلامیست‌لر" دئدیکده، بوتون "ایتیحادی-ایسلام" طرفدارلارینی دئییل، یالنیز اونون اورتا مؤوقعدن چیخیش ائدن "عاغیللی عونصورلر"ینی، یعنی مؤعتدیل ترقّی‌پرور حیصه‌سینی نظرده توتموشدو.
بونو سونرالار ا.آغااوغلونون " پان‌ایسلامیزم " آنلاییشینا دَییشن موناسیبتی ده گؤستریر. او، سونرالار بو آنلاییش اطرافیندا اوروپا، او جومله‌دن روسیه میلّتچی‌لری‌نین یاراتدیغی منفی اوبرازی آرادان قالدیرماق اوچون قئید ائدیردی کی، "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار" پرینسیپینی ایره‌لی سورن ایسلام، موسلمان‌لار آراسیندا قارداشلیغا، ایتّیفاقا و ایتّیحادا اساس‌لانیر: "فقط بو ایتّیحاد و ایتّیفاقیمیز اوروپالیلارین ایختیراعسی و اونلاری تقلید یولو ایله روسیه ائرمنی‌لری‌نین ده ایصطیلاح ائتدیکلری "پان‌ایسلامیزم" دئییلدیر. یعنی بیزیم "ایتّیحادیمیز" اسلاویان میلّتی آراسیندا مؤوجود اولان "پان‌اسلاویزم" فیکری کیمی عوموم‌ایسلام‌‌لاری دا بیر دؤولته ایلحاق ائتمک و یاخود بیر نؤقطه‌یه ایجتیماع ائدهرک، عالمی-مسیحیته قارشی قیام ائتمک فیکری دئییلدیر". آغااوغلو یازیردی کی، اونلاردا "پان‌ایسلاویزم"-ه اوخشار فیکیر یوخدور، آنجاق بئله بیر فیکیر اولسایدی پیس اولمازدی: "کاش کی، بیزده دخی بؤیله بیر اساسلی فیکیر و مرکزی-ایجتیماعیمیز اولا ایدی ده. بیز موسلمان‌لار دا بؤیله بیر مسلکه خیدمت ائتمکله ایفتیخار ائدر ایدیک. فقط نره‌ده بو فیکیر، نره‌ده بو مرکز؟! بؤیله بیر خیالدان عیبارت بولونان "پان‌ایسلامیزم" فیکرینه دئییل، هئچ اولمازسا ایتّیحادی-ایسلامیه-شرعیه‌میزه خیدمت ائتسه‌لر ده چوخ تشکّور ائدر ایدیک". بونونلا دا، آغااوغلو "پان‌ایسلامیزم"ین موسلمانلارین واحید دؤولتینین یارادیلماسی اوغروندا موباریزه آپاران بیر جریان کیمی وئریلمه‌سی‌نین علئیهینه چیخمیشدی.
آغااوغلو "پان‌ایسلامیست‌لر"-ین اساس ایدئیا خطینی "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی کیمی گؤرموشدور. بورادا باشلیجا غایه موسلمان خالقلارینین آیری-آیری میلّت‌لر شکلینده دئییل، واحید "ایسلام میلّتی" اولاراق تمرکوزلشمه‌سیندن صؤحبت گئدیر. "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی اونون "ایسلاما گؤره و ایسلامدا قادین" ، "موسلمان خالقلارینین وضعیتی" ، "پان‌ایسلامیزم و اونون کاراکتری" ، "آخوند، ایسلام و هاتف‌الغیب" و دیگر اثرلرینده، همچنین چوخ‌سایلی علمی-نظری مقالهلرینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. همین اثرلرینده او، «ایسلام میلّتچی‌لیگی» نظریه‌سی ایله باغلی ایکی مسله‌یه دیقت یئتیریلمه‌سینی ضروری ساییردی: 1) ایسلام دونیاسی‌نین فلاکت‌لری‌نین سبب‌لری اوبیئکتیو تحلیل ائدیلمه‌لی و ایسلام میلّتی‌نین قورتولوش یولو روحانیلرین تبلیغ ائتدیگی ایسلامدا دئییل، مؤعتدیل ترقّی‌پرور روحلو ایسلامدا آختاریلمالی؛ 2) دینی کیملیکله (ایسلاملا) میلّی کیملیک (تورکلوک)، دینی اؤزونوتعیینله (ایسلامچی‌لیقلا) میلّی اؤزونوتعیین (تورکچولوک) نینکی ضیدیت تشکیل ائدیر، عکسینه بیر-بیرینی تامام‌لاییر.
1890-جی ایللرده پاریسده تحصیل آلارکن اوروپانین تضییقیندن سارسیلمیش ایسلام دونیاسی‌نین فلاکت‌لری‌نین سبب‌لرینی آختاران جمال‌الدین اسدآبادی ایله هم صؤحبت اولماق، اونون ایسلام دینینده ایصلاحاتچی‌لیق باخیشلارینی اؤیرنمک احمد بیگ آغااوغلونا درین تاثیر باغیشلامیش، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی‌نین فورمالاشماسیندا تکان‌وئریجی عامیل اولموشدور. آغااوغلو یازیردی کی، ج.اسدآبادی اؤزونده جسارت تاپیب بیرینجی اولاراق موسلمانلارین عاییله و جمعیت حیات‌‌لاری‌نین کؤهنه‌لندیگینی، چاغداش دؤوره اویغون اولمادیغینی و بونلارا سبب روحانیلرین اؤزلرینین کؤهنه‌لنمه‌سی، حاکیمیتین کوتلوگو و نادان‌لیغی اولدوغونو قئید ائتمیشدیر. آغااوغلو قئید ائدیردی کی، ج.اسدآبادی "…موسلمان خالقلارینی ایلکین ایسلاما قاییتماغا، لیاقت‌سیز حؤکمدارلارا قارشی آچیق موباریزه‌یه قوشولماغا چاغیریردی. عئینی زاماندا او، روحانیلری آمان‌سیزجاسینا تنقید ائدیر، اونلارین "بوش دیالکتیک و اسکولاستیکی" مسخره‌یه قویور، اونلارین ریاکارلیغینا و حیاسیزلیغینا گولوردو. او، اؤز موحاکیمه و مولاحیظه‌لرینی قورآندان گتیریلن ایقتیباس‌لارلا، موسلمان تاریخینه عایید میثال‌لار و افسانه‌لرله اساس‌لاندیریردی. اونون بوتون گوجو ده محض بئله "اویغونلاشماق" باجاریغیندا ایدی. بوتون اؤلکه‌‌لرین موسلمانلاری اونون سسینده نه ایسه تانیش، عئینی زاماندا یئنی چالارلار حیسّ ائدیردیلر".
ج.اسدآبادی‌نین بو ایدئیالارینی موثبت دَیرلندیرن آغااوغلونون فیکرینجه، شرقده نومونه‌وی ایجتیماعی خادیم اولان بو شخص، عئینی زاماندا اؤزونون گله‌جک داوامچی‌‌لاری‌نین فعالیتی اوچون پروقرام ترتیب ائتمیش و بو داوامچی‌‌لارین اینکیشاف ائتدیرملی اولدوقلاری ایدئیالاری گؤسترمیشدیر. شوبهه‌سیز، آغااوغلو دا ج.اسدآبادی‌نین داوامچیسی کیمی، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ایدئیاسینی ایشله‌ییب حاضیرلامیشدیر. او، "موسلمان خالقلارینین وضعیتی" (1903-1904) باشلیقلی مقالهلرینده یازیردی کی، طالعیین ضربه‌‌لریندن سارسیلیب مأیوس اولموش موسلمان‌لار ایندی گزیب بو فلاکتین اونلارین اوزرینه هارادان گلدیگینی آختاریر و وضعیتی دوزلتمک حاقیندا دوشونورلر. سووئت‌لر بیرلیگی دؤورونون مؤلیف‌لریندن ق.موصطفی‌یئوه گؤره، آغااوغلو بو یازیلاریندا ج.اسدآبادی‌نین فیکیرلری ایله راضی‌لاشدیغینی بیلدیرمیش، عئینی زاماندا "ایسلام شرقی‌نین بؤحراندان چیخماسی‌نین سببینی "ایسلامین برپاسیندا" ، ایسلام میلّتچی‌لیگینده گؤرموشدو".
"ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سینده قادین‌لارین آزادلیغی، عرب الیفباسیندا ایصلاحات‌‌‌لارین حیاتا کئچیریلمه‌سی، موسلمان ایصلاحاتچیسی‌نین اولماسی، غرب مدنیّتیندن یارارلانماق اساس شرطلردن ایدی. ا.آغااوغلو یازیردی کی، موسلمانلارین ایصلاحات دؤورونو کئچمه‌‌لری‌نین واختی چاتمیشدیر. ایصلاحات‌لار ایلک نؤوبه ده قادین‌لارا آزادلیق وئریلمه‌سیندن و الیفبانین ایصلاحیندان باشلامالی‌دیر. عئینی زاماندا، او، موسلمانلاری غفلت یوخوسوندان اویاتماق اوچون، ج.اسدآبادی کیمی موسلمان ایصلاحاتچیسی‌نین اورتایا چیخماسینی دا واجیب حساب ائدیردی: "موسلمان دونیاسی‌نین غفلت یوخوسوندان اویادیلماسی، اونون مدنی خالق‌لار‌سیراسینا داخیل اولماسی اوچون گوجلو سارسیلما اولمالی‌دیر کی، موسلمان‌لار دا اؤز ایصلاح‌ائدیلمه مرحله‌سینه کئچسینلر و نتیجه ده اونلاردان دا مؤحکم ایراده‌یه مالیک، جانیندان کئچمگه حاضیر اولان بیر رهبر چیخمیش اولسون، همین ایصلاحاتچی ایسه ایسلامین اؤزونده، اونون تاریخینده و عنعنه‌‌لرینده برکتلی بیر زمین تاپاجاق" .آغااوغلویا گؤره، "ایسلام میلّت‌لری" اصیل ایسلامی قانون‌لارا عمل ائتمکله یاناشی، غرب مدنیّتی‌نین موثبت دَیرلرینی ده منیمسه‌ملی و اوروپا میلّت‌لری کیمی اینکیشاف ائتمه‌لی‌دیرلر. اونا گؤره، موحافیظه‌کار روحانیلرین تبلیغ ائتدیگی کیمی ایسلام دینی بدبین‌لیک دئییل، نیکبین‌لیک و ترقّی‌پرورلیک دینی‌دیر. او، یازیر: "نه قورآن، نه ده شریعت اؤزلوگونده ترقّی‌نین دوشمنی دئییلدیر؛ اؤزلرینی ایسلام ایدئیاسی‌نین داشیییجیلاری حساب ائدن شئیخ‌لر و عولمالار بد مقصدلرله اوراداکی فیکیرلری تحریف ائدیب، اونلاری مدنیّتین باریشماز دوشمن‌لرینه چئویرمیشلر".
آغااوغلونون فیکرینجه، یانلیز "پان‌ایسلامیست‌لر" بیرلشمه آنلامینداکی کئچمیشه قاییتماغین علئیهداری اولمادیغی کیمی، عئینی فورمادا یئنی‌لشمگه ده قارشی چیخماقلا راضی‌لاشا بیلمز. چونکی اونلارین نظرینده بیرلشمک نامینه کئچمیشه قاییتماق قدر، یئنی‌لشمک ده چوخ واجیب‌دیر. او، یازیردی: " بیرلشمه معناسیندا کئچمیشه قاییتماغی تبلیغ ائدن پان‌ایسلامیزم، عئینی زاماندا موسلمان‌لار آراسیندا موعاصیر حیاتین کؤکلو و بیریوللوق دَییشدیریلمه‌سینده تأکید ائدیر… بو، واختیله یالنیز موسلمانلارین مالی اولان ایقتیصادی، سیاسی و مدنی فوتوحات‌لار ساحه‌سینده‌کی تأکیددیر… بیر سؤزله، اوروپا عاغیل طرزی و یئنی موسلمان مئیلی مؤجوبینجه ایسلامچی‌‌نین ایدئیا‌‌لاریندا پان‌ایسلامیزم و اوروپالی‌لیق آنلاییشی‌سینونیمی کاراکتری کسب ائتمیشدیر". آنجاق ا.آغااوغلو "پان‌ایسلامیزم" و "اوروپالی‌لیق" آراسینداکی‌سینونیم‌لیگی اساساً علم، صنایع،سیاست، تیجارت ساحهلرینه عایید ائدیب، بونو معنویات، داورانیش و اخلاقی مسله‌لردن اوزاق توتماغا چالیشمیشدیر.
ا.آغااوغلو ایسلامدا یئنیلشمهنین ضروریلیگی باغلی دئییردی کی، دین نه قدر قودرتلی عامیل اولسا دا، اؤزونو دینده تاپان اینسان، اونون ان فعال عامیلی کیمی همیشه دینی دَییشدیرمگه، اؤز طلب‌لرینه اویغون گلن نظریه‌لر شکلینه سالماغا چالیشیر: " ایسلامدا دا بئله اولموشدور. عرب‌لرین فیزیکی و ذهنی قووّه‌‌لری توکندیکده، عیرق دِژنراسیونا معروض قالدیقدا، ایسلام اونلاردان هئچ ده آز پریمیتیو، هئچ ده آز جنگاور اولمایان تورک-تاتار طایفا‌‌لاری‌نین الینه دوشدو، اؤز نؤوبه‌سینده اونلار دا ایسلامی اؤز قایدالارینا اویغون دییشدیردیلر".
1-جی روسیه اینقیلابی ایللرینده «حیات»، «ایرشاد» و دیگر قزئت-درگی‌لرده‌کی مقالهلرینده قورآن عنعنهلری ایله اؤز دؤورونو موقاییسه ائدن آغااوغلو ایسلامین تمل پرینسیپ‌لرینه اوستونلوک وئرمکله یاناشی، ایسلامین هئچ بیر‌سیاسی، ویجدانی، معنوی آزادلیغا ضید اولمادیغینی عکسینه، بو عامیل‌لرین قورآندا اؤز عکسینی تاپدیغینی گؤسترمگه چالیشمیشدیر. ق.مصطفی‌یئوین فیکرینجه، بونونلا دا "ایجتیماعی-تاریخی حادیثه‌لره ایدئالیست-دینی مؤوقعدن یاناشان ا.آغایئو اؤزو-اؤزونو اینکار ائدیر. او، بیر الی ایله دینده یئنی‌لیگین ضروری‌لیگینی یازیر، دیگر الی ایله اونو پوزور". بیزجه ده، آغااوغلونون بیر طرفدن دینده یئنی‌لشمه‌نی ضروری سایدیغی حالدا، دیگر طرفدن ایسلامین تمل پرینسیپ‌لری‌نین قورونماسی مسله‌سینده ایصرارلی اولماسی بیر قدر ضیدیتلی‌دیر.
بئله‌کی، " ایسلام میلّتچی‌لیگی " نظریه‌سینی اساس‌لاندیرارکن ایسلام فلسفه‌سیندن، او جومله‌دن قورآنی-کریمه و پئیغمبرین حدیث‌لرینه اوز توتان آغااوغلو حساب ائدیردی کی، محمد پئیغمبرین (ص) تعلیمی آللاهین تعلیمی‌دیر و ایسلام حاقیندا فیکیر یوروتمک اوچون قورآن اساس گؤتورولمه‌لی‌دیر: " محمد پئیغمبر (ص) آللاه حاقیندا اونون تصوور‌لری‌نین قورآندا عکس ائدیلدیگی کیمی، موعاصیر فلسفه ترمینولوژی‌سینده دئیزم آدینی داشییان تعلیمین ان بیتکین، ان موکمّل و ان اعتیقادلی نوماینده‌سی‌دیر. اونون آللاهی شخص دئییل، هئچ بیر موعین‌لیگه مالیک دئییل، اونو ایفاده ائتمک مومکون دئییلدیر. اونا هئچ بیر آتریبوت - نه منفی، نه ده موثبت آتریبوت‌لار مونجر ائتمک اولماز. بو، هر شئیدن اول، فورماسیز، نهایت‌سیز آبستراکسیا، هر یئرده بولونان، سونسوز، عقل خاریجینده و هر شئیی احاطه ائدن ایدئال تصوورلردیر".
اونون فیکرینجه، ایسلامداکی آللاه آنلاییشی هر شئیین اوندان باش وئردیگی و هر شئیین اونا قاییتدیغی سونونجو "سبب‌لر سببی‌دیر". آللاه حیاتی، اؤلومو، زامانی، مکانی اؤزونده احتیوا ائدیر، اؤزو ایسه بونلارین هئچ بیری ایله محدود دئییلدیر. او، یازیردی: " اونون هر شئیی قاورایان دئیزمی… دئمک اولار کی، پانتئیزمه سون درجه یاخینلاشیر. محمد پئیغمبر (ص) بو عومومی مودعالاردان چیخاردیغی نتیجه‌لرده اوروپا دئیست‌لریندن داها ایره‌لی‌یه گئتمیشدیر". چونکی اوروپا فیلوسوف‌‌لاری‌نین "عالی عقل" ("موطلق ایدئیا")، ایسلام موتفکیر‌لری‌نین "اونیورسال روح" آدلاندیردیقلاری آللاه بو پئیغمبرین وایسطه‌سیله حقیقتی اینسان‌لارلا بیرلشدیرمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلام احکامی عقلی - «بوتون اینسان‌لارین داشیدیغی داخیلی پئیغمبری» بوتون پئیغمبرلردن یوکسک توتور و او، پئیغمبرلر‌سیراسی‌نین باشیندا دورور. چونکی عقل اینسان‌لار اوچون بیرینجی پئیغمبردیر. بو باخیمدان ایسلام احکامینا گؤره "عقلده برائت تاپمایان نه وارسا دینین ترکیبینه داخیل اولمالی‌دیر". آغااوغلو یازیردی: " کیم اؤزونو تفکّور، علم ساحه‌سینده گؤسترمک ایسته‌ییر، قوی او، بو پئیغمبرلر نظریه‌سینی، بو حقیقتین اینکیشاف منظره‌سینی ایمکان حدّینه قدر گئنیشلندیرسین. او زامان اونون قارشیسیندا نه قدر گؤزل و نه قدر ده بؤیوک پرسپکتیولر آچیلمیش اولار".
بو کیمی مولاحیظه‌لردن گؤرمک اولار کی، آغااوغلو اؤزو ده ایلکین ایسلامی احکام‌‌لارین دَییشمه‌سی‌نین علئیهینه اولوب، یالنیز ایسلاما سونرالار اولونموش علاوه‌لردن قورتولماغی واجیب حساب ائتمیشدیر. آنجاق مسله اوندادیر کی، بعضی حال‌لاردا ایلکین ایسلامی احکام‌لارلا اونا اولونموش علاوه‌لرله باغلی دا یکدیل فیکیر یوخدور. باشقا سؤزله، بعضاً موعین‌لشدیرمک اولمور کی، هانسی اصیل ایسلامی احکام‌لار، هانسی ایسه علاوه‌لردیر.
آغااوغلو داها چوخ "پان‌ایسلامیزم و اونون کاراکتری" سیلسیله مقالهلرینده "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نین علمی-نظری اساسلارینی وئرمگه چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلام دینینی قبول ائدن خالق‌لار آراسیندا بیر چوخ میلّی عادت-عنعنه‌لرده‌کی فرق‌لر اورتادان قالخمیش، اورتاق "ایسلام مدنیّتی" و "ایسلام میلّتی" آنلاییشلاری یارانمیشدیر. آغااوغلو یازیردی: "ایسلام آیری-آیری خالقلارین: عرب، تورک، فارس، زنجی، تاجیک و سایره‌‌لرین اؤزونه‌مخصوص فردی اعتیقاد‌‌لارینداکی، عادت-عنعنه‌‌لرینده کی ، حتّی دیل و گئییم‌لرینده کی فرقی آرادان قالدیرمیش – نیوئرله‌میش، سؤزون تام معناسیندا اونلاری فاتح‌لرین آسسیمیلاسیونونا معروض قویموشدور. حال-حاضیردا موسلمان خالقلارینین لوغتینده میلّت مفهومونا اویغون اولان بیر ایصطیلاح آختارماق یئرسیز اولار. چونکی اونلارین هامیسی بو معنانی ایفاده ائدن عومومی بیر ایصطیلاحی - عربجه "میلّت" سؤزونو ایشله‌دیرلر. بو ایصطیلاح ایسه عیرقی، قؤومی، اتنیک، حتّی اخلاقی بیرلیگی دئییل، هر شئیدن اول دینی بیرلیگی ایفاده ائدیر".
اونون فیکرینجه، "پان‌ایسلامیزم" چرچیوه‌سینده "ایسلام میلّتی" ، یا دا "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ایدئیاسی ایسلامین اؤزونده، اونون نظریه و تاریخینده احتیوا ائدیلمیشدیر. یعنی هر جور اتنیک میلّتچی‌لیگه دوشمن اولان ایسلام دینی، اونو قبول ائدن خالق‌لار اوچون اورتاق بیر دین کیملیگی "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار" تئزی ایله مؤحکم‌لتمیشدیر. او، یازیردی: " عوموم‌بشری‌لیک دئمک اولان ایسلام میلّی علاهیده‌لیگی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی، سیلکی خورافات و عنعنهلری ضعیف‌لتمگه چالیشیر. ایسلاما گؤره، اونا ایمان گتیرن بوتون اینسان‌لار قارداش‌دیرلار، هامی آللاه و قورآن قارشیسیندا برابردیر. نه تورک، نه عرب، نه فارس، نه هیندو، نه زنجی، نه آغ وار: هامی موسلمان‌دیر، برابر و بیردیر، هامی عئینی بیر آتانین، سئون بیر آتانین اؤولاد‌‌لاری‌دیر، فرق یالنیز اونا ایطاعت ائده‌نین درجه‌سینده‌دیر. بو ایدئیا قورآندا عومومی مودعا شکلینده دئییل، آیدین و رسمی شکیلده ایفاده ائدیلمیشدیر: "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار".
بیزجه، آغااوغلونون اتنیک میلّتچی‌لیگی بیر کنارا قویوب "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی تبلیغ ائتمه‌سی و بونو "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار" تزی ایله اساس‌لاندیرماغا چالیشماسی تصادوفی دئییلدی. بورادا ایلک نؤوبه‌ده، اوروپا ایدئولوقلاری و حربچی‌لری طرفیندن شوعوری و فیزیکی جهتدن پارام-پارچا اولونموش ایسلام خالقلارینی بیر آرادا توتماق، اونلار آراسیندا مؤوجود اولان دوشمنچی‌لیک حیسّ‌‌لرینی آرادان قالدیرماق ایدی. "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی گئرچکلشدیرمک نامینه اتنیک میلّتچی‌لیگی ایسلامین دوشمنی کیمی قلمه وئرن آغااوغلو دا موسلمان خالقلارینین قورتولوش یولونو "دینی میلّتچی‌لیک"ده گؤروردو.
ق.مصطفی‌یئو ده حساب ائدیر کی، "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی ایره‌لی سورمکله آغااوغلو و اونون کیمی دوشونن میلّی-بورژوا ضیالی‌لار آچیق شکیلده اولماسا دا، اوستو اؤرتولو اولاراق دینی میلّتچی‌لیک یولونو بیرینجی پلانا چکیر و موسلمان خالقلاری بو بایراق آلتیندا توپلاماغا چالیشیردیلار: "بورژوا میلّتچی‌لری آذربایجان خالقی‌نین معاریف و مدنیّتی یولوندا معاریفچی‌لرین موباریزه‌سینی ایسلام معاریفی و مدنیّتی اوغروندا موباریزه ایستیقامتینه یؤنلتمگه چالیشیر، اونلارین کؤمگی ایله ایسلام دینی ایله علمی باریشدیرماق، "ایسلام مدنیّتینی" "غرب مدنیّتینه" قارشی قویماق، ایسلامی موعاصیرلشدیرمک، ایسلام روحانی‌لیگینی تزاریزمین تاثیریندن خیلاص ائدیب، ایسلام میلّتچی‌لیگی آخینینا جلب ائتمک ایسته‌ییردیلر".
بیزجه، بورادا صؤحبت ایسلام مدنیّتینی غرب مدنیّتینه قارشی قویماقدان چوخ اوروپا مدنیّتینه عایید یئنیلشمه ایدئیالارینی دا قبول ائتمکله یاناشی، عئینی زاماندا، اونا آلترناتیو اولا بیله‌جک بیر مدنیّتی اورتایا قویماق ایدی. ساده‌جه اولاراق، بورادا اؤزونو (پان‌ایسلامیست، ایسلام میلّتی) و مدنیّتی (ایسلام مدنیّتی) آدلاندیرما دوغرو سئچیلمه‌دیگی (یا دا مجبورییّتدن) اوچون، بو اوروپا ایدئولوقلاری طرفیندن آنجاق دینی بیرلیک یؤنوندن دیرلندیریلمیشدیر. حالبوکی ج.اسدآبادی، ع.حسین‌زاده، ا.آغااوغلو و باشقا موتفکّیرلر یاخین شرق خالقلارینین عومومی اویانیشی و بیرلیگی آدینا "ایسلام میلّتی" ، "ایسلام مدنیّتی" آنلاییشلارینا سینونیم باشقا اوغورلو آد تاپا بیلمه‌دیکلری اوچون بونا مجبور ایدیلر. بوندان یالنیز اتنیک-میلّی آنلامدا (تورکچولوک، فارسچی‌لیق، عربچی‌لیک و ب.) کنارا چیخماق مومکون ایدی کی، بو دا غرب-اوروپا مدنیّتینه قارشی آلترناتیو اولماغی مومکون‌سوز ائدیردی. اونا گؤره ده، غرب مدنیّتینه، غرب میلّتچی‌لیگینه (اصلینده بونون دا سینونیم آدی مسیحیت میلّتچی‌لیگی، مسیحیت مدنیّتی‌دیر) آلترناتیو اولا بیله‌جک ان اوغورلو ایدئیا کیمی "ایسلام مدنیّتی" و "ایسلام میلّتچی‌لیگی" گؤرولموشدور.
احمد بیگ آغااوغلو نه قدر ایسلام مدنیّتی و "ایسلام میلّتچی‌لیگی" طرفداری اولسا دا، بونونلا یاناشی تورک کیملیگینی، تورک وارلیغینی بیر سؤزله، تورک دونیاگؤروشونو ده ایفاده ائتمیشدیر. آغااوغلونون "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ایله یاناشی تورکچولوگه مئییل ائتمه‌سینده ان باشلیجا عامیل قافقازدا روسلاشدیرما، فارس‌لاشدیرما سیاستی، او جومله‌دن 1905-1906-جی ایللرده تزار روسیهسینین الی ایله باش وئرن ائرمنی-موسلمان موناقیشه‌سی اولموشدور. عومومیلیکده ایسه، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" بوتون موسلمان خالقلارینی واحید مدنیّت، واحید ایدئیا، واحید دینی-سیاسی میلّت اولاراق بیر آرادا توتماق قدر واجیب اولدوغو حالدا، عئینی زاماندا، دؤرد بیر طرفدن تورک وارلیغینا قارشی آچیلمیش ساواش‌لارا دایانماق اوچون تورکچولوگو ده واجیب ائتمیشدیر. آنجاق آغااوغلونون نظرینده تورکچولوک صونعی بیر میلّتچی‌لیک دئییل، ایسلامچی‌لیقلا سسلشن بیر ایدئیادیر. او، "قافقازدا میلّی عداوت وارمی؟" (1902) آدلی مقاله‌سینده صونعی میلّتچی‌لیکله اصیل میلّتچی‌لیگی بیر-بیریندن آییرماغا چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه، "صونعی میلّتچی‌لیگی" یارادان داها چوخ شهر موحیطی و اونون محدود گؤروشلو" اینتللکتوال‌‌لاری" دیر: "بیر طرفدن دین، عیرق، دیگر طرفدن ایسه اینسانا نیفرت - بودور همین "میلّتچیلر"ین گویا اؤز میلّتچی تندنسیا‌‌لارینی بیان ائتمک اوچون ایستیفاده ائتدیگی سئویملی‌سیلاح‌لار. بو "اینتللکتوال احوال-روحیه" شهر ایصلاحاتی کئچیریلندن سونرا بیزیم آرامیزدا داها چوخ کسکینلشمیشدیر. خالقی تمثیل ائتمگه جان آتان، اؤزگه‌‌لرین فیکیرلرینه، سربست‌لیگینه دؤزومسوز اولان، باشقالارینین حوقوق‌‌لارینا، حیسّ‌‌لرینه حؤرمت ائتمه‌ین بو "اینتللکتوال فاناتیک‌لر" خالقین "قایغیسینا قالان‌لار" آدی آلتیندا "دین"له، "عیرق"له، "تاریخی خاطیره‌لر"له اویناقلاشیرلار. اونلار هر بوش شئیه، هر عادی هوسه میلّی-دینی دون گئییندیرمگه چالیشیرلار و نتیجه‌ده صونعی میلّتچی‌لیک مئیدانا گلیر کی، بیزیم چوخ‌سایلی "میلّتچیلر" اوندان مهارتله و اؤزلرینه صرف ائدن کیمی یارارلانیرلر".
او، "قافقازدا میلّی مسله" (1904) مقاله‌سینده ده یازیردی کی، یاخشی و پیس میلّتچی‌لیک وار: "بیرینجیسی وطنه محبتله، دیل ایله، قان ایله، عومومی عنعنه‌لر و تابع ایله باغلی اولدوغونوز اینسان‌لارا غئیری-ایختییاری رغبت ائتمکدیر. بو جور میلّتچی‌لیگی طبیعت اؤزو یارادیر و هئچ بیر کاپیتالین، هئچ بیر قزئتین بورادا ایشی یوخدور. طبیعی اولدوغو اوچون بئله میلّتچی‌لیک هم گؤزل‌دیر، هم ده خئییرخواه‌دیر. او، خئییرخواه‌لیق ائتمک، وطنه خیدمت گؤسترمک، اونون اوغروندا اؤزونو، واختینی، گوجونو قوران وئرمک آرزوسوندان او طرفه کئچمیر. آنجاق پیس میلّتچی‌لیک ده وار - عداوته، نیفرته، باشقا‌‌لارینی نیفرت ائتمگه و ازمگه سوروکله‌ین باریشماز میلّتچی‌لیک. بئله میلّتچی‌لیک صونعی‌دیر، غئیری-طبیعی‌دیر، اونو اینسان‌لار و کاپیتال یارادیر".
آغااوغلویا گؤره، قافقازدا پیس میلّتچی‌لیک ده تشکّول تاپماقدادیر و بونو هئچ کیم اینکار ائده بیلمز: "او، مؤوجوددور و هر گون حیاتیمیزی کورلاییر. بو فاکت‌دیر. بئله میلّتچی‌لیگین هارادان گلمه‌سی ایسه باشقا بیر مسله‌دیر کی، اونو آنلاماق اوچون بو بلانین بیزیم دیارا نه واختدان گلدیگینی خاطیرلاماق یئتر. بیر شئی شکسیزدیر: بیزده صنایع، ایری تیجارت مرکز‌لری، بیر سؤزله، کاپیتال اولمایانا قدر پیس میلّتچی‌لیک ده یوخ ایدی. گلدیگیمیز یگانه قناعت بودور کی، قافقازدا کوتله آراسیندا، شهر مرکز‌لرینده، کندلرده و تارلالاردا هئچ کیم میلّتچی‌لیک باره ده دوشونمور؛ اورادا هامی حیله‌گرجه‌سینه مودریک‌لیک ائتمه‌دن، ساده، عئینی وطنین اؤولادلاری کیمی، عئینی قایغی‌لارلا احاطه‌لنن، عومومی زحمتله بیرلشن، بیر-بیری‌نین کؤمگینه گلن اینسان‌لار کیمی یاشاییر".
آغااوغلونا گؤره، "پیس میلّتچی‌لیک" ایلک نؤوبه‌ده اوروپادا کاپیتالیزمین یارانماسی ایله مئیدانا چیخمیش، بورادا بورژوازی و میلّتچی‌لیک بیر-بیرینه باغلی اولدوغو اوچون بورژوا اولوب میلّتچی اولماماق غئیری-مومکون اولموشدور: "کاپیتال سویغونچولوقدا هئچ نه‌یه فرق قویماماق ایسه کوسموپولیتیزم‌دیر. او، اؤزونکونو ده، اؤزگه‌نی ده، ائللینی ده، یهودینی ده عئینی راحات‌لیقلا محو ائدیر. لاکین اونون کوسموپولیتزمی بوندان او یانا کئچمیر. اؤزگه‌نی محو ائتمک لازیم اولاندا و همین اؤزگه بونو کؤنوللو ائتمک ایسته‌مه‌ینده کاپیتال سؤزون ان پیس معناسیندا میلّتچی اولور". او، داها سونرا یازیردی: "اوروپانی- باریشماز میلّتچی‌لیگین بو کلاسیک اؤلکه‌سینی گؤتورون. اونو یارادان همین کاپیتال دئییلمی؟ هانسیسا بازاردا اینگیلیس کاپیتالیستی ایله رقابت آپارماق ایسته‌ین فرانسه کاپیتالیستی اؤز وطنینینده اینگیلیس‌لره قارشی نیفرت، پاخیل‌لیق حیسّ‌‌لرینی اویادیر. اونوتمایین کی، اونون بونون اوچون واسیطه‌‌لری – قزئت‌لر، درگی‌لر، تلقراف آژانس‌لاری و گؤرکملی، نوفوذلو مؤوقعیی وار. او، هموطن‌لری‌نین خوش حیسّ‌‌لریندن، اونلارین اؤز میلّتینه، وطنینه سئوگیسیندن ایستیفاده ائدیر، بو حیسّ‌‌لری پیس یولا چکیر، یاخشی میلّتچی‌لیگی پیس میلّتچی‌لیگه چئوریر. بو آزمیش کیمی، منفعت قازانماق اوچون او، قایغی آدی آلتیندا ایمکان‌سیزلیغا دوچار ائتدیگی، پرولتاریاتا چئویردیگی اهالی‌نین اوچده بیر حیصه‌سینه پیس میلّتچی‌لیگی آرتیقلاماسی ایله آشیلاییر. بونلار باریشماز میلّتچی‌لیگی داها دا گوجلندیریر، اینکیشاف ائتدریر، دستکله‌ییر". آغااوغلونون دونیاگؤروشونده ایلک دؤورلرده ایسلامچی‌لیق، ایسلام میلّتچی‌لیگی ایدئولوژی کاراکتر داشیدیغی حالدا، تورکچولوک ایسه داها چوخ خوصوصی ماهیت کسب ائتمیشدیر. بوراداکی خوصوصی‌لیگین ماهیتینده ده تزار روسیهسینین ایشغالی آلتیندا اولان تورک-تاتار خالقلارینین دینی میلّتچی‌لیکدن داها چوخ اتنیک-میلّی میلّتچی‌لیگه گؤره آسسیمیلاسیونا معروض قالماسی ایدی. تورکچولوک حیسّی‌نین گوجلنمه‌سی ده فارس‌لاشدیرما، روسلاشدیرما، ائرمنی‌لشدیرمه سیاستی قارشیسیندا موهوم سیاسی فاکتور ایدی. آغااوغلونا گؤره، روسیه‌ده‌کی موسلمان جمعیتی ده یالنیز دینی دئییل، هم ده میلّی کاراکترلی‌دیر: «بوتون بو جمعیت یالنیز دینی جمعیت اولماییب، عئینی زاماندا اتنیک بیر وارلیق‌دیر. چونکی بیزیم روسیه موسلمانلاری چوخ آز ایستیثنا ایله بؤیوک تورک-تاتار عیرقینه منسوب‌دورلار".
ی.آکچورانین تعبیرینجه دئسک، روس‌لاشدیرماغا، فارس‌لاشدیرماغا قارشی دایانماق، مذهب آیریلیغینا سون قویاراق دوشمن‌لرینه فورصت وئرمه‌مک باخیمیندان ا.آغااوغلو، ع.حسین‌زاده و ع.توپچوباشی قافقاز تورکلوگونده بیرلیگین یارانماسینا چالیشمیشلار. اونا گؤره ده ا.آغااوغلو نه قدر «ایسلام میلّتچی‌لیگی»ندن چیخیش ائتسه ده، آذربایجان تورکلرینین اویانماسی باخیمیندان گؤردوگو میلّی ایشلری، خوصوصیله ائرمنی-موسلمان موناقیشه‌سی زامانی «دیفاعی»نین لیدری کیمی آپاردیغی موباریزه اونو ایسلامچی‌لیغین ایدئولوقو ایله یاناشی، تورکچو آدلاندیرماغا لاییق ائدیر. تانینمیش عالیم ت.سویاتوخووسکی یازیر: «تاتار-ائرمنی موحاریبه‌سی نتیجه‌سینده مئیدانا گلن «دیفاعی» اؤزونون اساساً آنتی‌روس فعالیتی ایله شامیل دؤوروندن بو یانا تشکیلات‌لانمیش هئچ بیر موقاویمتله اوزلشمه‌ین تزار رژیمینه اوزون ایل‌لر بویو موطیع‌لیک تابعچی‌لیگه ضربه ائندیرمیش اولدو».
عومومیتله، آغااوغلو "کاسپی" ، "حیات" و "ایرشاد" قزئت‌لرینده درج اولونان مقالهلرینده تزار روسیه‌سینده آپاریلان روسلاشدیرما، ائرمنی‌لشدیرمه، مسیحی‌لشدیرمه سیاستی نتیجه‌سینده تورکچولوگون و ایسلام‌لیغین آشاغیلانماسینا بیرمعنالی شکیلده قارشی چیخمیش، تورکلوگون و موسلمان‌لیغین اصیل ماهیتینی ایفاده ائتمگه چالیشمیشدیر. مثلا، او، "ایرشاد" قزئتینده نشر اولونان " طلوع ائدن آی پارچاسی" مقاله‌سینده آچیق شکیلده تورکلوگون و موسلمان‌لیغین مودافیعه‌چیسی کیمی چیخیش ائدیر و بونون سبب‌لرینی گؤستریردی: "تورکلوک و موسلمان‌لیق مسله‌سینه گلدیکده یئنه مِنشیکوف‌لار بیلمه‌لی‌دیرلر کی، بیز موسلمانیز و تورکوز. نه موسلمان‌لیقدا و نه تورکلوکده ائله بیر لکه گتیرن بیر شئی یوخدور کی، بیز اؤز موسلمان‌لیغیمیزی و تورکلوگوموزو گیزله‌یک. ایسلام دونیادا ان اوّلینجی دین‌لردن بیریسی‌دیر. اوندا ائله بیر اینسانپرست‌لیک واردیر کی، اینسانا فخر و سعادتدن ساوایی بیر شئی گتیرمز. ایسلامدا نه وار کی، بیز اوندان اوتانیب اؤز موسلمان اولماغیمیزا پرده چکک؟ منشیکوف‌لارا ایسلام خوش گلمه‌ییر. منه ده مسیحیت خوش گلمه‌ییر. اونلار اؤز یول‌‌لاریندا، من ده اؤز یولومدا. نه اونلارا، نه ده منه بوندان بیر تؤهمت، بیر مذمت گلمز. تورک طایفاسی ایسه الان آسیا و آفریقادا ایسلام‌لار آراسیندا ان بؤیوک، ان رشید، ان موستعید، ان قابیل، ان اهمیتلی، ان بیرینجی طایفادیر. تورکلوک ایله آنجاق ایفتیخار ائتمک اولار". او، آچیق شکیلده یازیردی کی، تورکلوک ائله بیر حیسّ، دویغودور کی، اونو هئچ کیم تورکون الیندن زورلا آلا بیلمز: "تورک اولوب دا قلبی-مئیلیمیز دونیادا، هر یئرده تورک وار ایسه اونادیر. بو بیر حیسّی-طبیعی‌دیر. دونیادا هئچ بیر گوج، هئچ بیر زور بیزیم الیمیزدن آلاماز".
آغااوغلونون فیکرینجه، آنجاق آنتی‌تورک، آنتی‌ایسلام ایدئولوق‌‌لارین ایفاده ائتدیگی کیمی، موسلمان و تورک اولماق هئچ ده "پان ایسلامیست" و "پان‌تورکیست" اولماق دئمک دئییلدیر: "چونکی پان‌ایسلامیست دئمک، یعنی جومله موسلمانلاری بیر موسلمان دؤولتین تختی-ایداره‌سینه جمع ائتمک دئمکدیر. پان‌تورکیزم دئمک ده جومله تورکلری بیر تورک دؤولتینین تختی-حؤکومتینه جمع ائتمک دئمکدیر. اگر معنا بئله ایسه دونیادا بیر موسلمان، بیر تورک تاپیلماز کی، بئله خیال ایله اوغراشسین. اگر تاپیلسا بئله دیوانه‌دیر. چونکی موسلمان‌لار و تورکلرین ایندیکی حالیندا بئله فیکیرلره آلیشماق دون کیشوت کیمی یئل دَییرمانی ایله ووروشماق کیمی‌دیر. ایسلام و تورک بو حالدا ائله پریشان، ائله مظلوم‌دورلار کی، بو نؤوع فیکیرلره اصلا بئله یئر وئرمییورلار. موسلمانلارین و تورکلرین یوزده دوخسانی اؤزگه طایفا‌‌لارین الینده دیرلر کی، اولسون اوروپا طایفا‌‌لاریندان. بو طایفالار عالیم، موسلح طایفالاردیر".
آغااوغلو سونرالار اؤزو ده تزار حؤکومتی‌نین روسلاشدیرما سیاستینه قارشی "حوریّت، موساوات، عدالت!» دئویزی ایله نشر اولونان "ایرشاد" قزئتی‌نین توتدوغو مسلکی بئله ایضاح ائتمیشدیر: بیرینجیسی روس حؤکومتینه قارشی موجادیله ائدهرک تورک عونصورونون سیاسی حوقوق‌‌لارینی تأمین ائتمک، ایکینجیسی ایسه، تورک عونصورونده بیرلیک فیکرینی یاراتماق. دوغرودان دا، ا.آغااوغلو همین دؤورده تزار حؤکومتی‌نین، ائله‌جه ده مارکسیست-لنینچی‌لرین تورک خالقلارینا قارشی یئریتدیگی ریاکار سیاستی ایفشا ائتمگه چالیشمیش، سونونجو‌‌لاری ایتّیحاد و ایتّیفاقا چاغیرمیشدی.
اونون فیکرینجه، تزار حؤکومتی‌نین سیاستی ایسه، ساده روسلارین تورکلره اولان موناسیبتیندن تامام فرقلی‌دیر. بئله کی، ساده روسلارلا تورک-تاتارلار آراسیندا گیزلی بیر دوغمالیق، یاخینلیق واردیر، چونکی روسلارین دامارا‌‌لاریندا تورک-تاتار قانی چوخدور. تاتار‌‌لارین بیر نئچه یوز ایل داوام ائتمیش حؤکمران‌لیغی هدر گئتمه‌میش، هر ایکی عیرق بیر-بیرینه مؤحکم قایناییب قاریشمیشدیر. بیر سؤزله، روسلارلا تورک-تاتارلار آرالارینداکی دین آیریلیغینا باخمایاراق، تاتار‌‌لارین اؤز آنتروپولوژی خوصوصیت‌لرینی قورویوب ساخلاماقلا یاناشی، بیر چوخ روس عاییله‌لری‌نین ده دامار‌‌لاریندان تاتار قانی آخیر. آنجاق تورک-تاتارلارلا روسلار آراسینداکی بو دوغمالیغا، یاخینلیغا رغماً، 1-جی روس اینقیلابینا قدر تزار روسیهسی «منفور مذهبچی‌لیک-روسلاشدیرما سیاستی» آپارمیش، اونلاری ان موهوم حوقوق‌لاردان بئله محروم ائتمیشدیر. ا.آغااوغلو یازیر: "بیز ایندی‌یه قدر دوغرودان دا عومومی آنامیز اولان وطنین اؤگئی اوغوللاری اولموشوق، بیزه اعتیبار ائتمیردیلر، بیزی کناردا ساخلاییردیلار، بیزی ان موهوم حوقوق‌لاردان محروم ائدیردیلر، یئر کوره‌سی‌نین بوتون خالقلارینا وئریلمیش ان بسیط و عئینی زاماندا گرکلی مدنیّت موسیسه‌‌لرینی بیزه وئرمکدن ایمتیناع ائدیردیلر".
دئمه‌لی، روسلاشدیرما سیاستینده باشلیجا رولو روس حؤکومتی حیاتا کئچیرمیش و بو زامان اونلار روسلارلا تورک-تاتارلار آراسینداکی یاخینلیق‌‌لارینی نینکی نظره آلمامیش، حتّی اونلاری وحشی، یاریم‌اینسان کیمی قلمه وئرمیشلر. ماراقلی‌دیر کی، وضعیتین بو درجه‌یه چاتماسیندا ایسه روس مأمور‌‌لاری مرکزی حؤکومتی دئییل، تورک-تاتار‌‌لارین اؤزلرینی گوناهکار سایمیشلار. بئله‌کی، ا.آغااوغلو و باشقا ضیالی‌لارین روسلاشدیرما ایله باغلی ایمپریا مأمور‌‌لارینا یؤنلمیش ایتّیهام‌‌لارینا اونلارین جاوابی بئله اولموشدور: تقصیر‌سیزین اؤزونوزده دیر، آخی سیز نه اوچون سسینیزی چیخارمیردینیز، نه اوچون ایندی‌یه قدر اؤزونوزو گؤسترمیردینیز. ا.آغااوغلو ایسه، روس مأمورلارینین بو ایراد‌‌لارینی آجی حقیقت کیمی درک ائدیب سارسیلدیقلارینی بیلدیرمیشدیر. فیکریمیزجه، روس مأمور‌‌لاری بو ایراد‌‌لاریندا هئچ ده حاقلی دئییلدیلر. بونا ان باریز نومونه کیمی «اکینچی»نین باغلانماسینی، اوزون مودت تورک دیلینده قزئت‌لرین نشرینه قاداغان قویولماسینی، تزار ظولمونه قارشی تک-توک چیخان‌‌لارین یا اؤلدورولمه‌سینی، یا دا‌سیبیری‌یه سورگون ائدیلمه‌سینی گؤستره بیلریک.
احمد بیگ آغااوغلو یازیردی کی، بیزیم تربیه‌میزین بیرینجی کرئدوسو، والیدئین‌لریمیزدن آلدیغیمیز بیرینجی اؤیود سوسماغی دانیشماقدان اوستون توتماقلا باغلی‌دیر: "بیزیم بوتون شاعیرلریمیز، یازیچی‌‌لاریمیز، مودریک‌لریمیز دینمه‌مگی گنجلیگین ان بؤیوک بزه‌گی، قوجا‌‌لارین مودریک‌لیک علامتی کیمی ترنّوم ائدیرلر». بیر سؤزله، موسلمان‌لار آراسیندا "سوسماق قیزیل‌دیر" ، "صبر یاخشی شئیدیر" کیمی فیکیرلر هامی‌یا معلوم‌دور. اونون فیکرینجه، سون عصرلرده حؤکمدارلار، ریاکار روحانیلر "اؤزلرینین امین-آمانلیغی نامینه بیزیم موقدس دینیمیزی ایستیثمار ائتمیشلر، اونلار بیزیم قلبیمیزله اوینامیشلار و بیز بونا دا دؤزوروک".
دئمه‌لی، سون دؤورلرده "سوسماغ"ین نتیجه‌سی ایدی کی، هم روحاً، هم ده جیسماً ازیلمیش بیر میلّت "لال" اولموشدور. حالبوکی روس اینقیلابی ایللرینده "دانیشماق" قابیلیتینه چوخ احتیاج دویولوردو و میلّتین گله‌جک مؤوجودلوغو دا بوندان آسیلی ایدی. آغااوغلو یازیردی: "روسیه‌لی موسلمان‌لار اوچون ده کؤهنه دَیرلری یئنیدن قییمت‌لندیرمک اوچون تاریخی مقام یئتیشمیشدیر. بیز اؤزوموزون «تاریخی سوکوتوموزو» دا، اونونلا بیرلیکده اینسان‌لارین طالعیینه هانسیسا مؤعجیزه‌لی بیر ایلاهی قووّهنین موداخیله ائده‌جگینه تاریخی اینامی دا بیر کنارا آتمالی‌ییق. بیز موسلمان‌لار ندنسه بئله دوشونمگه وردیش ائتمیشیک کی، گویا بیز هئچ نه ائتمه‌سک ده، اولو تانری بیزیم قئیدیمیزه قالاجاق و ایشلریمیزی لاپ یاخشی یولونا قویاجاقدیر. بو جور دوشونجه ایلک نؤوبه ده، قورآنا ضیدّیر. قورآندا گؤستریلیر کی، اینسانین بوتون طالعیی، اونون بوتون قیسمتی اؤزونون انرژیسیندن و امگیندن آسیلی‌دیر".
ا.آغااوغلو آچیق شکیلده دئییردی کی، هئچ بیر ایش گؤرمه‌دن، امک صرف ائتمه‌دن ایشله‌ین، ال-اله وئریب یاشایان خالق‌لارلا رقابت آپارماغی دوشونمک چوخ یانلیش‌دیر و داها بئله یاشاماق یاراماز. آرتیق اؤزوموزو جانسیز، اؤلو پورترت‌لرین یئرینه قویماقدان ال چکمه‌لی، ایشله‌ملی، اؤزوموز اؤزوموزون قئیدینه قالمالی، احتیاج‌‌لاریمیز باره ده دوشونمه‌لی و اونون تأمین ائدیلمه‌سی اوصول‌‌لارینی اؤیرنمه‌لی‌ییک. او، یازیردی: «ایندی بوتون روسیه قارشیسی آلینماز و قودرتلی بیر طرزده یئنی‌لشدیگی بیر دؤورده بیز موسلمان‌لار دا یئنی‌لشمه‌لی‌ییک، عکس تقدیرده بیز یئنه گئریده قالاجاییق، یئنه هامی بیزی اؤتوب کئچه‌جک». آغااوغلو یازیردی کی، روسیه‌ده حیاتا کئچیریلن ایصلاحات‌لاردان ماکسیموم یارارلانماق، یئنی حیات فورما‌‌لاری آراسیندا باشیمیزی ایتیرمه‌مک، همین فورمالارا عاغلاباتان طرزده اویغونلاشماق، اطرافیمیزده‌کی خالقلارین سویه‌سینه چاتماق و اؤزوموزه لاییقلی یئر توتماق لازیمدیر: "بوندان اؤترو ایسه: 1) ائله بو ساعات، درحال ایجتیماعی حیاتدا بیزیم ضعیف‌لیگیمیزین، ایندیفرنت‌لیگیمیزین، دعاوا-دالاشین، شخصی غرض‌لیگین بوتون سبب‌لرینی بیر کنارا آتمالی‌ییق؛ 2) هر یئرده و هر ایشده عاغلا، ذکایا، ایشگوزارلیغا، بیلیک‌لره، ناموس‌لولوغا اوستونلوک وئرمه‌لی، اونلاری یئرلی‌بازلیغین، قوهومبازلیغین و شخصی غرض‌لیگین کؤله‌‌لرینه چئویرمه‌ملی‌ییک؛ 3) موسلمان‌لارا هر یئرده و هر ایشده، همچنین موسلمان ضیالی‌لارینا تام اعتیماد گؤستریلمه‌لی، اونلاری اؤزلری اوچون رهبر سئچمه‌لی، اونلارین مصلحت و گؤستریش‌لرینه عمل ائتمه‌لی‌دیرلر، چونکی یئنی حیاتین طلب‌لرینی، بو طلب‌لرین تأمین ائدیلمه‌سی اوصول‌‌لارینی ان یاخشی بیلن همین ضیالی‌لاردیر".
آغااوغلونون بو تِز‌لرینده آچیق آشکار میلّی علامت‌لر ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. چونکی او، روسیه‌ده‌کی موسلمان خالقلاری دینی منسوبیت قدر، اتنیک منسوبیتی ده نظره آلماقلا، بیرلشمگه چاغیریر و اساس یوکو ضیالی‌لارین چیگینینه قویوردو. بیرینجی نؤوبه ده ضیالی‌لار بوتون قووّه‌‌لرینی جمع‌لشدیرملی، گئجه-گوندوز یورولماق بیلمه‌دن ایشله‌ملی و اؤلکه یئنی حیاتا قدم قویدوغو آندان اعتیباراً بونا حاضیر اولمالی‌دیرلار. چونکی ضیالی‌لار «اؤز خالقلارینین طالعیینی موعین‌لشدیرن مسلهلری حلّ ائتمه‌لی اولاجاقلار. محض بونا گؤره ده ضیالی‌لار تاخیرسالمادان بو مسله‌لر اوزرینده دوشونمه‌لی، اونلاری هرطرفلی، عاغیللا گؤتور-قوی ائتمه‌لی، هئچ بیر سِنتیمنتال و یا نظری ایدئولوژی‌یه اویمامالی‌دیرلار». آغااوغلونون فیکرینجه، ضیالی‌لار قافقازدا موسلمان تورکلرین چوخلوق تشکیل ائدن بیر میلّت اولدوغونا گؤره، مؤوجود اولان رسمی دؤولت اورقانلاری و باشقا تشکیلاتلاری، عئینی زاماندا دیارین اؤزونو هرطرفلی اؤیرنمه‌لی‌دیرلر. اگر بو باش وئررسه، اوندا تورکلر قافقازین ان سانباللی میلّتی کیمی دیارین حیاتیندا اونون سایینا و مؤوقئعیینه اویغون یئر توتا بیله‌جک و ایندی‌یه قدر اولدوغو کیمی کناردا قالمایاجاقدیر.
ا.آغااوغلونون میلّت و میلّتچی‌لیکله باغلی مولاحیظه‌لری "بیزیم میلّتچیلر" ("کاسپی")، "میلّت و میلّتچی‌لیک" ("ترقّی") مقالهلرینده ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. "میلّت و میلّتچی‌لیک" سیلسیله مقالهلرینده او، یازیردی: "کمالی امینیت و ایفتیخار ایله دئیه بیلریز: روسیه موسلمانلاری آراسیندا میلّیت و ایتّیحادی-ایسلام مسلهلرینی قالخیزان‌‌لارین بیریسی ده بیز اؤزوموزوک". اونا گؤره، آرتیق تورک خالقلارینی میلّت‌لرین اینکیشافی‌نین ان پارلاق مرحله‌سینی تشکیل ائدن میلّتچی‌لیک دئییلن دؤوره چاتدیرماق اوغروندا موباریزه آپارماق لازیمدیر. بشرین تاریخی تکامولونده دیندن سونرا میلّتچی‌لیگی اینسان روحونون ایکینجی نؤوعو آدلاندیران آغااوغلونا گؤره، بیرینجیسی جمعیتین، میلّتین ایلکین، ابدی حالی، ایکینجیسی ایسه بشری تکامولون واجیب علامتی، خاصّه‌سی، حتّی اونون اینکیشافی‌نین "سِحرکار حالی"دیر: " ناسیونالیزم دؤوره‌سی بیر میلّتین امرینده همین مایه‌نین خمیریه‌یه تاثیر ائدیب، اونون قیجقیرماسی کیمی‌دیر. ناسیونالیزم دؤورونده میلّت اؤزونه گلیر، اؤزونو تانیییر، اونون جومله عوضولری جابجا اولوب، میلّتین ووجودو، بدنی غریبه بیر متانت، بیر موکمّلیت کسب ائدییور".
قئید ائدک کی، 1910-1918-جی ایللرده ا.آغااوغلو تورکیه ده اولارکن، خوصوصیله «تورک یورد»وندا «تورک عالمی» سیسلسیله یازیلاری ایله ایسلامچی‌لیقلا تورکچولوگون بوتؤولوگو مسله‌سینه داها چوخ دیقت آییرمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلامیت جریانی‌نین طرفدارلاری بیلمه‌لی‌دیرلر کی، قؤومیت (میلّیت) جریانی دا ایجتیماعیت آراسیندا نوفوذا مالیک‌دیر: «ایسلامیت فایلی موختلیف میلّت‌لردن تشکّول ائتدیگی اوچون پک طبیعی‌دیر کی، واحید کولّی قووّت، صلاحیت و مدنیّت، اونو تشکیل ائتمکده اولان اعضا و اقوامین قووّت و متانتی ایله موتناسیب‌دیر. ایسلام میلّت‌لری نه قدر گوجلو و متین اولورسا، ایسلامیتین هئیتی-عومومیه‌سی ده عئینی نیسبتده قووّت و متانت کسب ائدیر. میلّیته خیدمت ائتمک فی‌الحقیقه ایسلامیته ده خیدمت ائتمک دئمکدیر».
بونونلا دا، آغااوغلو تورکچولوگو ایسلامچی‌لیغا، ایسلامچی‌لیغی ایسه تورکچولوگه قارشی قویان‌لارا اؤز اعتیراضینی بیلدیرمیشدیر. او حساب ائدیردی کی، ایسلامچی‌لیغی گوجلندیرن ان اؤنملی عامیل میلّیت، یعنی تورکلوک‌دور. اگر اونلار بیر-بیرینه قارشی قویولارسا هر ایکیسی سوقوطا اوغرایاجاقدیر. بو معنادا آغااوغلو ایسلامچی‌لیغین گوجلو اولماسی اوچون، میلّیتین ده گوجلو اولماسی فیکرینی مودافیعه ائتمیشدیر. آنجاق بورادا اؤنملی بیر مقام واردیر کی، آغااوغلو دایما ایسلام-تورک بیرلیگی‌نین طرفداری اولموشدور. یاخود دا، او، ان آزی معنوی-ایدئولوژی باخیمدان بئله بیر بیرلیگین اولماسی‌نین ضروری‌لیگینه اینانمیشدیر. گؤرونور، بو سببدن‌دیر کی، آغااوغلو ایسلام-تورک بیرلیگیندن چیخیش ائدهرک اتنیک تورکچولوگو، یعنی آیری-آیری تورک دؤولت‌لری‌نین یارانماسی ایدئیاسینا بیر او قدر ده رغبت گؤسترمه‌میشدیر. احمد آغااوغلو "ایران و اینقیلابی" اثرینده ده یازیردی کی، تورک-ایسلام بیرلیگی مسله‌سینده سولطان سلیم‌دن سونرا نادر شاه افشار موهوم رول اوینامیشدیر: "نادر بو ایشده داها ایره‌لی گئتدی؛ تورکوستانی، بوخارانی، خیوه‌نی آلدی و عوثمانلی‌لارلا بیرلشمک ایسته‌دی؛ سوننی-شیعه ایختیلاف‌‌لارینی آرادان قالدیراراق واحید بیر میلّت و واحید بیر اومّت قورماق سئوداسینا دوشدو. فقط بو سئودایه ده ایستانبولون عینادی مانع اولدو!". اونون بو سؤزلری ده گؤستریر کی، آغااوغلو داها چوخ واحید میلّت، واحید اومّت طرفداری اولموشدور.
بو باخیمدان بعضی تدقیقاچی‌لار (ا.بالایئف و ب.) حساب ائدیرلر کی، 1918-جی ایلده قافقاز ایسلام اوردوسونون ترکیبینده آذربایجانا گلن ا.آغااوغلو نورو پاشانین‌سیاسی موشاویری کیمی ایسلام-تورک بیرلیگی ایدئیاسینا اویغون اولاراق، موستقیل تورک دؤولت‌لری‌نین یارانماسی‌نین علئیهینه چیخمیش، حتّی، آذربایجانین تورکیه یه بیرلشمه‌سینی طلب ائدن " ایلحاقچی‌لار"ین اساس ایدئولوق‌‌لاریندان بیری اولموشدور. واختیله م.ب.محمدزاده ده یازیردی کی، نورو پاشانین صلاحیتلی سیاسی موشاویری آغااوغلو اونونلا دانیشیقلار آپارماغا گلن میلّی شورانین نوماینده‌‌لرینه (م.ا.رسولزاده، ف.خویسکی و م.ح.حاجینسکی) خالقین اونلاری ایسته‌مه‌دیگینی، بو سببدن اونلارین حؤکومتینه قارشی خالق عوصیان ائده‌جگی تقدیرده طرف‌سیز قالاجاق‌‌لارینی بیلدیرمیشدی. ا.آغااوغلو‌سیاسی بؤحراندان چیخیش یولو کیمی تکلیف ائتمیشدیر کی، میلّی شورا لغو اولونسون و نورو پاشانین اؤزو بیر حؤکومت قورسون. آنجاق میلّی شورا نومایندهلرینین اونون بو فیکیرلرینه اعتیراض ائتمه‌سیندن سونرا ا.آغااوغلو راضی‌لاشمیشدیر کی، میلّی شورا یئنی حؤکومتی تشکیل ائتسین و بوتون حوقوق‌‌لارینا اونا وئرمکله، اؤزونو لغو ائتسین. فیکریمیزجه، ا.آغااوغلونون میلّی شورایا قارشی توتدوغو کسکین مؤوقع هم او زامان، هم ده سونرالار اونون آیری-آیری موستقیل تورک دؤولت‌لری‌نین دئییل، واحید ایسلام-تورک دؤولتی ایدئیاسی‌نین طرفداری اولماسی مولاحیظه‌سی‌نین یارانماسینا سبب اولموشدور.
عومومیتله، آذربایجانین میلّی ایستیقلالی مسله‌سینده ا.آغااوغلو ضیدیتلی مؤوقع توتموشدور. نورو پاشانین «سیاسی موشاویری» کیمی میلّی شورانین لغوینه و تورکیه ایله بیرلشمک ایسته‌ین «ایلحاقچی‌لار»ا مئییللی یئنی حؤکومتین تشکیلینه نایل اولان ا.آغااوغلو، عوثمانلی‌دان گلن تورک عسکری آذربایجانی ترک ائتمگه مجبور اولدوقدان سونرا، باکیدا چیخان روس‌دیللی قزئت‌لردن بیرینه وئردیگی موصاحیبه‌سینده آذربایجانین یئنیدن روسیهنین ترکیبینه قاییتماسینی ان مقبول واریانت کیمی گؤسترمیشدی: "آذربایجان تورکلرینین ایندی‌یه قدر آرخالاندیقلاری تورکیه، دونیا موحاریبه‌سی نتیجه‌سینده مغلوب اولموشدور. آذربایجان موستقیل یاشایا بیلمه‌دیگی اوچون روسیه ایله تورکیه‌دن بیرینه آرخالانمالی‌دیر. تورکیه مغلوب اولدوقدان سونرا آذربایجانین اؤز طالعیینی روسیه‌یه باغلاماقدان باشقا چاره‌سی قالمیر. اؤزو ده مدنی جهتدن روسیه تورکیه ایله موقاییسه‌ده داها یوکسک پیلله‌ده دورور. بوتون بو مولاحیظه‌لری نظره آلاراق، ائلجه‌ده آذربایجان مسله‌سی‌نین اوروپاداکی صولح کونفرانسیندا قطعی حلینی تاپمایاجاغی تقدیرده، آذربایجان خالقی عوموم‌روسیه فدراسیونونون ترکیبینه داخیل اولماغا راضی‌لاشمالی‌دیر».
آنجاق پارلمانین یارانماسی، مؤوجود سیاسی بؤحرانین آرادان قالخماسیندان سونرا، آرتیق میلّت وکیلی کیمی آغااوغلو آذربایجان جومهوریتی‌نین ایستیقلالینی دستکله‌میشدیر. بونو، ا.آغااوغلونون پارلمانین ایجلاس‌‌لارینداکی چیخیش‌‌لاری دا تصدیق ائدیر: "حؤکومتین بیاننامه‌سینده سؤیله‌دیگی آذربایجان ایستیقلالی بیزیم هامیمزین افضل (بیرینجی) آمالیمیزدیر! هر بیر اؤز شرفینی، اؤز آمالینی بیلن آذربایجانلی بونو دویمالی و بو یولدا اولمالی‌دیر!". اونون فیکرینجه، آذربایجانین بیر جوغرافی ایسیم دئییل، یئر اوزونده یاشایان بیر میلّتین یوردو، دؤولتی اولماسینی آرتیق بوتون دونیایا، او جومله‌دن اوروپایا دا تانیتدیرماق لازیمدیر. بوتون بونلارلا یاناشی، اونون‌سیاسی-ایدئولوژی گؤروش‌لرینده کی بو کیمی ضیدیت‌لر سونرالار دا داوام ائتمیشدیر.
احمد بیگ آغااوغلو "اوچ مدنیّت" (1919-1921) اثرینده اوچ فرقلی - ایسلام، اوروپا و بودا-برهمن مدنیّت‌لری‌نین موقاییسه‌سینی آپارمیش، اخلاقی-فلسفی آنلام‌لارداکی فرقلی‌لیک‌لری ایضاح ائتمگه چالیشمیشدیر. او حساب ائدیردی کی، هانسی خالق‌لار مدنیّتین بوتون ساحهلرینده اینکیشافا نایل اولوبلارسا، دیگر مدنیّته صاحیب میلّت‌لر اوزرینده حؤکمران وضعیته گلمیشلر. اونون فیکرینجه، حاضیردا اوروپا-غرب مدنیّتی محض بئله بیر غالیب مؤوقعیه چاتمیش، ایسلام و بودا-برهمن مدنیّت‌لری ایسه مغلوب دوروما دوشموشلر. آغااوغلو یازیردی: "یئنی‌لمه ایکی جوردور: مادّی و معنوی. مادّی یئنی‌لمه او قدر آچیق‌دیر کی، آرتیق ظن ائدیرم هامیمیزین بئینیمیزه قدر گیردی. یئنی‌لمه‌نین بو قیسمی بو گون دئییل، اوچ یوز ایلدن بری باشلامیشدیر. ایسلام جمعیت‌لری بیر-بیری‌نین آردینجا و گورولتولو بیر طرزده ییخیلماقدا و محو اولماقدادیر. بیر چوخ باغیمسیز-موستقیل ایسلام حؤکومت‌لریندن تک بیر دنه‌سی بو گون اؤزونو قورویا بیلمه‌دی. ایسلامیتین سون ساغلام قالاسی اولان عوثمانلیدا بوگونکو پریشان حالینا دوشدو. آرتیق بو قدر ییخیلما اینکار اولوناجاق کیمی دئییلدیر. بوتون بو پریشان‌لیق‌لار، بو ییخیلمالار، شوبهه‌سیز غرب مدنیّتی ایله اولان موجادیله‌نین دوغرودان-دوغرویا سونوجودور".
اونا گؤره، ایسلام و بودا-برهمن مدنیّت‌لری معنوی باخیمدان دا غرب مدنیّتینه یئنیله‌رک، اونون شخصیت و اؤزللیک‌لرینی قبول و ایراده‌سینه تابع اولماق مجبوریتینده قالمیشلار. موسلمانلارین و بودیست‌لرین بوتون ساحه‌لرده اوروپالی‌‌لاری تقلیده باشلادیقلارینی ایره‌لی سورن آغااوغلونون فیکرینجه، بونونلا دا موسلمان اؤلکهلرینده قدیم عنعنه‌لره دایانان موحافیظه‌کارلارلا اوروپا مدنیّتی طرفدارلاری چارپشماغا، اؤلوم-دیریم موجادیله‌سی وئرمگه باشلادیلار. آغااوغلو یازیر: "بیر طرف اسکینی، عنعنه‌نی قوروماغا چالیشیر، او بیری طرف ایسه بو موحافیظه‌کارلیغین اؤلوم دئمک اولدوغونو تقدیر ائدهرک، اوروپا مدنیّتینی آلماق سایه‌سینده وارلیغینی داوام ائتدیرمگه چابالاییر. حیاتین هر گونکو تجروبهلری، اولای‌‌لاری بو ایکینجی جریانا حاق وئرمکده‌دیر. اوروپا مدنیّتیندن قورونماق ایسته‌ین بوتون جمعیت‌لرین و اؤزل‌لیکله ایسلام مدنیّتینه منسوب اولانلارین هر گون توکه‌نیب گئتمکده اولدوقلارینی گؤروروک… سئل کیمی آخیب گلن و قارشیسیندا اؤز توروندن انگل‌لر گؤرمه‌ین اوروپا مدنیّتی هر شئیی سوروکله‌ییب گؤتورور. بو حالدا تک چاره یئنه او مدنیّته ایسینیشمک، اونو قبول ائتمکدیر".
او قئید ائدیر کی، اوروپا مدنیّتینی قبول ائدن‌لر آراسیندا فیکیر آیریلیغی واردیر. بعضی‌لری مدنیّتی علم و فنّه باغلایاراق، اوروپا مدنیّتی‌نین سوزگجدن کئچیریلمه‌سینی و اونون یالنیز بو طرفی‌نین قبول ائدیلمه‌سینی ایره‌لی سوردوکلری حالدا، باشقالاری غرب مدنیّتی‌نین تام شکیلده منیمسه‌نیلمه‌سی‌نین طرفداری‌دیرلار. سونونجو‌‌لارین فیکری ایله همرأی اولان آغااوغلو یازیر کی، بیر مدنیّت زومره‌سی بؤلونمز بیر بوتون‌دور، پارچالانماز، سوزگجدن کئچریله بیلمز: «غالیبیت و اوستونلوگو قازانان اونون بوتونودور. یوخسا آیری-آیری فیلان و یاخود فیلان قیسمی دئییلدیر. اوروپا ساحه‌سینده علم و فن باشقا چئوره‌لردن زیاده گلیشیرسه، بونون سبب‌لری او چئوره‌نین بوتونونده آرانمالی‌دیر، بوگونکو اوروپا علم و فنی دوغرودان-دوغرویا اؤز شرط‌‌لری‌نین و عومومی عونصور‌لری‌نین بیر اثری‌دیر». بو باخیمدان آغااوغلویا گؤره، غرب مدنیّتینی تام قبول ائتمه‌لی، یالنیز گئییم‌لریمیزی، ائو‌لریمیزی، موسیسه‌‌لریمیزی دئییل، بئینیمیزی، گؤروش طرزیمیزی، قلبیمیزی، ذهنیتیمیزی ده اونا اویغونلاشدیرمالی‌ییق و بوندان کناردا قورتولوش یوخدور.
اونون فیکرینجه، تورک-موسلمان خالقلارینین غرب مدنیّتینی تامامیله منیمسمه‌سی، هئچ ده اونلارین میلّی شخصیتینی و اؤزونه‌مخصوص‌لوغونو ایتیرمه‌سی دئمک دئییلدیر. چونکی، یالنیز اساساً دیل و باشقا اؤزونه‌مخصوص‌لوق‌‌لاری (مِنیتالیتت) نظره آلماساق، هر بیر میلّتده دییشمه‌ین، اؤلومسوز بیر اؤزل‌لیک یوخدور. بئله کی، تاریخ بویو هر بیر میلّتین حیاتیندا بیر نئچه دفعه دین، حوقوق، اخلاق و باشقا ساحه‌لرده دییشیک‌لیک‌لر اولموشدور. آغااوغلو یازیر: «بونونلا برابر، بیر میلّتین تاریخینده ان ساغلام اولان و همن دییشمزلیک درجه‌سینه واران عامیل دیلدیر، یعنی یالنیز دیلدیر کی، ماهیتی دییشمه‌دن اؤزل‌لیگینی داشیییر. دئمک کی، عومومیتله، شخصیت و اؤزلوک دئییلن مفهوم دیل ایله برابر بیر میلّتین مادّی وارلیغیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر".
آغااوغلویا گؤره، هر بیر خالق منتالیتتینی ساخلاماقلا یاناشی، همیشه دییشمگه مئییللی‌دیر. مدنیّت ساحه‌سینده مغلوب دورومدا قالیب، غرب مدنیّتینی منیمسه‌مک مجبوریتینده اولان موسلمان خالقلاری بو آددیمی آتماقلا میلّی شخصیت‌لرینی ایتیرمه‌یه‌جکلر. او، یازیردی: "میلّی شخصیتی یالنیز حرکت‌سیزلیک اؤلدورور. ایستر فردلرده و ایسترسه میلّت‌لرده حیات نه قدر قاتی و قووّتلی‌دیرسه، شخصیت ده او نیسبتده زیاده‌دیر. قلبی‌نین هیجان‌‌لارینی یئنی آهنگ‌لرله سؤیله‌مه‌ین ذکا و عاغلی‌نین محصول‌‌لاری‌یلا اینسان‌لیغی وئریملی، قودرتلی اولمایان، فعالیتی‌نین مئیوه‌‌لرینی عومومی بازارا چیخارا بیلمه‌ین جمعیت‌لر هانسی شخصیتدن، هانسی سؤزلوکدن سؤز ائده بیلرلر". اونا گؤره، مدنیّت ساحه‌سینده مغلوبیتیمیز قطعی اولوب، غالیب مدنیّتی منیمسه‌مک ده مجبوریت‌دیر. او، یازیردی: "بو گئرچگی نه قدر آجی اولسا اعتیراف ائتمه‌لی و گرگینجه حرکت ائتمه‌لی‌دیر. هم ده قطعی، آچیق، قئیدسیز-شرطسیز حرکت ائتمه‌لی‌دیر. اؤزوموزو کلیمه‌لرله، آلدادیجی نظریه‌لرله جاهیلجه "ایداره‌یی-مصلحت "لرله آلداتمامالی‌ییق. اطرافیمیزدا توفان‌لار اولور، قیامت‌لر قوپور".
آغااوغلویا گؤره، اوروپا خالقلاریندا دا تخمیناً دؤرد عصر بوندان اؤنجه مسیحیت حیاتین بوتون مادّی و معنوی مسله‌‌لرینه قارشیردی و اونلار بونو حلّ ائتدیلر. حالبوکی "اینجیل"ده آنجاق معنوی حیاتا عایید مسله‌لر اولموش، بونا باخمایاراق کشیش‌لر مادّی حیاتا دا موداخیله ائتمیشلر. او، یازیردی: "ان اوّل حؤکومت‌لر و حؤکمدارلار کیلیسا‌نین بو موداخیله‌سینی، هر شئیه قاریشماسینی، تبعه ایله تابع اولونان آراسینا گیرمه‌سینی، حؤکمدارین تبعه اوزرینده کی حؤکمران‌لیغینی محدودلاشدیرلماسینی چکه‌مز اولدولار. بونلاردان ایلک اعتیراض ائدن‌لر شیدّتلی جزالارلا جزالاندیریلسالار دا، زامان کئچدیکجه و مئیدانا گلن وارلیق‌لار بؤیودوکجه اعتیراض‌‌لارین سایی و اراضیسی ده گئنیشلندی. او قدر کی، بیر مودّت سونرا آیری-آیری شخص‌لر بئله بو تحکّومون، بو قهرائدیجی قودرتلی ظولمون چکیلمز اولدوغونو دویماغا باشلادی".
اونون فیکرینجه، برونولار، گالیله‌لر، کوپرنیک‌لر، لوترلر، کالوین‌لر، ارازم‌لار، روسولار و باشقالارینین سایه‌سینده کیلیسا‌نین نوفوذو آرادان قالخماغا باشلادی و 18-جی عصرین باشلاریندان اعتیباراً یئنی‌لیکچی‌لرله (لیبرالیست‌لر) موحافیظه‌کارلار (کلریکالیست‌لر) آراسیندا موباریزه یئنی بیر مرحله‌یه داخیل اولدو. اونا گؤره، اوروپا خالقلاری کیلیسایا قارشی موباریزه آپاراراق دونیوی، مادّی ایشلرینی نیظام‌لاییب تام بیر حوریّت و سربست‌لیک الده ائتدیکدن سونرا موسلمان خالق‌‌‌لاریندان داها چوخ ایره‌لی‌له‌مگه، یوکسلمگه باشلادی و زامان کئچدیکجه مسافه‌لر گئنیشلندی، بوگونکو دوروم اورتایا چیخدی. او، یازیردی: "بیر طرفده سربست‌لیک و حوریّت، تجروبه و عاغیل حاکیمیتی، دیگر طرفده دورغونلوق و کئچمیشه باغلی‌لیق. بس‌بللی‌دیر کی، بیریسی یورویه‌جک و ایره‌لی‌له‌یه‌جک، اؤته‌کی هئش اولمازسا دوراجاقدی… شیمدی بیر طرفدن بیر جمعیت دوشونوز کی، اؤز حیاتینی دوزنله‌مه‌ده، یعنی قانون یاپمادا تامامیله سربست‌دیر، دیگر طرفدن ده باشقا بیر جمعیت تصوور ائدینیز کی، بو سربست‌لیکدن یوخسون اولسون، بیر نؤقطه‌یه ساپلانیب دورسون. بس‌بللی دیر کی، بیرینجی حیاتینی دایما زامانا و مکانا اویغون بیر طرزده دوزنله‌میش و ترتیب ائتمیش اولاجاقدیر؛ ایکینجی دایما زامان و مکاندان گئری قالمیش بولوناجاقدیر". چونکی ایکینجی‌یه عایید اولان دینی زومره تک صلاحیتی اؤز‌لرینده گؤره‌رک بو دینی ذهنیتله ده حیات دوردورور، روحلو اینسان‌لاری روح‌سوز بیر قلیب حالینا سالماغا چالیشیرلار. او، یازیردی: "بیز بیر کره گلنگه یاپیشیب قالمیشیق. بیز هر شئیی اورادان آلماغا و اورایا دؤندرمگه آلیشمیشیق. یوز ایل‌لردن بری بوتون علم و فنی، حیکمت و فلسفه‌نی، اخلاق و حوقوقو،سیاستی، قیساجاسی هر شئیی اورایلا ایلگیلی گؤرموشوک و شیمدی ده گؤروروک. بو گؤروش طرزی‌نین دیشینا چیخان‌لارا قارشی دایما لعنتله‌مه و کافیر سایما سیلاحینی قوللانمیشیق و قوللانیریق".
اونا گؤره، اوروپانین 4-5 عصر اوّلکی ذهنیتینی، حیاتینی داشیدیغیمیز حالدا، بو گون ایستر-ایسته‌مز اونون بیر چوخ حیاتی موسیسه‌‌لرینی تقلید ائتمک مجبوریتینده‌ییک: "بو دوروم بیزده ائله فاجیعه‌وی حال‌لار یاراتمیشدیر کی، فاجیعه‌نین درجه‌سینی یالنیز اوزون-اوزون دوشونوب بو گون چکدیگیمیز فلاکتلرین سبب‌لرینی اینجه‌له‌مک زحمتینه قاتیلان لار تقدیر ائده بیلیرلر. مثلا، بیز مشروطیت اوصولونو اوروپادان آلماق مجبوریتینده قالدیق. حالبوکی بو اوصولون اوروپادا ایفاده ائتدیگی معنا ایله بیزیم ذهنیتیمیز آراسیندا قارا ایله آغ قدر فرق واردیر. اوروپادا مشروطیت اوصولو دئمک، میلّی حاکیمیت دئمکدیر. یعنی میلّی ایراده‌نین هر شئیه حاکیم اولماسی، میلّی ایراده‌نین ایلگیلی اولدوغو هر مادّه‌نین کسکین بیر امر اولماسی دئمکدیر. اورادا میلّی مجلیس‌لر میلّی حیاتین هر هانسی بیر قیسمینی دوزنله‌مک و هر هانسی شکله سالماق حاقینا صاحیب‌دیر. اورادا زامانین دَییشمه‌سیله حؤکم‌لر ده دییشیر قایداسینا حاقی ایله رعایت ائدیله‌رک هر هانسی قایدانی، اوصولو لوزوم گؤرولدوگو آندا دَییشدیره بیلیرلر".
اونا گؤره، موسلمان دؤولت‌لرینده اساساً نه بئله میلّی حاکیمیت‌لر، نه ده میلّی مجلیس‌لر واردیر. حتّی، میلّی مجلیس‌لر وارسا بئله، اونلار دا دین قورخوسوندان حرکت ائده بیلمیرلر. او زامان، اوروپادان اخذ اولونان موسیسه‌‌لرین یالنیز شکلی، فورماسی تقلید اولونور، مضمون و ماهیتده ایسه یئنه ده، سون عصرلرده حاکیم اولان دسپوتیزم و دین حاکیمیتی داوام ائدیر. او، یازیر: "بو ذهنیت‌دیر کی، قورتولوشوموز اوچون چاره سایاراق آلدیغیمیز بوتون موسیسه‌‌لرین تام اساسیندان پوزاراق، اصلینی دَییشدیره‌رک یالنیز ایش گؤره‌مز دئییل، حتّی عکسینه حرکت ائده‌جک بیر حالا سوخور؛ فایدالانماق یئرینه ضرر گؤروروک. او زامان ساختا فیکیرلی آدام‌‌لاریمیزدان موتعصیب و جاهیل گلنکچی‌لریمیزه قدر هر کس قیناما دیلینی آچاراق گؤردوگوموز قوصور‌‌لاری، عکس نتیجه‌‌لری همیشه او موسیسه‌لره یوکله‌ییرلر. بونلار آنلامیرلار و یا آنلاییب اعتیراف ائتمک ایسته‌میرلر کی، قباحت او موسیسه‌لرده دئییل، بیزده دیر، بیزیم دار دوشونجه‌‌لریمیزده، کور ذهنیتیمیزده دیر".
اگر آغااوغلونون بو دوشونجهلرینی دیقتله اینجه‌له‌سک گؤرریک کی، موسلمان خالق‌لاردا، او جومله‌دن ایسلام اینانجلی تورک خالقلارینین چوخوندا عئینی وضعیت، یعنی سؤزده "دموکراسی" عنعنهلری (ظاهیری پارلمان، محکمه) داوام ائتمکده‌دیر. اصلینده ایسه ایسترسه او زامان، ایسترسه ده ایندی‌نین اؤزونده آغااوغلونو تعبیرینجه دئسک، قارشیمیزدا ایکی یول: 1) یا ازیلمگه، محو اولماغا راضی اولماق، 2) یا دا "دموکراتیک" قایدالاری (غرب مدنیّتینی) اولدوغو کیمی قبول ائتمک، واردیر.
چونکی آغااوغلونا گؤره، موسلمان خالقلارینین ان آزی 4-5 عصرلیک دینی حؤکم‌لری (شریعتی) و میلّی عادت-عنعنهلری (تؤره‌‌لری) آرتیق بیر ایشه یارامادیغی اوچون، چیخیش یولو غرب مدنیّتینده‌دیر، اونو دا یالنیز فورماجا، تظاهورجه دئییل، مضمون و ماهیت اعتیباریله بوتونونو قبول ائتمک واجیب‌دیر. آغااوغلونون فیکرینجه، چونکی موسلمان دونیاسیندا غرب مدنیّتیندن بعضی اؤرنک‌لر آلاراق دینی و میلّی عادت-عنعنه‌لرله باغلی آپاریلان دییشیک‌لیک‌لر هئچ بیر فایدا وئرمیر. بئله کی، اوروپالی اسپنسرلرله، روسولارلا، اسمیت‌لرله، کونت‌لارلا، برقسون‌لارلا، دورکیم‌لرله (پوزیتیویزم، "ایجتیماعی موقاویله" ، استروکتور فونکسیونالیزم و ب.) موسلمان شرقلی ابو یوسف‌لرین، ابو داوید‌لرین (عؤرفچولوک، داهی‌لیک و ب.) نظریهلری آراسیندا یئرله گؤی قدر فرق وار کی، اونلاری بیر-بیر‌لریله اوزلاشدیرماق چیخیش یولو دئییل، بلکه ده اؤلومو سئچمک کیمی بیر شئیدیر. چونکی بیرینجی‌لر، فردین دوشونجه‌سینه اؤنم وئرمکله یاناشی، فردله جمعیت آراسینداکی باغلاری، میلّی حاکیمیتی اینکیشاف ائتدیرمگه چالیشدیقلاری حالدا، ایکینجی‌لر یا فردلری اساس‌سیز اولاراق موطلق‌لشدیریلر، یا دا فرد‌لرین فیکیرلرینه هئچ بیر دَیر وئرمه‌دن عومومی اینسانی "تانری‌لیق" آنلاییشینی اورتایا آتیرلار. آغااوغلو یازیردی: "حالبوکی گئرچکده سیاسی، ایجتیماعی، استتیک، فیکری گلیشمه‌نین ان تاثیرلی عامیلی یئنه فرددیر. هر نه قدر فردلر ایچینده اولدوقلاری چئوره‌دن ایلهام آلیرلار، فیکیر و دویغولارینین عامیل‌لرینی و المان‌‌لارینی او چئوره‌لردن ساخلاییرلارسا دا گلیشمه تاریخی و هر گونکو موشاهیده‌‌لریمیز ایثبات ائدیر کی، بو خوصوصدا فردلرله چئوره‌لر آراسیندا قارشی‌لیقلی بیر فعالیت و تاثیر واردیر. چئوره فرده نه قدر ایلهام وئریرسه، او نیسبتده ده فرد چئوره اوزرینه تاثیر ائتمکدن گئری قالمیر. فرد چئوره‌دن آلدیغینی فازلاسی‌یلا گئری وئریر. ذاتاً فرد بو اولسایدی، اؤزو چئوره‌یه ایلهام وئرمه‌سه‌یدی و چئوره‌یه قارشی یالنیز قراموفون رولونو اویناماقلا (حاضیردا دا موسلمان شرقی خالقلارین فرد‌لری‌نین چوخو قراموفون رولونو اویناماقدادیر- ف.ه.) قالمیش اولسایدی، بیر چوخ فرد‌لرین بیر آرایا گلمه‌سیندن عیبارت اولان جمعیتده هئچ بیر یئنی‌لیک، هئچ بیر ایره‌لی‌له‌مه اولمازدی. جمعیت‌لر دؤنوب دؤنوب بیر نؤقطه اوزرینده قالمیش اولارلاردی" .
یازان: دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: سید جعفر پیشه‌وری
گونئی آذربایجانین خالخال ماحالی‌نین زئیوه کندینده اکینچی عاییله‌سینده دونیایا گلن سید جعفر پیشه‌وری‌نین (1892-1947) والیدئین‌لری 1905-جی ایلده باکی‌یا کؤچدوکلری اوچون، او، تحصیلینی بو شهرده کی "ایتّیحاد" و "دارالموعلّیمین" مدرسه‌لرینده آلمیشدیر. پیشه‌وری اؤزو ده، چوخ کئچمه‌دن موعلیم اولموش، عرب، فارس دیل‌لریندن و ایسلامین تاریخی فنیندن درس دئمیش، ایلک دؤورلرده معاریفچی-دموکرا‌سی‌یا مئییللی اولموشدور. 1917-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا میلّی-دموکراسی ایله بولشویک سوسیال-دموکراسی آراسیندا تردّود ائدن پیشه‌وری اوکتوبر اینیقلابی‌نین دا تاثیری ایله گئت گئده آذربایجان میلّی حرکاتی‌نین لیدری، میلّی ایدئولوق محمد امین رسولزادهنین ایدئیالاریندان بیر قدر اوزاقلاشاراق، باشدا نریمان نریمانوف اولماقلا سوسیال-دموکرات‌لارلا امکداشلیق ائتمیشدیر. اکرم رحیملی یازیر: " اوّل‌لر م.ا.رسولزادهنین مقاله‌لرینده‌کی مسلکه کؤکلنن، "آچیق سؤز" قزئتینده یازی‌لارینی چاپ ائتدیرن س.ج.پیشه‌وری سونراکی ایللرده ن.نریمانوفون مؤوقعیینه کئچیر. ایرانین آزادلیق و قورتولوشو اوچون موسکویا، سووئت‌لره اومید باغلاییر". دوغرودان دا، او، باکیدا نشر اولونان "آذربایجان جزء لاینفک ایران" (ای‌دپ-نین اورقانی)، "عدالت" ، "انجومن" ، "حقیقت" و دیگر قزئت-درگی‌لرده‌کی یازیلاریندا سوسیال-دموکرات ایدئیالارینی تبلیغ ائتمیش، سوسیال-دموکرات یؤنلو "عدالت" و "ایران کومونیست پارتیاسی"نین عوضوو اولموشدور. همین دؤورده پیشه‌وری بیر سوسیال-دموکرات اولاراق اینانیردی کی: "منیم خالقیمین، وطنیمین نیجاتی و سعادتی روسیه اینقیلابچی‌لاری‌نین ایسته‌دیکلری رژیمی‌نین برقرار ائدیلمه‌سینده‌دیر. روسیه‌ده لنین‌ین ایفتیخارلی ظفر بایراغیندان باشقا آیری بیر بایراق دالغالانارسا ایرانین ایستیقلالی و آزادلیغی همیشه تهلوکه قارشیسیندا قالاجاقدیر". قئید ائدک کی، پیشه‌وری 1919-1920-جی ایللرده سوسیال-دموکرات "عدالت"-ین لیدرلریندن بیری اولموش، عئینی زاماندا همین تشکیلاتین "حوریت" آدلی قزئتی‌نین باش رداکتورو وظیفه‌سینده چالیشمیشدیر. آذربایجان جومهوریتی سووئت روسیهسی طرفیندن سوقوطا اوغرادیلدیقدان سونرا (1920، 27 آوریل) "عدالت" آک‌پ-یه بیرلشدیریلمیش، داها سونرا پیشه‌وری باشدا اولماقلا "عدالت"چی‌لردن بؤیوک بیر قیسمی قاجارلاردا باش قالدیرمیش سوسیال-دموکرات یؤنلو جنگلی حرکاتینا قوشولموش، چوخ کئچمه‌دن یئنی یارادیلمیش (1920، 9 ژوئن) گیلان حؤکومتینده مسئول وظیفه توتموشدور. ای‌ک‌پ-نین 1920-جی ایلین ژوئن‌ده رشتده کئچیریلمیش ایلک قورلتاییندا مرکزی کومیته‌یه سئچیلن پیشه‌وری جنگلی حرکاتی اوغورسوزلوغا دوچار اولدوقدان آز سونرا (1921-جی ایلین اوّل‌لری) تهراندا "حقیقت" قزئتی‌نین باش رداکتورو کیمی فعالیت گؤسترمیشدیر. او، 1921-1923-جو ایللرده "حقیقت"ده درج اولونموش "ایقتیصادی اسارت" ، "دونیا فهله‌لری‌نین اینقیلابی" ، "ایراندا ایدئولوژی اینقیلاب" ، "سفالت هاردان‌دیر؟" ، "واحید جبهه" ، "پاریس کومموناسی" و دیگر مقالهلرینده "ایران" خالقلارینی اسارتدن قورتارماق یول‌لاریندان بحث ائتمیشدیر. او، بو دؤورده اومید ائدیردی کی، احمد شاه قاجاردان سونرا اونون یئرینی غئیری-قانونی توتان رضا میرپنج دموکراتیک ایصلاحات‌لار آپاراجاق. شوبهه‌سیز، پیشه‌وری‌نین بو اومیدلری اؤزونو دوغرولدا بیلمزدی. قئید ائدک کی، همین دؤورده عئینی اومیدلری م.ا.رسولزاده ده بسله‌میشدیر. آنجاق اینگیلیسلرین ماشاسی اولان رضا میرپنجین هاوادارلاری‌نین ماراق‌لاری ایله حرکت ائتدیگی بللی ایدی. رضا میرپنج اؤزونو ایلک دؤورلرده ظاهیراً دموکراتیک گؤسترسه‌ده، اصلینده باشقا چیرکین نیت‌لر گودوردو. پیشه‌وری ده محض همین چیرکین نیتین قوربانی اولاراق 1929-1940-جی ایللرده قصری-قاجار حبسخاناسیندا دوستاق حیاتی یاشاماغا مجبور اولموشدو. او، 1941-1945-جی ایللرده گونئی آذربایجان میلّی حرکاتی‌نین لیدرلریندن بیری، چوخ کئچمه‌دن ده لیدر صیفتی ایله مئیدانا چیخیب. عئینی زاماندا، او، بو دؤورده تهراندا نشر اولونان "آژیر"، تبریزده ایشیق اوزو گؤرن "آذربایجان" قزئت‌لری‌نین اساس یازارلاریندان بیری ایدی. او، 1941-1945-جی ایللرده سوسیال-دموکرات (کومونیست) یؤنلو ایران خالق پارتیاسی‌نین (ای‌خ‌پ) عوضوو اولسا دا، آرتیق داها چوخ میلّی دموکرات مؤوقعیی ایله تانینمیشدیر. ا.رحیملی‌یه گؤره، پیشه‌وری هله، حبسخانادا اولارکن رادیکال "سولچولوق"دان (کومونیزمدن) یان قاچمیش، حبسخانادان چیخدیقدان سونرا "ساغ" و "سول" قووّهلر آراسیندا اورتا مووقع توتماغا چالیشمیشدیر. تبریزدن 14-جو مجلیسه میلّت وکیلی سئچیلمه‌سینه باخمایاراق، ایرانچی‌لارین (ایستر تهران حؤکومتی، ایسترسه ده ای‌خ‌پ داخیلینده کی ) ایکی‌باشلی اویونلاری نتیجه‌سینده دپوتات مانداتینی آلا بیلمه‌ین پیشه‌وری، بو حادیثه‌دن سونرا آذربایجانا-تبریزه دؤنموشدور. 1945-جی ایلده آذربایجان دموکراتیک فیرقه‌سینی (آدف) یئنیدن برپا ائدن پیشه‌وری، همین ایلین دسامبرین 12-ده (21 آذر حرکاتی) تبریزده یارانان آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دؤولت باشچیسی، باش ناظیری استاتوسونو داشیمیشدیر. آذربایجان میلّی حؤکومتی دئوریلدیکدن (1946-جی ایل 12 دسامبر) آز بیر مودت سونرا پیشه‌وری قوزئی آذربایجانا گلمگه مجبور اولوب، چوخ کئچمه‌دن ده 1947-جی ایلین ژوئن آییندا گنجه-یئولاخ یولوندا باش وئرن اوتوموبیل قضاسیندان سونرا یئرلشدیریلدیگی یئولاخ خسته‌خاناسیندا موعمّالی شکیلده وفات ائدیب. پیشه‌وری‌نین ایجتیماعی-سیاسی گؤروش‌لرینده ایستر سوسیال-دموکرات، ایسترسه ده میلّی-دموکرات کیمی اولسون، اساس مسله آذربایجان خالقی‌نین میلّی اویانیشی و میلّی اؤزونودرک مسلهلری اولموشدور. بیز بونو، اونون هم "زیندان خاطیره‌لری"-ندن، هم ده 1940-1947-جی ایللرده قلمه آلدیغی یوزلرله مقاله‌لریندن گؤروروک. "زیندان خاطیره‌لری"-نده پیشه‌وری یازیردی: "آخی اینسان ایجتیماعی بیر وارلیق‌دیر. او، آغاج، داش و یا کرپیج دئییل. او، دانیشماق، ظارافات ائتمک، دردلشمک، کیتاب اوخوماق، چای ایچمک، پاپیروس چکمک ایسته‌ییر. او، اؤز یولداش‌لاری و تانیش‌لاری ایله اونسیتدن لذت آلماق، فایدالی بیر شخص کیمی جمعیتین ترقیسی یولوندا چالیشماق ایسته‌ییر. او، ایشله‌ییب بالالاری اوچون حیات شراییطی یاراتماق ایسته‌ییر. بوتون بو عادت‌لری بیردن-بیره یاددان چیخاراماق هئچ ده آسان ایش دئییل. هماهنگ، مقصدسیز و یوروجو حیاتا هئچ ده آیلار و ایل‌لرله دؤزمک اولماز". پیشه‌وری حساب ائدیردی کی، آذربایجان خالقی 20-جی اول‌لریندن باشلایاراق میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین یئنی بیر مرحله‌سینی یاشاماقدادیر. او، ذره قدر ده اولسون شوبهه ائتمیردی کی، ستارخانین باشچیلیق ائتدیگی مشروطه حرکاتی میلّی آزادلیق یولوندا چوخ موهوم بیر مرحله اولموشدور. 1945-جی ایلین آقوستوندا ستارخانین قبری اوسته تشکیل اولونموش میتینگده‌کی نیطقینده پیشه‌وری دئییردی: " آذربایجانلی حیسّ ائدیردی کی، اونون وطنی، مدنیتی و میلّی شخصیتی واردیر. بونلاری قورویوب ساخلامالی‌دیر. او، آنلاییردی کی، اؤزباشینالیق اوصول-ایداره‌سی، زوراکی‌لیق، قولدورلوق رژیمی همین بؤیوک آرزو قارشیسیندا مانع تشکیل ائتمیشدیر". تبریز باشدا اولماقلا آذربایجاندا ستارخانین باشچیلیق ائتدیگی مشروطه حرکاتی زامانی محمد علی شاه قاجارین یانیندا یئر آلمیش گیلان ایالتیندن سیپهدارین، بختیاری‌لردن سردار اسعدین، ائرمنی داشناک‌لاریندان یپریم‌ین و باشقالارینین آز سونرا شاها خیانت ائدهرک "ایران" ، "ایرانلی‌لیق" آدلی ماسکایا بورونموش فارسدیللی "مشروطه‌چی‌لره" قوشولماسی اینگیلس ایدئولوقلاری طرفیندن اؤنجه‌دن پلان‌لاشدیریلمیشدی. ستارخانلا محمد علی شاه قاجارین اینگیلیس‌لر طرفیندن اویونا گتیریله‌رک اوز-اوزه قویولماسینا شوبهه ائتمه‌ین س.ج.پیشه‌وری سونرالار بو مسله ایله باغلی یازیردی: "بو هئچ ده آیدین دئییل کی، یپریم‌ین دسته‌لری ایرانین آزادلیغی و ایستیقلالیتینه سرداری-میلّینین (ستارخانین) موجاهیدلریندن داها چوخ علاقه بسله‌سینلر. یاخود بختیاری خانلاری مرکزی حؤکومتی قووت‌لندیرمکده تبریز و تهران آزادیخواهلاریندان داها ایره‌لیده اولسونلار. بورادا بیر چوخ اینجه‌لیک‌لر وار. همین اینجه‌لیک‌لر آذربایجان موجاهیدلرینه علاقه بسله‌ین‌لری تاریخچی‌لرین، قزئتچی‌لرین یازیلاری، خوصوصیله کلاسیک تاریخ کیتاب‌لاریندان شوبهه‌لندیریر". قاجارلارداکی بیر چوخ تورک آیدین‌لاری‌نین، دؤولت خادیم‌لری‌نین (حسن تقی‌زاده، ابراهیم حکیمی، احمد کسروی و ب.) "ایران" ، "ایرانلی‌لیق" ایدئولوژیسینین تاثیری آلتینا دوشمه‌لری ده، سونونجو آذربایجان تورک ایمپراتورلوغونون تنزّولونده موعین رول اوینادی. پیشه‌وری یازیر: "ا.کسروی‌نین عقیده‌سینه گؤره او واخت محمدعلی میرزه باغشاه دستگاهی قوروب آزادی‌خواه لاری آسدیریب-کسدیریلمه‌سینه نایل اولان‌لاردان بیری ده همین حکیم‌الملک (ابراهیم حکیمی) ایله حسن تقی‌زاده و باشقا آذربایجانلی نومایندهلرینین آزادلیغا قارشی لاقئیدلیگی و خاینانه رفتاری اولموشدور. کسروی، تقی‌زاده‌نی او زامان تزار روسیهسی سفیری‌نین دیلیندن یالان سؤیله‌مکده ده ایتیهام‌لاندیریر. محمدعلی میرزه‌نین مشروطه‌نی پوزماسینا برائت قازاندیرماغا چالیشیر. کسروی‌نین یازی‌لاریندان حیسّ اولونور کی، تقی‌زاده اینگیلیس سفیرلیگی ایله باغلی اولدوغوندان اونون بیر ایشاره‌سی ایله مجلیسی ترک ائدیب قاچمیش، محمدعلی میرزه ایله آزادی‌خواه‌لارین موقاویمتینی سیندیرماقدا ایشتیراک ائتمیشدیر. حکیمی ایسه تقی‌زاده کیمی حرکت ائدهرک، آزادلیق مئیدانیندا بعضاً اؤزونو اوندان دا موحافیظه‌کار بیر آدام کیمی گؤسترمیشدیر. اونا گؤره مشروطه دؤورونون بللی-باشلی دؤولت آدام‌لاری سیراسینا کئچمگه مووفق اولموشدور". پیشه‌وری دئمک ایسته‌ییردی کی، قاجارلار دؤولتینین سوقوطا اوغراماسیندا و میلّی قووّهلرین محوینده آنجاق فارس میلّتچی‌لری دئییل، عئینی زاماندا ساپی اؤزوموزدن اولان بالتالار، یعنی آذربایجانلی کسروی‌لر، تقی‌زاده‌لر، حکیمی‌لر و باشقالاری دا آز رول اوینامامیشلار. مشروطه حرکاتیندا ستارخانا و باغیرخانا، خیابانی حرکاتیندا خیابانی‌یه ان آغیر ضربه ووران‌لار آراسیندا دا، آرتیق ایرانچی‌لیغا خیدمت ائدن تانینمیش آذربایجانلیلار هئچ ده آز اولماییبلار. بو باخیمدان ستارخانین تهرانا (داها چوخ دا تهرانداکی هموطن‌لرین)، خیابانی‌نین موشاویرلرینه (یعنی اؤز هموطن‌لرینه) اینانماسی اونلارین فاجیعه‌لی سونلوغو ایله بیتمیشدیر (یئری گلمیشکن، پیشه‌وری ده میر جعفر باقروف کیمی کومونیست هموطن‌لرینه اینامی‌نین قوربانی اولموشدو). پیشه‌وری‌یه گؤره، بو گون ده آذربایجان آدینی، اونون موختاریتینی ائشیتمک ایستمه‌ین فارس شووینیست‌لری قدر، ایرانچیلیق ایدئولوژیسینه قاپانمیش آذربایجانلیلار دا واردیر. همین آنتی آذربایجانچی‌لار دا بو مسله ده قانونا حؤرمتدن و اونا عمل ائتمکدن بحث ائدیرلر. پیشه‌وری یازیردی: "منیم وطن‌سئور تانیدیغیم شخص‌لردن بیری دئییردی کی، سن نیطق‌لری‌نین بیرینده قانونا احتیرام ائدیب، اونا تابع اولماقدان بحث ائتمیشدین. من بونو اینکار ائتمیرم. قانون مؤحترم‌دیر. قانون‌سوز بیر اؤلکه ده عدالت، امنیت، اینسانیت اولا بیلمز. آما قانون هر ایکی طرفدن مؤحترم توتولمالی‌دیر. فرانسه اینقیلابی‌نین بؤیوک موتفکّیری ژان ژاک روسو اؤزونون مشهور اثرلریندن بیرینده بئله دئییر: "راضی‌لیق ایکی‌طرفلی اولمالی‌دیر. اگر او، بیر طرفدن پوزولسا، ایکینجی طرف اونا تابع اولماغا مجبوری دئییلدیر". روسونون نظرینده قانون‌لار خالق ایله دؤولت آراسیندا قارشی‌لیقلی راضیلاشمادان، قراردان باشقا شئی دئییل. ایندی بیزیم حؤکومتیمیزین (تهران حؤکومتی - ف.ع) باشیندا دوران‌لار مجلیسیمیزین اکثریتینی تشکیل ائدن‌لر اؤزلرینین چیخاردیقلاری و یازدیقلاری قرارلاری پوزوب آیاق آلتینا سالمیشلار. اونا گؤره بیز او قانون‌لاری لغو ائدیلمیش حساب ائتمگه مجبوروق ".
سید جعفر پیشه‌وری یازیردی کی، آذربایجان خالقی قانون‌لارین اساسینی و کؤکونو بؤیوک قوربان‌لار باهاسینا آلمیشدیر: "مرکزی حؤکومتی اؤزلرینین آتا-بابادان قالما ایرثی حساب ائدن خاین‌لر اونو عملده سیلیب، سوپوروب گیزلتمیشلر. بیزیم حاق و ایختیاریمیزی تأمین ائدن ایالت و ویلایت انجومن‌لری حاقدا قانوندان ایل‌لردیر کی، اثر-علامت یوخدور. بیزه قانوندان دانیشان آغادان طلبیمیزه جاواب ایسته‌ییریک. اونلارین بوش‌بوغازلیقدان باشقا بیر ایشلری یوخدور. بیز حقیقتی آچیق-آیدین خالقا چاتدیریریق. بیزیم خالقا موراجیعتمیزده مئیدانا آتدیغیمیز شوعارلارین اساسینی دا قانون تشکیل ائدیر". پیشه‌وری یازیردی کی، خالقین معاریف‌لنمه‌سی چوخ واجیب‌دیر، چونکی ساوادلی و ساغلام جمعیت هئچ واخت ظولمون، تضییقین آلتیندا یاشاماز. اونون فیکرینجه، اینسان‌لارلا حئیوان‌لار آراسیندا اولان بؤیوک فرق ده بوندان عیبارتدیر: "اینسان ایجتیماعی بیر وارلیق‌دیر. او، تک اؤز باشینا یاشامیر و اونون مقصدی فقط شخصی حیاتینی تأمین ائتمک دئییل. اینسان جمعیت اوچون یاشاییر. اونا گؤره هر بیر کس ایجتیماعی منافعیی شخصی منافعدن اوستون توتمالی‌دیر. هر کس اؤز باشینی ساخلاماقدان اؤترو یاشاسایدی، اوندا دونیادا بؤیوک سیمالار، فداکار قهرمان‌لار، اؤز جانلارینی وطن و میلّت یولوندا فدا ائدن رشید اینسان‌لار تاپیلمازدی. بو فداکارلیق فقط بیلیک، معاریف، تشکیلات و اخلاق نتیجه‌سینده مومکوندور. بیز گرک جاماعاتین منافعیینی اؤز شخصی منفعت‌لرمیزدن اوستون توتماغا عادت ائدک. یالنیز بو واسیطه ایله خالقیمیزی فلاکتدن خیلاص ائده بیلریک". اونا گؤره، آذربایجان خالقی‌نین اساس منافعیی ده اودور کی، آزادلیق موباریزه‌سیندن بیر آددیم دا اولسون گئری چکیلمه‌مک. او، یازیردی: "آزاد و دموکرات وطنیمیزین شانلی بایراغی آلتیندا خالقیمیز موقدس وظیفه‌سینی- آزادلیق موباریزه‌سینی داوام ائتدیره‌جکدیر. آذربایجان تهران ایله بیر یئرده اسیر هیندیستان اولماقدانسا، اؤزو اوچون آزاد ایرلند اولماغی اوستون توتور. تهران هرزه و سوروشکن گؤزل‌لر کیمی هر گون بیر لوطونون قوجاغینا آتیلا بیلر. آذربایجان ایسه ناموس و و هئیثیتینه علاقه‌منددیر. او بیگانه‌لرین آلچاق نؤکری اولان رضاخان‌لارین بویوندوروغو آلتینا بیر داها گیرمز و گونده بیر لوطویا تسلیم اولماز. بیز هر قیمته اولور-اولسون، دونیا حادیثه‌لری‌نین وئردیگی ایمکاندان ایستیفاده ائدیب، آزادلیغیمیزی تأمین ائده‌جه‌ییک. بوش‌بوغاز و خاین چیزماقاراچی‌لارین جفنگیات‌لاری بیزی توتدوغوموز یولدان گئری قایتارا بیلمز". او، چوخ دوغرو قئید ائدیردی کی، قرینه‌لر بویو مؤوجود اولموش بیر خالقین میلّیتینی 2-3 نفرین خوشونا گلمکدن اؤترو اینکار ائتمک اینسان‌لیغا یاراشماز. او، یازیردی: "باشلادیغیمیز بؤیوک حرکاتین میلّی رنگ و میلّی خاصیتینی دَییشدیرمک ایسته‌ین‌لر خالقیمیزین سیلاحینی الیندن آلماغا چالیشیرلار. بونلارین "آزادلیق ایسته‌ین" ماسکالاری بیزی چاشدیرا بیلمز. آزادلیق ایسته‌ین آدام‌لار بیر میلّتین باشقا بیر میلّت اوزرینده حاکیم اولماق طلبینی ایره‌لی سورمه‌ملی‌دیر. آزادلیق ایسته‌ین اینسان‌لار گرک حاق و عدالتی اینکار ائتمه‌سینلر. حاق و حقیقت ایسه آذربایجانلیلارین میلّی دیل، عادت-عنعنه، میلّی اخلاق، میلّی ایستعداد ایله حساب‌لاماغی طلب ائدیر". قئید ائدک کی، بوتون بونلارلا یاناشی پیشه‌وری آذربایجانین میلّی آزادلیغینی "ایران" دؤولتیندن تامامیله کناردا گؤرموردو. او آچیق شکیلده ایفاده ائدیردی کی، آذربایجانین "ایران"دان هئچ وجهله آیریلماسی‌نین طرفداری دئییلدیر: "آذربایجانی ایراندان آییریب آیری بیر مملکته یاپیشدیرماق سؤزو فقط فیرقه‌میزین دوشمن‌لری طرفیندن اورتایا گتیریلمیشدیر. بیز بو شوعارین یالان و معناسیز اولدوغونو عملده ثوبوت ائدیریک. بیز ایرانین ایستیقلالیت و اراضی بوتؤولوگونه تام طرفداریق". پیشه‌وری اونو دا دئییردی کی، آدف-نین بیر طرفدن خالقین اؤز حوقوقونو وار قووّهسی ایله مودافیعه ائتمه‌سی، دیگر طرفدن "ایران"-ین ایستیقلالی و اراضی بوتؤولوگو ایله علاقه‌لی اولماسیندا صمیمی‌دیر: "بیز ایران بایراغینی دا دَییشمیریک. لاکین بیز اؤز میلّی موختاریتیمیزی طلب ائدیریک. میلّی موختاریت میلّی ایستیقلال ایله فرقلی‌دیر". حساب ائدیریک کی، پیشه‌وری‌نین آذربایجاندا فاکتیکی بؤیوک اؤلچوده حاکیمیتی اله آلدیغی حالدا، میلّی موختاریاتدان ایره‌لی گئدیب میلّی ایستیقلال مسله‌سینی اورتایا قویا بیلمه‌مه‌سینده سووئت روسیهسینین خیانتکار مووقعیی موهوم رول اوینامیشدیر. بونو، آچیق شکیلده گؤرن پیشه‌وری سووئت روسیهسینین لیدری ای.و ا.ستالینه مکتوب یازاراق آذربایجان میلّی حؤکومتینی ضربه آلتیندا قویدوغونا گؤره، رسمی موسکویا اؤز اعتیراضینی بیلدیرمیشدیر. بونا جاواب اولاراق استالین‌ین 1946-جی ایلین مئی‌ینده پیشه‌وری‌یه گؤندردیگی مکتوبدان دا گؤرمک مومکوندور کی، بولشویکلر طرفیندن آذربایجانین میلّی ایستیقلال مسله‌سی‌نین اوستوندن قالین خط چکیلمیشدیر. استالین همین مکتوبوندا آچیق شکیلده یازیردی کی، بیر طرفدن بؤیوک بریتانیا، آبش اونلارین قارشیسیندا مسله قویور کی، نه زامان س‌س‌ری ایراندان، چین‌دن قوشون‌لاری گئری چکرسه، او زامان اونلار دا میصیر، اندونزی، یونان، دانیمارک و باشقا اؤلکه‌لردن اوردولارینی چیخاراجاقلار. دیگر طرفدن ایسه، ایرانین قوام حؤکومتی سووئت روسیهسی ایله دیل تاپماغا حاضیردیر و بو دا، رسمی موسکونون ماراقلارینا جاواب وئریر. استالین یازیردی: "بیزه معلوم اولدوغونا گؤره،سیز دئمیشسینیز کی، بیز اوّلجه سیزی گؤیلره قالدیرمیش، سونرا ایسه اوچوروما یووارلامشیق و سیزی روسوای ائتمیشیک. اگر بو دوغرودورسا، اوندا بیزده تعجوب دوغورور. اصلینده ایسه نه باش وئرمیشدیر؟ بیز بورادا هر بیر اینقیلابچی‌یا معلوم اولان عادی اینقیلابی فند تطبیق ائتمیشیک. ایرانداکی شراییط کیمی شراییط کیمی بئله بیر وضعیتده اؤزوموز اوچون حرکاتین معلوم مینیمیم طلبینی الده ائتمگی تأمین ائتمکدن اؤترو حرکاتی ایره‌لی قاچیرماق، مینیموم طلب‌لردن ایره‌لی گئتمک و حؤکومت اوچون تهلوکه یاراتماق، حؤکومت طرفیندن ائدیل‌جک گوذشت‌لر اوچون ایمکان یاراتماق لازیمدیر. داها ایره‌لی قاچمادان، سیز ایرانین ایندیکی وضعیتینده حاضیردا قوام حؤکومتی‌نین گئتمگه وادار اولدوغو طلب‌لره نایل اولماق ایمکانینا مالیک اولا بیلمزدینیز. اینقیلابی حرکات‌لارین قانونو بئله دیر". بونونلا دا، اصلینده استالین آچیق-آشکار شکیلده آذربایجان میلّی حؤکومتینی سووئت روسیهسینین ماراق‌لاری نامینه ضربه آلتیندا قویدوغونو اعتیراف ائتمیش اولوردو. بونو، چوخ یاخشی درک ائدن پیشه‌وری ده، آرتیق تهران حؤکومتی ایله موعین بیر راضی‌لیغا گلمک مجبوریتینده قالمیش اولوردو. اونا گؤره ده، سؤزوگئدن مکتوبدان سونرا اونون یازیلاریندا، چیخیشلاریندا "ایران ایستیقلالیتی" ، "ایرانین بوتؤولوگو" ، "ایرانلی" آنلاییشلاری تئز-تئز وورغولانیردی: "آذربایجان هر نه ایسته‌میش اولسا، ایران داخیلینده قالماق شرطی ایله ایسته‌ییر. خولاصه، بیز هر دیل ایله دانیشمیش اولساق، هر بیر هدفه دوغرو گئتسک ده ایرانلی اولماق، ایران حودودوندا قالماق ایسته‌ییریک. بیزیم مرکزی حؤکومتله آنلاشمامیز مؤحکم‌لندیکجه خاریجی دوشمن‌لرین تشویش و ایضطیرابی شیدّت‌له‌نیر". بونا سبب او ایدی کی، ایرانچی تهران حؤکومتی آذربایجان میلّی حؤکومتینه هده-قورخونو آرتیرارکن یالنیز اولدن آرخالاندیغی هاوادارلاری اینگیلیس و آبش-آ دئییل، آرتیق سووئت روسیه‌سینه ده آرخالانیردی. پیشه‌وری اوچون اگر آبش و بؤیوک بریتانیانین ایچ اوزو موحاریبه ایللرینده مئیدانا چیخمیشدیرسا، سووئت روسیهسینین اصیل سیماسینی میلّی حؤکومت قورولدوقدان آز سونرا "کشف" ائتدی. چوخ گومان کی، سووئت روسیهسینین اصیل سیماسی‌نین دا اورتایا چیخماسی ایله پیشه‌وری ده "ایران ایستیقلالیتی" ، ایرانلی تعصوب‌کش‌لیگی بیر آز آرتدی و او، غرب دؤولت‌لرینی، خوصوصیله ده آبش-این تنقیدی فونوندا بونو اورتایا قویدو: "بیز شرقلی‌لر آمریکا و اونون مدنیتینی بو موحاریبه باشلانانا قدر لازیمینجا تانییا بیلمه‌میشدیک. اونلارین چاغیریلمامیش "قوناق‌لار"-دان عیبارت حربی شخص‌لری‌نین پایتاختدا گؤستردیگی یاراماز حرکت‌لری و مالیه ایداره‌لریمزیده اونلارین مالیه موتخصیص‌لری‌نین چیرکین و آلچاق عمل‌لری خالیص مادّی گلیر و روح‌سوز مدنیت‌لری‌نین ایچ اوزونو آچیب بیزه گؤستردی. آمریکا دین خادیم‌لری‌نین یاریم عصر چکدیکلری زحمت و آپاردیقلاری تبلیغاتی ایران خالقی‌نین نظرینده صیفیر درجه‌سینه ائندیرمیش اولدو. شرقلی‌لر، معنویاتا داها آرتیق اهمیت وئردیکلری اوچون آمریکالی‌لارین مادّیات، خوصوصاً نفت دعاوالارینی گؤردوکده اونلاردان تامام اوز دؤندرمگه مجبور اولورلار… اؤزوموز اؤز اؤلکه‌میزی مین ایل‌لرله ایداره ائتمیشیک و بوندان سونرا دا ائده‌جه‌ییک هئچ بیر خاریجی قووّه بیزی بو قانونی حاقدان محروم ائده بیلمز". آرتیق بو او آنلاما گلیردی کی، پیشه‌وری سووئت روسیهسینین خیانتیندن، یا دا اونلارین طلب‌لریندن سونرا تهران حؤکومتی ایله موعین بیر راضی‌لیغا گلمه‌لی ایدی. پیشه‌وری اونو دا یاخشی آنلاییردی کی، تهران حؤکومتی ایله ایسته‌نیلن آنلاشمانین آخیری یوخدور. آنجاق بوتون حال‌لاردا، بلکه ده بیر اومید ایشیغی اولاراق پیشه‌وری‌نین باشچیلیق ائتدیگی میلّی حؤکومتله "ایران"-ین باش ناظیری قوام‌السلطنه حؤکومتی آراسیندا 15 مادّه‌لیک بیر موقاویله باغلاندی (13 ژوئن 1946-جی ایل). همین 15 مادّه‌لیک موقاویله‌دن آچیق-آشکار شکیلده گؤرونوردو کی، تهران حؤکومتی آذربایجان اوزرینده آغالیغینی تام برپا ائدیر، خوصوصیله ده، میلّی حؤکومتین لغوی ایله میلّی موختاریتدن اوزاقلاشاراق داها چوخ مدنی موختاریته عایید وعدلر وئریلیردی. هر حالدا والی‌نین تهران حؤکومتی طرفیندن گؤندریلمه‌سی، میلّی مجلیسین ایالت انجومنی اولاراق قبول ائدیلمه‌سی اونا ایشاره ایدی کی، تهران حؤکومتی میلّی موختاریتی تامامیله قبول ائتمیر، ساده‌جه اولاراق آنا دیلی‌نین تدریسی، میلّی بیلیم‌یوردونون ساخلانیلماسی، تورپاق‌لارین کندلی‌لر آراسیندا بؤلونمه‌سی، یئنی سئچکی قانونون یارادیلماسی (آذربایجاندا دؤولت مأمورلارینین خالق طرفیندن سئچیلمه‌سی)، قادین‌لارا سئچیب سئچیلمک حوقوقونون وئریلمه‌سی، ایالت انجومنین قالماسی کیمی وعدلرله واخت قازانیردی. پیشه‌وری ایلک واختلار اومید ائدیردی، یا دا سووئت روسیهسینین ایستگی اوزره بئله حرکت ائدیردی کی، قوام‌السلطنه باشدا اولماقلا تهران حؤکومتی آذربایجان خالقینا وئردیگی وعدلری یئرینه یئتیره‌جکدیر. آنجاق چوخ کئچمه‌دن بونا اینامی‌نین آزالدیغینی دئین پیشه‌وری دئییردی کی، اونلار آتالاری‌نین بوراخدیقلاری یانلیش‌لیغی تکرارلامایاجاقلار: "آذربایجانلی شیرین سؤزلر چوخ ائشیتمیشدیر و اونلاردان آجی تجروبه‌لر داها چوخ آلمیشدیر. قوی مورتجع‌لر و آزادلیق دوشمن‌لری آچیق صورتده اؤز تکلیف‌لرینی دوشونوب آنلاسینلار کی، بو قارا او قارادان دئییل. آذربایجان فقط اؤز آزادلیغینی تأمین ائتمک سایه‌سینده ایرانین ایستیقلال و ایران جاماعاتی‌نین آزادلیغی‌نین ضامینی اولا بیلر. آتالاریمیز مشروطه‌نی آلیب، موستبیدلرین الینه تاپشیردیلار، یا ایمکان وئردیلر موستبیدلر مشروطه‌نی اونلارین ال‌لریندن آلسینلار. بیز بو آجی تجروبه‌دن عیبرت درسی آلمیشیق. آزادلیغی تأمین ائتمک، جوربجور رنگلر و نؤوع‌بنؤوع نیقاب‌لار آلتیندا قاباغا چیخان مورتجع‌لرین بورنونو ازمک اوچون اساسلی بیر سنگر ووجودا گتیریب کسکین بیر سیلاح تهیه ائتمگه مووفق اولموشوق. او دا قانلی و یورولماز موباریزه مئیدانیندا بؤیویوب گوندن-گونه یوکسلمکده اولان فیرقه‌میزدن عیبارتدیر".
قوام باشدا اولماقلا فارس‌باشلی رژیمین وعدلرینی گئرچکلشدیرمه‌یه‌جگینی داها دریندن آنلایان سید جعفر پیشه‌وری آچیق شکیلده یازیردی کی، "اگر تهران حؤکومتی آلدیقلاریمیزی قانونی شکله سالماسا، نهضتیمیز (حرکاتیمیز) داوام ائده‌جک". باشقا سؤزله، میلّی حؤکومت آذربایجانین داخیلی موختاریتی، میلّیت و دیلی مسله‌سینده بیر آددیم اولسون گئری چکیلمه‌یه‌جک.
میلّی حؤکومت آدیندان سووئت روسیهسینین رهبرلیگینه عونوان‌لادیغی سون موراجیعتده پیشه‌وری اعتیراف ائدیردی کی، رسمی موسکونون ایستگی اوزره تهران حؤکومتینه بیر چوخ گوذشت‌لره گئتمیشدیر. او، یازیردی: "بیزیم بؤیوک گوذشت‌لریمیزی بوتون دونیا بیلدیگی کیمی سیز داها گؤزل بیلیرسیز. بیز بو سازیش یولوندا میلّی حؤکومتیمیزی لغو ائتدیک، میلّی مجلیسیمیزی ایالت انجومنینه دؤندردیک، فدایی دسته‌لرینی نیگهبان تشکیلاتینا تبدیل ائتدیک، میلّی قوشونوموزون ایختیارینی و فرمانده‌لیگینی اونلارین الینه تاپشیرماغا حاضیرلاندیق. بوتون عاییداتیمیزی اونلارین خزینه‌سینه، یعنی میلّی بانکا وئرمگه باشلادیق. بونلارین هامیسی اوندان اؤترو ایدی کی، اونلارین الینه دستاویز وئرمه‌میش اولاق. قوام ایسه بیزیم گوذشت‌لریمیزی گؤردوکده هر گون طلباتینی آرتیریب، حاضیردا ایشی او یئره گتیریب چیخاردیب کی، ایسته‌ییر ناگهانی بیر حمله‌ده آزادلیغیمیزی بیردفعه‌لیک خاتیمه وئرسین. او، نفت مسله‌سینی قاباغا چکمیشدیر کی، قیزیل اوردونون ایراندان چیخماسینی تأمین ائتسین و آذربایجان میلّی نهضتینی اورتادان آپارسین".
بئله بیر آغیر شراییطده آذربایجان خالقی و اونا رهبرلیک ائدن آدف رهبرلری‌نین سووئت روسیه‌سیندن ایکی اساس ایستک‌لری وار ایدی: 1) سووئت روسیهسی آذربایجانی آز دا اولسا سیلاحلا تأمین ائتسین، 2) ایراندا بؤیوک بیر حرکات باشلادیلاراق ایرتیجاعچی قووّهلره قارشی دؤیوشوب، تهران‌لا علاقه‌نی بیردفعه‌لیک کسیب میلّی حؤکومتی برپا ائتمک. آنجاق بونون عوضینده سووئت روسیهسینین تبریزده‌کی کونسول‌لوغو میلّی حؤکومت رهبرلیگینه آذربایجانا هوجوم ائدن "ایران" حربی قووّه‌‌لرینه قارشی سیلاحلی موقاویمت گؤسترمه‌مگی، اونلارا قارشی مؤعتدیل مؤوقع توتماغی مصلحت گؤرور. باشقا سؤزله، میلّی حؤکومتین میر جعفر باقروف واسیطه‌سیله سووئت روسیه‌سینه ائتدیگی بوتون یاردیم موراجیعت‌لری جاوابسیز قالیر. بونونلا دا، 21 آذر حرکاتی 1946-جی ایلین دسامبرین 12-ده اینگیلیس و آبش-ین بیرباشا حربی یاردیم‌لاری ایله ده "ایران" حربی قووّه‌‌لری طرفیندن محو ائدیلیر، آذربایجان میلّی حؤکومتی سوقوطا اوغرادیلیر.
سوسیال-فلسفی گؤروش‌لری
پیشه‌وری‌نین سوسیال فلسفه‌یه عایید گؤروش‌لرینده حاکیمیت، موختاریت، صینفی موباریزه، فدرالیزم، میلّت، دیل و دیگر مسله‌لر موهوم یئر توتموشدور. اونون فیکرینجه، موعاصیر دونیادا حاکیمیتین ایداره اولونماسیندا فدرالیزم و موختاریت داها چوخ آکتوال‌لیق کسب ائتمکده‌دیر. او، یازیردی: "پوچ فیکیر و چوروک ایدیعادیر کی، دئییرلر: محلّی ایختیارات و فداراسیون اوصولو مرکزیتی کؤلگه‌ده قویا بیلر. بونون عکسینه اولاراق تجروبه ثوبوت ائتمیشدیر کی، قبیله‌لر، میلّت‌لر و مرکزدن خاریجده یاشایان اهالی‌نین نه قدر موستقیل و سربست صورتده دؤولت ایشلرینه موداخیله و ایشتیراک‌لاری تأمین ائدیلرسه، او نیسبتده اونلارین وطنله علاقه‌لری و محبت‌لری آرتیق و مؤحکم اولا بیلر. بو مولاحیظه و فیکیر اساسیندا مشروطه‌خواه‌لیق جریانینی عمله گتیرن‌لر و ایرانین قانون اساسینی یازان‌لار ایالت و ویلایت انجومن‌لرینی ایره‌لی چکیب چالیشمیشلار کی، بو واسیطه ایله عوموم ایران خالقینی اؤلکه‌نین موقدّراتینی تعیین ائتمکده شریک ائتسینلر، ایالت و ویلایت‌لرین خوصوصی احتیاج‌لارینی اونلارین اهالیسی واسیطه‌سیله آرادان گؤتورمگه چالیشسینلار".
پیشه‌وری حساب ائدیردی کی، ایران داخیلینده ده ان چوخ آوتونومیا حاق ائدن آذربایجان خالقی‌دیر. او، یازیردی: "بیز آذربایجانین خوصوصیتیندن بحث ائدیریک و دئییریک کی، بو گئنیش تورپاقدا 4 میلیون یاریم آذربایجانلی یاشاییر و بو جاماعاتین دیل، عادت-عنعنه‌سی جهتدن ایرانین باشقا ایالت‌لری ایله بؤیوک فرقی واردیر. اگر بیز ایسته‌ییریک کی، بو خالق اؤز معاریف ایشلرینده و اؤز تورپاغی‌نین آبادلیغیندا ایشتیراک ائتسین، هرگیز بو مرکزیتین علئیهینه اولماییب، بلکه اونون قووت‌لنمه‌سینه چالیشمیش اولوروق. بعضی دار دوشونجه‌لی آدام‌لار خیال ائدیرلر کی، زور ایله، چوماق، ایتی خنجر گوجو ایله بیر خالقین دیلینی، خوصوصیتینی، عنعنه‌سینی اورتادان قالدیرماق مومکوندور. بو خام خیال ایله اونلار سعی ائدیرلر اینسان‌لاری زورلا مجبور ائتسینلر کی، حتّی آذربایجانین اوجقار کندلرینده بئله اؤز آنا دیلیندن باشقا بیر دیل بیلمه‌ین کندچی‌لر اوچون فارس دیلینده دانیشسینلار. بونلار تصوور ائدیرلر کی، ایران خالقینی آلداتماق اوچون یاراتدیقلاری میلّی وحدت سؤزو فقط لیباس‌لاری و دیل‌لری صونعی صورتده بیرلشدیرمک واسیطه‌سیله مومکون اولاجاقدیر. بونلار بیلمیرلر کی، دیلین کؤکو آنالارین سینه‌سیندن و خالقین عنعنه‌سیندن، اونلارین اوجاق‌لاری باشیندان قالخیر. ایندی نه قدر آنالار دیری و اوجاق‌لار یانماقدادیر، بیر خالقین دیلینی، ادب و میلّی عنعنه‌سینی عوض ائتمک مومکون اولان ایشلردن دئییل".
او دوغرو حساب ائدیردی کی، میلّی بیرلیگه نایل اولماق اوچون خالقین هامیسی اؤز خوصوصیتینی و داخیلی آزادلیغینی ساخلاماقلا اینکیشاف ائدیب، بیر-بیرینه برابر اولمالی‌دیر. آنجاق آذربایجان خالقی ایرانپرست پهلویلرین الی ایله هر جور آزادلیق و ایختیاردان محروم ائدیلمیش، آنا دیلینده تحصیل آلماق قاداغان اولونموش، ضیالی‌لارین سسی بوغولموشدور. ایرانچی‌لار آذربایجان خالقی‌نین شخصیتینی، دیلینی، عنعنه‌لرینی، میلّی کیملیگینی هر آن آلچالتماق و تحقیر ائتمکله مشغولدورلار. او، یازیردی: "بو خالق دئییر کی، بیز ایسته‌ییریک کی، ایرانین ایستیقلالیتینی و بوتؤولوگونو حیفظ ائتمکله برابر اؤز داخیلی ایشلریمیزی ایداره ائتمکده موختار و آزاد اولاق، اؤز ائویمیزی اؤز مئییل و ایراده‌میزله ایداره ائدک و میلّی محلّی احتیاج‌لاریمیزی اؤز گوجوموزله آرادان قالدیراق. آذربایجان دئییر: تهران بیزیم دردلریمیزه یئتیشمیر و بیزیم احتیاج‌لاریمیزی نظره آلیب چاره ائتمکده عاجیزدیر. بیزیم معاریفیمیزین ترقّیسی‌نین قارشیسینی آلیر، بیزیم آنا دیلیمیزی تحقیر ائدیب، باشقا وطنداش‌لاریمیز کیمی یاشاماغا یول وئرمیر. بونونلا بئله، بیز اورادان علاقه‌میزی کسمک ایدیعاسیندا دئییلیک. اؤلکه‌میزین تامام و عوموم عدالتلی قانونلارینا ایطاعت ائده‌جه‌ییک. مجلیسئ-شورایئ-میلّی‌ده و مرکزی حؤکومتده ایشتیراک ائتمه‌لی‌ییک. فارس دیلینی دؤولت دیلی اولماق شرطی ایله میلّی مکتب‌‌لریمیزده اؤز دیلیمیز ایله برابر تدریس ائتمگه ایمکان وئره‌جه‌ییک، آما بونلارین هامیسی ایله برابر اؤزوموز اوچون بو حاقا قابیلیک کی، گرک اؤز ائویمیزین صاحیبی و ایختیاری اؤزوموز اولوب، اونو اؤز سلیقه‌میزله ایداره ائتمک ایمکانینا مالیک اولاق".
پیشه‌وری "ایالت انجومنی" مقاله‌سینده ده آچیق شکیلده ایفاده ائدیردی کی، ایالت انجومنی، یعنی میلّی موختاریت آذربایجانلیلارین قانونی حاقی‌دیر، بو خالق اونو قانی باهاسینا و قوربان‌لار وئرمکله الده ائتمیشدیر: "بو گونه قدر موستبیدلر، مشروطه حؤکومتینی اؤز ال‌لرینده آلت ائدن‌لر و آزادلیق دوشمن‌لری بو حاقیمیزی الیمیزدن آلماغا مووفق اولموشلار. ایندی دونیا دَییشیب. دموکراتیک و آزادلیق جبهه‌سی اولان غالیب چیخیب، ایرتیجاع و ایستیبداد قووّهسی محو اولماغا محکوم ائدیلیب. اونا گؤره ده بیز فورصتدن ایستیفاده ائدیب حاقیمیزی اؤز گوجوموزله اله آلمالی‌ییق. تهران آرتیق اؤز ظالیمانه ایراده‌سینی بیزه زورلا قبول ائتدیرمگه قادیر دئییل. بیزیم یولوموز آیدین و آشکاردیر. آزادلیغی آلیب اونو عملی تشکیلات واسیطه‌سیله الده ساخلامالی‌ییق". او حساب ائدیردی کی، آذربایجان ایالت انجومنی تک آذربایجان مسله‌سی دئییل، بوتون آزادلیق مسله‌سی‌نین حلی دئمکدیر.
پیشه‌وری‌یه گؤره، "آذربایجان ایالت انجومنی" (آذربایجان میلّی جمعیتی) مشروطه تاریخینده اورتایا چیخاراق اؤز سؤزونو دئمیش، ساده‌جه پهلوی‌لر دؤونمینده بونا سون وئریلمیشدیر کی، آذربایجانلیلار یئنیدن میلّی حاقلارینی گئری آلماق نیتینده‌دیر. او، یازیردی: " بورادا معلوم بیر حقیقتی سیزه چاتدیرماق ایسته‌ییرم. بو، معلوم‌دور دئییرلر: "حاقی آلماسان، اونو سنه وئرمزلر" . منیم عقید‌ه‌مه گؤره، بو کامیل بیر شوعار دئییلدیر. من ایسه دئییرم "حاقی آلماق بلکه آسان بیر ایشدیر، لاکین اونو ساخلاماق اساس شرط‌دیر" . اگر بیزیم قهرمان مشروطه‌خواه‌لاریمیز بو نؤقطه‌یه دیقت آییرسایدیلار، ایندی آذربایجان، بلکه ده بوتون ایران دونیانین ان آزاد، ان دموکراتیک مملکت‌لریندن بیری اولاردی. ایندی دوچار اولدوغوموز یوخسول‌لوق، فلاکت، آجلیق و سفالت قاباغیمیزا چیخمازدی. آذربایجان خالقی قیرخ ایل بوندان اول تشکیل ائتدیگی ایالت انجومنی واسیطه‌سیله اؤزونون سیاسی لیاقت و ایستعدادینی ثوبوت ائتمیشدیر".
او یازیردی کی، بو گونه قدر اؤلکه‌نین فدراتیو و یا موختار ایالت‌لردن تشکیل ائدیلمه‌سی مسله‌سینی ایلک دفعه آدف اورتایا آتمامیشدیر. ساده‌جه، آدف-نین ایالت و ویلایت انجومنی مسله‌سینی قطعی و ایصرارلی شکیلده ایفاده ائتمه‌سی، اوسته‌لیک بوتون "ایران"دا بؤیوک آزادلیق مسله‌سینی قویماسی بیر چوخلارینی راحات‌سیز ائتمیشدیر. چونکی ایالت و ویلایت انجومن‌لری‌نین اورتادان قالدیرلماسی نتیجه‌سینده "ایران" خالقلاری مشروطه و آزادلیق‌لاردان محروم اولموش، بئش-اوچ خاین بوتون مملکتین موقدّراتینی ال‌لرینه کئچیرمگه نایل اولموشلار. اونون فیکرینجه، روشوتخورلوق، سوء-ایستیفاده‌لر، خالقین مالینا، جانینا، ناموسونا تجاووز ائتمه‌لر- بوتون بونلار هامیسی میلّی حؤکومتین، محلّی موختاریاتین اورتادان قالدیریلماسیندان سونرا باش وئرمیشدیر. او، یازیردی: "بیز دئییریک: "قیرخ ایلدیر صدر‌الأشراف‌لار، داورلر و مجلیسده اوتوران خاین‌لر خالقین حاقینی تاپدالامیشلار. بو گون آذربایجان خالقی اؤز حاقینی آلماغا قرار آلمیشدیر. بیز اونو صدرالأشرافدان ده طلب ائتمیریک. چونکی اونون حؤکومتی غئیری-قانونی حؤکومت‌دیر. او، همیشه آزادلیق علئیهینه موباریزه ائتمیشدیر. بیز اؤز خالقیمیزین کؤمگیله حاقیمیزی آلماغا چالیشیریق و چوخ گؤزل بیلیریک کی، موستبیدلر خالقین حاقینی بو ساده‌لیکله وئرمزلر".
او یازیردی: "میلّی موختاریت آذربایجان میلّتی‌نین طلب‌لری‌نین یئرینه یئتیریلمه‌سی اوچون ضمانت‌دیر. بو اوندان اؤترودور کی، آذربایجان میلّتی‌نین دموکراتیک حرکاتی مرکزی حؤکومتین حیله و آلدادیجی سیاستی نتیجه‌سینده مشروطه اینقیلابی و خیابانی‌نین قیامی کیمی آرادان آپاریلماسین".
بئله‌لیکله، بیز دئیه بیلریک کی، پیشه‌وری موختاریات و فدرال ایداره‌ائتمه سیستمینده داها چوخ ماراقلی اولوب، اونو بوتون یؤنلری ایله ایضاح ائتمگه چالیشمیشدیر.
سید جعفر پیشه‌وری‌نین سوسیال-فلسفی گؤروش‌لرینده قروپلا (پارتیایلا) خالقین، فردله لیدرین بیرلیگی موهوم یئر توتور. او، یازیردی: "بیز بیری ایدیک: "من و جاماعات" . بیر سؤز دانیشیب، بیر فیکیر ائدیردیک. اونا گؤره من خالقین اوزونده بؤیوک راضی‌لیق موشاهیده ائتمکله اونون بیزه اورکدن ایناندیغینی و اینام اوزرینده بیزیم مووفقیتیمیزین یوزده-یوز تصدیق ائدیله بیله‌جگینی یقین ائتدیم. خالقی سئومک و اعتیمادی‌نین سوسلو اولماغینی بیرینجی دفعه اولاراق بو ایجلاسدا درک ائتدیم. او گونه‌دک اگر سیاسی موباریزه و فیرقه‌وی بیر ایش ایله مشغول اولماغی اؤزومه وظیفه بیلیردیمسه، اوندان سونرا خالق دوست‌لوغو، خالق عاییله‌سی‌نین مسئولیتلی بیر عوضوو کیمی آغیر وظیفه داشیدیغیمی حیسّ ائتدیم. اونا گؤره خالق سؤزو، خالق ایشی، خالق سعادتی منیم اوچون یوکسک و عالی بیر هدف شکلینده اؤزونو گؤستردی. او گوندن اعتیباراً شوعارلار، مرامنامه‌لر، ایجلاس‌لار و کونگره‌لرده چیخاریلان قرارلارین دوغرولوغو اوچون همین خالق سعادتینی بیر واحید، بیر اؤلچو اولاراق تعقیب ائدهرک تکلیف‌لری بو اساس اوستونده قوروب دوزلتمگه چالیشدیم. بو اؤلچو اوزرینده گؤردوگوموز ایشلرده، همیشه یوزده-یوز مووفقیتیمیزین تأمین اولوندوغو عمل ده منه آیدین اولدو. بیر سؤزله، او گوندن اعتیباراً گوجوموز، هدفیمیز و ضعیف‌لیگیمیزین خالقدا اولدوغونو تام معناسی ایله درک ائتدیم. بو حقیقتی نظرده توتمایان زامان یولدان آزیر و خالقدان اوزاقلاشماقلا، ایشلریمیزین قالدیغینی حیسّ ائتمگه باشلادیم".
اونا گؤره، خالقلا پارتیا، خالقلا لیدر آراسینداکی موناسیبت‌لر همیشه شفاف اولمالی‌دیر. اؤزل‌لیکله ده، خالق آراسینداکی طبقهلری خوصوصی مولکیت و سایر مسله‌لره گؤره اوز-اوزه قویماق دوغرو دئییلدیر. بو باخیمدان او، دفعه‌لرله بیلدیریردی کی، آدف صینفی موباریزه اوغروندا چالیشمیر: "فیرقه‌میز میلّی بیر فیرقه اولدوغو اوچون صینیف و طبقه نظرده توتولماییب. عومومی جاماعاتی اؤز بایراغی آلتینا چاغیریر". ساده‌جه، میلّی حرکاتدان کیملرسه سوء-ایستیفاده ائدیب زحمتکش طبقه‌نی ازمک ایسته‌یه‌جکسه، او زامان بئله‌لرینه قارشی آدف-نین رفتاری چوخ سرت اولاجاقدیر. عئینی زاماندا، ال‌لرینه فورصت، قودرت دوشرسه، آذربایجانی ترک ائدیب تهراندا و یا آیری شهرلرده آذربایجانین گوندن-گونه گئنیشلنن آزادلیق حرکاتینا دوشمن اولان خاین‌لرین املاکینی موصادیره ائدیب، احتیاجی اولانلارین ایختیارینا وئریلمه‌سینی تأمین ائده‌جکلر. پیشه‌وری یازیردی: "خالقین الی‌نین زحمتی ایله توپلانمیش ثروت اونون آزادلیغی علئیهینه صرف ائدیله بیلمز و بونا یول وئرمک خیانت‌دیر. فیرقه‌میزین بو شوعارینی مولکیت علئیهینه یازیب تفسیر ائدن‌لرین آلچاق و فیتنه‌کار اولدوغو معلوم‌دور. آقرار مسله‌ده تورپاق ایصلاحاتی کئچیرمک اوچون بوتون موترقّی دؤولت‌لرین پروقرامیندا اولدوغو حالدا، تورپاقسیز و آزتورپاقلی کندلینی حیمایه ائتمگیمیزی بیزه گوناه حساب ائتمک اولماز".
او یازیردی کی، توده پارتیاسی اطرافیندا سول حرکاتین قاباغینی آلماقلا میلّی شوعارین داها تئز یازیلماسینا چالیشیبلار. بورادا دا اساس مقصد، "سول حرکات"دان اساساً اوزاق دوران کندلی‌لری و خیردا مالیک‌لری آدف-یه جلب ائتمک اولموشدور: "بو واسیطه ایله بیز سول‌لوق و عاوام فیریلداقچی‌لیق ضربه‌سیله فیرقه‌نی الینده آلت ائدن آداملارین قارشیسینی آلیب، عئینی زاماندا خالقین فیرقه‌یه حوسن-رغبت گؤسترمه‌سینی تأمین ائتمیش اولدوق. بو دوزگون سیاستین نتیجه‌سی ایدی کی، جاماعاتین عومومی طبقه‌سی، حتّی روحانیلر، اورتاباب کندلی‌لر و خیردا مالیک‌لر ده بیزیم شوعاریمیزی قبول ائتدیلر" .
"سول حرکات"دان، باشقا سؤزله کومونیزمدن بیر قدر اوزاقلاشیب داها چوخ مرکزچی، یعنی دموکرات مووقع توتماسینی پیشه‌وری بئله ایضاح ائدیردی کی، کومونیست‌لرین خوصوصی مولکیتین لغوی و دیگر پرینسیپیال طلب‌لری وار ایدی، همین دؤورده بونو حیاتا کئچیرمک مومکون دئییلدی. او، یازیردی: "حقیقتده بیزیم فیرقه‌میز کومونیست فیرقه‌سی دئییلدی. بیز آذربایجاندا اولان شراییط داخیلینده خوصوصی مولکیتی لغو ائده بیلمزدیک. حیزبی-توده‌نین بؤیوک سهوینی تکرار ائتمک بیزه یارامازدی. بیز ائله‌یه بیلمزدیک کی، میلّی بیر فیرقه اولدوغوموز حالدا بیرینجی آددیمدا صینفی موباریزه‌نی آلوولاندیراق. بیزیم هدفیمیز آذربایجاندا میلّی و دموکراتیک بیر رژیم یاراتماق و دره‌بیگ‌لیک رژیمی‌نین کؤکونو قازیب آرادان قالدیرماق و خالقی موعاصیر، موترقّی یولا چکمکدن عیبارت ایدی. اونا گؤره کومونیست و یا سوسیالیست آدینی اوستوموزه قویا بیلمزدیک".
او، داها سونرا یازیردی: "تورپاق بؤلگوسو و مولکیتی لغو ائتمک مسله‌سی آذربایجانین و ایرانین او گونکو شراییطینده مومکون اولان ایش دئییلدی. بوندان اؤترو خالق، خوصوصاً کندلی‌لر هله‌کی لاییقینجه حاضیرلانمامیشدی. دوغرودور، آذربایجاندا تورپاغین ان موهوم حیصه‌سی مولکدارلارین ایختیاریندادیر. بونونلا بئله یوز مینلرله خیردا مالیک و آز تورپاقلی کندلی‌لری ده ناراحات ائتمک اولمازدی. یئگانه یاشاییش واسیطه‌سی اولان تورپاقدان اونلاری محروم ائتمگه یول وئریلمه‌ملی ایدی. بونا گؤره بیز مرامنامه‌میزده، خوصوصی مولکیتی لغو ائتمه‌ییب اونو ساخلاماغی قئید ائتمیشدیک".
آنجاق پیشه‌وری بوندان آز سونرا کئچیریلن بیرینجی کندلی کونفرانسینداکی (1846، آوریل) نیطقینده دئییردی کی، تورپاغی کندلی‌لره پولسوز وئریبلر، چونکی میلّی آزادلیغین اساس ضامینی کندلی‌لردیرلر: "اگر کندلی اولماسایدی، بیز اونو الده ائده بیلمزدیک. کندلی‌لر بو حؤکومتی یاراتدیقلاری اوچون اونون آرخاسیندا دورورلار". پیشه‌وری داها سونرا دئییردی کی، آذربایجانین بیرینجی و حقیقی آغاسی کندلی‌لر اولدوغو اوچون تورپاق بؤلگوسو، یئر بؤلگوسو زامانی هامپا ایله تورپاقسیز کندلی آراسیندا ناراضی‌لیق اولماسین. باشقا سؤزله، کندلی‌لرله هامپالار یئر بؤلگوسونو قارداشجاسینا حلّ ائدیب، بو اؤلکه‌نین آزادلیغینی دا بیر یئرده قورومالی‌دیرلار.
پیشه‌وری دین مسله‌سینه ده احتیاطلا یاناشمیش، هر واخت میلّی حؤکومتله روحانیلر آراسینداکی تارازلیغی قورویوب ساخلاماغا چالیشمیشدیر. او، یازییردی کی، دین مسله‌سینده آپاریلان دوغرو تاکتیکین نتیجه‌سینده روحانیلر میلّی حرکاتین غالیب گلمه‌سی اوچون چالیشیبلار، ان آزی دوعالار ائدیبلر: "او واخت من ائشیدیردیم، فیرقه‌یه منسوب اولمایان آدام‌لار خالقین میلّی نهضتینه طرفدارلیق ائدیردیلر. مسجیدلرده، مینبرلرده میلّی نهضتیمیزین ایره‌لی‌له‌ییشی اوچون دوعا ائدیردیلر. خالق حیسّ ائتمیشدیر کی، بیز اونون مذهبی حیسّیاتینا موخالیف دئییلیک. آما بو تعزیه نه قدر عاغیللی اولسا، او قدر عظمتی و تاثیری آرتیق اولار. بیز چالیشاجاغیق خالق دوشمن‌لری عزادارلیقدان اؤز سیاسی مقصدلری اوچون ایستیفاده ائتمه‌سینلر. مورتجع‌لر بو عزادارلیق‌لاردان دا سوء-ایستیفاده ائتمک ایسته‌ییرلر".
او، داها سونرا یازیردی: "آذربایجان روحانیلری بونو یاخشی بیلیرلر کی، رضا خان ایشه باشلایاندا خالقی آلداتماق اوچون اول اؤزو دسته باشینا دوشوردو، سونرا ایسه مسجیدلری باغلاتدیریردی، دیندار عولمالاری تحقیر ائتدیریردی. روحانیلر بونو یاخشی بیلیرلر کی، دیکتاتورلوق اونلارین خئیرینه دئییل، دیکتاتورلار اوّل خالقی آلداتماق اوچون اوّل اؤزلرینی مذهبه باغلی قلمه وئریب، سونرا مذهبین علئیهینه ایشله‌ییرلر. بونو گؤزوموز گؤروب". پیشه‌وری گومان ائدیردی کی، روحانیلر ده خالقی یاخشی یولا هیدایت ائتمک اوچون آزادلیغین لازیم اولدوغونو درک ائدیرلر. چونکی آزادلیق اولسا، اونلارا خالقی حاق یولا دعوت ائتمگه ایمکان یارانیر. اونون فیکرینجه، بو باخیمدان روحانیلری اله آلماق ایسته‌ین تهران حؤکومتی‌نین فیریلداغینی اونلار آنلامالی و بو اویونا گئتمه‌ملی‌دیرلر: "ایندی تهرانداکی مورتجع‌لر بو مسله‌دن ایستیفاده ائتمگه چالیشیرلار، آما اونلار بو یولدان ایستیفاده ائده‌بیلمه‌یه‌جکلر. من فیکیر ائدیرم کی، بیزیم روحانی‌لریمیز فؤوق‌العاده متین و یاخشی آدام‌لاردیر. تجروبه گؤستریب کی، اونلار خالقیمیزین نهضتی‌نین علئیهینه اولمامیشلار. بونا گؤره فیرقه‌میز اونلارا آرتیق درجه احتیرام و عیزّت قایل‌دیر. بیزیم خالقیمیز آییق، دوزگون و ایمانلی بیر خالق اولدوغو اوچون مورتجع‌لرین الینده آلت اولمایاجاق. روحانی‌لریمیزه گلدیکده اونلار ایرتیجاعدان اوزاق آدام‌لاردیر".
پیشه‌وری‌نین یارادیجیلیغیندا سوسیال فلسفه ایله باغلی اولان دیل و میلّیت مسله‌سی ده خوصوصی یئر توتموشدور. اونون فیکرینجه، آنا دیلی‌نین کؤکو خالقیمیزن قانیندا و اورگینده‌دیر. او، یازیردی: "بیز اونو (آنا دیلینی) آنا سودو ایله امیب، وطنیمیزین روحو اوخشایان هاواسی ایله تنفّوس ائتمیشیک. اونو تحقیر ائدن‌لر، اونو بیزه زورلا قبول ائتدیریلدیگینی و صونعی اولدوغونو گؤسترمک ایسته‌ین‌لر بیزیم حقیقی دوشمن‌لریمیزدیر. چوخ خاین و اجنبی عونصورلر قرینه‌لر ایله بو گؤزل دیلی اورتادان گؤتورمگه چالیشمیشلار. اونون ترققیسینه و یاشاماسینا مانع اولماق قصدی ایله خوصوصاً ان غدار آزادلیق دوشمنی اولان رضا شاه دؤولتی وار قووّه‌‌سینی صرف ائتمیشدیر". او، داها سونرا یازیر: "آذربایجان دیلی صونعی بیر دئییل. اونون بؤیوک خالقی و گئنیش جاماعات قووّهسی کیمی آرخاسی وار. دیلیمیز خالقین یاراتدیغی داستان‌لار، ضربی-مثل‌لر، حکایه و ناغیل‌لار واسیطه‌سیله دونیانین ان بؤیوک دیل‌لری ایله رقابت ائده بیلر، شاعیرلریمیز، ادیب‌لریمیز بو دیل واسیطه‌سیله اؤز حیس‌لرینی، هونر و صنعت‌لرینی مئیدانا گتیریب خالقین نظرینی جلب ائده بیلرلر. بیزیم وظیفه‌میز اونو گئنیشلندیرمک، اونو موعاصیر حالا سالماق، اونون گؤزل‌لیک‌لرینی، اینجه‌لیک‌لرینی، حیسّ و دَیرلرینی توز-تورپاق آراسیندان چیخاریب، تمیز و عالی بیر ظرف ایچریسینده خالقا تقدیم ائتمکدن عیبارتدیر".
پیشه‌وری‌یه گؤره، آذربایجان دیلی او قدر قووّتلی، صرف-نحو قایدالاری او قدر مؤحکم و طبیعی‌دیر کی، حتّی اونون ایچینه داخیل ائدیلمیش فارس و عرب کلمه‌لری چیخاریلسا بئله، اونونلا بؤیوک فیکیرلری، عالی مقصدلری یازیب شرح ائتمک مومکوندور. لاکین بیز خالقین ایستعدادینی نظرده توتوب بو ایشی تله‌سیک گؤرمگه احتیاج حیسّ ائتمیریک. عقیده‌میزه گؤره یازی گرک خالقین دانیشدیغی و آنلادیغی بیر شیوه‌ده وئریلسین. مقصدیمیز ادبی موسابیقه دئییل، خالقی باشا سالماق، اونا حقیقتی آیدین بیر صورتده گؤسترمکدیر. بو جهتدن بیز خالق طرفیندن قبول ائدیلیب ایشله‌دیلن عرب و فارس کلمه‌لری‌نین مووقّتی اولسا بئله ساخلاماق لوزومونو اینکار ائتمیریک. لاکین اونلاری اؤز دیلیمیزین قایدالارینا طبیق ائدیب، اونون آهنگینه اویغون بیر حالا گتیرمه‌لی‌ییک".
سید جعفرحساب ائدیردی کی، دونیادا ائله بیر دیل تاپیلماز کی، او تامامیله موستقیل اولسون و قونشو دیل‌لرین تاثیرینه دوشمه‌سین: "بیزیم آذربایجان دیلی ده آذربایجانین تاریخی و جوغرافی مووقعیینه گؤره اجنبی دیل‌لرین تاثیریندن کناردا قالمامیشدیر. ایستر-ایسته‌مز بیر چوخ یاد کلمه‌لر خالقیمیزین آغزینا دوشموش و زامان-زامان اونلار میلّی‌لشمیشدیر. بیز دیلین تکامولونو نظرده توتوب او کلمه‌لردن ایستیفاده ائتمگی لازیم بیلیریک. لاکین بوندان سوء-ایستیفاده ائدیب دیل و یازینی غلیظ‌لشدیرمگه و معناسی آنلاشیلماز کلمه‌لری ایشلتمگه چالیشان‌لارا جیدی موخالیفت ائتمه‌لی‌ییک".
میلّی دیلین اهمیتی ایله باغلی باشقا بیر مقاله‌سینده سید جعفر پیشه‌وری چوخ دوغرو قئید ائدیردی کی، اؤلومه حاضیر اولمایان، قوربان وئرمه‌ین بیر میلّت یاشایا بیلمز، اونا یاشاماق حاقی وئریلمیر و بو یولدا اساس مسله دیل پروبلمی‌دیر: "خالقی موباریزه‌یه جلب ائتمک یولوندا دیل مسله‌سی ده اولدوقجا اؤنملی تاثیر بوراخان مسله‌دیر. یاری‌فارس و یاری‌آذربایجانجا یازماغا باشلادیغیمیز "آذربایجان" قزئتی چوخ تئز بیر زاماندا فارسجادان خیلاص اولوب، یالنیز آذربایجانجا نشری خالقین حؤرمت و محبتینی تئز بیر زاماندا اؤزونه جلب ائتدی. خالقین بیرباشا آنا دیلینی ایشلتمگه باشلاماسی فؤوق‌العاده ماراق کسب ائتمیش اولدو. مثلا، 12 شهریور بیاننامه‌سینده شوعارلاریمیز مئیدانا چیخان گوندن خالقین محبتینی قازاندی. میثلی گؤرولمه‌میش و کیمسه‌نین عاغلینا گلمه‌ین بیر مسله‌ده تلقرافین آذربایجان دیلینده یازیلماسی ایدی".
او، دفعه‌لرله قئید ائدیردی کی، میلّی دیل مسله‌سی آذربایجانلیلار اوچون چوخ موهوم و اساس‌دیر. او، یازیردی: "معلوم‌دور کی، اهالیمیز قرینه‌لردن بری اؤز آنا دیلی ایله دانیشمیش و دانیشماقدادیر. بو دیله قارشی قابا، هئچ بیر دلیل و ثوبوتا سؤیکنمه‌ین، حقیقت‌لری دانماغا چالیشان‌لارین ال‌لرینده قانع ائدیجی هئچ بیر شئی یوخدور. آلتی، یئددی یاشیندا تزه دیل آچمیش بیر اوشاغا یابانچی بیر دیلی زورلا قبول ائتدیرمک جینایت‌دیر. تعلیم-تربیه ایله مشغول اولانلارین اکثریتی آذربایجانلیلارین عصبی‌لیگینی بوندا گؤرورلر. آنا دیلینده یازیب اوخوماغی قاداغان ائتمک معاریف‌لنمه‌نین قاباغینی آلماق، اونون تکامولونه مانع اولماقدیر. بئش میلیوندان چوخ کند و شهرلرده یاشایان‌لاریمیز بیر طرفه قالسین، حتّی محلّی مکتبلرده تحصیل آلان‌لاریمیز بئله عؤمورلری‌نین آخیرینا قدر فارس دیلینی دوزگون تلفّوظ ائتمکده چتینلیک چکیرلر".
پیشه‌وری خاطیرلادیردی کی، پهلوی‌لر حاکیمیته گلیب (1925) آذربایجانی پارچالاماق سیاستی یوروتمزدن اوّل، آذربایجاندا آنا دیلینده مکتبلر، تئاترلار وار ایدی و میلّی دیل اینکیشاف ائدیردی. آنجاق تورک دیلی‌نین قاداغان اولماسی سیاستی ایله آذربایجاندا وضعیت دییشمگه باشلادی. پیشه‌وری دئییردی کی، بو گون اونلارین اساس طلب‌لریندن بیری ده قاجارلار دؤورونده اولدوغو کیمی، آنا دیلینده تدریسین یئنیدن برپا ائدیلمه‌سی‌دیر.
اونون فیکرینجه، زورلا، "میلّی وحدت" آدی آلتیندا بیر خالقین دیلینی دَییشمک، یعنی آنا دیلیندن محروم ائدیب باشقا بیر دیله، او جومله‌دن فارس دیلینه باغلاماق مومکون دئییلدی. پیشه‌وری یازیردی: "بونلار بیلمیرلر کی، دیلین ریشه‌سی آنالارین سینه‌سیندن و خالقین آداب و روسومو اولان اوجاق‌لار باشیندان قالخیر. نه قدر آنالار دیلی و اوجاق‌لاری یانماقدادیر، بیر خالقین دیلینی و آداب-روسومونو عوض ائتمک مومکون اولان ایش دئییلدیر. میلّی بیرلیک او واخت مویسّر اولار کی، خالقین هامیسی اؤز خوصوصیتینی و داخیلی آزادلیغینی ساخلاماقلا ترقّی ائدیب، بیر-بیریله برابر اولا بیلسین. آذربایجان خالقی مرکزین چوروموش و چیرکین سیاستچی‌لری‌نین سیاستی سایه‌سینده اؤزونون ایستعداد و قابیلیتینه باخمایاراق، هر جور آزادلیق و ایختیاراتدان محروم ائدیلمیشدیر. اونون اوغول‌لاری‌نین اؤز آنا دیلینده تحصیل آلماق ایمکان‌لاری اولمامیشدیر".
پیشه‌وری‌نین ایمضالادیغی آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین (1946-جی ایل 6 ژانویه) دیل حاقیندا قراری ایله آنا دیلینده تحصیل آلماق مسله‌سی کؤکوندن حلّ اولونموشدور. همین قرارین ایلک مادّه‌سینده یازیلمیشدیر: "بو گوندن اعتیباراً آذربایجاندا آذربایجان (تورکجه‌سی) دیلی رسمی دؤولت دیلی حساب اولونور. دؤولتین قرارلاری و رسمی اعلان‌لار، همچنین خالق قوشون‌لاری حیصه‌لرینه وئریلن امرلر و قانون لاییحه‌لری موطلق آذربایجان دیلینده یازیلمالی‌دیر". عئینی زاماندا، بو قراردا گؤستریلیردی کی، بوتون ایداره‌لر اؤز ایشلرینی آذربایجان تورکجه‌سینده یازماغا مجبوردورلار، بو دیلده یازیلمایان سندلر رسمی سند حساب اولونمایاجاق. بونونلا یاناشی، آذربایجاندا یاشایان باشقا میلّت‌لرین نوماینده‌لری اؤز ایشلرینی آنا دیل‌لرینده آپارماغا حاقلی اولسالار دا، لاکین اؤز رسمی اعلان و یازیلاریندا آذربایجان دیلینی ایشلتمگه مجبوردورلار. عئینی شکیلده، آذربایجاندا یاشایان آزلیق‌لار خوصوصی میلّی مکتبلرینده کی تحصیلی اؤز آنا دیل‌لرینده اولدوغو حالدا، آذربایجان دیلی‌نین تدریسی ده مجبوری‌دیر.
پیشه‌وری یازیردی کی، میلّی حؤکومت دؤورونده اونلارین دیل مسله‌سی باره‌سینده شوعارلاری اولدوقجا عملی و ساده ایدی: "فیرقه آذربایجان دیلی‌نین رسمی صورتده قبول ائدیلمه‌سی طلبینی سورمکله ایفتیخار کسب ائده بیلمیشدی. دیلیمیز یئنی بیر دیل دئییلدیر. اونون قدیم کئچمیشی اولدوغونو کیمسه اینکار ائده بیلمز. بو دیلدن دده-قورقود حکایه‌لریندن باشلایاراق، زمانه‌میزه‌دک یازیلیب، اینتیشار وئریلن قییمتلی اثرلر او دیلین گئنیش و مدنی بیر دیل اولوب قرینه‌لر بویو داوام ائتمه‌سینی ایثبات ائتمیشدیر. خالق ایسه نئچه قرینه فارس ایستیلاسینا معروض قالدیغی حالدا، اؤز دیلینی حیفظ ائدیب اونا اورکدن باغلی اولدغونو گؤسترمیشدیلر". پیشه‌وری آذربایجان خالقی‌نین قدیم بیر دیل اولماسینی یازماقدا نه قدر حاقلی اولسا دا، آنجاق خالقین عصرلربویو فارس ایستیلاسینا معروض قالدیغینی یازماقدا اساساً حاق‌سیز ایدی. چونکی آذربایجان تورکجه‌سی یالنیز هخامنیشی‌لر و ساسانی‌لر دؤورونده موعین قدر سیخینتی‌لار یاشامیش، آنجاق اوندان اوّلکی و سونراکی دؤورلرده جیدی پروبلم‌لر اوزلشمه‌میشدیر. یالنیز ایرانچی پهلویلرین غئیری-قانونی حاکیمیته گلیشیندن سونرا تورک دیلی بلکه ده، تاریخده بنزری اولمایان بیر پروبلم‌له اوز-اوزه قالمیشدیر کی، بو دا، فارسلارین مین‌ایل‌لیک حاکیمیت‌سیزلیکدن ایره‌لی گلن شووینیست‌لیگی‌نین، باربارلیغی‌نین تظاهورو ایدی. بونو، پیشه‌وری‌نین آشاغیداکی فیکیرلری ده تصدیق ائدیر: "فارس‌لار آذربایجان دیلینی اینکار ائتمکله، بیزیم میلّیتیمیزی ده ردّ ائدیردیلر. اونلارین ایچریسینده ائله حیاسیز آدام‌لار وار ایدی کی، آذربایجانلیلارین دانیشدیقلاری دیلی فارس دیلی‌نین بیر شؤعبه‌سی اولدوغونو دئمکدن بئله چکینمیرلر. آذربایجاندا فارس دیلی دؤولت دیلی اولدوغوندان، فقط قودرت حسابینا مکتبلرده تدریس ائدیلیر، زورلا ایداره‌لرده ایشله‌نیردی. حقیقتده آذربایجانلیلار او دیلده تحصیل آلدیقدان سونرا بئله دوروست تلفّوظ ائده بیلمزلر. خالقین اکثرینی تشکیل ائدن زحمتکش کوتله ایسه اؤز آنا دیلیندن غئیری، مثلا، فارس دیلی ایله اؤز فیکیرلرینی سؤیله‌مگه قادیر دئییلدی. آذربایجانلیلار همیشه اؤز آنا دیل‌لرینه نیسبت چوخ تعصوب‌کش اولوب، او دیلی تحقیر ائدن‌لره قارشی بسله‌دیکلری نیفرتی گیزله‌ده بیلمز و بو حیسّی گیزلتمک ده ایسته‌مزلر".
اونون فیکرینجه، دیل و میلّیت مسله‌سی آذربایجان خالقی‌نین اؤلوم-دیریم مسله‌سی‌دیر. بو دیلی فارس دیلی‌نین بیر شؤعبه‌سی حساب ائدن‌لر ایسه حقیقتی دانماق یولونو توتوبلار. او، یازیردی: " بو دیلی دانماق حقیقتی دانماق کیمی‌دیر. بیزیم ایچیمیزده ائله آدام‌لار وار کی، اؤزو فارس دیلینی بیلمه‌دیگی حالدا، دئییر منیم دیلیم فارس دیلی‌دیر. من دئمیرم کی، فارس دیلی پیسدیر، دئییرم منیم دیلیم آذربایجان دیلی‌دیر. اؤز دیلینی دانان آذربایجانلی خاین دئییل، ندیر؟".
پیشه‌وری حساب ائدیردی کی، آذربایجان خالقی‌نین دیلینی فارس دیلینه، میلّی کیملیگینی فارس کیملیگینه باغلاماق کؤکوندن یانلیش‌دیر. خوصوصیله ده، فارس میلّتچی‌لری‌نین ایدیعا ائتمه‌سی کی، آذربایجانلیلار موغول‌لارین دؤورونده دیل‌لرینی دییشیبلر، بونون هئچ بیر جیدی اساسی یوخدور. او، یازیردی کی، کسروی کیملری نه قدر اؤز دیل‌لرینی و کیملیک‌لرینی دانیب فارس‌منشألی "آذری دیلی" ، "آذری" کیملیگینه آلدانسالار دا، آذربایجان خالقی هئچ واخت فارس دیلینی و فارس کیملیگینی قبول ائتمه‌میشدیر. اونا گؤره، آذربایجان موتفکّیرلری‌نین (نظامی، خاقانی و ب.) فارس دیلینده اثرلر یازاماسی دا اونلار فارس اولماسینا دلالت ائده بیلمز، چونکی عرب، فرانسه، اینگیلیس اولمادیقلاری حالدا بو دیلده یازیب یارادان باشقا خالقلارین موتفکّیرلری کیفایت قدردیر. او، یازیردی: " آذربایجانلیلارین فارس اولمادیقلاری دا تاریخده ایثبات ائدیلمیش بیر حادیثه‌دیر. آذربایجان خالقی ایسه نئچه مین ایللیک ایستیلا و اسارته باخمایاراق، هر واخت اؤزونون خوصوصیتینی الدن وئرمه‌ییب...".
بورادا تأسوف دوغوران حال اودور کی، پیشه‌وری ده ان آزی مین ایللیک تورک دؤولت‌لری‌نین وارلیغینی بیر کنارا قویوب، 19-جو عصرده اورتایا آتیلان "ایرانچیلیق/آریاچی‌لیق " ایدئیاسی‌نین تاثیری آلتیندا آذربایجان خالقی‌نین دایما "ایران" ایمپرتورلوغونون اسارتی آلتیندا اولدوغونو یازیر. یوخاریدا دا قئید ائتدیگیمیز کیمی، "ایرانچیلیق" ایدئیاسی‌نین ماهیتینی تام درک ائده بیلمه‌ین پیشه‌وری"2500 ایللیک ایران شاهلیغی" اویدورماسی‌نین تاثیری آلتیندا آذربایجان خالقینی، آذربایجانی دا بو "شاهلیغ"-ین اسارتی آلتیندا گؤرموشدور. بئله آنلاشیلیر کی، ف.ابراهیمی کیمی پیشه‌وری ده میدیانین سوقوطوندان 1945-جی ایله قدرکی دؤورو "ایران شاهلیغی" دؤورو حساب ائدیر و آذربایجانی دا اونون ترکیبینده ایستیلا، اسارت آلتینددا گؤرور: "بو خالقین منشأیی و بابالاری‌نین (غئیرتلی میدیالی‌لارین) بؤیوک بیر دؤولت تشکیل ائدیب، اوزون ایل‌لرجه موستقیل سیاسی حیات سوردوکلرینی ده ایره‌لی‌چکمه‌لی‌ییک. صفوی سولطان‌لاری‌نین آذربایجان اوغول‌لاریندان تشکیل ائتدیگی قیزیلباش اوردوسونون بوگونکو ایرانین تشکیلینده گؤردوکلری بؤیوک ایشلر و گؤستردیکلری بؤیوک قهرمان‌لیقدان دا بحث ائتمگه گئنیش واختیمیز یوخدور". گؤرونور، محض اویدورما "ایرانچیلیق" ایدئیاسی‌نین تاثیری آلتیندا پیشه‌وری حساب ائدیردی کی، صفوی‌‌لر دؤولتینین قوروجولاری آذربایجانلیلار-قیزیلباشلی‌لار اولسالار دا، اونلار دا "ایران شاهلیغ"ینا عاییددیرلر. او، یازیردی: "اگر ایندی ایران حؤکومتی وارسا، اونو ایجاد ائیله‌ین آذربایجانین قیزیلباش اوردوسو اولموشدور. بو اؤلکه‌نی، بئش-آلتی شئیخ آذربایجان کندلی‌لری‌نین زورو ایله یاراتمیشدیر". بونو، نظرده توتاراق او، تئز-تئز وورغولاییردی کی، "ایران" دؤولتی آذربایجانلیلار واسیطه‌سیله تأسیس اولونموشدور.
آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق سید جعفر پیشه‌وری اساساً حساب ائدیردی کی، 2500 ایللیک دؤورده آذربایجان "ایران"ین ایستیلاسی، اسارتی آلتیندا اولموشدور. اوسته‌لیک ده، بو 2500 ایلیک "ایران شاهلیغی" ایستیلاسی، اسارتی دؤورونه باخمایاراق آذربایجان خالقی هئچ بیر منطیق اولمادان گویا "ایرانچیلیغی" ، "ایرانلی‌لیغی" قبول ائتدیگی حالدا، ساده‌جه، فارس دیلینی و فارس کیملیگینی اؤزوندن اوزاق توتور.
شوبهه‌سیز، بیرینجیسی، 2500 ایللیک "ایران شاهلیغی"نین اؤزو باشدان-آیاغا اویدورما ایدی و اونون بؤیوک بیر دؤورو "توران/تورک خاقانلیغی" ایله باغلی‌دیر. ایکینجیسی، آذربایجان خالقی ایستر فارس ایمپراتورلوقلاری (هخامنیشی‌لر، ساسانی‌لر)، ایسترسه ده تورک ایمپراتورلوقلاری (میدیا، هونلار، پارتیا، غزنوی‌لر، سلجوقلار، اوغوزلار، چینگیزخان‌لار، تئیمورلار، صفوی‌‌لر، افشارلار، قاجارلار و ب.) دؤورونده اساساً تورکلوکله باغلی اولموشلار. همین تورک دؤولت‌لری‌نین (میدیا، پارتیا، سلجوقلار، صفوی‌‌لر و ب.) چوخونو آذربایجان تورکلری یاراتدیقلاری حالدا، ایندی اونو "ایران شاهلیغی" آدینا باغلاییب، سونرا دا دئمک کی، "ایران" دؤولتی آذربایجانلیلار طرفیندن یارادیلیب، آنجاق بیز اؤز یاراتدیغیمیز دؤولت‌لرین اسارتی آلتیندا اولموشوق، بونون هئچ بیر منطیقی ایضاحی اولا بیلمز.
بورادا بیزیم میلّی کیملیگیمیزی، میلّی دیلیمیزی، میلّی دؤولتچی‌لیک عنعنه‌لریمیزی، میلّی مدنیتیمیزی "قوْردی دویونو"نه سالان ان آزی سون ایکی عصرده آپاریلان اویدورما "ایرانچیلیق" ایدئیاسی‌دیر. خوصوصیله ده، اینگیلیسلرین (قیسماً ده یهودی‌لرین) باشینی چکدیگی "ایرانچیلیق" ایدئیاسی ائله بیر فورمادا اورتایا آتیلمیش و تبلیغ ائدیلمیشدیر کی، بورادا فارس کیملیگی، فارس دیلی، فارس مدنیتی، فارس دؤولتچی‌لیگی شیشیردیله‌رک تورک کیملیگی، تورک دیلی، تورک مدنیتی، تورک دؤولتچی‌لیگینی کؤلگه‌ده قویموشدور. بونونلا دا، دوننه قدر (1925) بو اؤلکه‌نین، بو جوغرافیانین حاکیمی و یئرلی اهالیسی اولان تورک خالقی فارس خالقی‌نین قارشیسیندا خوصوصیله ده، میلّی شوعور باخیمیندان مغلوب دوروما گتیریلمیشدیر. اوسته‌لیک، بو بؤلگه‌ده، جوغرافیادا تورک کیملیگی‌نین، تورک دیلی‌نین، تورک مدنیتینین، تورک دؤولتچی‌لیگی‌نین ساختالاشدیریلماسی و اونوتدورولماسی فونوندا، ان بؤیوک ضربه بؤیوک توران/تورک دؤولت‌لری‌نین دایما مرکزی اولموش آذربایجانا، آذربایجان تورکلرینه وورولموشدور. بو مسله‌ده آکتیو رول اوینایان بؤیوک بریتانیا و روسیهنین تورکلری، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلرینی سیرادان چیخاریب (آذربایجان تورک مرکزلی حاکیمیتی چؤکدورمک یولو ایله)، اونون یئرینه فارسلاری حاکیمیته گتیرمکده (ایران فارس مرکزلی حاکیمیتی تأسیس ائتمکله) اساس مقصدلری ایندی "ایران" آدلانان اؤلکه‌نی نظارتی آلتیندا ساخلاماق، دونیا آغالیق‌لارینی گوجلندیرمک اولموشدور.
بو، بیر گئرچک‌لیک دیر کی، بؤیوک بریتانیا و روسیه ایمپرتورلوق‌لری‌نین ان آزی سون ایکی عصرده بو بؤلگه‌ده اوینادیقلاری اویون‌لارین ان بؤیوک قوربانی دا آذربایجان تورکلری اولموش، بو خالق یالنیز حرب مئیدان‌لاریندا دئییل، میلّی شوعور باخیمیندان دا بؤیوک یارالار آلمیشدیر. هر حالدا سون دؤورلرده آذربایجان خالقی‌نین ضیالی‌لاری‌نین میلّی تفکّورلرینده یارانمیش یاریمچیق‌لیق‌لار اونلارین دونیاگؤروش‌لرینه، ایجتیماعی-سیاسی فعالیت‌لرینه، فلسفی-دینی دونیاگؤروش‌لرینه ده جیدی شکیلده تاثیر گؤسترمیشدیر. بیزجه، 20-جی عصرده یاشاییب یاراتمیش رسولزادهنین، حسین‌زاده‌نین، آغااوغلونون، نریمانوفون، خیابانی‌نین، پیشه‌وری‌نین و باشقا آیدین‌لاریمیزین دونیاگؤروش‌لرینده اورتایا چیخان چاتیشمازلیقلار عومومیلیکده، آذربایجان تورک تفکّورونده یارانمیش یاریمچیق‌لیق‌لارلا باغلی‌دیر.
بو باخیمدان پیشه‌وری‌نین میلّیت مسله‌سینده فارسلا هئچ بیر علاقه‌سی اولمایان "آذربایجان میلّتی" ، "آذربایجانلی" ، "آذربایجان دیلی" آنلاییش‌لارینی مودافیعه ائتمکله یاناشی، یانلیش اولاراق عومومی حساب ائتدیگی "ایرانلی" کیملیگینی، "ایران دؤولت"چی‌لیگینی ده قبول ائتمه‌سی، بحث ائتدیگیمیز آذربایجان تورک تفکّورونده اوتایا چیخمیش ناقیض‌لیک‌لرله باغلی‌دیر. اؤزو ده، بورادا دیقت یئتیرسک گؤرریک کی، بعضی موتفکّیرلریمیز کیمی پیشه‌وری ده، "ایرانلی" کیملیگینی، "ایران مدنیتینی" فارس کیملیگی، فارس مدنیتی، فارس دیلی کیمی آشاغی-یوخاری قبول ائتدیگی حالدا، آنجاق "آذربایجان میلّتی" ، "آذربایجانلی" ، "آذربایجان دیلی" آنلاییش‌لارینی‌نین سینونیمی اولاراق تورک میلّتی، تورک دیلی، تورک مدنیتی مفهوم‌لارینا موراجیعت ائتمیر. اوسته‌لیک، " آذربایجانلی‌‌لیغ"ین، "آذربایجان دیلی"نین فارس دیلی، فارس کیملیگی ایله هئچ بیر باغلی‌لیغی‌نین اولمادیغینی ایره‌لی سورسه ده، آنجاق عومومیلیکده "ایرانلی" کیملیگی‌نین ایچینده قبول ائدیر. باشقا سؤزله، او، بیر طرفدن دفعه‌لرله خاطیرلاتسا دا کی، آذربایجانلی اؤزونو "ایرانلی" آدلاندیردیغی حالدا، هئچ واخت فارس آدلاندیرماز، آنجاق بیزجه، آذربایجانلی‌‌‌نین، آذربایجان تورکونون "ایرانلی" اولماقلا راضیلاشماسی هئچ ده فارس آدلاندیرماقدان آز تهلوکه‌لی دئییلدی.
بو باخیمدان، آراشدیردیغیمیز دؤورله و همین دؤورون موتفکّیرلری‌نین، او جومله‌دن ده پیشه‌وری‌نین دونیاگؤروشونده کی ضیدیت‌لری آنلاماق اوچون بورادا اساس دیقت ائده‌جگیمیز مسله‌لردن بیری ده اونلارین بیر طرفدن آذربایجان تورکو اولاراق "ایران"ین اراضی بوتؤولوگونو، "ایران" دؤولتچی‌لیگی‌نین تهلوکه‌سیزلیگینی دوشونمه‌سی، دیگر طرفدن بونو ائدرکن ده "ایرانلی" اولماق مسله‌سی‌دیر. بیرینجیسی، "ایران" آدی آلتیندا جوغرافیانین، دؤولتین بوتؤولوگو "ایرانلی" اولماقلا سسلشسه ده، بو، پهلویلرین حاکیمیتیندن سونرا (1925) و "ایران" آدی‌نین رسمی‌لشمه‌سی ایله باغلی‌دیر (1935). هر حالدا، 1925-جی ایله قدر (ن آزی سون مین ایل‌لیکده) بو اؤلکه‌نی بوتؤولشدورن ده، اونون تهلوکه‌سیزلیگینی تأمین ائدن ده تورک دؤولتلری اولموشدور. یعنی "ایرانلی" اولماق و "ایران" دؤولتی اولماق یئنی دؤورون محصولو اولدوغو حالدا، تورکون شوعورونداکی دؤولتچی‌لیک، اراضی بوتؤولوگو مسله‌سی دایم اولموشدور. اونا گؤره ده، یئنی دؤورده تورکلرین اکثریتی اسکی دؤولتچی‌لیک شوعورو باخیمیندان "ایران" و "ایرانلی" آنلاییش‌لارینی منیمسه‌مکده چتینلیک چکمه‌دیکلری حالدا، ساده‌جه اولاراق بو "ایرانچیلیغی"-ن ماهیتیندن ایره‌لی گلن فارس‌لیغی، آریانچی‌لیغی اصلا قبول ائتمه‌میشلر. حالبوکی فارس میلّتچی‌لری اوچون تورکلرین "ایران" ، "ایرانلی" آنلاییش‌لارینی قبول ائتمه‌یین اؤزو، آریانچیلیق آنلامیندا فارس دیلینه و فارس کیملیگینه آسسیمیله اولونماق اوچون جیدی ایدئولوژی بیر آددیم ایدی. باشقا سؤزله، تورکلر "ایران" ، "ایرانلی" آنلاییشلارینا دؤولتچی‌لیک و اراضی بوتؤولوگو چرچیوه‌سینده یاناشدیقلاری حالدا (بونون اصل ماهیتینی درک ائدیب، یا دا ائتمه‌مه‌لریندن آسیلی اولمایاراق)، فارس‌لار اوچون بو، تورکلرین آریانچی‌لیغی (فارس دیلینه، فارس کیملیگینه، فارس مدنیتینه) قبول ائتدیریب، فارس‌لاشدیرماق یولوندا لازیم ایدی.
بیزجه، مسله‌نین اصل ماهیتینی چیلپاقلیغی ایله درک ائتمه‌ین، "ایرانلی‌لیغی فارس‌لیغا قاریشدیران جاهیل‌لر "له راضیلاشمایان پیشه‌وری ده، بو آنلامدا "ایرانلی" کیملیگینه یاد باخمیر، داها چوخ فارس دیلی، فارس کیملیگی اوزریندن فارس‌لاشدیرمانین آپاریلماسی‌نین علئیهینه چیخیردی. اونا گؤره ده، تئز-تئز خاطیرلادیردی کی، "ایران" دؤولتی آذربایجانلیلار واسیطه‌سیله تأسیس اولونموشدور و آذربایجان خالقی عومومیتده، ایرانلی اولسا دا، خوصوصیتده آذربایجانلی‌‌دیر. حالبوکی آذربایجان خالقی اوچون اساس تهلوکه محض "عومومیتده ایرانلی" کیمی قالماغا داوام ائتمه‌سی، تورک دؤولت‌لرینی "ایران دؤولتچی‌لیگی" آدی آلتیندا، اؤزو ده "ایرانلی" کیمی قبول ائتمه‌سی ایدی.
بئله لیکله، بیزجه، پیشه‌وری‌نین دوشونجه‌لرینده، سیاسی فعالیتینده خئیلی درجه‌ده سوسیال-دموکراسی (خوصوصیله ده مارکسیزم-لنینیزم) ایدئیاسی‌نین، همین ایدئیانین آپاریجی قووّهسی اولان سووئت روسیهسینین جیدی تاثیری اولموشدور. موعین معنادا او، سیاسی فعالیتده و دونیاگؤروش مسله‌لرینده ن.نریمانوفون، خیابانی‌نین یولونو تکرار ائتمیشدیر. هر حالدا پیشه‌وری ده، خیابانی و نریمانوف کیمی، سوسیال-دموکرات ایدئیاسینا، او جومله‌دن همین ایدئیانین آپاریجی قووّهسی حساب ائتدیگی سووئت روسیه‌سینه بؤیوک اومیدلر بسله‌میشدیر. آنجاق بو اومیدلر اؤزونو دوغرولتمایاندا داها چوخ میلّی-دموکرات مووقعیینه یاخینلاشسا دا، تامامیله اوندان قوپا دا بیلمه‌ییب (ن.نریمانوفلا خیابانی ده عئینی عاقیبتی یاشاییب). یعنی ایناندیغی اساس مسله او اولوب کی، آذربایجان، آذربایجان خالقی تاریخاً "ایران شاهلیغی"نین ایستیلاسی آلتیندا اولموش، حاضیرکی دؤورده سوسیال-دموکراسی ایدئیاسی‌نین (کومینترین) و سووئت روسیهسینین یاردیمی ایله تامامیله اولماسا دا، ان آزی موختار فورمادا میلّی آزادلیق‌لارینا قوووشا بیلرلر. بیزجه، سووئت ایدئولوقلاری پیشه‌ورینی ده ایناندیریبلار کی، آذربایجان خالقی اوچون میلّی ایستیقلالا قوووشماق شراییطی یئتیشمه‌دیگی اوچون، اؤنجه، میلّی موختاریتی الده ائتمک واجیب‌دیر. میلّی ایستیقلال شراییطی یئتیشنه قدر ده، آذربایجان و آذربایجان خالقی "ایران ایستیقلالیتی" و "ایرانلی" کیملیگیندن ایمتیناع ائتمه‌ملی ایدی.
اوسته‌لیک، او دا، سووئت روسیهسینین ایدئولوق‌لاری‌نین تاریخ، مدنیت، فلسفه کیمی موهوم ساحه‌لرده تاثیری آلتینا دوشه‌رک میلّی-دینی (تورکلوک، ایسلاملیق) مسله‌لرده یانلیشلیغا یول وئریب. او، قوزئی آذربایجاندا سوسیال-دموکرات عقیده‌سینه باغلی سویداش‌لاری کیمی (ن.نریمانوف، س.م.افندی‌یئف، ه.حسینوف و ب.)، میلّی کیملیگی‌نین و آنا دیلی‌نین تورک اولدوغونو بیلدیگی حالدا، مارکسیزم-لنینیزم تعلیمی‌نین تاثیری آلتیندا بونو آرخا پلانا کئچیره‌رک، ساده‌جه، میلّی آزادلیق ایدئالینی اؤن پلانا چیخاریب. بو باخیمدان، پیشه‌وری‌نین یازیلاریندا و چیخیشلاریندا "تورک دیلی" ، "تورک میلّتی" ، "آذربایجان تورک میلّتی" دئییل، اساساً "آذربایجان دیلی" ، "آذربایجان میلّتی" ، "آذربایجان خالقی" ، "آذربایجانلیلار" کیمی ایفاده‌لردن ایستیفاده ائتمه‌سی تصادوفی اولمامیشدی. سووئت روسیهسینین ایدئولوقلاری آذربایجان میلّی حرکاتینی مومکون اولدوغو قدر تورکلوک روحوندان اوزاق توتماغا چالیشیردیلار. بونا اساس سبب ده سووئت روسیهسینین ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی عرفه‌سینده تورکیه ایله موناسیبت‌لری‌نین کسکینلشمهسی، بونا اویغون اولاراق دا بوتون ایمپراتورلوق اراضیسینده، او جومله‌دن قوزئی آذربایجاندا آنتی‌تورک سیاست یوروتمه‌سی ایدی. اونا گؤره ده، سووئت روسیهسی آذربایجان میلّی حرکاتی‌نین تورکلوک اوزرینده قورولماسی‌نین تامامیله علئیهداری اولوب، اساس دیقتی سوسیال-دموکراتیزمه و تورکلوک روحوندان اوزاق آذربایجانچی‌لیغا کؤکله‌مگه چالیشیردیلار. بوتون بونلار پیشه‌وری‌نین دونیاگؤروشونه تاثیرسیز اؤتوشمه‌میشدیر.
یازان : دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن:عباس ائلچین
قاجارلار دؤولتینین سوقوطو دؤورو: مشروطه حرکاتی و ستارخان
قاجارلار دؤولتینین سوقوطو دؤورو: مشروطه حرکاتی و ستارخان
20. عصرین اوّللرینده قاجارلار دؤولتینه سون ضربه‌نی وورماق اوچون آریانچی فارسدیللی زومره هاوادارلاری اینگیلیسلرین تعلیماتی اساسیندا حرکته کئچمگه باشلادیلار. اصلینده بو تعلیماتا گؤره، قاجارلارین دئوریلمه‌سی اوچون اؤنجه اینقیلابی شراییط یارانمالی ایدی، داها سونرا ایسه بو اینقیلابی شراییطین گئدیشی اساسیندا سیاسی تاکتیکی گئدیش‌لرله آریانچی فارسدیللی زومره‌نین حاکیمیته گتیریلمه‌سی حیاتا کئچیریلمه‌لی ایدی. شوبهه‌سیز، اینگیلیس ایدئولوق‌لار دا یاخشی آنلاییردیلار کی، دونیانین اکثر ایمپریا دؤولت‌لرینده اولدوغو کیمی، قاجارلار دؤولتینده ده گئج-تئز اینقیلاب باش وئره‌جک و بو پروسه‌نی تورکلرین علئیهینه، فارسلارین ایسه لئهینه چئویرمک لازیمدیر. بو آنلامدا او زامان اولدوغو کیمی، ایندی ده ایدیعا ائتمک کی، قاجارلارداکی اینقیلاب حرکات اینگیلیسلرین اثری‌دیر، تامامیله یانلیش‌دیر. هله، همین دؤورده بو مولاحیظه‌یه قارشی چیخان بؤیوک تورک آیدینی علی بیگ حسین‌زاده یازیردی کی، بیر فردین حددی-بولوغا یئتیشمه‌سی اطرافیندا اولان اینسان‌لاردان کیمسه‌نین اثری-تشویقی اولمایاجاغی کیمی، قاجارلار دؤولتینده کی وطنداش‌لارین دا حوریت دعاواسی ائدهرک اینقیلاب ائتمه‌لری اینگیلیس اثری اولا بیلمز: " اینگیلیسلرین عالمی-سیاستده ان بؤیوک هونرلری حادیثه‌لر تؤرتمک اولماییب بلکه بیلنفسه حوصوله گلن حادیثه‌لردن ایستیفاده ائتمه‌لری‌دیر" .
علی بیگ حسین‌زاده‌نین بو فیکیرلرینه قاتیلماقلا یاناشی حساب ائدیریک کی، اینگیلیس ایدئولوق‌لاری‌نین، او جومله‌دن روسلارین دا اساس مقصدی قاجارلاردا اینقیلاب باش وئره‌جگی تقدیرده عدالت‌لیک، برابرلیک، اینسان‌لیق کیمی ایدئیالارا ساریلاراق حرکاتین آپاریجی قووّه‌‌سینی تشکیل ائده‌جک یئنی‌لیکچی-موترقّی روحلو تورکلری اؤز سویوندان اولان قاجارلارلا دوشمن حالینا گتیرمک، بونون فوْنوُندا ایسه آریانچی فارسلاری اؤن پلانا چیخارماق اولموشدور. باشقا سؤزله، قاجارلاردا گؤزله‌نیلن اینقیلابدا حؤکومت و اینقیلابچی‌لار قیسمینده (قاجارلار و تورک اینقیلابچی‌لار) داها چوخ قوربان وئرن تورکلر، قازانان ایسه آریانچی فارسدیللی زومره اولمالی ایدی. بئله اولدوغو تقدیرده ده، تورک قاجارلار دؤولتی دئوریله‌رک اونون یئرینه آریانچی فارسدیللی پهلویلرین حاکیمیته گتیریلمه‌سی چوخ دا چتین اولمایاجاقدی. بو آنلامدا هله، اینقیلابا قدر آریانچی فارسدیللی زومره ایچینده مؤوجود اولان "اینگیلیس بارماغی‌نین" قاجارلار دؤولتینده کی اینقیلابین گئدیشینده داها دا فعال‌لاشماسی، عئینی زاماندا 100 ایل اوّل اولدوغو کیمی بو فعال‌لاشمانین سؤزده روس-اینگیلیس رقابتی (روسلارین هیندیستانا گئدن یولونا سیپر چکمک) اولاراق قلمه وئریلمه‌سی باشا دوشولن‌دیر. اصلینده اینقیلابی گئرچکلشدیرن قاجارلاردان تزار روسیه‌سینه تیجارت و فهله‌لیک اوچون گئدن گونئی آذربایجان تورکلری ایدی کی، چارلیقدا یاشادیقلاری مودّتده حوریت دوشونجه‌سینه قاپیلمیش، عئینی زاماندا بوراداکی سویداشلارینین، اؤزل‌لیکله ده قوزئی آذربایجان تورکلرینین ده بوندا بؤیوک رولو اولموشدور. حسین‌زاده یازیر: "حال و کئیفیت بو مرکزده ایکن ایرانداکی حوریت حرکاتی‌نین سببینی اینگیلیس حؤکومتی بارماغی‌نین اوجوندا دئگیل، روسیه جاماعاتی‌نین قلبیندن فؤوران ائدن حوریت آتشی‌نین ایرانا دوشموش شراره‌لرینده آرامالی‌دیر" .
احمد بیگ آغا اوغلو دا "ایران و اینقیلابی" اثرینده قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینیقلابین مادّی و معنوی سبب‌لرینی دَیرلندیررکن بو مسله‌ده قافقاز و آذربایجان عامیلینی ده قئید ائتمیشدیر: "اینقیلابین مادّی سبب‌لری آراسیندا ان چوخ دیقته لاییق اولان‌لار بونلاردیر: 1) ایداره‌چی‌لیکده اویغونسوزلوق، 2) سوء-ایستیفاده؛ 3) جبر و ظولم؛ 4) فقیرلیک، احتییاج؛ 5) اجنبی هوجوم‌لاری. معنوی سبب‌لره گلینجه، اونلاری دا بئله موعین‌لشدیرمک مومکوندور؛ 1) ایرانلی‌لارین خاریجله موناسیبت‌لری‌نین آرتماسی و بو سایه‌ده موعین قدر اوروپالی‌لاشمالاری؛ فیکیرلره اولان تاثیرلر؛ روسیه‌ده و خوصوصاّ ایرانین یاخینلیغینداکی قافقاز و آذربایجانداکی اویانما حرکات‌لاری". آغااوغلو معنوی عامیله عایید آخرینجی مسله ایله باغلی اونو دا یازیردی کی، واختیله تزار روسیه‌سینه موهاجیرت ائدن "ایرانلی‌لار" (اکثری ده تورک اولماقلا) قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینقیلابدا موهوم رول اوینامیشلار.
عومومیلیکده، حساب ائدیریک کی، قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینقیلابین گئدیشینده اینگیلیسلرین یا دا روسلارین رولونون شیشیردیلمه‌سی دوغرو اولمادیغی کیمی، اونلارین آریانچی فارسدیللی قووّه‌‌لری ائتدیگی یاردیم‌لار دا تامامیله گؤزآردی ائدیلمه‌ملی‌دیر. باشقا سؤزله، هر ایکی خالق و اونلارین دؤلت‌لری قاجارلار دؤولتینه و اونون اساس سوتونو اولان تورکلره موناسیبتده منفی رول اوینامیشلار. اؤزل‌لیکله، اینگیلیس‌لرله روسلارین ناصرالدین شاهین قتلیندن (1896) سونرا تاختا اوتوران مظفرالدین شاه قاجارین (1896-1907) حاکیمیتی دؤنمینده قاجارلار اوزرینده اوینادیغی قورخونج سیاست اونودولمامالی‌دیر. اصلینده 1896-جی ایلده "یئنی‌لیکچی" میرزه رضا کرمانی طرفیندن ناصرالدین شاهین قتله یئتیریلمه‌سی یانلیز اینگیلیس‌لرله روس‌لاری دئییل، عئینی زاماندا اؤلکه‌ده کی بوتون داخیلی و خاریجی قووّهلرین حرکته کئچمه‌سینه سبب اولدو. هر حالدا بوتون یئرلی و خاریجی قووّهلر اوچون 50 ایله یاخین حاکیمیت سورموش ناصرالدین شاهلا موقاییسه‌ده مظفرالدین شاهلا دیل تاپماق داها آسان اولمالی ایدی.
مظفرالدین شاه دؤورونده قاجارلار دؤولتینده ایداره ائتمه مسله‌سینه گلینجه، اوّل‌لر اولدوغو کیمی دئمک اولار کی، فدرالیزم و موختاریت پرینسیپ‌لرینه عمل اولونوردو. بئله‌کی، اؤلکه‌ده ایداره ائتمه 4 بؤیوک ایالت (آذربایجان، خوراسان، کرمان، فارس) و بیر سیرا موستقیل قوروم‌لار، یئرلی حؤکومت‌لر (استاراباد، گیلان، مازانداران، تهران، زنجان، همدان، قزوین، ایصفاهان، لورستان، خوزیستان و ب.) شکلینده حیاتا کئچیریلیردی. همین ایالت و یئرلی حؤکومت‌لر تهراندان گؤندریلن حاکیم تعیین اولونسا دا، اؤلکه ده واحید ایداره ائتمه اوصولو ایله باغلی قانون اولمادیغی اوچون، هر بیری اؤز قابیلیت‌لرینه، میلّی عادت-عنعنه‌لره اویغون اولاراق ایداره اولونوردو. دئمک اولار کی، ایالت‌لر و یئرلی حؤکومت‌لر موستقیل اولوب، یالنیز عوموم میلّی اهمیتلی مسله‌لرده تهران حؤکومتینه باغلی ایدیلر.
تاریخچی عالیم عئینالله مدتلی دوغرو یازیر کی، همین دؤورده قاجارلار دؤولتینین ایداره اولونماسیندا ایسه عنعنه‌وی اولاراق اساس رولو آذربایجان تورکلری اویناییردیلار: "ایرانین ایداره ائدیلمه‌سینده آذربایجانلیلارین عنعنه‌وی اوستون رول اویناماسی، حاکیمیتده اولان سولاله‌لرین، اساساً، آذربایجان تورک‌لریندن اولماسی، ایران اوردوسوندا، خوصوصاً ظابیط‌لر آراسیندا اونلارین آپاریجی مؤوقع‌لرده اولماسی، آذربایجانلی و ایلک نؤوبه‌ده، آذربایجاندان اولان قاجار ضیالی‌لاری‌نین اؤلکه‌نین مدنی حیاتیندا موهوم رول اوینایاراق آذربایجاندا و بوتون ایراندا اهمیتلی طبقه تشکیل ائتمه‌لری 19. عصرین سونو- 20.عصرین اوّللرینده اؤلکه ده میلّی موناسیبت‌لرین وضعیتینه موعین درجه ده تاثیر گؤستریردی".
بیزجه، قاجارلار دؤولتینده خئیلی درجه ده فدراتیو بیر ایداره اوصولو اولدوغو حالدا، اؤلکه‌نین آنارشی‌یه سوروکلنمه‌سی هئچ ده تصادوفی اولمامیشدیر. خوصوصیله ده، مظفرالدین شاه دؤورونده قاجارلارین آنارشی‌یه دوغرو سوروکلنمه‌سینده باشلیجا رولو اینگیلیس‌لر، موعین قدر ده روسلار اوینادیلار. اینگیلیس‌لرله روسلار قاجارلاری اؤزلریندن آسیلی وضعیته سالماق، داها سونرا دا سوقوطونا سبب اولماق اوچون هر جور واسیطه‌یه ال آتیردیلار. ایلک نؤوبه‌ده، ایقتیصادی ساحه‌ده قاجارلار دؤولتی روسیه ایله اینگیلیسین تامامیله "بورج باتاقلی‌لیغی" آسیلی‌لیغینا دوشورولدو. بو بورجالمالاری اؤلکه‌نین موستقیل‌لیگینی قورخو آلتینا آلان، منلیگینی اکسیلدن، ناموسونو پوزان حال کیمی دَیرلندیرن آذربایجان جومهوریتی‌نین قوروجوسو، ایلک جومهورباشقانی، تانینمیش موتفکّیریمیز محمدامین رسولزاده یازیردی: "دؤولتی بو آغیر، منلیک قیران اورتام‌لاردا آلینان بورجا توتدوروب آغیر مالیه دورومونا سالان مظفرالدین شاه پارا بولماق سیاستی باخیمیندان اورتامی آغیرلاشدیران بیر چوخ اوستونلوک‌لر ده وئرمیش، بو یؤنده آتاسی ناصرالدین شاهی دا کئچمیشدیر" . بوتون بونلار یئتمزمیش کیمی، اوسته‌لیک قاجارلار حربی گوجونو ده بیر واختلار قوزئی آذربایجان اوغروندا ساواشدا اودوزدوغو روسلارین ایختیارینا بوراخمیشدیر. سؤزون آچیغی، قاجارلار حؤکمدارلاری‌نین اینگیلیس‌لردن سونرا رئال دوشمن‌لری اولان روسلار قارشیسیندا بو قدر عاجیز دوروما دوشمه‌لری چوخ آغریلی بیر حال ایدی. رسولزاده یازیردی: " اؤزولو ناصرالدین شاه چاغیندا قویولموش روس سوبای‌لاری باشچی‌لیغیندا یارادیلمیش ایران قازاق آلایینا دا مظفرالدین شاهین آغالیغی دؤنمینده اؤزل اوستونلوک‌لر وئریلمیشدی" .
بئله‌لیکله، قاجارلار دؤولتینده یئنیلشمهنین قاچیلماز اولماسی گونده‌مه گلمیشدی. ساده‌جه، بو یئنیلشمهنین هانسی شکیلده باش وئرمهسی، داها اؤنملیسی هانسی قووّهنین گئرچکلشدیرمه‌سی مسله‌سی وار ایدی. بیر چوخلاریندان فرقلی اولاراق حساب ائدیریک کی، او زامان قاجارلار دؤولتینده ایصلاحاتچی‌لیق ایستگی ایله مئیدانا چیخان‌لار آراسیندا تورک یئنی‌لیکچی‌لرین اولماسی طبیعی ایدی. تورک یئنی‌لیکچی‌لری‌نین بورادا اساس مقصدی هئچ ده قاجارلارین ضعیف‌له‌دیلمه‌سی یا دا دئوریلمه‌سی دئییل، تام عکسینه شیعه‌لیک، ایرانچیلیق قیلیغینا گیرمیش شووینیست فارسلاری حاکیمیتدن اوزاقلاشدیرماق، بو دؤولتین ایلک باشلاردا اولدوغو کیمی عدالتلی شکیلده ایداره اولونماسینا نایل اولماق ایدی. آنجاق اینگیلیس‌لر آذربایجان تورکلرین قارشی آریانچیلیق، ایرانچیلیق ایدئولوژیسی آدی آلتیندا فارس عامیلیندن مهارتله ایستیفاده ائتدیلر. باشقا سؤزله، حاکیمیتی، اوردونو تورکلرین الیندن آلماق اوچون، آریانچی‌لیغی، ایرانچیلیغی اورتایا آتیب تورک-فارس موناسیبت‌لرینی کسکین‌لشدیردیلر.
قاجارلار دؤولتینین یئنی‌لشمه‌‌سی تورک حاکیمیتی‌نین داواملی‌لیغی اوچون واجیب عامیل ایدی. چونکی قاجارلار اؤزونده گوج تاپیب یئنی‌لشمه‌یه‌جگی تقدیرده، اونلارین دئوریله‌رک یئرینده آریانچی فارسلارین حاکیمیتین قورولماسی پلانی چوخدان حاضیرلانمیشدی. بو آنلامدا 1906-1909-جو ایللرده قاجارلاردا باش وئرن اینقیلابین ایکی خطدن بیری اوزرینده اینکیشافی قاچیلماز ایدی. بیرینجی خطه گؤره، قاجارلار اؤلکه‌ده باش وئرن یئنیلشمه حرکاتینی لئهینه چئویره‌رک یئنیدن آذربایجان تورک مرکزلی سیاست یوروتمه‌لی، عئینی زاماندا دینی مذهبچی‌لیکدن اوزاق دونیوی حاکیمیته سؤیکنمه‌لی بونونلا دا آغالیق‌لارینا داوام ائتمه‌لی ایدی. ایکینجی خطه گؤره، اؤلکه ده باش وئرن یئنیلشمه حرکاتی قاجارلارین علئیهینه چئوریلمه‌لی، اونون یئرینه "لیبرال-دموکرات" قیلیقلی ایرانچی‌لار-آریانچی‌لار حاکیمیته گتیریلمه‌لی ایدی.
بیزجه، ایلک دؤورلرده نیسبتاً بیرینجی خطین طرفدارلاری اوغور قازانماغا باشلامیشدیلار. بئله کی، مظفرالدین شاه قاجار تورک دوشمنلرینین گؤزلمه‌دیگی حالدا، هئچ بیر دیره‌نیش گؤسترمه‌دن قاجارلار مجلیسی‌نین آچیلماسی (1906، اوکتوبر)، داها سونرا آنایاسالی دؤولتین اعلان اولونماسی (1906، 30 دسامبر) باره‌ده فرمان‌لار وئرمیشدیر. بو ایسه، اؤزل‌لیکله قاجارلارین دا قانینی داشیدیغی حاکیم تورک اولوسو طرفیندن بؤیوک سئوینجله قارشیلانمیشدیر. باشقا سؤزله، مظفرالدین شاه بو آددیمی ایله اساساً یئنی‌لیکچی‌لیک طرفداری اولان تورکلرین سئوگیسینی قازانمیشدیر کی، تورک اولوسویلا قاجارلار آراسیندا قوپموش باغلار یئنیدن بیرلشمگه اوز قویموشدور. بونونلا دا، آریانچی ایرانچی‌لارلا اونلارین هاوادارلاری‌نین سایه‌سینده اوزون مودّت "درین بیر اویقو ایچینده حرکت‌سیز دوُران" قاجارلار دؤولتینده یئنی‌لیکچی روحلو بیر اویانیش باش وئرمیشدیر.
مظفرالدین شاه قاجارین اؤلکه‌ده مشروطیت اعلان ائتمه‌سینی بؤیوک سئوینجله قارشیلایان تورکچولوگون، تورانچی‌لیغین ایدئولوقو علی بیگ حسین‌زاده "حیات" قزئتینده نشر اولونان "حوریت و وطنی-فردوسی" (1906، سپتامبر) مقاله‌سینده شاهین بو آددیمینی امیر تئیمورون بوتون حربی غلبه‌لرینه برابر توتموشدو: " تورک نسلیندن اولان یئنی بیر حؤکمدارین، تئیمورون بوتون ظفرلرینه بدل بؤیوک بیر موظفریته نایل اولویور! یاشا مظفرالدین، یاشا!" . او، داها سونرا "فویوضات" درگیسینده مظفرالدین شاهین اؤلومو موناسیبتی ایله قلمه آلدیغی"مظفرالدین" آدلی مقاله‌سینده اونون هله تبریزده ولیهد اولارکن ایصلاحات لارا مئییللی اولماسیندان، داها سونرا شاه اولدوغو دؤورده بو ایصلاحات‌لاری داوام ائتدیرمه‌سیندن بحث ائتمیشدیر: " علم و معاریفین قدرینی بیلن مظفرالدین شاه آذربایجانداکی جانیشین‌لیگی زامانی بیر چوخ ایجرااتی-نافعه‌دن خالی قالمادی. غربین افکاری-ترقّی و مدنیتینی ایراندا نشر اوچون تبریزده " ناصری " نامیله بیر جریده چیخماغا باشلادی. اوروپا اوصولوندا مُتفنن ظابیط‌لر یئتیشدیرمک اوچون یئنه عئینی شهرده "موظفریه" نامیله بیر مکتبی-عالی بینا اولونوب، بونون اوچون اوروپادان واگنر خان کیمی خوصوصی موعلیم‌لر دعوت ائدیلدی. بو سایه‌ده اوموری-عسکریه ده بیر خئیلی ایصلاحات و تنظیمات ووجودا گلدی. مرحوم هر یئرده آذربایجان اهالیسی‌نین ایمدادینا یئتیشمگه غئیرت ائدییوردو".
ع.حسین‌زاده یازیردی کی، اؤلکه‌نین شاهی سئچیلدیکدن سونرا دا مظفرالدین شاه ایصلاحات‌لارینا داوام ائتمیش، دؤولتین ایداره اوصولونون یئنی‌لنمه‌سی اوچون فرمان‌لار وئرمیشدیر. ایلک دؤورلرده بو فرمان‌لاری جیدی اوغور قازانماسا دا، چوخ کئچمه‌دن اؤلکه ده کؤک سالمیش ایستیبداد بوروکراسینین یئنی‌لمه‌سینده موهوم رول اوینامیشدی. او، یازیردی: "ترقّی و ایصلاحاته ضیدی و ایستیبداد و فساد طرفداری اولان منفور بوروکراسینین آخیر نفسی یاقلاشیب، یاواش-یاواش تجددود و اینقیلاب عماره‌لری ظوهورا باشلادی " .
ع.حسین‌زاده یه گؤره، مظفرالدین شاهین اؤلکه‌ده مشروطه‌نی اعلان ائتمه‌سینده ده بیر طرفدن اوروپانین، روسیهنین، ژاپونون اینکیشافی فوْنوندا ایسلام عالمی‌نین، ایسلام مدنیتینین گئری‌لیگی، دیگر طرفدن قاجارلاردا موطلقیتین عوثمانلیدا اولدوغو کیمی، دریندن کؤک آتماماسی، خوصوصیله ده بورانین عولما و آلوئرچی صینفی‌نین حؤکومته قارشی اعتیبارلا ایستیقلال‌لارینی موحافیظه ائده بیلمه‌لری، ایالت و یئرلی حؤکومت‌لرین خئیلی درجه‌ده موستقیل اولمالاری موهوم رول اوینامیشدیر. او، یازیردی: "مظفرالدین شاه حضرت‌لری هم اؤزونو، هم خاندانینی، هم ده میلّتینی ایستیبدادین، معیت و بوروکراسی ایستیبدادینین الیندن خیلاص ائدیب حؤکمدار ایله میلّت آراسینداکی حایلی قیسماً رفع ائده بیلدی". اونون فیکرینجه، ایتیحادا-ایسلاما بؤیوک بیر جیغیر حاضیرلایان‌لاردان اولان مظفرالدین شاه مشروطه اعلان ائتمکله ده یالنیز قاجارلار تاریخینه دئییل، اؤلکه‌نین بوتون تاریخی اوچون بیر ایلکه قول قویموش اولدو.
م.ا.رسولزاده ده 1912-جی ایلده تورکیه‌ده قلمه آلدیغی "ایران اینقیلابی‌نین تاریخی" مقاله‌سینده یازیردی کی، اؤلومونه آز قالمیش مشروطه‌چی‌لیگی (آنایاساچی‌لیغی) بیلدیرمیش مظفرالدین شاه اولوسون ایچدن سئوگیسینی قازانمیشدی. رسولزاده یازیردی: "شاه آنایاساچی‌لیغی بیلدیردیکدن سونرا دئمک اولار اوروپا آغالاری کیمی چوخ آز دئییله‌جک دوزیده، بیر قاچ قوللوقچولاری ایله سایا بیر بیچیمده تهران کوچه‌لرینی دولاشیر، بازارلارا چیخیر، یاشایان‌لارین آلقیش‌لارینی قازانیر، خئییر-دوعا گؤرور، بوندان اولدوقجا دویغولانیردی. اوخومامیش‌لار مظفرالدین شاهی تاریخین یئتیشدیردیگی تکلردن سایاراق اینجه قلبلی اولدوغونو دوشونوردو. یاشایان‌لار ایچینده اونا اورکدن گوونن‌لر، باغلانان‌لار اولموش، اولوسال جوشقونون بوندان یوکسگی دوشونولموردو. پارلمانین اؤنونده توپلانان یاشایان‌لاردان " یاشاسین آسیا ایمپراتورو " دئیه باغیران‌لار اولموشدو".
حساب ائدیریک کی، دونیا تاریخی، او جومله‌دن تورک (آذربایجان) تاریخی مظفرالدین شاهلا باغلی منفی جهت‌لرله یاناشی، موثبت تاریخی مقام‌لاری دا اونوتمامالی‌دیر. هر حالدا اونون تورک مشروطه‌چی‌لرین ده تاثیری ایله روحانیلرین باسقیسیندان اوزاقلاشیب تورک اولوسویلا یاخینلاشدیقجا یئنی‌لیکچی جهت‌لری اورتایا چیخمیشدی. تبریزدن تهرانا گلرکن تورک شاهزاده‌لرینی اؤزو ایله برابر مرکزه گتیرن، اوسته‌لیک تورک شاهزاده‌لریندن عین‌الدوله‌نی اؤزونون وزیری تعیین ائتمیش مظفرالدین شاهین بوتون بونلارلا یاناشی تورک مشروطه‌چی‌لری دستکله‌مه‌سی، 1906-جی ایلده آذربایجان ایالتی انجومنی‌نین، یا دا آذربایجان میلّی جمعیتی‌نین یارانماسینا دا راضی‌لیق وئرمهسی تصادوفی اولا بیلمزدی. آ.قاسملی یازیر: " بو انجومن سایه‌سینده یگیرمی نفر آذربایجان تورکو انجومنه عوضوو سئچیلمیش، گونئی آذربایجاندا میلّی تفکّور صورتله اینکیشاف ائتمگه باشلامیش، مذهب چاتیشمالارینا سون وئریلمیش، تورکجه تدریس یاپان مکتبلر یارانمیش، تورکجه مطبوعات اینکیشاف ائتمیش، یئنی سیاسی تشکیلات‌لار یارانماغا باشلامیش، عومومیتله "انجومنی میلّی تبریز " گونئی آذربایجانین ایداره ائدیلمه‌سینده اؤنملی یئر قازانمیشدی. "انجومنی میلّی تبریز "-ین سیاسی بئینینی "مرکزی-غئیبی" آدلی تشکیلات تشکیل ائدیردی کی، بو گیزلی تشکیلات تدقیقاتچی‌لارین فیکرینجه، نریمان نریمانوفون دستکله‌دیگی گونئی آذربایجان تورکلری طرفیندن باکیدا یارادیلان سوسیال دموکرات پارتیاسی‌نین کود آدی اولان " ایجتیماعیون عامیون " پارتیاسی ایدی " . م.ا.رسولزاده ده واختیله "ایران تورکلری" اثرینده یازیردی کی، 1-جی روسیه اینقیلابی دؤورونده (1905-1906) اونون تاثیری آلتیندا قافقازداکی ایرانی‌لار (چوخو تورکلر اولماقلا) باکیدا سوسیال دموکرات پارتیاسی آدلی جمعیت یارادیبلار. بو تشکیلاتین قاجارلار دؤولتینده و قافقازدا اؤزک‌لری‌نین اولدوغونو یازان رسول‌زاده‌یه گؤره، مشروطه‌نین اعلان اولونماسیندا اونلارین موهوم رولو اولموشدور. بو تشکیلاتین لیدرلری آراسیندا علی موسیؤ تبریزی، حئیدرعمواوغلو و باشقالاری وار ایدی.
مظفرالدین شاه قاجاردان سونرا قاجارلار دؤولتینین باشینا کئچن اوغلو محمد علی شاه قاجارین (1907-1909) تورک اولوسو ایله قاجارلار آراسیندا یئنیدن یارانان بیرلیک باغینی گوجلندیرمک یولونو توتماق عوضینه، عکس آددیملار آتماسی دیقت‌چکیجی‌دیر. تورک اولوسو، او جومله‌دن تورک آیدین‌لاری محمدعلی شاه قاجارین دا آتاسی‌نین یولونو داوام ائتدیره‌جگینی گؤزله‌ییردیلر. مثلا، علی بیگ حسین‌زاده 1907-جی ایلده " فویوضات "دا یازدیغی بیر مقاله‌سینده اینانیردی کی، مظفرالدین شاهین "موقدس وصیت‌لری اورتادا دورورکن محمدعلی شاه منفور ایستیبدادلارین نصیحت‌لرینه قولاق وئرن دئییلدی" . حسین‌زاده‌یه گؤره، قاجارلارین آنایاسالی دؤولت اولماسی اوروپا دؤلت‌لرینه، او جومله‌دن آلمان، اینگیس و روسیه‌یه صرف ائتمیر. اونا گؤره ده، قاجارلار دؤولتینین شاهی موطلقیت یولو توتمامالی، مشروطیت فیکریندن اصلا واز کئچمه‌ملی‌دیر.
1907-جی ایلین ژانویه‌سینده آذربایجان ایالت انجومنی 7 مادّه‌دن عیبارت طلب‌لرینی (آنایاسایا اویغون بیر ایداره ائتمه سیستمی‌نین قورولماسی، اؤلکه اراضیسینده ایالت و ویلایت انجومن‌لری‌نین تشکیل اولونماسی و س.) سارایا گؤندردی و همین طلب‌لر یئرینه یئتیریلمه‌یه‌جگی تقدیرده آذربایجانین قاجارلار دؤولتیندن آیریلا بیله‌جگینی اعلان ائتدی. محمدعلی شاه دا تاختا اوتوردوقدان سونرا، یعنی 12 فوریه 1907-جی ایلده اوّلجه صدراعظم واسیطه‌سی ایله مجلیسه تذکره گؤندره‌رک مشروطیت رژیمینه باغلی‌لیغینی بیلدیردی. بوندان سونرا بیرینجی مجلیس 122 مادّه‌دن عیبارت اولان قانون قبول ائتدی کی، پروف. نصیب نصیبلی‌یه گؤره، بوراداکی بعضی قانون‌لار، او جومله‌دن ایالت و ویلایت انجومن‌لری‌نین یارادیلماسی دا اساساً قاجارلار دؤولتینین ایداره ائتمه قورولوشونا گؤره موعین‌لشدیریلمیشدی. او، یازیردی: "ایالت و ویلایت انجومن‌لری دؤنمین ایران دؤولتینین "ممالک محروسه قاجار" پرینیسیپیندن قایناق‌لانیردی (لاکین بو پرینسیپ آنایاسادا یئر آلمیردی). انجومن، ایرانداکی خالقلارین اؤنملی و تک دموکراتیک و میلّی اوغورلاریندان بیری ساییلمالی‌دیر. چوخ میلّتلی ایراندا میلّتلرآراسی پروبلم‌لرین یومشالدیلماسی، حتّی سونرالار حلّ ائدیلمه‌سینده حساس رول اویناما پوتانسیلینه صاحیب ایدی" .
مشروطه دؤورونده تبریز، اورمیه و تهراندا یایینلانان قزئت‌لر اساساً تورک و فارس دیل‌لرینده اولسا دا، اساس آغیرلیق فارس دیلی ایدی. تورک و فارس دیل‌لرینده یایینلانان قزئت‌لرده بیر قایدا اولاراق عوموم اؤلکه پروبلم‌لرینه موراجیعت ائدیلمیش، تورکلوک مسله‌سی دئمک اولار کی، مطبوعات صحیفه‌لرینده یئر آلمامیشدیر. بو باخیمدان ن.نصیبلی‌یه گؤره، مشروطه دؤوروندن ان کارلی چیخان فارس‌لار اولموشدور. هر شئیدن اؤنجه فارسلارین اون ایل‌لرجه آلیشامادیقلاری قاجار حاکیمیتی ضعیفله‌میش، اؤلکه ایداره ائتمه‌سینده بؤیوک آغیرلیغی اولان فارس بوروکراسینین رولو داها دا آرتمیشدی.
قاجارلار دؤولتینین ایلک مجلیسینده تورک میلّت وکیل‌لری فارس‌لارا نیسبتده سای باخیمیندان آز اولسالار دا (ایلک مجلیسده میلّت وکلیل‌لری‌نین یاریسی هئچ بیر منطیقه اویغون اولمادان تهراندان، یاریسی دا دیگر بؤلگه‌لردن سئچیلمیشدی)، آنجاق ان فعّال و یئنی‌لیکچی طرف ایدیلر. ایلک مجلیسده پارتیالارین فراکسیون‌لاری اولماسا دا، آنجاق ایکی آخین: 1) یئنی‌لیکچی‌لر، و 2) موحافیظه‌کارلار وار ایدی کی، یئنی‌لیکچی‌لر آخینی‌نین باشیندا تورک سویلو س.ح.تقی‌زاده ایله حاجی میرزه ابراهیم آغا دایانیردی. ایلک قاجارلار مجلیسی قووولاندان سونرا تقی‌زاده اوروپایا قاچماغا مووفّق اولسا دا، حاجی میرزه ابراهیم آغا اعدام اولونموشدو.
بوتون حال‌لاردا، ایلک پارلمان دؤنمینده تهراندا 70-آ یاخین سیاسی جمعیت‌لر وار ایدی کی، اونلارین آراسیندا " آذربایجان جمعیتی " (آذربایجان انجومنی)، یا دا " تبریز جمعیتی " اؤن یئری توتوردو. رسولزاده یازیردی کی، " آذربایجان جمعیتی " بوتون جمعیت‌لرین باش یئری، یؤنلدیجیسی ایدی؛ آذربایجان-تبریز جمعیتی‌نین عوضولری‌نین چوخو ایسه تورکلر ایدی، یؤنتیم قورولو دا تورکلرین الینده ایدی. ع.مددلی یازیر کی، آذربایجان-تبریز جمعیتی‌نین اصیل وظیفه‌سی مجلیس اوچون نامیزدلر ایره‌لی سورمک و اونلاری سئچمکدن عیبارت اولسا دا، تئزلیکله اؤز سعی‌لری نتیجه‌سینده اصلینده بؤلگه‌سل پارلمانا چئوریلمیشدی. عئینالله مدتلی یازیر: " همین ایلین اوکتوبروندا تبریز شوراسی‌نین " جریده ملی " (میلّی قزئت) قزئتی فارس دیلینده نشره باشلادی. قزئتین بیر سیرا مقالهلرینده انجومنی-تبریز میلّی مجلیس آدلاندیریلمیشدی و بو تهراندا مجلیس عوضولری‌نین اعتیراضینا سبب اولموشدو. بونا گؤره، مجلسیده کی آذربایجانلی وکیل‌لر مسله‌یه آیدینلیق گتیردیلر و انجومنی-تبریزین میلّی مجلیس یوخ، ایالت شوراسی اولدوغونو وورغولادیلار. لاکین تبریز شوراسی بؤلگه‌سل مسله‌لرله مشغول اولماقلا کیفایت‌لنمیر، آنایاسانین آردیجیل مودافیعه‌چیسی کیمی ضروری حال‌لاردا تهرانا - مجلیسه ده اهمیتلی تاثیر گؤستریردی".
قاجارلار دؤولتینده آنایاسانین قبولوندان (1907-جی ایلین مئی-ژوئن آیلاری) آز سونرا تهران حؤکومتی‌نین روسیه و اینگیلیس‌‌دن یئنی بیر بورج آلماق ایستگینه قارشی چیخان مجلیسین بونونلا یاناشی، قاجارلارین خاریجی دؤلت‌لرین سیاسی-ایقتیصادی آسلی‌لیغیندان قورتولماسی اوچون قبول ائتدیگی 5 مادّه‌لیک قرارا (میلّی بانکین قورولماسی، روسیه و اینگیلیس‌‌دن هر جور بورج طلبی‌نین یاساقلانماسی، شاها موعین میقداردا معاشین باغلانماسی و س.) قارشیلیق محمدعلی شاه دا، صدراعظم میرزه نصرالله خانی (مشیرالدوله) وظیفه‌سیندن اوزاقلاشدیراراق آنتی-مشروطه‌چی میرزه علی‌عسگر خانی (اتابک اعظم) اونون یئرینه گتیردی. اوسته‌لیک، محمدعلی شاهین مشروطیتی لغو ائدیب موطلقیته قاییتماق یولوندا روسیه و اینگیلیسنین دستگینی آلماق اوچون (اصلینده بو پلانی تورک دوشمنی اولان همین دؤلت‌لرین اؤزلری حاضیرلامیشدیلار) 31 آقوست 1907-جی ایلده قاجارلار دؤولتینی روسیه و اینگیلیس آراسیندا نوفوز دایره‌سینه بؤلونمه‌سینه راضی‌لیق وئرمهسی یالنیز صدراعظم میرزه علی عسگر خانین اؤلومونه گتیرب چیخارمادی، عئینی زاماندا اؤلکه‌ده داخیلی آنارشی پیک حدده چاتدی.
آذربایجان تورک موتفکّیری، دؤولت خادیمی میرزه ابراهیموفا گؤره، بو دؤورده موترقّی قووّهلر موحافیظه‌کار قووّه‌‌لرله فعال شکیلده موباریزه آپاریردیلار، آنجاق سون نتیجه‌ده سونونجولار اوستون گلدیلر: "عومومیتله، او ایل‌لر ایراندا و گونئی آذربایجاندا ایجتیماعی-سیاسی حیاتین سون درجه غئیری-ثابیت، دییشکن، گؤزله‌نیلمز حادیثه‌لرله زنگین اولدوغو دؤور ایدی. بو دؤورده یالنیز موترقّی اینقیلابی قووّهلر دئییل، عکس جبهه‌نی تشکیل ائدن مورتجع ظولمکار، موحافیظه‌کار، قارا قووّه‌‌لر‌ده فعال صورتده اللشیردی، برک ال-آیاقدا ایدی. اونلار، موترقّی قووّهلرین مظفرالدین شاهدان قوپاردیقلاری مشروطه حؤکومونون عملی اولاراق حیاتا کئچیریلمه‌سینه یول وئرمه‌دیلر و 1907-جی ایلده، یعنی روسیه‌ده استولیپین ایرتیجاعسی‌نین حؤکم سوردوگو، هر جور قان‌سوران‌لارین مئیدان سولادیغی دؤورده کوت‌بئیین، ساتقین محمدعلی شاهی حاکیمیت باشینا گتیردیلر. او ایسه هم تزاریزمین، هم ده اینگیلیسلرین کؤمگی و تحریکی ایله مجلیسی توپا توتدو، مشروطه طرفدارلارینا هوجوم ائتدی".
همین دؤورده محمدعلی شاهدان آنتی-مشروطه‌چی‌لیک، آنتی-حوریتچی‌لیک دوشمنچی‌لیگی گؤزله‌مه‌ین یئنی‌لیکچی-موترقّی آذربایجان تورکلری تبریزی مشروطه‌نی قوروما حرکاتی‌نین مرکزینه چئویرمکله یالنیز اؤزلرینی دئییل، قاجارلاری دا بو قورخونج اویوندان خیلاص ائتمگه چالیشیردیلار. بو آنلامدا قاجارلار دؤولتینین اساس میلّتی اولان تورک اولوسونون اؤز سویوندان اولان قاجارلار سولاله‌سی‌نین شاهینین دوغرو اولمایان سیاستینه قارشی چیخماسی خیانت دئییل، تام عکسینه اویونا گتیریلمیش تورک حؤکمداری محمدعلی شاهی دوغرو یولا چکمک و تورک حاکیمیتی‌نین نوفوذونو برپا ائتمک ایدی. آنجاق خاریجی قووّهلرین، خوصوصیله ده روسیه دیپلوماسی‌سی‌نین تاثیری آلتینا دوشموش محمدعلی شاه تورک خالقینا آرخالانماق یا دا موترقّی تورک مشروطهچیلرینین حاق سسینی دینله‌مک عوضینه، تهرانداکی مجلیسی داغیداراق موطلقیته قاییتماق یولوندان واز کئچمه‌دی. " شاه و اونون اطرافیندا توپلانمیش مورتجع قووّهلر طرفیندن هله 1908-جی ایلین آوریل-مئی آیلاریندان حاضیرلانماقدا اولان حؤکومت چئوریلیشی همین ایل ژوئن آیی‌نین 23-ده حیاتا کئچیریلدی. عکس اینقیلاب بوتون ایراندا (قاجارلاردا-ف.ع.) هوجوما کئچدی. لاکین تبریزده اینقیلابی حرکات داها جیدی شکیل آلدی، بورادا آذربایجان ایالت انجومنی، تبریز سوسیال-دموکرات تشکیلاتی و محلّی انجومن‌لر یئنی اینقیلابی موباریزه‌یه، قطعی دؤیوش‌لره حاضیرلاشماغا باشلادیلار. اینقیلابی موباریزه‌نین مرکزی تهراندان تبریزه کئچدی".
بیزجه، " اینقیلابی موباریزه‌نین مرکزی‌نین تهراندان تبریزه " کئچمه‌سینده گئری‌لیکچی، یعنی آریانچی فارس مشروطه‌چی‌لرین یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطه‌چی‌لرین یانیندا یئر آلمامالاری دا موهوم رول اوینادی. آریانچی فارس مشروطه‌چی‌لر اینگیلیسلرین مصلحتی ایله، سیاسی مانور ائدهرک محمدعلی شاهین یانیندا مووقّتی ده اولسا، یئر آلماغی داها موناسیب بیلدیلر. چونکی مشروطه‌نین یئنی‌لیکچی آخینی اولان تورکلرین سایجا آزلیقدا اولماسینا باخمایاراق اؤنه چیخماغا باشلاماسی، اؤزل‌لیکله قاجارلارین پایتاختی تهراندا مؤوجود اولان پارلماندا تاثیرینی آرتیرماسی آریانچی فارس‌لارلا، اونلارین اساس هاواداری اینگیلیسی قطعیاً قانع ائتمیردی. هر حالدا بو دؤورده اعلان اولونموش مشروطه‌نین یئنی‌لیکچی قووّهسی کیمی تورکلر تهراندا توپلانمیش ایلک مجلیسین قرارلارینا حؤکومتین عمل ائتمه‌یه‌جگی تقدیرده یئنی حؤکومت سئچه‌جک‌لرینی بیان ائتمه‌سی تصادوفی دئییلدی. همین پروسه‌لرین جانلی شاهیدی اولان م.ا.رسولزاده بونونلا باغلی چوخ دوغرو یازیردی کی: " " ایران باهادیرلاری تورکلردیر " - دئمک ایران اینقیلابی‌نین (قاجارلار مشروطه حرکاتی‌نین - ف.ع.) اساسی ایله، اساسی-علمیه‌سی ایله ایثبات ائدیلمیش بیر حقیقت‌دیر کی، بو باره ده هئچ دانیشیق بئله اولماز".
ایلک مجلیسی مودافیعه ائدهرک دؤولتین فداراسیون یاپیسینی گئرچکلشدیرمگه چالشان یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطه‌چی‌لری آذربایجانین قاجارلار دؤولتینده کی موهوم نوفوذونو دا برپا ائتمک ایسته‌ییردیلر. بو مسله ایله باغلی میرزه ابراهیموف یازیردی: " ستارخان حرکاتی اینقیلابی-دموکراتیک قانون‌لار اساسیندا ایداره اولونان فدراسیون ایران یاراتماق، آذربایجانا موختاریت الده ائتمک مسله‌سینی عمللی اولاراق اورتالیغا چکمیش و حتّی قیسا بیر مودتده بو مسله‌نی حلّ ائتمیشدی ده. ستارخان دؤورونده تشکیل اولونموش ایالت انجومن‌لری موعین حوقوق‌لارا مالیک اولان موختار دؤولت اوصولوندان باشقا بیر شئی دئییلدی. ایالت انجومنی‌نین قراری ایله او زامان آذربایجاندا دوغما دیلده مطبوعات و کیتاب‌لار نشر ائدیلمیش، مکتبلرده آنا دیلینده تعلیم حیاتا کئچیریلمیشدی. لاکین اینقیلاب اؤز ایشینی آخیرا قدر آپارا بیلمه‌میشدی. بیر یاندان اینگیلیس ایمپریالیزمی، او بیری یاندان تزاریزم آزادلیق حرکاتی‌نین گئنیشلنمه‌سینه یول وئرمه‌میش، اونلاردان هر بیریسی اؤز مقصدلری اوچون ایستیفاده ائتمگه چالیشمیش و مورتجع قووّه‌‌لری ایش باشینا گتیرمیشدیلر".
تورک یئنی‌لیکچی‌لری‌نین اؤنه چیخماسیندان راحات‌سیز اولان، بونا گؤره ده مشروطه‌یه دستک اولماق عوضینه، اوّلجه محمدعلی قاجارین یانیندا یئر آلمالارینی روس و اینگیلیس حؤکومت‌لری شاها قارشی "فنا" وضعیتده بولونماق ایسته‌مه‌مه‌لری کیمی ایضاح ائتمیشلردی. اصلینده تورک دوشمنی روس و اینگیلیس حؤکومت‌لری یاخشی بیلیردیلر کی، تهراندا یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطهچیلرینین گوجلنمه‌سی اصیل پلانلارینی حیاتا کئچیرمگه انگل اولاجاقدیر. خوصوصیله ده، ایلک مجلیسین قاپادیلماسینا انگل اولمایان اینگیلیس حؤکومتی نؤوبتی حمله‌ده، ایرانچی قیلیقلی آریانچی فارسلارین، عئینی زاماندا ایرانچیلیق تورونا دوشموش تورکلرین پارلماندا اولماسینی پلان‌لاییردی. اصلینده تهرانداکی مجلیسین و حؤکومتین ایرانچیلیق اوزریندن فارس‌لاشدیریلماسی پلانی‌نین نتیجه‌سینده تهرانین بیر قاجارلار-آذربایجان-تورک پایتاختیندان، حؤکومتله مجلیسین ده قاجارلار-آذربایجان-تورک روحوندان اوزاقلاشدیریلیب اویغون اولاراق ایران-فارس پایتاختینا و ایران-فارس حؤکومتینه-پارلمانینا چئوریلمه‌سی‌نین تملی قویولدو. ان آجیناجاقلیسی اودور کی، محمدعلی شاه قاجارین دؤورونده سلطنتین ولیعهدی‌نین تبریزده اوتورماسی عنعنه‌سی ده پوزولدو.
یئری گلمیشکن، یالنیز 1-جی دونیا ساواشی ندنی ایله 1915-جی ایلین یازیندا تبریزه داخیل اولان عوثمانلی تورک اوردوسونون رهبرلیگی تهران حؤکومتینه بیلدیرمیشدیر کی، قاجارلار سلطنتی‌نین ولیعهدی تبریزه گلرسه، عوثمانلی تورک اوردوسو درحال شهری ترک ائده‌جکلر. دئمه‌لی، ایرانچی مرکزلی تهران حؤکومتی یالنیز 9 ایللیک بیر آرادان سونرا عوثمانلی لارین تأکیدیندن سونرا مجبوراً سلطنتین ولیعهدینی تبریزه گؤندرمگه راضی اولموشدور.
محض تهرانین قاجارلارین پایتاختی اولدوغو حالدا تورک روحوندان اوزاقلاشدیریلماسی پروسه‌نی‌نین باشلانماسییلا دا، ایستر-ایسته‌مز آذربایجان تورکلرینین گؤزو، تورکلرین ایکینجی پایتاختی تبریزه و آذربایجان ایالت انجومنینه چئوریلدی. رسولزادهنین تعبیرینجه دئسک، تهراندان سونرا تبریزی مشروطه حرکاتی‌نین اساس دایاق‌لاریندان بیری حالینا گتیرن تورکلر، بو حرکاتین یالنیز مادّیاتینی دئییل، معنویاتینی دا سونونا قدر ایداره ائتمگه چالیشمیشلار. " تبریز عادتاً ایران افکاری-احرارانه‌سی‌نین بیر ناظیمی-موطلقی اولموشدور، مشروطیتین بیر درجه ایستیقراریندان و مجلیسی-میلّینین آچیلیشیندان سونرا دا تورکلرین حیاتی-سیاسیه‌ده اهمیت‌لری آرتمیش و عددلری‌نین نیسبتیندن داها چوخ فعالیت‌لری گؤرولموشدور. گرک بیرینجی مجلیسده و گرک ایکینجی ده آذربایجان وکیل‌لری نوفوذو-نظر و همیت-وطنیه‌جه سایر آرکاداش‌لاریندان دایما یوکسک بیر مؤوقعده بولونموشلاردیر". بیزجه، ایلک مجلیسله موقاییسه‌ده ایکینجی مجلیسده تورک میلّت وکیل‌لری سایجا چوخالسالار دا، آنجاق کئیفیت باخیمیندان ("ایرانچیلیق" آنلاییشی‌نین اورتاق دؤولتچی‌لیکدن فارس دؤولتچی‌لیگینه کئچیدی باخیمیندان) آریانچی فارسچی‌لارین کؤلگه سینده قالماغا باشلادیلار.
بوتون حال‌لاردا، 1908-1909-جو ایللرده قاجارلار دؤولتی ایله یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطهچیلرینین موناسیبت‌لری‌نین کسکینلشمهسی، یعنی دؤولتین اساس ایکی تورک قووّه‌‌سی‌نین (حاکیم و موخالیف) قارشی-قارشی‌یا قویولماسی، هر ایکیسینی ده ضعیف سالدی. تورک آغالیقلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لرین قارشی-قارشی‌یا گلمه‌سینده موهوم رول اوینایان ایرتیجاعچی-گئری‌لیکچی آریانچی فارس‌لارلا اونلارین هاوادارلاری بو پروسه‌دن چوخ کارلی چیخمیش اولدولار. بئله‌لیکله، بیزجه، محمدعلی شاهین روس دیپلوماسی‌سی‌نین تاثیری آلتیندا موطلقیتچی‌لیک دوشونجه‌سیندن، آنتی-مشروطه‌چی‌لیگیندن ایستیفاده ائدن آریانچی فارسلارین ایکی طرفه (قاجارلار آغالیغینا و یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لر) سون ضربه‌نی وورماق اوچون حرکته کئچدیکلری بیر واختدا مشروطه‌نی قوروماق اوچون یئنی‌لیکچی تورکلرین آیاغا قالخماسی طبیعی ایدی.
محمدعلی شاهین مشروطیت دئییل، موطلقیت یولو توتماسی قاجارلارین طالعیینی حلّ ائدن اساس فاکتور اولدو. بئله‌کی، موعین بیر آرالیقدان سونرا یئنیدن مشروطیت، حوریت "مئیوه سینی درمیش" تورک اولوسونون حتّی، قارشیلارینداکی‌نین اؤز سویوندان اولدوقلارینی بیلدیکلری حالدا بئله، بوندان واز کئچمه‌یه‌جکلری، سونونا قدر موجادیله وئره‌جکلری بللی ایدی. شوبهه‌سیز، بونو محمدعلی شاهدان فرقلی اولاراق اونو موطلقیت یولونا سوروکله‌ین روسلارلا اینگیلیس‌لر ده یاخشی بیلیردیلر. باشقا سؤزله، قاجارلار دؤولتی حؤکمداری‌نین مشروطه‌نی لغو ائدیب موطلقیته دؤنمه‌سینه ایلک اعتیراض ائدن‌لرین یئنی‌لیکچی تورکلرین اولماسی قاچیلماز ایدی کی، بوتون بونلار گئرچکلیگه چئوریلدی.
بوتون حال‌لاردا بیزجه، مشروطه‌نین فاجیعه‌لی سونلوغوندا محمدعلی شاه، یا دا بوتؤولوکده قاجارلار دؤولتینین ایداره ائدیجی‌لری، موعین قدر ده ستارخان باشدا اولماقلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لر ده موعین قدر یانلیشلیغا یول وئریبلر. آنجاق ایلک مجلیسین فاجیعه‌لی سونلوغوندا اساس رولو محمدعلی شاهلا ستارخان یا دا قاجارلارلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لر دئییل، ایرتیجاعچی آریانچی فارس‌لارلا اونلارین هاوادارلاری (اینگیلیس، روسیه) اوینامیشلار. بو آنلامدا قاجارلارین سوقوطوندا "محمدعلی شاه می، یوخسا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لریمی گوناهکاردیر؟" دوشونجه‌سیندن بیر قدر اوزاقلاشیب، یالنیز اؤز-اؤزوموزو دوشمن کیمی قلمه وئرمکدن ال چکمه‌لی‌ییک.
بونونلا باغلی علی بیگ حسین‌زاده هله، 1908-1909-جو ایللرده یازدیغی " سیاستی-فوروست " اثرینده چوخ اینجه، حساس شکیلده آغا محمد شاه قاجارین دیلیندن یازیردی کی، اصلینده قاجارلار اؤزلری حاکیمیت باشیندا اولدوغو مودّتجه، مشروطیت و حوریت علئیه‌دارلاری دا دئییلدیلر. بو آنلامدا محمدعلی شاه دا اصلینده تامامیله مشروطیت علئیهداری اولمادیغی حالدا اویونا گتیریلمیشدیر. حسین‌زاده یازیردی: "محمدعلی شاه ان خطرناک بیر طریقی-ضلالته ساپمیشدیر. اونو او طریقه سؤوق ائدن‌لر ده امیر باهادورلار، حاجب الدوله‌لر، سیز و امثالی‌سینیز (میر هاشم، شیخ فضل الله، سیدعلی یزدی-ف.ع.). بو خاینانه حرکتینیزدن اوتانیب قیزارمییورسونوز، قورخمویورسونوز؟!"
اونا گؤره ده، 1908-1909-جو ایللرده تبریزی مشروطه‌نی قوروما حرکاتی‌نین مرکزی حالینا گتیرن یئنی‌لیکچی تورک-آذربایجان مشروطه‌چی‌لرله (ستارخان، باقرخان و ب.) آریانچی فارس‌لار آراسیندا باش وئرن موباریزه‌نی داها دریندن آنالیز ائتمه‌لی‌ییک. اؤنجه‌لیکله، بیلمه‌لی‌ییک کی، یئنی‌لیکچی تورک-آذربایجان مشروطه‌چی‌لری قاجارلارا قارشی دئییل، محمدعلی شاهی ال‌لرینده اویونجاغا چئویرن آریانچی فارس ایرتیجاعچی‌لارلا اونلارین هاوادارلارینا قارشی موباریزه آپارمیشدیر.
اگر مرکزی تبریز اولماقلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لری بیرمعنالی شکیلده قاجارلارا، قاجارلار دؤولتچی‌لیگینه قارشی قیام قالدیریب اونلارلا ساواشمیش اولسایدیلار، او زامان دئیه بیلردیک کی، اونلار خیانتکاردیرلار، چونکی بونونلا دا قاجارلارین تاریخ صحنه‌سیندن سیلینمه‌سینه جیدی زمین حاضیرلامیشلار. آنجاق هئچ بیر زامان آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین قاجارلاری دئویریب اونلارین یئرینه، باشقا بیر سولاله‌نی حاکیمیته گتیرمک کیمی نیّت‌لری اولمامیشدیر. تورک مشروطه‌چی‌لر باشدا ستارخان اولماقلا، یالنیز قاجارلارین مشروطه‌لی-آنایاسالی بیر دؤولت حالیندا قالماسی اوچون محمدعلی شاه و اونون اطرافیندا توپلانمیش ایرتیجاعچی آریانچی فارس‌لارلا، عئینی زاماندا اونلارین ایمپریالیست هاوادارلاری روس‌لارا، اینگیلیس‌لره قارشی موجادیله وئریبلر. ع.حسین‌زاده‌نین تعبیرینجه دئسک، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین موجادیله‌سی گئری‌لیکچی‌لره، ایرتیجاعچی‌لارا، اونلارین هاوادارلارینا قارشی اولوب یئنی‌لیکچی‌لیک و مدنیت اوغروندا ایدی.
بو باخیمدان تبریزده‌کی مشروطه‌چی‌لرین لیدری ستارخان دا، اونون یول‌گؤستره‌نی نجف عولمالاری دا یاخشی بیلیردیلر کی، یئرلی ایرتیجاعچی فارس‌لارلا اونلارین دستکچی‌لری اولان روسیه ایله اینگیلیس هانسی اویونو اویناییرلار. یئنی‌لیکچی تورک مشروطهچیلرینین گووندیکلری یئگانه دؤولت ایسه عوثمانلی تورکیه‌سی ایدی. باشقا سؤزله، موحافیظه‌کار آریانچی فارس‌لار روسیه و اینگیلیس‌‌دن دستک آلاراق حرکت ائتدیکلری حالدا، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین یئگانه اومید بسله‌دیگی عوثمانلی تورکلری (گنج تورکلر یا دا "ایتیحاد و ترقّی"چی‌لر) ایدی. اونا گؤره ده، تزار روسیه‌سینه مخصوص حربی بیرلشمه‌لر 1909-جو ایلین آوریلین سونلاریندا تبریزی ایشغال ائتدیکدن سونرا آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین عوثمانلی کونسول‌لوغونا سیغینماسی تصادوفی اولمامیشدیر. بونو، ستارخان تبریز حرکاتی روسلار طرفیندن باسیلدیقدان آز سونرا (1909-جو ایل 27-28 مئی) عوثمانلی کونسول‌لوغوندا اوندان بیر قزئته‌چی کیمی موصاحیبه آلان م.ا.رسولزاده یه بئله آچیقلامیشدیر. "- من وطنیمین ایستیقلالی یولوندا بیر ایل تامام چالیشدیم. اؤلوم ایچینده دیریلدیم. ایندی عزیز وطنده بیر ایشیق اوجو گؤروندوگو زامان، او دوغما آنام باشقا بیر هلاکته اوغراییر. آساییش حاضیرلاماق و راحت‌لیک برداوام ائتمک اوزره گلمیش اولان روسلار، حالا بیر حرکتی-ایستیلاجویانه‌یه باشلامیشلار کی، آرتیق وطنیمیزین ایستیقلالیندان قطعی-اومید ائدیر، اعلان اولونان عفوی-عومومیه اینانا بیلمییوروز. زیرا خاریجی‌لر هر کسی ایسترلرسه، توتارلار هر نه ایسترلرسه، ائدرلر. مملکتین حاکیم‌لری وظیفه آلماق ایستییورلار. ایشته بؤیله بیر حالده بیز نه قاییرا بیله‌ریک. آرتیق جانبازلیق مئیدانینا آتیلیب، موقاتیله باشلاماق ایشه کئچمز. چونکی بوراسی وطنی داها تئز الدن وئرمگه سبب اولا بیلر. اودور کی، بیز ده بورادا مُتحصّن اولوب، صولحه پروتستیمیزی بوتون دؤلت‌لره بیلدیریب، خاریجی‌لرین تئزلیکله ویلایتیمیزدن چیخمالارینی ایسته‌ییریک. من آرتیق ایستردیم کی، بیزیم میلّت عوثمانلی ایله یاخینلاشسین. ایندی بو حالدان بیر درجه موتشکّیرم کی، بیزی بیرلشدیرییور (عوثمانلیدا باش وئرن "گنج تورکلر" اینقیلابینی نظرده توتور-ف.ع.). تأمین آلماق و بسته گیرمک اوچون دوغروسو بوراسینی مووافیق گؤردوک. زیرا، ایسلام مملکتی و عومده‌سی مشروطه‌لی بیر مملکتین نوماینده‌سی‌دیر…
سردار غایتده قانی ایستی بیر آدام، حرکتی خئیلی جلددیر، دانیشیغی چوخ جیدی‌دیر. مشروطه‌پرستی‌لیگی دین درجه‌سینده قوی‌دیر. بو آدام مشروطه طرفداری اولماقدا فاناتیزم ائدییور.بوتون حرکتینی، ووجودونو، زوری-بازوسونو میلّته صرف ائتمیش اولان بو آدام اؤزونو تکراراً بیان ائتدیکلرینه گؤره نجف عولماسی حؤکمی-موقدس‌لرینه تابع اولوب، اونلار نه امر ائدیرسه، بیر آن تاخیر ائتمزسیزین ایجرایه حاضیردیر".
دئمه‌لی، آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری باشدا ستارخان اولماقلا، بیر طرفدن سیاسی-ایدئولوژی مسله‌لرده نجف عولمالاری‌نین فیکیرلری ایله حرکت ائدیب، دیگر طرفدن عوثمانلی تورکلری ایله یاخینلاشماغی مقبول گؤروبلر. شوبهه‌سیز، نجف عولمالاری ایله عوثمانلینی ایداره ائدن "ایتّیحاد و ترقّی"چی‌لر، یا دا " گنج تورکلر" ایسه هئچ بیر زامان تورک‌سویلو قاجارلار دؤولتینین دئوریلمه‌سیندن یانا اولا بیلمزدیلر. 1908-جی ایلدن اعتیباراً عوثمانلیدا حاکیمیتی اله کئچیرن "ایتّیحاد و ترقّی" تشکیلاتی‌نین اساس مقصدی قاجارلار دؤولتینده حاکیم تورک نوفوذونو قورویوب ساخلاماق ایدی. رحیم علی‌یئف یازیر کی، ایستانبولدا یارانمیش و "گنج تورکلر"له یاخین اولان "سعادت انجومنی"نین اساس مقصدی آذربایجان مرکزلی مشروطه حرکاتینا یاردیم ائتمک اولموشدو. اونون فیکرینجه، نجف‌ده یاشایان آذربایجانلی دین خادیمی اسدالله ماماغانی‌نین ایستانبولا گتیریلمه‌سی و اونا 1908-جی ایلین نوامبریندا "سعادت انجومنی"نین رهبرلیگی‌نین تاپشیریلماسی تصادوفی دئییلدی. چونکی ماماغانی "ایتّیحاد و ترقّی"نین لیدرلری یاخین ایدی، بو تشکیلاتدا قاجارلاردا، او جومله دن آذربایجاندا تورکلوک شوعورونو اینکیشاف ائتدیرمگه چالیشیردی.
بئله اولدوغو تقدیرده دئیه بیلریک کی، عوثمانلی‌داکی "گنج تورکلر"ی اؤزونه دوست حساب ائدن آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین ده اساس مقصدی قاجارلاری حاکیمیتدن دئویرمک اولمامیشدیر. ساده‌جه، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین دایم دستکله‌مگه حاضیر اولدوقلاری قاجارلارین حاکیمیتیندن تک ایستک‌لری عوثمانلی کیمی آنایاسالی و پارلمانلی اؤلکه اولماق ایدی. تبریزده کی مشروطه حرکاتی‌نین باشچی‌لاری (تورکیه‌ده کی گنج تورکلر کیمی) حساب ائدیردیلر کی، قاجارلار دؤولتی یئنیلشمه سورجیندن، مشروطه حرکاتیندان کناردا قالاجاغی تقدیرده سوقوطا اوغرایاجاقدیر. محض بونون گئرچکلشمه‌مه‌سی اوچون ده آذربایجان مرکزلی تورک مشروطه طرفدارلاری قاجارلار دؤولتینین آنایاسالی، پارلمانلی اؤلکه کیمی ایداره اولونماسی یولوندا موجادیله وئرمیشلر. بو آنلامدا تورک مشروطهچیلرینین باشلادیقلاری حرکات قاجارلارا قارشی عوصیان دئییل، تام عکسینه قاجارلار دؤولتینین آنایاسالی، پارلمانلی اؤلکه اولماسینی قوروماق ایدی. دئمه‌لی، تورک مشروطهچیلرینین ساواشی دا قاجارلارلا دئییل، محمدعلی شاهی الینده اویونجاغا چئویرن خاریجی قووّه‌‌لرله ایرتیجاعچی فارس‌لار آراسیندا اولموشدور.
ساده‌جه، بورادا دیقت ائده‌جگیمیز اساس مسله مشروطه دؤنمینده روحانیلرین، موللالارین اوینادیغی رولدور. داها دوغروسو، قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینقیلابین باشیندا روحانی قیسمی‌نین اولماسی ایدی. چوخ ماراقلی‌دیر کی، روحانی مشروطه دؤنمینده ایکی قیسمه آیریلاراق بیر حیصه‌سی محمدعلی شاه قاجارا، دیگر قیسمی ایسه آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لره دستک وئرمیشلر. حساب ائدیریک کی، بو آنلامدا مشروطه دؤنمینده روحانیلر ایکی قیسمه بؤلونموشدور: 1) ایران فارس روحلو روحانیلر، 2) آذربایجان تورک روحلو روحانیلر. یوخاریدا دا گؤردوگوموز کیمی، آذربایجان تورک روحلو روحانیلرین باشیندا نجف عولمالاری دایانمیشدیر. بونو، ستارخان رسولزاده یه وئردیگی موصاحیبه‌سینده آچیق شکیلده ایفاده ائتمیشدیر: "روس و اینگیلیس کونسول‌لاری یانیما گلدیکلرینده: مشروطه سنین الینده دیر- دئدی‌لر. من ایسه جاواب وئردیم کی، سیز بؤیوک بیر سهو ائدیرسینیز، من مشروطه‌نین ایتی ایشلی بیر پاسبانی‌یام. صاحیب‌لری ایسه نجف عولمایی-أعلمی‌دیر. اونلار نه امر ائدیرلرسه، من او ساعاتداجا ایجرایا حاضیرام".
آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین آنایاسالی و پارلمانلی اؤلکه‌نی قوروماق یولونداکی باشلادیغی حرکاتین قارشیسی‌نین آلینماسیندا، عئینی زاماندا محمدعلی شاه قاجاری دئوریلمه‌سینده اساس رولو تزار روسیهسی ایله اینگیلیس اوینادیلار. ایلک نؤوبه‌ده، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین آنایاسالی یا دا پارلمانلی دؤولت ایداره‌چی‌لیگینی مودافیعه ائتمه‌لری تورک دوشمنلرینین مکرلی پلانلارینی پوزدوغو اوچون، "بئله بیر شراییطده اینگیلیس‌لر و تزار روسیهسی آچیق موداخیله‌یه ال آتدیلار. تزار روسیهسی خاریجی کونسول‌لوق‌لاری و تبعه‌لری مودافیعه ائتمک و گویا تبریزه ارزاق داشینماسینی تأمین ائتمک بهانه‌سیله 1909-جو ایلین آوریلین 29-دا اؤز قوشون‌لارینی تبریزه یئریتدی. بونونلا دا تبریز عوصیانی یاتیریلدی". اصلینده ایسه بونونلا دا "تبریز عوصیانی"نا دئییل، بو دؤورده مشروطه‌نین یئنی‌لیکچی قووّهسی اولان آذربایجان تورکلرینه، آذربایجان ایالتی انجومنینه، او جومله‌دن ده قاجارلار دؤولتینه جیدی ضربه وورولدو. چونکی تورک دوشمنی روسیه ایله اینگیلیس بیر یاندان آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لرینی تبریزده قان ایچینده بوغدوقلاری حالدا، دیگر طرفدن تهراندا اؤز ماراق‌لارین اویغون آریانچی-ایرانچی حؤکومت و پارلمان فورمالاشدیرماغا چالیشیردیلار.
عومومیتله، روسیه و اینگیلیسین قاجارلارلا باغلی مؤوقع‌لری بیر چوخ مسله‌ده اوست-اوسته دوشسه‌ده، آنجاق اونلار دؤولت یؤنتیمی مسله‌سینده تامامیله فرقلی یول توتوردولار. بئله کی، روسیه قاجارلاردا موطلقیت یا دا مونارشی طرفداری اولوب محمدعلی شاه قاجارین مشروطیتی لغو ائتمه‌سینه یاردیم ائتدیکلری حالدا، اینگیلیس اؤزونو داها چوخ مشروطه طرفداری کیمی گؤستره‌رک پارلمانلی ایداره-اوصولونا دستک وئریردی. بو آنلامدا روسیه قوشونلارینین تبریزده مشروطه طرفدارلارینی مغلوب ائتمه‌سی تصادوفی اولمادیغی کیمی، عئینی زاماندا اینگیلیسین ده اؤز ماراق‌لارینی حیاتا کئچیرمه‌سی یولوندا موهوم بیر حادیثه ایدی. اگر روسلار بونونلا دا قاجارلار دؤولتینده محمدعلی شاه قاجارین موطلقیتچی حاکیمیت ایستگینی رئال‌لاشدیرماغا چالیشیردیلارسا دا، اینگیلیس‌لر ایسه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مغلوبیتیندن سونرا محض اساساً آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرین الی ایله محمدعلی شاه قاجاری تاختدان سالیب تهراندا اینگیلیس‌پرست حؤکومت قورماق نیتی گودوردولر. چونکی اینگیلیس‌لره گؤره، تبریز حادیثه‌لریندن سونرا آذربایجان تورکلرینین روس‌لارا و شاها اولان نیفرتی داها دا درینلشمیشدیر کی، محمدعلی شاه قاجارین حاکیمیتدن گئتمه‌سی آن مسله‌سی ایدی. محض بو سببدن ایدی کی، اینگیلیس‌لر روس قوشونلارینین تبریزی ایشغال ائدهرک آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لرینی مغلوب ائتمه‌سینه گؤز یومور و اساس دیقتی ده محمدعلی شاه قاجاردان سونراکی حاکیمیتی ایسته دیکلری کیمی فورمالاشدیرماغا یؤنلدیردیلر.
بئله لیکله، قاجارلار دؤولتینین چؤکمه سی اوچون الیندن گله‌نی ائدن اینگیلیس‌لر تورک مشروطه‌چی‌لرله محمدعلی شاه اوز-اوزه قویماقلا اساس مقصدلرینه خئیلی درجه‌ده یاخینلاشدیلار؛ گیلان و ایصفاهاندان اولان مشروطه‌چی‌لرین تهران اوزرینه حرکت ائتمه‌سینه شراییط یاراتماقلا حاکیمیت دییشیک‌لیگینه نایل اولدولار. بئله کی، 1909-جو ایلین ژوئیه‌سینده تهراندا اینگیلیسلرین تاثیری آلتیندا لیبرال-دموکرات قیلیقلی آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرین اؤنجول‌لوگونده تشکّول تاپان ایکینجی چاغری مجلیس محمدعلی شاه قاجارین وظیفه‌سیندن اوزاقلاشدیریلیب اونون یئرینه اوغلو احمد شاه قاجارین گتیریلمه‌سینه قرار وئردی.
اینگیلیسلرین تضییقیله محمدعلی شاه اوّلجه بوتون بونلارا راضی اولوب تاختدان اوغلو احمد شاه قاجارین خئیرینه ایمتیناع ائتدیگینی بیان ائتسه ده، آز سونرا روسلارین "اوست عاغلی"یلا یئنیدن مشروطیت اعلان ائدهرک شاهلیقدا قالماق ایسته‌دیگینده بولوندو. چونکی روسلار گؤروردولر کی، محمدعلی شاهدان سونرا شاهلیق تاختینا اوتوردولان احمد شاه قاجارین اطرافی اساساً اینگیلیس‌پرست آریانچی فارس‌لار، بیر ده لیبرالیزم، دموکراسی جریان‌لاری‌‌‌‌نین تاثیری آلتینداکی تورک‌سویلو ایرانچی وکیل‌لرله قاپانمیشدیر. بئله بیر دورومدا تزار روسیهسی محمدعلی شاهین شاهلیق تاختینا برپاسینی داها اویغون گؤروردو. روسیهنین "اوست عاغلی"یلا حرکت ائدن سابیق شاهین یئنی مشروطیت اعلا‌‌‌نینا اوّلجه ایناناراق شادلیق ائدن آریانچی‌لار-ایرانچی‌لار آز سونرا اینگیلیسلرین تضییقی ایله فیکیرلرینی دییشدیریب، بوندان واز کئچدیلر. همین حادیثه‌لرین بیرباشا ایشتیراکچیسی اولان رسولزاده یازیردی: "پولیتیکانی اولدوغوندان داها شیدّتلی بیر صورتده گؤرن مشروطه‌چی‌لر اول کره ده بؤیله بیر ایقدامه راضی اولموش کیمی گؤرونوب، هر یئرده مشروطه‌نی قبول ائتمک اوزره سئوینج و شادلیق‌لار ائتدیلرسه ده، بیلأخره کارئت بیردن-بیره دَییشیب اینقیلابچی‌لار الدن گئتمکده اولان حیثیاتی میلّیه‌‌لرینی اعاده ائتمک اوزره سؤزو بیر یئره قویوب گیلانلی‌لار و ایصفاهانلی‌لارلا بیرلیکده تهرانا حرکت ائتمگه باشلادیلار".
آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری تبریزده موجادیله وئردیگی دؤورده محمدعلی شاهین یانیندا یئر آلان سیپهدارلارین، بختییاری‌لرین، یپریم‌لرین مؤوقع دَییشدیرمه‌لری‌‌‌‌نین، عئینی زاماندا گیلانلی، ایصفاهانلی مشروطه‌چی‌لرین ده بیردن-بیره اینقیلاب خطی توتمالاری‌‌‌‌نین اصیل ماهیتینی او زامان تامامیله درک ائتمه‌ین رسولزاده بوتون بو باش وئرن‌لری داها چوخ محمدعلی شاه ایستیبدادینین ییخیلیب یئرینه مشروطیتین برپا اولونماسی یؤنوندن قییمت‌لندیرمیشدیر. حالبوکی آریانچی-ایرانچی فارسلارین اینگیلیسلرین گیزلی دستگیله محمدعلی شاهین تاختدان سالیب یئنیدن آنایاسالی دؤولت، پارلمانلی اؤلکه ستاتوسونو برپا ائتمگه چالیشمالاری رسولزادهنین دوشوندوگو کیمی تورک، فارس، عرب، کورد، بلوج و دیگر خالق‌لار آراسیندا فرق قویمادان "ایرانلی‌لار" ، "ایرانلیق" اوچون دئییل، محض قاجارلاردا آریانچی فارسلاری حاکیمیته گتیرمگه، آریانچی فارس دؤولتینی برپا ائتمگه زمین حاضیرلاماغا گؤره لازیم ایدی.
هر حالدا تبریز باشدا اولماقلا آذربایجاندا ستارخانین باشچیلیق ائتدیگی مشروطه‌نی قوروما حرکاتی زامانی محمدعلی شاهین یانیندا یئر آلمیش گیلان ایالتیندن سیپهدارین، بختییاری‌لردن سردار اسعدین، قافقاز ائرمنی داشناک‌لاری‌‌‌‌نین لیدرلریندن یپریم‌ین و باشقالارینین آز سونا شاها خیانت ائدهرک "ایران" ، "ایرانلی‌لیق" آدلی ماسکایا بورونموش آریانچی مشروطه‌چی‌لره قوشولماسی اینگیلیس ایدئولوقلاری طرفیندن اؤنجه‌دن پلان‌لاشدیریلمیشدی. ستارخانلا محمدعلی شاهین اینگیلیس‌لر طرفیندن اویونا گتیریله‌رک اوز-اوزه قویولماسینا شوبهه ائتمه‌ین س.ج.پیشه‌وری سونرالار بو مسله ایله باغلی یازیردی: "بو هئچ ده آیدین دئییل کی، یپریم‌ین دسته‌لری ایرانین آزادلیغی و ایستیقلالیتینه سردارئ-میلّینین (ستارخانین-ف.ع.) موجاهیدلریندن داها چوخ علاقه بسله‌سینلر. یاخود بختیاری خانلاری مرکزی حؤکومتی قووّت‌لندیمکده تبریز و تهران آزادیخواهلاریندان داها ایره‌لیده اولسونلار. بورادا بیر چوخ اینجه‌لیک‌لر وار. همین اینجه‌لیک‌لر آذربایجان موجاهیدلرینه علاقه بسله‌ین‌لری تاریخچی‌لرین، قزئتچی‌لرین یازیلاری، خوصوصیله کلاسیک تاریخ کیتاب‌لاریندان شوبه‌لندیریر".
شوبهه‌سیز، بو مسله‌ده اساس اینجه‌لیک اینگیلیسلرین اؤنجه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری ایله محمدعلی شاه قاجاری قارشی-قارشی یا قویاراق ضعیف‌لتمه‌سی، داها سونرا گوجدن دوشموش، اوسته‌لیک روسیه‌دن تامامیله آسیلی وضعیتده اولان شاهین داها چوخ ایصفاهانلی، گیلانلی مشروطه‌چی‌لرین الی ایله دئوریلمه‌سی ایدی. چونکی اینگیلیس‌لر یاخشی بیلیردیلر کی، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مقصدی شاهی دئویرمک دئییل، ساده‌جه مشروطه‌نی قوروماق، عدالتلی ایداره ائتمه سیستمینی یاراتماقدیر. عئینی زاماندا، اینگلیس‌لر حساب ائدیردیلر کی، آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری ایله دیل تاپماق چوخ چتین اولدوغو حالدا، حامی‌لری اولدوغو آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرله آنلاشیب قاجارلاری نوفوذ دایره‌لری آلتیندا ساخلاماق داها آسان‌دیر. اونا گؤره ده، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین تبریزده روسلار طرفیندن مغلوب ائدیلمه‌سی موهوم بیر شانس ایدی کی، بونو یاخشی دَیرلندیرن اینگیلیس ایدئولوق‌لار آز سونرا آریانچی-ایرانچی (اونلارین آراسیندا آذربایجان تورکلری ده وار ایدی) مشروطه‌چی‌لری اؤن پلانا چیخاراراق بیرینجیسی، شاهی اونلارین الی ایله تاختدان سالماقلا مشروطه‌نین یا دا پارلمانین طالعینی اؤز ماراقلارینا اویغون لیبرال، دموکرات قیلیقلی "ایرانچی"لارا وئردیلر، ایکینجیسی قاجارلار تاختینا دا فورمال بیر قاجار شاهینین چیخاریلماسینی تأمین ائتدیلر. اینگیلیسلرین بو پلا‌‌‌نینی گئج آنلایان، یا دا بونون قارشیسینی آلماقدا چتینلیک چکن روسلار محمدعلی شاه قاجاری شاهلیق تاختیندا ساخلاماق اوچون یئنی بیر حمله ده بولونسالار دا، آنجاق سابیق شاهی یالنیز "شاه‌سئون‌لر " ، قاشقای‌لار و تورکمن‌لر مودافیعه ائتدیلر. گؤرونور، بونا سبب ده، بیر طرفدن سابیق شاهین بوتون خطالارینا باخمایاراق تورک اولماسی، دیگر طرفدن ایسه اینگیلیسلرین هاوادارلیغی ایله آریانچی فارسلارین حاکیمیتی اله کئچیرمه‌لرینه قارشی اولمالاری ایدی.
همین دؤورده قاجارلار دؤولتینین تاریخینده تورک دوشمنلرینین ان چوخ اویونا گتیردیگی محمدعلی شاه قاجارین "ایران مشروطه‌چی‌لری"ندن قورونماق اوچون تهرانداکی روسیه ائلچی‌لیگینه سیغینماسی‌نین دا دوشوندوروجو آنلام‌لاری واردی. اصلینده بو اولای بیر داها گؤستریردی کی، محمدعلی شاهین بئله بیر دوروما دوشمه‌سینده تزار روسیه‌سینه حددن آرتیق گووه‌نیب، تورک خالقینا و اونون آپاریجی قووّهسی اولان یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لرینه اعتیماد ائتمه‌مه‌سی موهوم رول اوینامیشدیر. همین دؤورده بو پروسه‌نی دیقتله ایزله‌ین تانینمیش موتفکّیریمیز اوزئییر حاجی‌بیلی ده یازیردی کی، محمدعلی شاهین عوثمانلی سولطانی 2-جی عبدالحمیددن فرقلی اولاراق اؤز طالعینی خالقین ایختیارینا بوراخماماسی چوخ تأسوف دوغوران حال اولموشدور: "حالبوکی عبدالحمید میلّت طرفیندن اؤلدورولمه‌یه‌جگیندن هئچ ده امین دئییلدی. محمدعلی‌‌‌‌نین بو یولدا عبدالحمیدی تقلید ائتمه‌مگینه یئنی سبب اولا بیلر: یا اولا جانی‌‌‌‌نین قورخوسو و میلتین مردلیگینه اینانماسی و یاینکی اؤز میلتینه قارشی قلبینده بسله‌دیگی نیفرت، بو باره ده تفصیلاتا گیریشمگه احتیاج یوخدور. هر حالدا محمدعلی‌‌‌‌نین قلبی بؤیوک و عالیجناب آدام‌لارا مخصوص حیسیاتی-عالیه‌دن بلمرّه بوش اولدوغو تبییون ائتدی".
اونو دا اونوتمامالی‌ییق کی، تورک دوشمن‌لریندن قورونماق اوچون قاجارلار دؤولتینین باشچیسی محمدعلی شاه روسیه ائلچی‌لیگینه سیغیندیغی حالدا، اینگیلیسلرین آرخاسیندا دوردوغو "ایران مشروطه‌چی‌لری"نین و اینگیلیسلرین اویونونا گتیریله‌رک خیانته اوغرایان آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین لیدری ستارخان ایسه تورکیه ائلچی‌لیگینه پناه آپارمیشدیر. یعنی ستارخان اوزونو نه روسیه‌یه، نه ده اینگیلیسه توتموش، دوغما قارداشی حساب ائتدیگی تورکیه کونسول‌لوغونا سیغینمیشدیر. بو بیر داها اونو گؤستریر کی، قاجارلار دؤولتینین تنزّولونده اساس یانلیشیغی آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری دئییل، روسیهنین تاثیری آلتینا دوشموش محمدعلی شاه قاجار ائتمیشدیر. ع.حسین‌زاده‌نین تعبیرینجه دئسک، آرتیق اونون حاکیمیتی دؤورونده قاجارلارین آز-چوخ اورتادا اولان ایقتیدار و نوفوذو دا الدن چیخمیشدی: "طالعیین آرتیق اؤزلرینه موخالیف اولدوغونو سئزییورلار، آنلایورلار کی، ایقتیدار و نوفوذلاری الدن گئدییور. بیر فردین (محمدعلی شاهین-ف.ع.) سیاستی-حئیوانیه‌سی اوزوندن گئدییور". بوتون حال‌لاردا ایسه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مغلوبیتیندن، ائله‌جه ده محمدعلی شاه قاجارین تاختدان اوزاقلاشدیریلماسیندان داها چوخ قازانان اوّلجه تزار روسیهسینین یانیندا "ایران ایرتیجاعچی‌لاری" قیلیغیندا محمدعلی شاها خیانت ائدن، آز سونرا اینگیلیسنین یانیندا لیبرال-دموکرات قیلیقلی "ایران مشروطچیلری" نه چئوریلیب ایکینجی مجلیسده اساس قووّه‌یه چئوریلن آریانچی‌لار-ایرانچی‌لار اولدولار.
عومومیتله، روسیه و اینگیلیسنین قاجارلارلا باغلی مؤوقع‌لری بیر چوخ مسله‌ده اوست-اوسته دوشسه ده، آنجاق اونلار دؤولت یؤنتیمی مسله‌سینده تامامیله فرقلی یول توتوردولار. بئله کی، روسیه قاجارلاردا موطلقیت یا دا مونارشی طرفداری اولوب محمدعلی شاه قاجارین مشروطیتی لغو ائتمه‌سینه یاردیم ائتدیکلری حالدا، اینگیلیس اؤزونو داها چوخ مشروطه طرفداری کیمی گؤستره‌رک پارلمانلی ایداره-اوصولونا دستک وئریردی. بو آنلامدا روسیه قوشونلارینین تبریزده مشروطه طرفدارلارینی مغلوب ائتمه‌سی تصادوفی اولمادیغی کیمی، عئینی زاماندا اینگیلیسنین ده اؤز ماراق‌لارینی حیاتا کئچیرمه‌سی یولوندا موهوم بیر حادیثه ایدی. اگر روسلار بونونلا دا قاجارلار دؤولتینده محمدعلی شاه قاجارین موطلقیتچی حاکیمیت ایستگینی رئال‌لاشدیرماغا چالیشیردیلارسا دا، اینگیلیس‌لر ایسه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مغلوبیتیندن سونرا محض اساساً آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرین الی ایله محمدعلی شاه قاجاری تاختدان سالیب تهراندا اینگیلیس‌پرست حؤکومت قورماق نیتی گودوردولر. چونکی اینگیلیس‌لره گؤره، تبریز حادیثه‌لریندن سونرا آذربایجان تورکلرینین روس‌لارا و شاها اولان نیفرتی داها دا درینلشمیشدیر کی، محمدعلی شاه قاجارین حاکیمیتدن گئتمه‌سی آن مسله‌سی ایدی. محض بو سببدن ایدی کی، اینگیلیس‌لر روس قوشونلارینین تبریزی ایشغال ائدهرک آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لرینی مغلوب ائتمه‌سینه گؤز یومور و اساس دیقتی ده محمدعلی شاه قاجاردان سونراکی حاکیمیتی ایسته‌دیکلری کیمی فورمالاشدیرماغا یؤنلدیردیلر.
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجانین شبستر شهرینده دونیایا گلیب، 16 ایل تورکیه‌ده-ایستانبولدا یاشامیش میرزه معجز شبستری (1873-1934) گنج یاشلاریندان دونیوی و دینی علم‌لرله یاخیندان تانیش اولموشدور. تخمیناً 1904-1905-جی ایللرده ایستانبولدان گونئی آذربایجانا-شبستره دؤنن معجز وطنینده کی جهالته، نادان‌لیغا، میلّی روح‌سوزلوغا دؤزمه‌یه‌رک، بو دؤوردن اعتیباراً یالانچی روحانی‌‌لره، ظولمکار مأمورلارا و عیرقچی آریانچی‌لارا قارشی موباریزه آپارمیش، اؤز تعبیرینجه دئسک، آنا دیلینده میلّی معاریفچی روحلو " نؤوحه خوانلیغ "-ا باشلامیشدیر. او،1933-جو ایلده شبستردن شاهرود شهرینه سورگون ائدیلمیش و بیر ایل سونرا دا بورادا وفات ائتمیشدیر.
شبستری میلّی-معاریفچی روحلو "نؤوحه خوانلیغ"-یندا تورکلوگون و آذربایجانچی‌لیغین شووینیست ایرانچی‌لار طرفیندن آشاغیلانماسینا اعتیراض ائدهرک یالنیز مودافیعه اولونماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، عئینی زاماندا آذربایجان تورکلرینین میلّی حاقلاری‌نین برپاسینی کسکین بیر دیلله قاجارلار و پهلوی‌لر حاکیمیت‌لریندن طلب ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، اونون قاجارلارلا پهلوی‌لردن طلب‌لری آراسیندا خئیلی درجه فرق وار. چونکی اونلاردان بیری، یعنی قاجارلار تورکلوگونو اونوتدوروب فارس‌لاشماغا اوز قویدوغو حالدا، پهلوی‌لر تورکلرین بوتون وارلیغینی اینکار ائدهرک اونون آسیمیله‌سینه جان آتان آشیری عیرقچی بیر رژیم ایدی.
او، هر شئیدن اول آنلاییردی کی، قاجارلار دؤولتینی تورک سولاله‌سی ایداره ائتسه ده، فاکتیکی اولاراق بورادا داها چوخ ازیلن‌لر و جهالتین قوربانی اولان‌لار دا تورکلردیر. اوسته‌لیک، قاجارلار دؤولتینین باشیندا دایانان‌لارین چوخو تورکلوگو گئری‌لیک، وحشی‌لیک کیمی باشا دوشوب، تورک دیلینده دانیشماغی بئله، اؤزلرینه عیب حساب ائدیرلر. او، یازیردی:
دونن شعر ایله بیر نامه آپاردیم شاهی-ایرانه،
دئدی: " تورکی نمی‌دانم، مرا تو بچّه پنداری؟ "
اؤزو تورک اوغلو تورک، آما دئییر تورکی جهالت‌دیر،
خودایا، موضمحیل قیل تختیدن بو آلی-قاجاری!
اومیدین کسمه معجز، یاز آنان تعلیم ائدن دیلده
گزر بیر ارمغان تک دفترین، بیل چین و تاتاری!
بو جور میلّی معاریفچی روحلو شعیرلری ایله معجز قاجارلارین باشیندا دوران‌لارا سرت بیر فورمادا تورکلوک‌لرینی خاطیرلادیر، اونلاری غفلت یوخوسوندان اویاداراق تورکلوگه-تورک کیملیگینه، تورک دیلینه، تورک مدنیتینه آرخا چئویرمکدنسه، اونا دایاق اولماغا، اؤلکه‌نی، او جومله‌دن هر واخت تورکلوگون معبدگاهی اولموش آذربایجانی برباد حالدان آباد حالا گتیرمگه چاغیریردی. او، یازیردی:
او زامان خالق شادیمان اولاجاق
کی، وطن مادری-زبان اولاجاق.
اوندا تهرانلی نگران اولاجاق
اهلی-آذربایجانه، اینشاللاه!
او، شعیرلرینده داها چوخ محمدعلی شاه قاجارلا احمد شاه قاجاری تنقید ائتمیشدیر. مثلا، شبستری‌نین محمدعلی شاها اولان نیفرتی مشروطیتی لغو ائدیب مجلیسی-میلّینی توپا توتدورماسی ایدی:
باغلادی مجلیسی-شورانی توپا محمدعلی،
دوشدو اؤز جانینا آخیر شرری، من نئیله‌ییم!
محمدعلی شاهین یئرینه تاختا اوتوردولان احمد شاه قاجاری ایسه او، سریشته‌سیزلیکده، معناسیز و دوشونجه‌سیز حیات سورمکده، وطن و میلّت قایغیسیندان اوزاق اولماقدا ایتّیهام ائتمیشدیر. شبستره گؤره، میلّت قان آغلارکن سولطانین آنجاق یئمک‌لردن، موسیقیدن ذؤوق آلماسی و اوروپا مهمانخانالاریندا کئف-داماقلا یاشاماسی قبول‌ائدیلمز بیر حالدیر:
اهلی-خیبره قویدولار قانتاره، شاهی چکدیلر،
اللی باتمان استخوانی گلدی، یوز باتمان اتی...
میلّت آغلارکن، او سازو-سوز ایله مشغول ایدی،
قارنی شیشمزدی او قدری گر اولایدی غئیرتی.
قویدو شاپقا باشینا، ائتدی فیرنگیستانه عزم،
صحنی-مهمانخانه ده توغیانه گلدی شهوتی.
بلکه ده، شبستری بیر حقیقتی اونودوردو کی، دوغرودان دا احمد شاه اؤزو سیاستده باجاریق‌سیز، سریشته‌سیز اولسا دا، آنجاق قاجارلار دؤولتینده حاکیمیت بؤیوک اؤلچوده فاکتیکی اولاراق اینگیلیسلرین و اونون ماشاسی اولان ایرانچی‌لارین الینده ایدی. بو آنلامدا شبستری‌نین بؤیوک سئوینجله قارشیلادیغی خیابانی حرکاتی دا قاجارلار دؤولتیندن چوخ اینگیلیس آغالیغینا و ایرانچی قیلیقلی فارس شووینیزمینه اعتیراض ایدی. باشقا سؤزله، دموکراتیک حرکاتین باشلیجا مقصدی قاجارلاری دئویرمکدن چوخ، اونو فورمال حالا گتیره رک اؤلکه‌ده آغالیق ائدن ایرانچی‌لارا و اونون هاوادارلاری اینگیلیس‌لره اؤز یئرینی گؤسترمک اولموشدور. بیزجه، بیر چوخ موتفکّیرلریمیز کیمی شبستری بو مقاما چوخ دا دیقت یئتیرمه‌میش، اؤلکه‌نین آجیناجاقلی بیر دورومدا اولماسینا گؤره اساساً قاجارلاری و اونون حؤکمدارلارینی گؤرموشدور. او، یازیردی:
او تاج و تخته اولدو نامیزد آلی-قجر آخیر،
یوز ایل قان آغلادی میلّت، ولی، آهسته-آهسته،
توکندی قلب ائوینده صبر، اوجالدی ناله‌لر آخیر.
وطنده قالمادی بیر یئر کی، ویران ائتمه‌سین قاجار،
فرار ائتدی وطندن میلّتی-خونین جیگر آخیر.
مین اوچ یوز قیرخ ایکی ایل کئچدی چون تاریخی-هیجرتدن،
قضا سسلندی: ظالیم، دور گؤرک، بسدیر یئتر آخیر!...
خیلاص اولدو وطن، اهلی-وطن، معجز، به حمدالله،
او تاختی باده وئردی پادیشاهی-بی‌هونر آخیر!
حتّی، بو جور یانلیش دوشونجه‌نین تاثیری آلتیندا دا شبستری بؤیوک بریتانیانین بیرباشا دستگی ایله 1925-جی ایلده احمد شاهین فورمال حاکیمیتینه ده سون وئریله‌رک اونون یئرینه گتیریلن رضا میرپنجه، اونون " جومحوریت " قورولوشو ودینه بؤیوک اومیدلر بسله‌میشدیر. او، " جومحوریته " شعیرینده یازیردی:
ساقیا! بیر باده وئر ابنایی-جومحوریته،
تشنه‌دیر اهلی-وطن صهبایی-جومحوریته،
ساکیت اول، آهسته گل، توند اسمه، ائی بادی-صبا،
قورخورام توز اَیلشه سیمایی-جومحوریته!
بیر پارا نادان کیشی " باشسیز بدن اولماز " دئیر،
بس، دئمک واقیف دئییل معنایی-جومحوریته.
قوردا وئردی گلّه‌نی چون کلّه‌سیز چوبانیمیز،
اول جهتدن دوشموشوک سؤودایی-جومحوریته.
یاخود دا او، یازیردی:
سنه قوربان اولوم، ائی دفتری-جومحوریت،
بو گؤزل توخوم بیزیم یئرده چوجوقلار، یا یوخ؟
آلی-قاجار فلک سالسا آیاقدان، جانا،
گؤره‌سن میلّتی-ایران گئنه یوخلار، یا یوخ؟
او، حساب ائتسه ده کی، " ظولمکار " قاجارلارین آغالیغینا سون وئریلیب اونون یئرینه " موترقّی " ، " جومحوریتچی " رضا میرپنجین گلمه‌سی ایله اؤلکه‌ده قایدا-قانون، عدالت برقرار اولاجاق، آنجاق چوخ کئچمه‌دن هر شئی اؤز چیلپاقلیغی ایله اورتایا چیخدی. بئله کی، " موترقّی " رضا میرپنج قاجارلارین سون دؤورونده کی حاقسیزلیغا، عدالت‌سیزلیگه آریانچی عیرقچی‌لیگی ده علاوه ائتمکله داها بؤیوک فلاکتلرین اساسینی قویموشدور. بئله کی، اؤلکه ده " تک ایران میلّتی " یاراتماق ایسته‌ین رضا میرپنجین اؤزونو فارس- " پهلوی " آدلاندیراراق تورکلره قارشی آپاردیغی عیرقچی‌لیک سیاستی احمد شاهین دؤورونده کی حاقسیزلیغی، اؤزباشینالیغی بئله کؤلگه‌ده قویموشدور. شوبهه‌سیز، بونون داها آغریلی اولدوغونو دریندن آنلایان شبستری اوچون بونو، دیله گتیرمه‌مک مومکون دئییلدی:
پهلوی‌زاده چیخیب تاختا دئییرلر، دئیه‌سن
او قویوب باشینا تاجی-قجری، من نئیله‌ییم؟!...
گؤزو، قاشی، بدنی، هر بیر یئری بنزر شاهه،
آز ایمیش مدرکی ، یوخموش هونری، من نئیله‌ییم؟!
باشقا بیر شعیرینده ایسه شبستری یازیردی کی، دوننه قدر جومحوریتدن دانیشان رضا دا شاهلیق هوسینه دوشه‌رک تاختا اوتورماقلا احمد شاهدان دا بتر شکیلده زوراکی‌لیق اوصول‌لارینا ال آتماقدادیر. احمد شاهین " قالین قافالیغی " اوزوندن قاجارلارین حاکیمیتینه سون قویولدوغونا، اونون یئرینه کئچن پهلویلرین ده اینگیلیس لرین آریانچیلیق ایدئولوژیسی ایله بیر طرفدن دین-ایماندان اوزاقلاشیب، او بیری طرفدن ده تورکلره دیوان توتماسینی شبستری هضم ائده بیلمیردی:
بس کی، قالیندی قافاسی، شیکمی میثلی کؤتوک،
ائیله‌مز هرگیز اونا غوصه اثر، محمدعلی.
اینقراض عالمینه قویدو قدم آلی-قجر،
یئرینه کئچدی اونون پهلوی‌لر، محمدعلی.
دین و ایمان گئدر الدن، اولوسان اهلی-سقر،
دئدیم آخیر سنه من ائتمه سفر، محمدعلی.
بؤرکو آللاه یارادیب، شاپقانی شئیطانی-رجیم،
باشووا قویما اونو، ائیله حذر، محمدعلی.
اؤزون اوخشاتما فیرنگه، اوروسا، گل وطنه،
دویه‌نی باس باشینا میثلی-دوسر، محمدعلی.
اینگیلیس طرفیندن پهلویلرین غئیری-قانونی شکیلده حاکیمیته گتیریله‌رک تورکلره قارشی باشلانان آسسیمیله سیاستینی آرتیق دریندن آنلایان شبستری اوچون، اساس واجیب اولان بو مسله‌نین اصیل ماهیتینی خالقا چاتدیرماق ایدی. بو آنلامدا او، بیر طرفدن " موترقّی " ، " دموکرات " رضا پهلوی‌نین اوزونده کی ماسکاسینی چیخارماق ایدی ایسه، دیگر طرفدن ده اونون آرخاسیندا دایانیب آریانچی‌لیغی تشویق ائدن اینگیلیسی ایفشا ائتمک ایدی. او، یازیردی:
آمان، اینگیلیسین الیندن، آمان!
یئریدیر سو آلتیندان هر گون سامان،
اونون عؤهده‌سیندن گلممز جاهان،
خودا، اینگیلیسی اؤزون وور یئره!
دئمه‌لی، شبستری قاجارلارلا موقاییسه‌ده عیرقچی پهلویلرین اینگیلیسه آرخالاناراق آپاردیغی سیاستی داها قورخونج حساب ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، پهلویلرین حاکیمیته گلمه‌سیله خوصوصیله ده تورکلر، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری اوچون بلا بیر ایدیسه، آرتیق ایکی‌قات اولموشدور. بئله‌کی، اینگیلیس‌پرست وثوق‌الدوله و قوام‌السلطنه ایله بیر یئرده رضا میرپنج تورکلره دیوان توتور، اونلاری زورلا آسسیمیله ائدهرک فارس‌لاشدیرماغا چالیشیردیلار. او، یازیردی:
گهی بی‌حیا قصدی-ایران ائدیر،
ییغیر داری-شورانی ویران ائدیر،
وثوقی، قوامی یئنه خان ائدیر،
اولور دوشمنی-جان مالیک‌لره.
شبستری آرتیق شوبهه ائتمیردی کی، واختیله عرب‌لری وهابی‌لیک آدی آلتیندا عوثمانلی‌یا قارشی قالدیران اینگیلیس‌لر ایندی پهلویلرین آرخاسیندا دایاناراق فارس‌لار ایستیثنا اولماقلا "ایران" خالقلارینا، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلرینه دیوان توتماقدادیر.
شبستری حساب ائدیردی کی، بو کیمی بلالاردان قورتولماغین تک یولو آذربایجان تورکلرینین یئنیدن اویانیشی و اؤز خطینی موعین‌لشدیرمه‌سی ایله باغلی‌دیر. اونا گؤره ده م.ع.صابر کیمی، میلّتین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی مسله‌سینه داها چوخ دیقّت یئتیریب، " من خالقیمی صابر کیمی اویاداجاغام " دئین معجز، غرب میلّت‌لری‌نین اویاندیغی بیر زاماندا موسلمان خالقلارینین هله ده، خوابی-غفلتدن اویانماماسینی، اوسته‌لیک چوخدان اویانمیش میلّت‌لری موستملکه‌سی حالینا دوشمه‌سینی، یا دا اونلارین اویونجاغینا چئوریلمه‌سینی قبول ائده بیلمیردی:
قورولدو تازه عالم، آچ گؤزون، ائیله نظر، میلّت!
او هانسی علم‌دیر – علمی کی، ایجاد ائتدی تلفونی،
سوروش هر یئردن ایسترسن، سنه وئرسین خبر، میلّت،
او علمین قووّه‌سیله خلق اولوندو چاپ ماشینی،
باسار ساعتده اؤوراق اوستونه مین جور اثر، میلّت.
میرزه علی معجز شبستری اومید ائدیردی کی، زامان گله‌جک غرب میلّت‌لری کیمی موسلمان خالقلاری دا اویانیب اؤز ایستیقبال‌لارینی الده ائده‌جکلر. چونکی اوّلکی دؤورلردن فرقلی اولاراق آرتیق موسلمان خالقلاریندا دا میلّی اویانیش و ترقّی دویولماقدادیر. بونون اوچون وطنینی، میلّتینی و دینینی سئون موسلمان‌لار علم اؤیرنمه‌لی و جهالته سون قویمالی، غفلت یوخوسوندان اویانمالی‌دیر:
نییه، یا رب، بئله خوار اولدو عزیزانی-وطن؟
دوشمن علمیله بیزی ائیله‌دی حمّال اؤزونه،
کیم ذلیل ائتدی بیزی؟ – جهل! آ موسلمانی-وطن!
وطن‌سیز جیسمیدی، سیز ده وطنه جان کیمی‌سیز،
راضی اولمون قالا جانسیز وطن، ائی جانی-وطن!
معجز حساب ائدیردی کی، غرب میلّت‌لری‌نین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی‌نین اساسیندا اونلارین دین ایله دؤولتی، دینی علم‌لرله دونیوی علم‌لری بیر-بیریندن آییرماسی، خوصوصیله دونیوی علم‌لرین اؤیره‌نیلمه‌سینه موهوم یئر وئرمهسی حل‌ائدیجی رول اوینامیشدیر. بئله‌کی، دونیوی علم‌لری اؤیرنمکله غرب میلّت‌لری بیر چوخ ساحه‌لرده کشف‌لر و ایختیراع‌لار ائتمیش، بونونلا دا جهالت و نادان‌لیقدان بیردفعه‌لیک قورتولموشلار. آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق، شرق میلّت‌لری، خوصوصیله ایسلام شرقی اؤلکه‌لری بوندان نینکی نتیجه چیخارمیش، اوسته‌لیک علمی کشف‌لری و ایختیراع‌لاری شئیطان عملی آدلاندیراراق، جهالت و نادان‌لیغی، دینی خورافات و دینی مؤوهوماتی بیر آز دا آرتیرمیشلار:
حرام ائتدی سیزه تحصیلی-علمی عالیمی-جاهیل،
بنایی-علمی ییخدی، ائیله‌دی زیرو زبر، میلّت.
جهالت ائیله‌دی ایرانی ویران، میلّتی فهله،
نچون مظلوم‌دور، یارب، بیزیم بو دربدر میلّت!
اونون فیکرینجه، بیر میلّت او واخت ترقّی ائدر کی، مدنیتینی، اعتیقادینی، عادت-عنعنه‌لرینی دوزگون قاوراسین. آنجاق موسلمان خالق‌لار بوتون بونلاری درک ائتمکله کیفایت‌لنمه‌ملی، عئینی زاماندا زامانین طلب‌لری ایله آیاقلاشمالی، یعنی اویانمالی و جهالته بیردفعه‌لیک سون قویمالی‌دیر:
نه یاتیبسان، آییل، ائی میلّتی-بیچاره آییل!
خوابی-غفلتده باسار، قورخورام عودوان سنی!
صرب آییلدی یوخودان، سن هله خورنا چکیسن،
نه عجب حالا قویوب نشئه‌یی-قلیان سنی!
شبستری‌یه گؤره، اگر موسلمان خالقلاری واختیندا آییلماسا اینکیشاف ائتمیش "لامذهب‌لر"– غرب میلّت‌لری اوندان گئریده قالان میلّت‌لری، او جومله‌دن موسلمان خالقلارینی اؤز موستملکه‌لرینه چئویره‌جکدیر. بو باخیمدان معجزون " ائی موسلمان‌لار! " شعیری ده چوخ عیبرت‌آمیزدیر:
بو لامذهب‌لر، ائی قارداش، گولوستان ائتدی دونیانی،
کفن‌پوشانی-قبریستانه – زیندان، ائی موسلمان‌لار!
نه مئییتتدن حیا ائیلر، نه سئییددن، نه موللادن،
نییه قورخمور خودادن اهلی-ایران، ائی موسلمان‌لار؟!
دئییرلر ال باسیب بونلار – اوزو قیرخیق موسلمان‌لار،
تجددودخواه اولان خانلار به قورآن، ائی موسلمان‌لار!
او، " اوستاد " شعرینده ده گؤستریردی کی، " لامذهب " غربلی‌لر، او جومله‌دن اینگیلیس‌لر موعلیم‌لرینه، اوستادلارا قولاق آساراق، اونلاردان اؤیرنه‌رک جهالتین داشینی بیردفعه‌لیک آتدیلار. اوسته‌لیک، اونلار موعلیم‌لر سایه‌سینده ترقّی ائدهرک نینکی اوروپادا، عئینی زاماندا موسلمان اؤلکهلرینده ده آغالیق ائتمگه باشلادیلار. او، یازیردی:
کیمین الینده دیر ایندی مدینه و مکّه،
او پاک یئرلریمیز: کربلا، نجف، باغداد؟
سسین چیخارتما، آمان‌دیر کی، باشیم اوسته دوروب
الینده تیغی-دوسر اینگیلیسی-بدبونیاد...
گلین گئدک، اوخویاق، بیز ده اهلی-غرب کیمی
کی، بلکه ال چکه بیزدن او بی‌آمان جللاد.
او، دوغرو یازیردی کی، باشقا میلّت‌لر واریث‌لرینه علم میراث قویدوقلاری حالدا، هله‌ده موسلمان خالقلارینین میراثی کفن و جنّت‌دیر. او، بیر شعیرینده بونو بئله موقاییسه ائدیردی:
چیراقی-برقیله دونیانی رؤوشن ائیله‌دی کافر،
موسلمان، سن نه ائتدین ایختیراع، وئردین خبر خلقه؟
آمریکا عالیمی خلق ائتدی بیر دسگاه آهندن (رادیو)،
گهی دف چالدی آهن، گاهی نئی شام و سحر خلقه.
شبستری اونو دا دوغرو یازیردی کی، اؤز میلّی دَیرلریندن و میلّی سیسیتمیندن اوزاق دوشن خالق‌لار، باشقالارین تاثیری آلتیندا آنجاق تقلیدچی‌لیکله مشغول دور. او، یازیردی:
خوروز کیمی نییه میلّت قاناد چالیب باننیر؟
اولایدی کاش بونون بیر عاغیللی فلسفه‌سی.
معجز یارادیجیلیغیندا ایسلامین بعضی دینی آیین و مراسیم‌لرینه ده توخونموش، بو مسله ده نؤقصان‌لاری گؤسترمگه چالیشمیشدی. مثلا، او حساب ائدیردی کی، موسلمانلارین اوروجلوق بایرامی هئچ ده ایسلامین روحونا، قایدا-قانونلارینا اویغون حیاتا کئچیریلمیر. اونون فیکرینجه، بونا سبب‌لردن بیری اوروجلوغون اصل ماهیتی و معناسی باره ده اکثر موسلمانلارین خبرسیزلیگی، دیگر ایسه یالانچی روحانیلرین و موللالارین بو مراسیمدن سوء-ایستیفاده ائتمه‌سی‌دیر. محض بونون نتیجه‌سی‌دیر کی، اوروجولوق موسلمانلارین خئییر و برکتینه، روحی و مادّی جهتدن ساغلاملاشماغینا خیدمت ائتمه‌لی اولدوغو حالدا، یالانچی روحانیلرین و اکثر موسلمانلارین جاهیل‌لیگی سببیندن باشقا معنالارا یوزولور. معجز " موبارک آی " شعیرینده بو موناسیبتله یازیردی:
موللا بیر آیدیر دئییر مسله‌یی-حئیضیدن،
قان تؤکولور مسجیده لته‌یی-خونریزیدن،
حئیف کی، آجلیق بو گون قویدو منی فیضیدن
لال اولاسان، ائی کیشی، سالدین آیاقدان منی.
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لار محرم‌لیک مراسیمینده ایمام حسینی لاییقینجه یاد ائتمیرلر. بئله کی، ایمام حسین کربلادا دوشمنله مردانه جنگ ائتدیگی، لیاقتله شهداته قوووشدوغو حالدا، اؤزونو اونون داوامچیلاری حساب ائدن‌لرین اکثر قیسمی اؤز باشینی یاریب، بدنینه زنجیر وورماغی قهرمان‌لیق حساب ائدیرلر. حالبوکی اونلار ایمامی دئییل، اؤز پریشان وضعیت‌لرینی دوشونوب آغلامالی‌دیرلار. معجز یازیردی:
گه یاریرسیز باشوزی، گه چرتیرسوز،
بو ندی، قارداش، دوشونون بیر اؤزوز،
ایندی کی، واردیر سیزین آغلار گؤزوز،
آغلایین اؤز حالی-پریشانوزا!
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمانلارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتارماق، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه آپارماق عوضینه، باشینی یارماقلا و یاخود بدنینه زنجیر وورماقلا جنّته گئده‌جگینه اومید ائتمه‌سی نادان‌لیق‌دیر. چونکی ایمام یولوندا باشینی یاریب جانینی اونا قوربان وئرمگه حاضیر اولدوقلارینی دئین‌لرین اکثریتی حرمله‌نی، یا دا شیمری گؤرسه‌لر فیکیرلریندن دؤنه‌جکلر. معجز یازیردی:
ایندی بو کی، گؤیده اوچار باش‌یاران،
باشینی شست ایله آچار باش‌یاران،
حرمله‌نی گؤرسه قاچار باش‌یاران،
آند اولا او کلّه‌‌یی-نادانوزا!
معجزون فیکرینجه ایسلاما، او جومله دن ایمام حسین‌ین شهادتینه ضید اولان فیکیرلری موسلمانلارین شوعورونا یئریدن و اونلاری بو جور عمل‌لره، یعنی باش یارماغا، زنجیر وورماغا سؤوق ائدن‌لر ایسه آخوندلار، واعیظ‌لر، شئیخ‌لر و موللالاردیر. بئله کی، ریاکار روحانیلر موسلمان‌لارا پئیغمبرین، اونون اؤولادلاری‌نین دوغرو یولونو گؤسترمک عوضینه، اونلاری اسارته، جهالته و خورافاتا سوروکله‌ییرلر. موتفکّیر یاخشی آنلاییردی کی، محرم‌لیگی بو جور ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان شکیلده قئید ائدن‌لرین بوندا شخصی ماراق‌لاری اولموشدور. بئله کی، ریاکار روحانیلر محرم‌لیکده موختلیف دینی اویون‌لار تشکیل ائتمکله هم اؤز جیب‌لرینی دولدورور، هم ده نوفوذلارینی آرتیرلار. بونو نظره آلاراق معجز یازیردی کی، آرتیق یالانچی روحانیلرین محرم‌لیکده جیب‌لرینی دولدورماق مقصدلرینی موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار:
بیر طرفده مرثیه خوان ایستیری حق البُکا،
آغلادیب چونکی محرمده منی صوبح و مسأ،
هر گون اون بئش دفعه شاگیردی دایانیر قاپی‌یا،
سسلیری: آی کربالایی، بئش مین آلتون وئر گؤراخ!
میرزه علی ریاکار روحانیلرین ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان عمل‌لرینه قارشی چیخاراق دئییردی کی، 20-جی عصرده اؤز-اؤزونون باشینی یارماق، بدنینه خسارت یئتیرمک، اوسته‌لیک ریاکار روحانیلرین جیب‌لرینی پول ایله دولدورماق جاهیل‌لیک و نادان‌لیق‌دیر. اونون فیکرینجه، اگر باش یارماق، زنجیر وورماق خئییرلی ایش اولسایدی ایلک نؤوبه‌ده، بونا موسلمان‌لارا تحریک ائدن ریاکار دین خادیم‌لری اؤزلری عمل ائدردیلر. بو باخیمدان محرم‌لیکدن ان چوخ فایدالانان‌لار باشلارینی یاریب قانینی تؤکن‌لر دئییل، محض ریاکار روحانیلردیر. او روحانیلر کی، موسلمان‌لارا محرم‌لیکده ایمامین تعزیه‌سینی ساخلاماغی واجیب حساب ائتدیکلری حالدا، اؤزلری بونا قطعیاً عمل ائتمیرلر.
اونا گؤره ده موسلمان‌لار کربلادا باش وئرن‌لردن دوغرو نتیجه چیخاریب ایمام حسین کیمی عقیده یولوندا شهید اولماغین معناسینی درک ائتمه‌لی‌دیرلر. موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار کی، اینسان نه اؤز ساغلاملیغینا، نه ده باشقا بیر موسلمان قارداشی‌نین صحتینه ضرر یئتیرمکله ایمامین یولوندا اولا بیلمز. خوصوصیله، ایسلاما ضید عمل‌لری تؤرده‌رک جنّته گئتمگی دوشونمک، معجزون ده تعبیرینجه دئسک، نادان‌لیق و جاهیل‌لیک‌دیر. اونا گؤره، موسلمانین اساس عملی هئچ ده باشینی یاریب قانینی تؤکمک دئییل، کؤمگه احتیاجی اولان دین قارداش‌لارینا، باجی‌لارینا یاردیم ائتمکدیر. بئله کی، ایمام یولوندا باشینی یاران‌لارین، آغی دئین‌لرین، یاخود دا موقدس یئرلره (حج و ب.) زیارته گئدن‌لرین یانی باشینداکی چاره‌سیز موسلمان قارداش‌لارینا یاردیم ائتمه‌مه‌لری قبول ائدیلمزدیر. او، یازیردی:
ائی اومّتی-محمده رحم ائتمه‌ین کیشی،
نار اهلی‌سن، گوونمه نمازو طهارته!
دین قارداشین عیالی محللنده آج یاتیر،
وِرز و وبالی بوینوما، گئتمه زیارته.
شبستری‌نین شعیرلریندن حیس اولونور کی، اونون دینه موناسیبتی آنجاق ایسلاما اولونموش علاوه‌لری، او جومله‌دن دینی خورافات و مؤوهوماتی تنقیدله کیفایت‌لنمه‌میش، او بعضی حال‌لاردا عومومیلیکده شریعتین حؤکم‌لری ایله راضی‌لاشمادیغینی ایفاده ائتمیشدیر. مثلا، او، یازیردی:
ساقیا! دور گتیر بیر ناز‌نین جانان منه،
جنّتی وئردیم سنه، لازیم دئییل غیلمان منه.
اؤلدو آدم غوصه‌‌سیندن، دوشمنی ساغدیر هله،
قورخورام بوغدا یئدیرده حیله‌گر شئیطان منه.
من بیر عالم ایسته‌رم، " یوخ! " لفظی اوردا اولماسین،
روضه‌یی-ریضواندا، یارب، کیم وئرر قلیان منه؟
باشقا بیر شعیرینده ایسه مِی‌ین دینه ضرر وئرمه‌دیگینی یازان شبستری‌یه گؤره، دینی روایت‌لری بیر کنارا قویوب رئال‌لیقلاری گؤروب و اوندان نتیجه چیخارماق لازیمدیر:
بو گون میلّت نه یه مؤحتاج‌دیر، اوندان بیان ائیله،
گؤی علمین بیلمک ایران اهلینه نفت و شکر وئرمز!
او گؤی کی، گؤرمه‌ییب عؤمرونده بیر یول بینوا واعیظ،
بیزه بحث ائیلر اوندان، گؤردوگو یئردن خبر وئرمز!
بوراخ هاروتی-ماروتی، گتیر مئیدانه باروتی،
سپاهی- دوشمنه قارداش، آیةالکرسی خطر وئرمز!
او باشقا بیر شعیرینده ایسه یازیردی کی، دینی- ایمانی قورآنی ختم ائیله‌مک، دینی روایت‌لره اینانماق دئییل، یئنی نؤوع سیلاح‌‌لارا صاحیب اولماق، یا دا دونیوی علم‌لره یییه‌لنمک ساخلایار. او، یازیردی:
دین و ایمانی نه ساخلار؟ تیرو شمشیرو توفنگ.
ختمی-قورآن ائیله‌مکله قالسا، قورآن یاخشی‌دیر.
صرب‌لر دونیانی ایشغال ائیله‌دی، بیز یاتمیشیق،
بنگ و تیریاک اولماسا دینی-موسلمان یاخشی‌دیر.
جان سیخار علمی-ریاضی، جبرو حکمت، هندسه،
علم تسخیراجنه، درسی-بُطلان یاخشی‌دیر...
نفعی یوخدور بیزلره علمی-معادن اؤیرنک،
بیزده تازه لامپالاردان کؤهنه شعمدان یاخشی‌دیر.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ده صابرسایاغی یازیردی کی، موسلمانا دونیوی علم‌لری، او جومله‌دن هندسه، فیزیک، ریاضیات، جوغرافیا اؤیرنمک لازیم دئییل، بوندانسا تسبئحینی چئویرملی، نامازینی قیلمالی، اوروجونو توتمالی، جنّتده کی حوری‌لری آرزولامالی‌دیر. او، یازیردی:
دئییرم: مسجیده گئت، ائیله نظر شئیخه طرف،
علمی-اشیانی بوراخ، باخما تواریخه طرف،
هیئت آخیر چکه‌جک اوغلووو میرریخه طرف،
ایشدی، قاییتسا ایشین ناله و افغان اولاجاق!
عوضی - سوره‌یی- " یاسین " – او بیزیم خانه خراب
جومعه آخشامی اوخور جبر وشیمی و حساب.
نه قدر مدرسه ده وار او " فیزیک " آدلی کیتاب،
بو ویلایتده نه قاری و نه قورآن اولاجاق!
او، جنّت مسله‌سینه ده حساس یاناشیر، اورادا ایکی مین حوری‌یه بیر کیشی‌نین دوشمه‌سینی صابرسایاغی تنقید ائدیردی. او، یازیردی:
جنّتده، دئیرلر، حوری، کوثر واردیر،
امّا ایکی مین دیلبره بیر ار واردیر،
او حوری‌لره گرک کیم اولسون طالیب،
او شخص کی، اوندا زوری-اژدر واردیر.
دئمه‌لی، گاه آچیق فورمادا، گاه دا کنایه ایله شبستری احکامچی-لوکالچی دینی تفکّورو تنقید ائدیر، اونون یئنی‌لشمگه قارشی اولماسینی پیسله‌ییردی.
میرزه علی معجز شبستری‌یه گؤره، بوغدا یئدیگی اوچون هر دایم آللاه طرفیندن آدی قورآندا حاللاندیریلان آدمین بو روسوایچی‌لیقدان قورتولماسی مومکون اولمادیغی حالدا، سیرادان بیر موسلمانین یاراداندان هر هانسی ایستک‌لرده بولونماسی معناسیزدیر. بورادان بئله بیر نتیجه چیخارماق اولار کی، شبستری آللاهین هر شئیه قادیر اولماسینا شوبهه ایله یاناشمیشدیر. اونون فیکرینجه، اینسان‌لارین آللاهدان بیر شئیلر گؤزله‌یه‌رک یاشاماسی گئرچکلیگه اویغون دئییلدیر. اگر اینسان هر بیر ایشینی اؤزو گؤرمک عوضینه آللاهین ایراده‌سینه باغلاییرسا، او زامان گرک‌دیر کی، جان و مال تهلوکه‌سیزلیگی‌نین ده قایغیسینا قالماسین. حالبوکی موللالار بئله، آللاهین هر شئیه قادیر اولدوغونو دیله گتیرسه‌لر ده، جان و مال تهلوکه‌سیزلیک‌لری نین قایغیسینا قالماغی دا اونوتمورلاردی. او، یازیردی:
دئدی: ریساله اوخورسان؟ دئدیم: حساب اوخورام!
دئدی: حساب دئییل، شخصه دین لازیمدیر!
دئدیم کی: دینی نه ساخلار؟ دئدی: موسلمان‌لیق!
دئدیم: خئیر، ایکی یوز مین سپاهی-موْبین لازیمدیر!
دئدی: جفنگ دانیشما، خودادی حافیظی-دین،
بیزه نه توپچو، نه سربازو ذره‌بین لازیمدیر.
دئدیم: نئچون قاپووی باغلیسان یاتان واختی؟
دئمک سنه کره و انگبین لازیمدیر.
قاپووی قویسان آچیق، دُزد اولار ائوه داخیل،
آپارسا مالی، سحر شور و شین لازیمدیر.
او، " اولموشام " شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یازیردی کی، بو جور موسلمان‌لیقدان نیفرت ائدهرک اینسان‌لیق آنلاییشینی قبول ائدیر. چونکی او، موسلمان‌لیغی داها چوخ ظاهیری آنلامدا قبول ائتمیشدیر. او، یازیردی:
نه قیزیلباشم، نه فرراشم، نه حاکیم، ساقیا،
بیر سوروش مندن: نچون بس من موسلمان اولموشام؟
بوغدایا ساری دئدیم، قیرا قارا دئدیم، شیره سیفید،
او جهتدن من بئله بی‌دین وایمان اولموشام.
بی‌موروّت گؤرموشم بس کی، موسلمان فیرقه‌سین،
ائتمیشم نیفرت موسلمان‌لیقدان، اینسان اولموشام.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یالنیز موسلمان‌لیق دئییل، بوتون دین‌لردن نیفرت ائتدیگینی اورتایا قویور، اوسته‌لیک همین دین‌لرین یارادیجی‌نین اؤزونو، یعنی یارادانی بئله تنقید ائدیر. آللاهین اؤزو طرفیندن یارادیلمیش اینسان‌لارین نییه بو قدر ظولم چکمه‌سینه حاق قازاندیرا بیلمه‌ین شبستری حساب ائدیردی کی، اگر آللاه هر شئیه قادیردیرسه و هر بیر شئی اونون ایراده‌سی آلتیندادیرسا، او زامان یارادان نییه یاراتدیق‌لاری‌نین قایغیسینا قالماق عوضینه، اونلاری ظولمه دوچار ائتمیشدیر. حالبوکی آللاه اؤزو بو قدر خیانت‌لره معروض قالسایدی، بونا دؤزمز، بیر تدبیر گؤرردی. او، یازیردی:
فراقی من یاراتسئیدیم، منی داشلاردی اؤورت‌لر،
سنه چاتمیر گوجو خلقین، توکندی صبرو طاقت‌لر!
هورر، ناراحت ائیلر، گاه دیشلَر، اینجیدر خلقی؛
دئماخ اولمور کی: ائی عادیل، نه‌یه لازیمدی بو ایتلر؟
تؤکردین بیره‌نین قانین، کسردین کحله‌نین نسلین،
اگر بیر یول سنی بدخواب ائدَیدی او خیانت‌لر!
موتفکّیر شاعیرمیز حساب ائدیردی کی، آللاه بیر طرفدن یاراتدیغی اینسانین قایغیسینا قالماییب اونون ظولم‌لرینه گؤز یومدوغو حالدا، دیگر طرفدن اینسان‌لار اوچون گؤندردیگی پئیغمبرلرده ضیدیتلی فیکیرلردن چیخیش ائتمیشلر. بئله کی، آللاه بیر پئیغمبره وئردیگی بیر وعدی، باشقا پئیغمبره فرقلی شکیلده یئنه ده تکرار ائتمیشدیر. او، یازیردی:
دئییر موسی‌یه بیر سؤز، سؤیله‌ییر عیسی‌یه برعکسین،
اونا دانا دئییم، یا سرسری، ائی بی‌فراست‌لر؟
پس ائتدی میری-درباری روانه کوهی-حرّایه،
عرب مبعوثینه روح‌الأمین وئردی بشارت‌لر.
گئنه ایمضاوی اینکار ائیله‌دین اؤز یازدیغین پوزدون،
یئتیردی احمده بی‌سیم و تلفونیله آیت‌لر.
گئنه قانلار تؤکولدو، بئیرقی-عوصیان قووزاندی،
برائت سوره‌سینده اولدو چون موردار میلّت‌لر.
دئییر تووراتیده: جنّت سیزین‌دیر، ائی یهودی‌لر،
یارانمیش محض سیزدن اؤترو اول عالی عمارت‌لر!
دئییر اینجیلده یوخ یوخ، یهودی پوخ یئییر چوخ، چوخ
منیم بنده‌م فقط سیزسیز، سیزین مالیزدی جنّت‌لر!
دئییر قورآندا بی‌پروا: جهنّم اهلی‌دیر ترسا،
موسلمان‌دیر منیم دوستوم، اونون‌دور ناز و-نعمت‌لر!
بئله لیکله، شبستری یالنیز دین‌لره موناسیبتده کسکین مؤوقع توتمور، بونونلا دا بوتون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی بیر کنارا قویاراق " اینسان‌لیق " وورغوسونو اورتایا قویماغا چالیشیردی. او، یازیردی:
بیز اینسانیق اگر، اولماز بو جور اینسانی درّنده،
نه اینسان؟ بلکه بیزدن یاخشی‌دیر، گوْرگانی درّنده،
اگر حؤکماً " بیز اینسانیق " دئیر عیانی درّنده،
گرک اونلار دا حؤکماً ال چکه ایذادن، ائی ساقی!
اولا بیلسین کی، اونون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی قبول ائتمه‌یه‌رک " اینسان‌لیق " فلسفه‌سی اوزرینده دایانماسیندا دا دؤورونون بین المیللچی سوسیال-دموکرات ایدئیاسی‌نین موعین تاثیری اولموشدور. هر حالدا دونیانین سعادت گولشنی‌نین سولماسینی اینسان‌لار، جمعیت‌لر آراسینداکی ضیدیت‌لرده، موحاریبه‌لرده گؤرن شبستری بو عداوته سون قویوب آدام‌لاری بیر-بیرلرینی سئومگه چاغریردی:
سعادت اؤلمز هرگیز همزبان اولسا محبتله،
سعادت ایسته‌سن – هم‌نؤوعووی سئو پاک نیتله...
اونون فیکرینجه، سعادت پاک اولوب اوندان قاچان اینسان گوناهکاردیر. اگر اینسان‌لار اؤزونو دوغرو آپاریب اوغرولوقدان، حاقسیزلیقدان یان قاچسالار، ان اساسی " سعادت " کلمه‌سینی ناداندان دئییل، مودریکدن، خوصوصیله ده عیسی پئیغمبردن اؤیرنسه‌لر، او زامان دونیانین دوزه‌نی ده دَییشر. او، یازیردی:
سعادت پاکدیر، اوندان قاچان اینسان موقصیردیر،
آپارسا دُزد خلقین کیسه‌سین، آژان موقصیردیر،
سعادت کلمه‌سین تفسیر ائدن نادان موقصیردیر،
اونون تفسیرین اؤیرنسین گرک عیسی‌دن ائی ساقی!
دئمه‌لی، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین منیمسنیلمه‌سی نامینه شبستری یالنیز ایسلام دینیندن، اونون پئیغمبریندن دئییل، عئینی زاماندا مسیحیت و اونون پئیغمبری عیسی‌دان دا اؤیرنمه‌لی چوخ شئیین اولدوغونو اعتیراف ائدیردی.
عئینی زاماندا او، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین یالنیز دین‌لر اساسیندا ایضاحی‌نین دا علئیهینه‌دیر. اونون فیکرینجه، بوتون حال‌لاردا بو دونیادا مووقّتی یاشایان اینسان اوچون واحید دینه اینام مومکون اولمادیغی قدر، واحید اخلاقدان، واحید ایدئیادان، واحید اومیددن دا صؤحبت گئده بیلمز:
هر ایشده بیر اومید ایله اینسان یاشار، گئدر،
نیک و بده باخیلماسا، هر ایش آشار، گئدر.
وار ایختیلاف طبعیده، اخلاق بیر دئییل،
هر کس بیر اؤزگه ایش دالینجا قوشار، گئدر...
دونیا سئیرگاه‌دیر، هر کس گلر، گزر،
بیر نیک-نام قالسا قالار، سیم و زر گئدر.
دئمه‌لی، اینسانین وارلیغی و یوخلوغو مسله‌سینده "دونیا"نین دا کیفایت قدر یئری و رولو واردیر. اینسان دونیادا یاشاییر و اؤلور کی، اؤلندن سونرا بدنی ده دونیادا قالیر، تورپاغا قاریشیر. باشقا سؤزله، اینسان بو دونیادا نه قدر بونؤوره‌سینی مؤحکم ائتمگه چالیشسا دا، آخیردا دونیا یئنه ده اونو ییخیر و اؤزونه چکیر:
کئچر، گئدر سنواتی شوهوری دونیانین،
میثال ابری لیال سوحوری دونیانین.
بو گون کی، چیخدی باشا، بیر گون عؤموردن گئتدی،
همیشه‌لیک دئییل عیش و سوروری دونیانین.
سوروش، دئسین سنه بیر-بیر کئچن‌لرین حالین،
سرای- گورده بهرام گوری دونیانین.
داغیتدی کلّه‌‌یی کاووسی قبرده حشرات،
قاریشدی تورپاغا کیبرو غوروری دونیانین.
ائدر سوموک‌لریوی سورمه آلیات جاهان،
تناوول ائیلر اتین مار و-موری دونیانین.
بونؤوره‌نی نه قدر مؤحکم ائیلیسن، ائیله،
تکان وئرنده ییخار، چوخدو زوری دونیانین!
شبستری نین دونیاگؤروشونده قادین آزادلیغی دا موهوم یئر توتموشدور. معجز چادرانین علئیهینه چیخاراق قادین‌لارا جمعیت داخیلینده کؤله کیمی باخیلماسینی اصلا قبول ائتمیردی.
معجزون فیکری بودور – ییرتین او گئن تومان‌لاری،
هاردا گؤرسز دوریه‌لی، باشین ازین توخماق ایله!
معجزه گؤره، بیر گون قادین‌لار دا، ائله کیشی‌لرین اؤزو ده مدنیت صوبحی ایله اویانیب ترقی ائده‌جکلر کی، او زامان نه کیشی‌لرین ساققالینی قیرخماسینا، نه ده قادین‌لارین چادراسیز گزمه‌سینه پیس باخمایاجاقلار:
من ساققالی، سن زولفو حنا ایله بویارسان،
وئرروخ او زامان ال-اله، بولواری دولاننوخ.
معجز اوتانیر، قیریخمیر ساققالی دئییرلر،
یوخ!.. بیزده حیا اولسا، جهالتدن اوتاننوخ!
واعیظ‌لرین قادین لارین " یوسف سوره‌سینی " اوخومامالاری تؤوصیه‌سینی گولونج بیر شئی آدلاندیران معجزه گؤره، اگر قورآنی آللاه عرب‌لره نازیل ائله‌ییبسه، او زامان عرب قادین‌لاری دا بو سوره‌نی تلاوت ائدنده اونون ماهیتیندن خبردار اولمالی‌دیرلار. عکس تقدیرده بئله آنلاشیلار کی، آللاهین کلامی قادین‌لاری ضلالته سالماق اوچون گؤندریلیب. او، یازیردی:
بو سوره‌نی تلاوت ائدنده عرب قیزی،
بیلمز مگر نه یاپدی زولئیخایی-مه‌لیقا؟
سالماز خودا کلامی أناثی ضلالته،
تهذیب خُلق اوچوندو او تاریخی-انبیا!
عشقین سونو، بیلر کی، ندامت‌دیر، ایفتیضاح،
واستغفری لذنبک-نی اؤورت آنلاسا.
او، " قیزلار " آدلی شعیرینده ده گؤسترمگه چالیشیردی کی، قیزلارین علم و تحصیل آلماسی، هئچ ده اوغلان‌لاردان آز اهمیتلی دئییلدیر. او، یازیردی:
جمالین هر زامان آیینه ده تزیین ائدر اؤورت،
نئچین اخلاقینی ائتمز موزیّن علم ایله قیزلار؟
جهالت بحری-بی‌پایاندی غرق ائیلر سیزی آخیر،
او دریادن گرک علم ایله چیخسین ساحیله قیزلار!
اوخویوب یازمایان اینسان اولار نامحرمه مؤحتاج،
گئدیب اَیلشمز اغیار ایله، گر یازماق بیله قیزلار.
ساوادیز اولسا، اولماز هیچ کس اسراریزه واقیف،
ساوادیز اولماسا، سیرریز دوشر دیلدن-دیله، قیزلار.
پئیغمبر امر ائدیب تحصیل ائتمک کولّی-زی‌عقله،
گرک اهلی-ساواد اولسون تماماً عاقیله قیزلار!
شبستری گؤسترمگه چالیشیردی کی، ایسلام دینینده قیزلارین تحصیل آلماسینی قاداغان ائدن بیر سوره، آیه، یا دا حدیث یوخدور. اوسته لیک، پئیغمبر اؤزو ده امر ائدیب کی، کیشی و قادین اولماسیندان آسیلی اولمایاراق بوتون موسلمان‌لار تحصیل آلمالی‌دیرلار. آنجاق واعیظ‌لرین، روحانیلرین تبلیغاتی نتیجه‌سینده خالق الینه چوبوق آلان قیزلاری دئییل، الینه قلم آلان‌لارا طعنه ائدیرلر:
چوبوق آلسا اله قیزلار مذمت ائیله‌مزلر هئچ،
وورارلار طعنه یوز یئردن قلم آلسا اله قیزلار.
گئجه-گوندوز ایشی غئیبت او جاهیل قیزلارین، معجز!
اگر واعیظ قویا، مشغول اولارلار علم ایله قیزلار.
او، باشقا بیر شعیرینده ایسه کینایه ایله یازیردی کی، قیزین مکتبی " مطبخ " ، اوستاسی دا " قازانچا " دیر. باشقا سؤزله، قیزا مکتب " یاراشماز " دئین موتفکّیر، اصلینده قادین‌لارین تحصیل آلماسی نین قاتی طرفدارلاریندان بیری ایدی. او، " باجی‌لار " شعیرینده دئییردی کی، قادین بیر سؤزونو باشقا دیاردا اولان ارینه چاتدیرماق اوچون هانسیسا میرزه‌یه مؤحتاج اولوردو. چوخ واخت دا، قادین ایسته‌دیگی بیر سؤزونو میرزه‌نین یازدیغی مکتوب واسیطه‌سیله ارینه چاتدیرماقدان اوتانمیش، چکینمیشدیر. او، یازیردی:
زی-بس کی، تنگه دوشر قلب، راضی‌یام، بونا کی،
گئدیم جهنّمه، امّا کاغیذ یازیم، باجی‌لار!
اوخور، یازیر هامی میلّت خانیم‌لاری، لاکین،
الیف گؤرنده دیرک ظن ائدیر بیزیم باجی‌لار!
او، " بزک " شعیرینده ایسه یازیردی کی، قادین‌لار قیر-قیزیل‌لاری، لعل-جواهیراتی ایله دئییل، ساوادلی‌لیغی، علملی‌لیگی ایله فخر ائتمه‌لی‌دیر. شبستری آنجاق یوخوسوندا گؤرور کی واعیظ دئییر کی، " ایران " قیزلاری جامال‌لارینی آچسین، اؤلکه ایشیقلانسین. آنجاق او، یوخودان اویانیب واعیظه دئینده کی، اوغلان‌لار کیمی قیزلار دا یازی یازماغی اؤیرنمه‌لی‌دیرلر، شئیخ اونون سؤزونو یاریمچیق کسه‌رک بونون مومکون اولمادیغینی دئییر. بو مقامدا نادیر شاهین مئیداندا اولماسینی آرزولایان شبستری یازیردی:
سنی وئررم قسم بنتی- رسول‌اللهه، ائی واعیظ،
بساطی-جهلی ییخ، قوی عالمی-نیسوان ایشیقلانسین!...
جسارتله قدم قوی عرصه‌یی-مئیدانه، ائی نادیر،
قیلینجین ائیله عوریان، عرصه‌یی-مئیدان ایشیقلانسین.
دوشوب زیندانی-جهله یوسفی-گومگشته مودت‌دیر،
زولئیخا، آچ جمالین، گوشه‌یی-زیندان ایشیقلانسین!
شبستری یازیردی کی، پئیغمبر اؤزو بئله علم-تحصیل آلماغی قادین‌لارا فرض بویوردوغو حالدا، موللالارین اونون بونونلا باغلی حدیثینی نظره آلمامالاری دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی:
طلبی-علم ائدیب فرض پئیغمبر دیشی‌یه،
لاکین آخوندلار آتیبدیر بو حدیثی ائشیگه،
نامه‌سی گلسه اریندن، اوخودا یاد کیشی‌یه،
وئره نامحرمه ایله باش-باشا خلوتده گرک.
اونا گؤره، بیر عاییله‌ده قیز اوشاغی‌نین دونیایا گلمه‌سینی قاشقاباقلا قارشیلاماق نادان‌لیق، عاوام‌لیق‌دیر. چونکی اینسان نسلی‌نین آرتیمی‌نین بیرینجی سببکاری قادین‌لاردیر. او، یازیردی:
قیز دوغسا خانیم، قاشقاباغین سالالسا خان،
عاقیل دئییل، دیوانه‌دیر، احمق، نادان!
قیزدیر سبب بقای-نسلی-اینسان،
ائی خان، سنی قیز دوغوب، نینکی اوغلان.
بئله لیکله، میرزه علی معجزون یارادیجیلیغیندا دا، موسلمانلارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتولماسی، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه‌سی و میلّی بیرلیک، میلّی اویانیش فلسفه‌سی اساس یئر توتموشدور. معجز موسلمانلارین، سویداشلارینین گئری‌لیگینه اساس گوناهکار کیمی یالانچی روحانیلری و میلت‌پرست‌لری گؤروردو. اونون فیکرینجه، نه واختا قدر کی، ایسلامین آدیندان چیخیش ائدن روحانیلر، حاجی‌لار و موللالار وار، ایسلام اؤلکه‌لری نین ترقّی ائتمه‌سی مومکون اولمایاجاقدیر. اونا گؤره ده ایلک نؤوبه‌ده، اونلارین ایچ اوزونون آچیلماسینی و ایفشا ائدیلمه‌سینی اساس مسله‌لردن بیری حساب ائتمیشدیر. آنجاق بوتون بونلارلا یاناشی، او، حاقلی اولاراق یازیردی کی، موسلمانلارین روحانیلر و موللالار طرفیندن آلدادیلماسی‌نین اساس سببکارلاریندان بیری ده اؤزلری، یعنی اکثر موسلمانلارین جاهیل و نادان اولمالاری‌دیر. اگر موسلمان‌لار ایسلامین اصل ماهیتیندن خبر توتسالار، عئینی زاماندا دونیوی علم‌لری اؤیرنسه‌لر بو زامان غرب میلت‌لری کیمی، ترقّی ائدر و دونیادا اؤزلرینه لاییق یئری توتارلار.
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
میلی بیرلیک کیتابی
میلی بیرلیک کیتابی
" میلّی بیرلیک" — محمد امین رسولزادهنین آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی فیکرینی آشیلایان، میلّی دؤولتین برپاسی اوغروندا یازیلان مقاله‌لر توپلوسو.
یارادیلماسی
م.ا.رسولزاده بولشویزم دؤورونده آذربایجاندا یئریدیلن ایدئیالارین تورک میلّتی‌نین، آذربایجانلیلارین حیاتینا، میلّی روحونا یاد اولدوغونو گؤسترمک اوچون «میلّی تسانود» آدلی ایدئولوژی یاراتمیشدیر. او عرب سؤزو «تَسَانُد»و اوروپا دئییمینجه «سولیداریزم» کیمی وئرمیشدیر. «میلّی تسانود» ایدئولوژیسینین اساسلاری بولشویکلرین آذربایجاندا قیرغین‌لار، سورگون‌لر، رِپرسیالارکی «کومونیزم» قوردوقلاری ایللرده یارادیلمیشدیر. میلّی ایدئولوق کیمی بورجونو بیلن محمدامین بیگ اوروپادا یاییلان لیبرالیزم، کومونیزم و باشقا نظریهلری آراشدیراراق، آذربایجاندا یاغی‌لارین یئریتدیگی، میلّی روحا یاد ایدئیالارین یوخ، آنجاق «میلّی تسانود» ایدئولوژیسینین یاییلماسینی دوزگون سایمیشدیر:[۱]
" «مادام کی، میلّیتچی‌ییک، دئییریک؛ مادام کی، میلّی دؤولت ایستیقلالینی مودافیعه ائدیریک، او حالدا بیزیم اوچون نه کوسموپولیت لیبرالیزمه و نه ده کومونیزمه تحمّول (یؤنلمه) جایز (دوزگون، اویغون) اولا بیلمز. بیزجه، مودافیعه ائدیله‌جک یگانه سوسیال سیستم میلّی تسانود سیستمی‌دیر». «نه فردی حورّیّتله شخصی مولکیّتین موطلقیتیندن دوغان کاپیتالیست آنارشی‌سی ایله سرمایه ایستیبدادی، نه ده اینسان‌لاری منلیگیندن چیخاراراق بیر کؤله و ماشین حالینا گتیرن کومونیزم اسارتی! نه موطلق لیبرالیزم، نه ده موطلق کوللکتیویزم! او حالدا: ایکیسینی تألیف (اوزلاشدیران) ائدن سولیداریزم — تسانود. م.ا.رسولزاده"
میلّی بیرلیگین ایدئولوژیسی
م.ا. رسولزادهنین اساسلارینی یاراتدیغی «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سینده اِتاتیزم(دؤولتچی‌لیک) پرینسیپی گوجلودور. او دؤنمده شرقده اتاتیزمه دایانان ایدئولوژی و ایداره ائتمه دوزگون بیر سیاست ایدی. مصطفی کمال آتاتورک ده تورکیه جومهوریتینده اتاتیزمی اوغورلا تطبیق ائتمیشدیر. بو پرینسیپ‌لر چاغداش آذربایجان جومهوریتی اوچون ده اؤنملی‌دیر. آذربایجانی روس-ائرمنی-ماسون بولشویک‌لری‌نین الیندن قورتارماغا، قوروماغا چالیشان، آمّا الی قلمدن، یوکسک ایدئولوژی دوشونجه‌دن، سیاسی کونفرانس‌لار کئچیرمکدن باشقا بیر شئیه یئتمه‌ین محمد امین بیگ دئییردی: دیلی، مدنیتی، دینی، اخلاقی، روحی-معنوی عالمی - میلّتی بیر اولان آذربایجاندا کومونیزم ایدئولوژیسینه یئر اولا بیلمز! بورادا آنجاق میلّی بیرلیک، میلّی همرأی‌لیک ایدئولوژیسی کئچرلی، باشاریلی اولا بیلر! میلّی بیرلیک دوشونجه‌سی چاغداش آذربایجان جومهوریتینده ده آذربایجانچیلیق ایدئولوژیسینین تورکچولوک، ایسلامچی‌لیق، چاغداشلیق ایدئیالارینی کؤکلشدیرن باغدیر. محمد امین رسولزاده آذربایجاندا کومونیزم یایان یاغی‌لارا دئییردی: «حؤکومت دئمک، لنین‌ین تعبیرینجه، حدّی ذاتیندا (اؤزلوگونده) بیر صینفین دیگر صینیف‌لری ازمک و اؤزونه تابع ائتمک اوچون قورموش اولدوغو جبر ماشینیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر. بونون اوچون ده مارکسا گؤره، فهله‌نین نه وطنی وار، نه ده میلّتی. وطن و میلّت حیسسیندن محروم اولان بو یئنی اینسان‌لار زومره‌سی - پرولتاریات - «بورژوا دیکتاتورلوق‌لارینی» دئویره‌رک، اؤز حاکیمیتینی قوراجاق و تدریجله بوتون صینیف‌لری اورتادان قالدیراراق صینیف‌سیز و تضادسیز بیر جمعیت یاراداجاق»سا، بو، اینسان‌لیغین فاجیعه‌سی اولاجاقدیر! [۲]
مقاله و آراشدیرمالار
«میلّی بیرلیک» کیتابینداکی آذربایجان باغی ایله باغلانمیش آشاغیداکی‌لار کیمی مقاله و آراشدیرمالاری یئر آلمیشدی:
- میلّت اولماق عزمی؛
- میلّتچی‌لیک پاتریوتیزم؛
- میلّی بیرلیک؛
- میلّی اخلاق؛
- اسکی و یئنی نسیل؛
- یانلیش ترمین قوللانمایاق؛
- قیسیلمایان بیر سس؛
- دموکراسی و سووئت‌لر؛
- اورتاقلی بیر گون؛
- قورخودان " ایصلاحات " ؛
- روسیه کؤله‌لیگینده؛
- آذربایجاندا روس موستملکه‌چی‌لیک سیاستی
میلّت اولماق عزمی
میلّت آنلامینی ایفاده اوچون دیلیمیزده ایکی سؤز واردیر: میلّیت و میلّت. بونلاردان بیرینجیسی لیسانی (دیلی)، دینی، عیرقی، قؤومی، تاریخی، جوغرافی، ایقتیصادی و سیاسی عامیل‌لرین تاثیری ایله مئیدانا گلن اِتنیک بیر توپلولوغو ایفاده ائدر. ایکینجیسی ایسه بو توپلولوقدا دوغان عومومی بیر ایراده‌نی آنلادیر. جوزپه ماتزینی‌نین معروف تعریفینه گؤره، میلّت: «تورپاغین، منشأیین، اخلاق ایله عادت‌لرین و لیسانین بیرلیگیندن دولایی، حیاتیندا و ایجتیماعی ویجدانیندا آنلاشما و اورتاقلیق یاراتمیش بیر اینسان توپلولوغونا» دئییلیر. امیل دورکیم‌ین نظرینده ایسه: «اِتنیک عامیل‌لر و یاخود ساده‌جه تاریخی سبب‌لرله عئینی قانون‌لار آلتیندا یاشاماق و تک بیر دؤولت قورماق ایسته‌ین اینسان توپلولوغونا میلّت دئییلیر». دموکراتیک آذربایجان توپلولوغوندا بو میلّت اولماق ایراده‌سی، سؤزون عصریمیزده‌کی مدنی معناسی ایله 28 مئی ایستیقلال حادیثه‌سی و بیاننامه سیله تأسیس (یاراندی) ائتدی. 32 ایلدن بری دونیا تاریخی‌نین ان قورخونج بیر ایستیلاسی آلتیندا بولونماسینا، ان آمانسیز توتالیتار بیر رژیمین محکومو اولماسینا رغماً، آذربایجان توپلولوغو بو ایراده‌یه صادیق قالدیغینی هر فورصتده ایظهار ائتمکده، میلّیت دؤوروندن چیخاراق میلّت اولدوغونو، 28 مئی فیکرینه باغلی‌لیغینی هر واسیطه ایله ایثبات ائتمکده دیر.[۳]
میلّتچی‌لیک - پاتریوتیزم
آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی فیکرینده میلّتچی‌لیک و میلّیتچی‌لیک آنلام‌لاری‌نین فرقی چوخلارینا تام آیدین دئییلدیر. محمد امین رسولزاده بولشویکلرین یوردوموزون ان دَیرلی اینسان‌لارینی «میلّتچی» دامغاسی ایله اؤلدوردوگو ایللرده تورک دیلینده کی میلّتچی آنلامی‌نین اوروپاداکی پاتریوتیزم ترمینی‌نین قارشیلیغی اولوب، پاتریوتیزمین تاریخ بویو، ائله‌جه ده 20. یوزایل‌لیکده ده بوتون دونیادا ان شرفلی بیر ایجتیماعی-سیاسی پروسه اولدوغونو دئیه‌رک، دونیا ایجتیماعی فیکرینی بو مسله‌یه یؤنلتمگه چالیشیردی. محمد امین بیگ یازیردی: «بیر میلّتچی، هر شئیدن اول ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوت‌دور» و «اوروپالیلارین پاتریوت ترمینیله ایفاده ائتدیکلری آنلام، بیزیم میلّتچی سؤزو ایله آنلاتماق ایسته‌دیگیمیز آنلامین عئینی‌دیر. بو، اوروپالیلارین ناسیونالیزم سؤزو ایله دئدیکلری میلّیتچی‌لیکدن تامامیله باشقا بیر شئیدیر». محمد امین رسولزاده «میلّتچی‌لیک - پاتریوتیزم» مقاله‌سینده بو مسله‌نی داها گئنیش آچیقلامیشدیر: «میلّتین، دؤولت اولماق عزمینده ایصرار ائدن بیر میلّیت اولدوغو بیلگین سوسیولوق‌لار طرفیندن کشف و تعریف ائدیلمیشدیر. بونو بیز، کئچن ساییمیزدا قئید ائتدیک. بیر میلّتچی‌نین وطن آنلاییشی، جوغرافی معناداکی وطنی موستقیل بیر دؤولت حالینا گتیرمک ایستمه‌سی‌دیر. بیر میلّتچی، هر شئیدن اوّل ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوت‌دور... ناسیونالیزم غربی اوروپا دموکراسی آنلاییشینجا، تجاووزچو و عومومی ترقّی یولونا گیرمک ایسته‌مه‌ین، دونیانین سئیریندن (گئدیشیندن) آیریلمیش بیر گئری‌لیک حرکتی‌دیر. حالبوکی پاتریوتیزم بیر میلّتین اؤز موقدّراتینا شخصاً اؤزونون حاکیم اولماسی و اؤزونه‌مخصوص میلّی بیر دؤولت قورماسی حرکاتی‌دیر، بو ایسه بوتون دونیانی بوروین ترقّی حرکاتی‌نین بیر پارچاسی، دموکراتیک بیر حرکات‌دیر. تاریخی موعین شرط‌لرین تاثیریله میلّیت حالیندان میلّت حالینا گلن توپلولوق‌لارین موستقیل بیر دؤولت قورماق و یا ایستیلایا اوغرایان وطن‌لری‌نین ایستیقلالینی گئری آلماق اوغروندا موجادیله ائدن‌لره موطلق اوروپا تِرمین‌لریله بیر آد لازیمسا، بونلارا میلّیتچی ناسیونالیست دئییل، میلّتچی پاتریوت، حرکات‌لارینا دا میلّیتچی‌لیک ناسیونالیزم دئییل، میلّتچی‌لیک پاتریوتیزم دئمک لازیمدیر!».[۴]
میلّی بیرلیک
م.ا.رسولزاده 1952-جی ایلین اوکتوبروندا آنکارادا یاییملادیغی «آذربایجان» درگیسینده کی «میلّی بیرلیک» مقاله‌سینده یازیردی: «میلّتچی‌لیک فیکرینه اینانان‌لارین ایلک وظیفه‌سی «میلّی بیرلیک»ی موحافیظه ائتمکدیر. بو، میلّتچی‌لیک فیکری‌نین اساسی و تملی‌دیر. اینترناسیونالیست و کوسموپولیت نظریه‌لرله اورتایا آتیلان مارکسیزم، کومونیزم و آنارشیزم کیمی دوکترین‌لرین اصیل غایه‌سی میلّی بیرلیک و بوتونلوگو سارسماق، پارچالاماق و پوزماق‌دیر». نه یازیق کی، بو موشترک تورک کولتورو تاریخین مرحمت‌سیز سئیری (گئدیشی) نتیجه‌سینده بیر-بیریندن اوزاق، موختلیف ساحه‌لره داغیلمیشدیر. موشترک دوشمن ده، بو آیری-آیری تورک کولتور پارچالارینی بیر-بیریندن اوزاقلاشدیرماق و بیر-بیرینه یابانچی قیلماق اوچون الیندن گلن هر شئیی ائتمیش و هله ده دورمادان ائتمکده‌دیر. ایندی، بو دوروم قارشیسیندا تورک گنجلیگینه دوشن اصیل وظیفه ، بو اوجسوز-بوجاقسیز تورک کولتورونه بوتون اؤزل‌لیک‌لریله تانیماق، اؤیرنمک، سئومک، منیمسمه‌لی و تانیتماق‌دیر.[۵]
میلّی اخلاق
بشر توپلولوغوندا فردلر اوچون اولدوغو کیمی، میلّت‌لر اوچون ده موعیّن و ثابیت بیر تاقیم اخلاق قایدالاری واردیر. فردلردن اینسان توپلولوغو دوروست اولمالارینی، دوغرو سؤیلمه‌لرینی، حیله و تزویره (یالانا) باش وورمامالارینی، ایچلریله دیشلاری‌نین بیر اولماسینی، باشقالارینین حاق و حورّیّت‌لرینه تجاووز ائتمه‌مه‌لرینی، دوست و موخالیف‌لری‌نین فیکیرلرینه سایغی گؤسترمه‌لرینی، غیبت و ایفتیرادان ساقینمالارینی، حیرص (سونسوز آرزو)، کین و خودبین‌لیک کیمی کؤتو حیس‌لره اسیر اولمامالارینی، تربیه و نزاکتدن آیریلمامالارینی، وطن و میلّت‌لرینه باغلی قالمالارینی، یوردداشلارینا اعظمی (بؤیوک) یاردیمدا بولونمالارینی، مملکت قانون و نیظام‌لارینا سون درجه رعایتکار اولمالارینی، یوردون ریفاه و سعادتینه دورمادان چالیشمالارینی، عاییله و اقرابالیق باغلارینی قوتسال سایمالارینی، اؤولادلارینی وطنه خئییرلی اولاجاق شکیلده یئتیشدیرمه‌لرینی، یورد و میلّتله ایلگیلی ایشلرده بؤیوک فداکارلیق گؤسترمه‌لرینی طلب ائتمکده‌دیر.
بونلاری عئینیله ائدن‌لره جمعیت اخلاق و سجیه صاحیبی بیر اینسان، وطنپرور، موکمّل بیر وطنداش، موشفیق بیر آتا و میلّی قهرمان کیمی ایضافه ائدر. عکسینی ایشله‌ین‌لره میلّی توپلولوغون ائنینده-سونوندا نه کیمی دامغالار ووراجاغی دا معلوم‌دور! بوتون بو عومده‌لره رعایت ائدن میلّت‌لره اینسان‌لیق جامعه‌سی ایره‌لی، کولتورلو، سجیه‌لی، زینده (ساغلام) و ایستیقبالی گله‌جگی پارلاق میلّت‌لر دئیه قیمت وئریر. عکس یولو توتان‌لارا بشر توپلولوغو دا، تاریخ ده چؤکموش، چوروموش و اؤلومه محکوم میلّت‌لر دامغاسینی وورورلار. تاریخ بویونجا میلّی دؤولت قورماغا و یاشاتماغا مووفّق اولموش و اون سالمیش میلّت‌لر، هم اخلاق و سجیه‌‌لری اعتیباری ایله ساغلام اولان و ساغلام قالمیش میلّت‌لردیر. اخلاق و فضیلت فردلری یوکسلتدیگی کیمی، اونو داشییان میلّته قارشی دونیا ایجتیماعی فیکری‌نین بسله‌یه‌جگی اعتیبار و اعتیمادی دا گئت-گئده یوکسلده و آرتیرا بیلیر و بئله‌جه میلّی دعاوانین تحقّوقونو (گئرچکلشمه‌سینی) بیر خئیلی قولایلاشدیریر. سجیهسی دوزگون و ساغلام بیر میلّت گله‌جگیندن امین اولا بیلیر. چونکی میلّی ساحه‌ده‌کی هر مووفّقیتین باشی و اساس شرطی میلّی فضیلت‌دیر.[۶]
اسکی و یئنی نسیل
اینسان اؤولادی یاورو اولاراق دونیایا دوغولار، آتا و آناسی‌نین حیمایه‌سی آلتیندا بؤیویوب یئتیشه‌رک گنجلیک، اولغونلوق، یاشلی‌لیق و ایختیارلیق مرحله‌لرینی آشدیقدان سونرا یئرینی و ائدیندیگی تجروبهلری یئنی نسله بوراخاراق داری بقایا (سونسوزلوغا) اینتیقال ائدر. بیر میلّتین یئنی نسلی اسکی‌سینه نظرن داها آز کولتورلو و داها آز تجروبه‌لی اولورسا، او میلّتین وارلیغی و گله‌جگی تهلوکه‌یه معروض قالا بیلیر. البته، یئنی نسیل اسکی‌لرین کؤتو احتیراص‌لارینی هئچ بیر صورتله تواروث ائتمه‌ملی و بونلاری حقیر (دَیرسیز) گؤرمه فضیلتینی اؤز روحوندا دایم قووّت‌لندیرملی‌دیر. گنجلیگین تک شوعاری میلّته فراغات‌لا و تمیز بیر قلبله خیدمت اولمالی‌دیر. بئله بیر گنجلیگی اولان میلّت، حالیندان و ایستیقبالیندان (گله‌جگیندن) تامامیله امین اولا بیلیر.[۷]
یانلیش تِرمین قوللانمایاق
چاغداش مدنیته آیاق اویدورماغا معطوف (یؤنلمیش) ایصلاحات حرکتینه بیزده غربلی‌لشمک و اوروپالی‌لاشماق آدی وئریلمکده‌دیر. گئری قالمیش شرق مملکت‌لرینی «غرب مدنیتین» اولاشدیرماق یولوندا رادیکال اوصول‌لارا باش ووران میلّی تورک اینقیلابی‌نین ایدئولوژی‌سینی ایشله‌ین‌لر شرق مدنیتی و غرب مدنیتی دئیه ایکی‌یه آیریلان مدنیت آنلام‌لارینی قارشیلاشدیرارکن اساسلی بیر خطایا دوشور، یانلیش تِرمین قوللانیرلار. میلّی تورک دئوریمی شرقی آتیر، غربی توتورموش، شرق مدنیت دَییشدیریرمیش، غرب مدنیتینی آلماق تاریخی ضرورتمیش و سایره...
حالبوکی سوی تفسیرلره محل وئرمه‌دن بیر بوتون اولاراق اله آلینان دونیا مدنیتینی شرقه و غربه آییرمادان اوفوقی دئییل شاقولی آیریلیق‌لاریندان بحث ائتمک داها دوغرو و داها معقول‌دور (عاغلاباتان‌دیر). میلّتچی تورکیه بوگونکو گنج شرقلی‌لره اؤرنک اولاراق ائتدیگی دئوریم حمله‌سیله شرقدن سییریلیب غربه قاتیلمیر، گئری اورتاچاغ سویه‌دن چیخاراق ایره‌لی چاغداش سویه‌یه یوکسَلیر.[۸]
قیسیلمایان بیر سس
م.ا.رسولزاده بو مقاله‌سینی تورکیه جومهوریت حؤکومتی‌نین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعه‌لریله «بیلدیریش» قزئتی‌نین باغلانماسیندان تأسوف حیسّی کئچیره‌رک یازمیشدیر: " میلّی آذربایجان ایستیقلال دعاواسی‌نین سسی! - بودور بیزه هیجان وئرن بیر نیدا!... بو گون برلین‌دن ائشیتدیگینیز بو سس، اون ایله یاخین بیر مودّتدن بری ایستامبولدان گلیردی و نه قدر طبیعی ایدی. گنج بیر تورک وطنی‌نین، ایستیلایا اوغرامیش بیر تورک میلّتی‌نین غصب ائدیلمیش حاقینی و حاق ائتمیش (قازاندیغی) ایستیقلالینی مودافیعه ائتمک اوزره، تورکجه اولاراق اینتیشار ائدن بیر نشره، ایلتیجا (سیغینماق) اوچون قارداش تورکیه‌دن ده موناسیب بیر یئر تصوّور اولونا بیلیرمیدی؟!... یابانچی روس ایستیلاسی‌نین قیزیل تررورو آلتیندا بوغوجو بیر تأسوفله اوخوناجاق بو مقاله‌نین آذربایجانلی موجاهیدلرده دوغوراجاغی تأثیر، بو سطیرلری یازارکن بیزی چوخ دوشوندورور. حئیرت دولو گؤزلری گؤروروک سوروشور: مگرسنه اولموش؟!... تورکیه جومهوریت حؤکومتی‌نین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعه‌لریله «بیلدیریش» قزئتی قاپانمیشدیر... - خئییر، اولا بیلمز! مومکون دئییل. پسیکولوژی، منطیقی بیر اینکار! - فقط، یازیق. واقعه مئیداندا. حقیقت بوتون چیلپاقلیغی ایله مؤوجود...آجی مؤوجودیت!... بیزی حئیرت‌لر ایچریسینده بوراخان بو حقیقته ایندی دوشمن سئوینیر. " [۹]
دموکراسی و سووئت‌لر
روسیه ایمپریالیزمی‌نین هر هانکی رنگده اولورسا اولسون بولوندوغو جبهه هئچ بیر زامان روسیه اسارتینده کی میلّت‌لرین اولدوغو بیرلشمیش بیر جبهه اولا بیلمز! جهانین خطرلی و اندیشه‌لی گونلر ایچریسینده اولدوغونو بیز ده تقدیر ائدیریک. دونیانین چیخاجاق یئنی حرب تهلوکه‌سی قارشیسیندا دویدوغو ایضطیرابی، شوبهه‌سیز، بیز ده دویوروق؛ فقط، روس ایستیلاسی ایله کومونیزم دیکتاتورلوغونون نه اولدوغونو شخصاً اوزه‌ریمیزده ائدیلن قانلی و وحشتلی تجروبه‌لر نتیجه‌سینده چوخ بؤیوک آجیلارلا دویدوغوموزدان، نه صولحون، نه ده حورّیّتین روسیه قووّتی و کومونیزمله ائتلاف (اوزلاشما) صورتیله مودافیعه ائدیلمه‌یه‌جگینی دخی ایکی دفعه ایکی دؤرد ائدر کیمی، موحقق (قطعی) بیلیریک.[۱۰]اونونون اوچوندور کی، یولوموز آیدین و تاکتیکیمیز آشکاردیر. دموکراسی - ایدئولوژی‌میز، سووئت‌لرسه - دوشمنیمیزدیر.
اورتاقلی بیر گون
«آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی‌نین کؤکو آذربایجان تورکونون روس تزاریزمینه قارشی داوام ائتدیردیگی میلّی کولتور اوغرونداکی موجادیله‌دیر». بو موجادیله‌نی او، یالنیز باشینا دئییل، اونونلا عئینی بلایا موبتلا اولان دیگر تورک ائل‌لریله برابر اولاراق داوام ائتدیریردی. 1905-جی ایلده نیجنیده اینتیقال (کئچیریلن) ائدن «موسلمان ایتیفاقی» کونقرسینده آذربایجان تمثیلچی‌لری فعال صورتده ایشتیراک ائله‌میش؛ 1917-جی ایلده موسکو کونقرسینده دخی آذربایجانلیلارین چوخ موهوم رول‌لاری اولموشدو. تزاریزمه قارشی موجادیله‌لرینده آذربایجان تورکلری قیریم، قازان و تورکوستان تورکلریله اورتاق چالیشمیشلار. میلّی مدنیت خوصوصیاتی‌نین روس تجاووزوندن موحافیظه‌سینه یؤنلمیش موجادیله‌ده روسیه موسلمانلاری بیرلیکده حرکت ائله‌میش، کار و زیانا دایما شریک اولموشلار». «28 مئی 1918-جی ایلده اعلان اولونان آذربایجان ایستیقلالی، 1917-جی ایلین مئی‌ینده موسکودا مونأکید «عوموم‌روسیه موسلمانلاری قورولتایی»ندا اعلان اولونان میلّی-محلّی موختاریت پرینسیپی‌نین تکامولوندن باشقا بیر شئی دئییلدی». «آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی روسیه اسارتینده کی تورک ائل‌لری ایستیقلالچی‌لیغی‌نین پیشداری (اؤنجولو) ایدی. بو اعتیبارلا 28 مئی یالنیز آذربایجان ایستیقلالچی‌لاری نظرینده دئییل، روسیه اسارتینه قارشی قیام ائدن بوتون تورک ائل‌لری نظرینده ده مؤحترم بیر جیدال (دعاوا) گونودور».[۱۱]
قورخودان " ایصلاحات "
موسکودان «ایصلاحات» خبری گلدی. سووئت‌لر ایتیفاقی کونقرسینده موهوم بیر قرار آلینمیشدیر: بوندان سونرا سووئت سئچکی‌لری موساوی، دوغرو و گیزلی اولاراق کئچیریله‌جکمیش. دئمک کی، ایندی‌لیک نظری اولاراق [چونکی یئنی سئچکی‌لر بیر نئچه ایل سونرا کئچیریله‌جک] بیر طرفدن کؤیلو ایله شهر فهله‌سی آراسینداکی سیاسی موساوات‌سیزلیق قالخاجاق، دیگر طرفدن ده هر کؤیلو ایله فهله بئش-آلتی واسیطه‌یه احتیاج قالمادان دؤولتین ان بؤیوک کونقرسینه اؤز دِلِگه‌لرینی دوغرودان-دوغرویا گؤندره‌جکدیر و عئینی زاماندا رأیینی هر کسدن ساخلی و گیزلی اولاراق وئره بیله‌جکدیر.
قیزیل اوردونون شؤهرت حیرصی (سونسوز آرزو) داشییان کوماندان‌لاریندان بیر قیسمینی حرکته گتیره‌جک سووئت "وطنچی‌لیگی"نین قیزیل ایستیبداد آلتیندا ازیلن میلّت‌لرده ده نیفرت، اعتیمادسیزلیق عئینی حیسّی اویاراجاغینا کیم اینانیر؟!...
اون یئددی ایلدن بری تطبیق ائتدیگی ظولم و سویغونچولوق سیستمیله سووئت حؤکومتی، کؤیلو کوتله‌سی اوزرینده و میلّی اؤلکه‌لرده او قدر درین بیر نیفرت، اعتیمادسیزلیق و اؤزونه قارشی اؤلچوسوز بیر کین حیسّی اویاتمیشدیر کی، بو کیمی حیله‌لرله اونلاری آلداداراق، اؤز ایستیبدادی اوغروندا شوعورلو اولاراق قوربان حالینا گتیرمک ایمکانینا اینانماق اوچون، سووئت‌لر حسابینا چوخ نیک‌بین اولماق لازیم؟!...[۱۲]
روسیه کؤله‌لیگینده
قافقازلی موحریرلردن بیری روس ایمپریالیزمینی ترویج (دستکله‌ین) ائدن ائرمنی سیاسی‌لرینه چوخ یئرینده بیر ایسیم وئرمیشدیر - روس ایمپریالیزمی‌نین کؤنوللولری! بئله‌لرینه بیزجه، عئینی حاق و عئینی مووفّقیتله «روسیهنین کؤله‌لری» دئمک ده جایزدیر (دوزگوندور). میلّت‌لریندن زیاده اؤز ذؤوق و منفعت‌لری اوچون حرکت ائدن ائرمنی سیاستچی‌لریندن بیر قیسمی میلّتداش‌لارینی برابر یاشاماق مجبوریتینده اولدوغو قونشولاری علئیهینده ماجراچی‌یانا چیخمازلارا سؤوق ائتمکدن ساقینیلیرسا، بیزجه، اؤز عیرقداش‌لاری حسابینا چوخ عاغیللی و چوخ اهمیتلی بیر حرکتده بولونموش اولورلار!...[۱۳]
آذربایجاندا روس موستملکه‌چی‌لیک سیاستی
سووئت علم‌لر آکادمی‌سی‌نین تزار دؤورو و ایداره‌سینه عایید اولاراق نشر ائتدیگی آرشیو ماتریال‌لاری آراسیندا تاریخیمیزین او دؤورونو ایشیقلاندیران چوخ موهوم ماتریال‌لار نشر ائدیلمیشدیر. اساسیندا اوچ جیلددن عیبارت اولوب، «روس ایمپریالیزمی‌نین آذربایجاندا 1820-دن 1860-آ قدر سورن کولونی (موستملکه‌چی‌لیک) سیاستی»نه عایید اولان آرشیو ماتریال و وثیقه‌لری‌نین ایلک جیلدی س‌س‌ری علم‌لر آکادمی‌سی‌نین تاریخ اینستیتوتو طرفیندن «سووئت‌لر ایتیفاقی میلّت‌لری‌نین تاریخی» سِری‌سینه داخیل اولاراق 1936-جی ایلده نشر ائدیلمیشدیر. «فئودال موناسیبتلری و موستملکه‌چی‌لیک رژیمی»نی ایشیقلاندیران بو جیلددن سونرا گله‌جک جیلدلرده کیتابین موقدّیمه‌سیندن گؤرولدوگو کیمی، «آذربایجاندا میلّی موستملکه‌چی‌لیک حرکات‌لاری» ایله «آذربایجاندا تیجارت و صنایع تاریخینه عایید ماتریال‌لار» درج اولوناجاقمیش، لاکین بو جیلدلر حاقیندا هئچ بیر خبر اولماماسینی م.ا.رسولزاده بو مقاله‌سینده دیله گتیریر. مقاله ده م.ا. رسولزاده میلّتی روس موستملکه‌چی‌لیک رژیمینی ایشیقلاندیران بو سندلرله یاخیندان تانیش ائدیب.[۱۴]
اتک یازیلار
- Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Milli Birlik. Bakı. “Çıraq” nəşriyyatı, 2009. 176 səh.
- Faiq Qəzənfər oğlu Ələkbərov. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü. Bakı, “Elm”, 2007, - 270 səh.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 5, 1 avqust 1952, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 6, sentyabr 1952, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 12, 1 mart 1952, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 11, fevral 1953, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 12, mart 1953, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 8, noyabr 1952, Ankara.
- “İstiqlal”, sayı 1, 10 yanvar 1932, Berlin.
- “İstiqlal”, 20 mart 1933, Berlin.
- “İstiqlal”, 15 iyun 1933, Berlin
- “Qurtuluş”, sayı 4, fevral 1935, Berlin.
- “Odlu yurd” , il 1, sayı 10, dekabr 1929, İstanbul.
- Vətən diləyi”, sayı 1-2, oktyabr-noyabr 1937, Berlin
کیتابی ائندیر : میلّی بیرلیک PDF
کؤچورن: عباس ائلچین
محمدامین رسولزاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی
محمدامین رسولزاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی
20-جی یوز ایل‌لیگین اوّللرینده یاشاییب-یارادان ضیالی‌لاریمیزین بؤیوک اکثریتی خالقی معاریف‌لندیرمک، میلّی آزادلیغینا قوووشدورماق کیمی موقدس ایدئولوژینی حیاتا کئچیرمک اوچون چوخ چتینلیک‌لره سینه گرمکله ایستک‌لرینه نایل اولاراق، اؤلکه ده آزاد، دموکراتیک دؤولتین اساسینی قویدولار. اونا گؤره ده ایل‌لر، عصرلر کئچسه ده اونلارین بو بؤیوک خیدمت‌لری، موباریزه‌لری آذربایجان خالقی طرفیندن اونودولمور. عکسینه بؤیوک احتیراملا، خوش دویغولارلا یاد ائدیلیر. خالقین بو ضیالی اوغوللاری اؤز سؤزلرینی، فیکیرلرینی، آرزو و ایستک‌لرینی محض میلّی دموکراتیک سؤزون واسیطه‌سیله خالقا چاتدیردیلار. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو ضیالی‌لارین ایستر سیاسی، ایسترسه ده ادبی فعالیتی بو گونوموز اوچون ده آکتوال‌دیر، اهمیتلی‌دیر.
بئله اهمیتلی، آکتوال، سیاسی و ادبی ایرثه مالیک اولان ضیالی‌لاریمیزدان بیری ده آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین لیدرلریندن اولان، سیاسی-ایجتیماعی خادیم، دؤورونون تانینمیش ژورنالیستی، پوبلیسیستی، یازیچیسی و ادبیاتشوناس عالیمی محمد امین رسولزاده دیر. اونون ادبی-بدیعی ایرثی زنگینلیگی، احاطه‌لی‌لیگی و چوخ‌جهتلی‌لیگی ایله دیقتی هر زامان اؤزونه جلب ائدیب.
بیلدیگیمیز کیمی، آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی ادبی-مدنی موحیطینده گؤرکملی رول اوینایان، اؤزونه‌مخصوص یارادیجیلیق ایرثی قویان م.ا.رسولزادهنین حیات و یارادیجیلیق یولونون اؤیره‌نیلمه‌سینه و تبلیغ ائدیلمه‌سینه اوزون ایل‌لر جیدی یاساق‌لار قویولموشدور. اونا گؤره بو قودرتلی فیکیر دوهاسی‌نین یارادیجیلیق دونیاسی آذربایجان ادبی ایجتیماعیتی اوچون قارانلیق قالمیشدیر. لاکین، 1990-جی ایل‌لرین اوّل‌لری یئنیدن خالقیمیز موستقیل‌لیگینی برپا ائتدیکدن سونرا بو ایرثه قاییدیش اؤزونو بوروزه وئردی. آذربایجان خالقی اونو یالنیز بیر سیاسی-ایجتیماعی خادیم کیمی دئییل، هم ده ایستعدادلی بیر یازیچی، ادبیاتشوناس عالیم کیمی تانیدی. ژانریندان آسیلی اولمایاراق قلمه آلدیغی هر بیر یازیسیندا مؤلیفین موکمّل بیلیگی، فیطری ایستعدادی، دونیاگؤروشو، حیاتا باخیش طرزی بیر قلم اهلی کیمی اونو اوخوجوسونا سئودیریب. بو ایدی اونون یارادیجیلیغینین اساس غایه‌سی. اونا گؤره ده بو ایرث اؤلمز و همیشه‌یاشاردیر.
ایلک قلم تجروبه‌سی ده گؤستریر کی، او بدیعی یارادیجی‌‌لیغا دا اؤز ایدئیا باخیشلارینی یایماق، تبلیغ ائتمک اوچون گلمیشدیر. " ادیبین بدیعی ایرثی ایله تانیش اولارکن بللی اولور کی، او، بدیعی یارادیجی‌‌لیقلا آردیجیل، سیستملی مشغول اولمامیشدیر. بونونلا بئله، ایجتیماعی روحونا و ثیقلتینه گؤره اونون بدیعی اثرلری زنگین و مورکّب یارادیجیلیغینین موهوم بیر قولونو تشکیل ائتمکده دیر " . سؤزسوز کی، سیاسی-پوبلیسیستیک و علمی-نظری فعالیتی ایله موقاییسه‌ده م.ا.رسولزادهنین بدیعی یارادیجیلیغی ادبیات تاریخینده داواملی مؤوقعیه و ادبی مکتب قویاجاق سویه‌یه مالیک دئییلدیر. لاکین او، 20. عصرین اوّللرینده اؤزونون بدیعی یارادیجیلیغی ایله " آذربایجان ادبیاتیندا میلّی آزادلیق مؤوضوسونون اساسینی قویموش، قارشی طرفدن ایسه ادبیاتین بو اؤزول اوزرینده اوجالماسینا تاثیر گؤسترمیشدیر ".
دوغرودور رسول‌زاده‌شوناس‌لار م.ا.رسول‌زاده‌نی اساساً سیاسی خادیم کیمی تدقیق ائدهرک تقدیم ائدیرلر. لاکین اونون ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی دا یئترینجه ماراقلی و اوریژینال‌دیر. آز دا اولسا بعضی تدقیقاتچی‌لار اونون آذربایجان ادبیاتینداکی، یئری، رولو، مؤوقعیی حاقیندا دا بیر-بیریندن ماراقلی رأی‌لر، فیکیرلر سؤیله‌مکله یاناشی اونون یازیجی‌لیق، ادبی-تنقیدچی‌لیک فعالیتینی یوکسک قییمت‌لندیریرلر.
" ادبیاتی میلّتین روحونو عکس ائتدیرن گؤزل آینا " آدلاندیران م.ا.رسولزاده " ایقبال" قزئتی‌نین 10 اوکتوبر 1913-جو ایل تاریخلی ساییندا " تنقیده احتیاج وار " سرلؤوحه‌لی مقاله‌سینده ادبیاتین خالق آراسیندا گئنیش یاییلماسینی، اونون کوتله‌یه تاثیری و نوفوذونو، دوغرو یول گؤستره‌نی اولدوغونو سؤیله‌ییردی:
" ادبیات بیر میلتین روشد (دوغرو یولا گئتمک) و بولوغونو (یئتکینلیک) گؤستریر و حیاتی-ایجتیماعیه سینی تصویر قیلار بیر آیینه اولدوغو کیمی، عئینی زاماندا او میلتین ترقّی‌سینه ده خیدمت ائله‌مکله مووظف‌دیر " .
" ادبیات رهبردیر " سؤیله‌ین م.ا.رسولزادهنین ادبی، علمی، سیاسی فعالیتی ایله تانیش اولارکن بللی اولدو کی، او ادبیاتلا موتمادی مشغول اولماسا دا بو ساحه‌یه ده مئیل ائدهرک هر آن اونو دیقّت مرکزینده ساخلاییب. ادیب ادبیاتین اینکیشافی اوچون ساغلام تنقیده اوستونلوک وئره‌رک یازیردی:
" ادبیات رهبردیر. رهبرین نؤقصانی رهرو‌لرین (حقیقت یولونو توتان) خوسرانینه (نؤقصان، گوناه) مؤوجود اولور. بونا گؤره ده موتمادیناً میلت‌لرده ادبیات حیاتین بوتون وقعه لرینی تنقید ائتدیگی کیمی اؤزونو ده تنقید ائدر. چونکی اؤزو ده حیاتین بیر وقعه‌سی‌دیر. اینسان‌لارا تنقیدی-نفس اؤیره‌دن ادبیات اؤزونو تنقید ائتمه‌سه ایدی عالیمی-بی‌عمل مقامیندا قالار ایدی " .
چوخ‌شاخه‌لی و چوخ‌ساحه‌لی یارادیجی‌‌لیغا مالیک اولان م.ا.رسولزاده قلمینی ادبی-تنقیدی و ادبیاتشوناس‌لیغین دا بیر چوخ ژانرلاریندا سینامیشدیر. اونون قلمینده ادبی-تنقید و ادبیاتشوناس‌لیق بدیعی یارادیجیلیغیندا اولدوغو کیمی آذربایجان ایستیقلالیتی پروبلمینه یؤنلدیلمیشدیر. بوتون بونلارلا یاناشی ادیبین دیگر اثرلری ده وار کی، اونلار بو گونده ادبیاتشوناس‌لاریمیز طرفیندن یوکسک قییمت‌لندیریلیر. مثلا، " آذربایجان شاعیری نیظامی " ، " آذربایجان کولتور گلنک‌لری " ، " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " ، "چاغداش آذربایجان تاریخی " و س. اثرلری آذربایجان ادبیاتی‌نین، ادبی موحیطی‌نین عومومی منظره‌سینی چوخ گؤزل، اوبیئکتیو و اطرافلی جانلاندیرماقلا یاناشی کلاسیک‌لرین ادبی مؤوقعیینی موعین‌لشدیریر. مؤلیف بو اثرلرینده آذربایجان ادبیاتی‌نین کلاسیک‌لریندن اولان داهی ن.گنجوی، م.ف.آخوندزاده، م.جلیل، م.ع.صابر و باشقالارینین یارادیجیلیغی، آذربایجان ادبیاتینداکی رولو حاقیندا گئنیش معلومات وئریب. ج.محمدقولوزاده یارادیجیلیغینا یوکسک قییمت وئرن ادیب اونون " اؤلولر " پیئسینی " آذربایجان ساتیریک ادبیاتی‌نین شاه اثری " آدلاندیریردی.
1903-جو ایلدن آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین دئوریلمه‌سینه قدرکی دؤورده داها چوخ ادبی-تنقیدی، سیاسی-پوبلیسیستیک مضمونلو مقاله‌لره اوستونلوک وئرن ادیب خالقین مدنی اینکیشافیندا، میلّی ایستیقلالین تبلیغینده ادبیاتین میثیل‌سیز رول اوینادیغینی دؤنه-دؤنه بیلدیریردی. اونا گؤره ده پروف. ش.حسین‌اوف بو زنگین ایرث حاقیندا بئله دئییر:
" میلّی ایستیقلال حرکاتیمیزین لیدری، تورک و ایسلام دونیاسیندا ایلک حقیقی دموکراتیک جومهوریتین یارادیلماسی ایشینه و فعالیتینه باشچیلیق ائتمیش، گؤرکملی دؤولت و سیاست خادیمی، ایستعدادلی قلم اهلی اولان م.ا.رسولزادهنین هم سیاسی، هم ده بدیعی ایرثی بو گون موستقیل دؤولتیمیزی، گنج جومهوریتیمیزی قورویوب ساخلاماق اوچون چوخ آکتوال و اهمیتلی‌دیر. باخ ائله بونا گؤره ادیبین ایرثی بوتؤولوکله تدقیقاتا جلب ائدیله‌رک گنجلره تدقیق، تبلیغ ائدیلمه‌لی‌دیر " .
آذربایجان ایستیقلال تاریخینده موستثنا خیدمت‌لری اولان، خالقیمیزین بؤیوک اوغلو م.ا.رسولزاده ایرثی‌نین یئنی تفکّور ایشیغیندا، جیدی، اوبیئکتیو و سیستملی شکیلده آراشدیریلماسی بو گونون علمی-نظری فیکری قارشیسیندا دوران ان موهوم وظیفه‌لردن بیری‌دیر. موستقیل لیگیمیزین یئنیدن برپا ائدیلمه‌سی نتیجه‌سینده ادیبین هر طرفلی فعالیتی او جومله‌دن یارادیجیلیق فعالیتی ده اوبیئکتیو اولاراق تدقیقاتا جلب ائدیلمیشدیر. مؤلیفین بو مؤوضودا ترجومه ائتدیگی دیگر بیر سئویملی اثری ده فرانسه یازیچیسی آلفونس دوده‌‌نین "سونونجو درس" حکایه‌سی‌دیر. آلمان‌ین پاریسی ایستیلاسی علئیهینه یازیلمیش اولان حکایه‌ده فرانسه خالقی‌نین ایستیقلالیتی اوغروندا موباریزه‌سی، غلبه‌یه اینامی اؤز بدیعی عکسینی تاپمیشدیر. لرمونتوفون "اسماییل بیگ" پوئماسیندا اولدوغو کیمی بورادا آزادلیق روحونون گوجو بؤیوک موتفکّیرین دیقتینی اؤزونه چکدیگیندن او، اثری آنا دیلینده سسلندیرمگی مقصده اویغون حساب ائتمیشدیر.
مطبوعاتدان بیزه بللی‌دیر کی، م.ا.رسولزاده 20. عصرین اوّللرینده بیر نئجه ایل ایرانین موختلیف شهرلرینده یاشامیش، اورانین سیاسی-ایجتیماعی حادیثه‌لری، ادبی موحیطی ایله یاخیندان تانیش اولموشدور. هله 1909 –جو ایلده " ترقّی " قزئتی‌نین باکی موخبیری کیمی بیر مودت ایرانین اکثر شهرلرینده اولاراق اطرافدا باش وئرن حادیثه‌لره ژورنالیست، پوبلیسیست گؤزویله باخمیش، حادیثه‌لره بیر سیاستچی کیمی یاناشمیش و بیر-بیریندن ماراقلی مقاله‌لر یازاراق قزئته گؤندرمیشدیر. 1911-جی ایلده ایسه م.ا. رسولزاده ایراندا " ایران نو " قزئتی‌نین چاپینا نایل اولور. بو زامان ایراندا باش وئرن هر بیر حادیثه حاقیندا یئترینجه معلومات الده ائدن ادیب شاه دؤورونده خالقین، ساده، زحمتکش اینسان‌لارین نئجه آغیر شرایتده یاشاماسی‌نین شاهیدی اولوب.
عومومیتله، م.ا.رسولزاده یارادیجیلیغینا دیقت یئتیرنده شاهیدی اولوروق کی، اونون بیر چوخ پوبلیسیستیک یازیلاری دا کسکین سوژتینه، فورماسینا، یازی طرزینه گؤره بدیعی اثری خاطیرلادیر و بونلارین موعین قیسمی قئید-شرطسیز نثر نومونه‌سی کیمی قبول ائدیلیر. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو خوصوصیت‌لری اساس توتان بعضی تدقیقاتچی‌لارین یازیلاریندا " م.ا.رسولزاده آذربایجان موهاجیرت نثری‌نین آپاریجی شخصیتی کیمی تقدیم اولونور " . بو دا اوندان ایره‌لی گلیر کی، مؤلیف اثرلری‌نین ژانرلارینی موعین‌لشدیرمگه او قدر ده مئیل گؤسترمه‌میشدیر. اونا گؤره ده مؤلیفین بیر چوخ اثرلری یانلیش اولاراق پوبلیسیستیک اثر کیمی تقدیم ائدیلمگه باشلامیش و یاخود دا بو ایستیقامتده سیستملی قئیدلر آپارمیشدیر.
بیر فاکتی دا قئید ائدک کی، بیر نئجه اجنبی دیله موکمل صاحیب اولان م.ا. رسولزاده هم ده ترجومه یارادیجیلیغی ایله ده مشغول اولموشدور. روس، لهستان، فرانسه، تورک، آلمان، فارس دیل‌لرینی بیلن ادیبین ترجومه یارادیجیلیغی دا گئنیش و رنگارنگ‌دیر. اوروپادا موهاجیرت دؤورونده مؤلیف بو دیل‌لرین کؤمگی ایله دؤورو مطبوعاتدا مونتظم چیخیش‌لار ائتمیش و کلاسیک‌لردن ترجومه‌لر ائدهرک یارادیجی‌لیغینی داها دا زنگینلشدیرمیشدیر.
عومومیتله، م.ا.رسولزادهنین ترجومه یارادیجیلیغیندا بدیعی ادبیات اساس و آپاریجی رول اویناییر. بئله کی، بو ایستیقامتده کی فعالیتی ل.تولستوی، م.لرمونتوف، آ.کریلوف،م.ف.داستایئوسکی، آ.دوده، آ.بلوم، ج.افغانی کیمی ادیب‌لرین فعالیتی ایله باغلی‌دیر.
سجیه‌وی حالدیر کی، ادبی یارادیجیلیغینین دیگر ساحهلرینده اولدوغو کیمی بورادا دا مقصده یؤنلو حرکت ائدن مؤلیف ترجومه‌یه ترجومه خاطیرینه یاناشمامیشدیر. او، هئچ ده تصادوفی اثرلری دیلیمیزه چئویرمه‌میشدیر. عکسینه ائله مؤلیف‌لرین یارادیجی‌لیق‌لارینا موراجیعت ائتمیشدیر کی، اونلارین اثرلری آزادلیق روحو، ایستیقلال مفکوره سی ایله زنگین‌دیر. بو آذربایجاندا و بوتون قافقازدا یوکسلن ایستیقلال حرکاتینا کؤمک و ایستیقلالچی‌لیق مفکوره‌سینی تبلیغ ائتمک مقصدی گودوردو. اثرده کی آزادلیق روحونون، ایستیقلال موباریزه سی‌نین گوجو بؤیوک موتفکّیرین دیقتینی اؤزونه چکدیگیندن او، اثری سئوه-سئوه ترجومه ائتمیش و اونون ایستیقلال موباریزه سینده بؤیوک رول اوینایاجاغینی قئید ائتمیشدیر.
ادیب " آذربایجان شاعیری نظامی" مونوقرافی‌سینی یازارکن ده اوّلجه اثره داخیل ائتدیگی فارسجا پوئتیک پارچالارین تورکجه سطری ترجومه‌سینی وئرمیش، لاکین تدقیقات اوزرینده ایشینی داوام ائتدیررکن سطری ترجومه‌لری پوئتیک ترجومه‌یه چئوره بیلمیشدیر. م.ا.رسولزادهنین بو دیقته‌لاییق ترجومه لری " آذربایجان شاعیری نظامی " مونوقرافی‌سی‌نین سونوندا " نظامی‌دن چئویرمه‌لر " بؤلمه‌سینده وئریلمیشدیر.
بیلدیگیمیز کیمی، م.ا.رسولزاده 20-جی یوزایل‌لیگین ایلک اون ایل‌‌لیگینده ادبی عالمه گلمیش و ایلک چیخیش‌لارینی دؤورو مطبوعاتدا ائتمیشدیر. داها چوخ " هومّت " ، " تکامول " ، " ترقی " ، " حقیقت " ، " یولداش " ، " ایرشاد " ، " ایقبال " ، " تزه حیات " ، " صدا " ، " میلّی بیرلیک " ، " دیریلیک " ، " آچیق سؤز " ، " ایستیقلال " ، " قورتولوش " ، " آذربایجان " و س. قزئت و درگی‌لرده موختلیف ژانردا یوزلرله یازیلاری چاپ اولونموشدور. لاکین بونونلا یاناشی ائله همین دؤورو مطبوعاتدا ادبی-بدیعی ژانردا یازدیغی یازی‌لارینی دا ایلک اولاراق بو مطبوعات اورقان لاریندا درج ائتدیره‌رک اوخوجولاری‌نین ایختیارینا وئرمیشدیر. دئمه‌لی دؤورو مطبوعات اونون یالنیز ژورنالیست، پوبلیسیست کیمی دئییل هم ده، بیر یازیچی، ادبیاتشوناس عالیم کیمی یئتیشمه‌سینده، تانینماسیندا چوخ موهوم رول اوینامیشدیر.
اونا گؤره ده تدقیقاتچی‌لار قئید ائدیرلر کی، " م.ا.رسولزادهنین یارادیجیلیغینین ان زنگین قولونو نظری-استتیک، ادبی-تنقیدی و ادبیاتشوناس‌لیقلا باغلی اولان آراشدیرمالاری تشکیل ائدیر. بؤیوک موتفکیرین یارادیجیلیغینین دیگر ساحه‌لری کیمی بو قولو دا ایندی‌یه کیمی هر هانسی شکیلده تدقیقات اوبیئکتینه چئوریلمه‌دیگی اوچون اؤیره‌نیلمه میش قالمیشدیر. بو ایسه میلّی ادبی-استتیک فیکیرده موعین طبیعی بوشلوغون یارانماسینا، بو و یا دیگر مسله‌لرله باغلی بیرطرفلی حؤکم و قناعت‌لرین مئیدانا گلمه‌سینه ایمکان وئرمیشدیر " .
قلمینی ادبیاتشوناس‌لیغین بیر چوخ ژانرلاریندا سینامیش مؤلیف هر بیر ژانردا آذربایجان ایستیقلالیتی پروبلمینه توخونموشدور. ایستر دوغما وطنینده، ایسترسه ده موهاجیرتده آذربایجانی تانیتماق، تبلیغ ائتمک، اونون چوخ‌عصرلیک مدنیتینی اوزه چیخارماق، آراشدیرماق، بیر سؤزله منسوب اولدوغو مملکتین وارلیغینی، مؤوجودلوغونو تصدیق ائتمک فیکریله قلم چالمیشدیر. ائله بونا گؤره ده " م.ا. رسولزادهنین ایجتیماعی-سیاسی مؤوضولو ائله جیدی بیر اثری یوخدور کی، بو و یا دیگر درجه ده ادبیاتشوناس‌لیقلا باغلانماسین، عئینی زاماندا، بونا قارشیلیق ائله بیر ادبیاتشوناس‌لیق اثری ده یوخدور کی، اورادا آذربایجان ایستیقلالی پروبلمی قویولماسین " .
ادبی عالمده ساغلام تنقیده هر آن یاخشی موناسیبتله یاناشان مؤلیف هله 1906-جی ایلده یازیردی کی:" تنقیدسیز هئچ بیر صنعت، هئچ بیر میلت ترقّی ائتمه‌میشدیر" دئیه‌رک ساغلام تنقیده اوستونلوک وئریردی. بو فیکیر مؤلیفین یارادیجیلیغیندا ساده‌جه تِز اولاراق قالمامیشدیر. او، ایستر بدیعی، ایسترسه ده سیاسی فعالیتینی بو زمینده کؤکله‌میش و سونا کیمی ده بونا صادیق قالمیشدیر.
م.ا.رسولزاده تدقیقات اثرلرینده آذربایجان ادبیاتی و مدنیتینین تنقیدی و تبلیغی مسله‌سینه ایستیقلال اوغروندا موباریزه قدر بؤیوک اهمیت وئریردی. اؤز دوغما وطنیندن موهاجیر ائتمگه مجبور قالان ادیب سونرالار دا ادبی پروسه ایله دایم باغلی اولموش، تورک انسیکلوپدیسی، تورک دیل قورومو ایله یاخیندان علاقه ساخلامیشدیر. اونا گؤره ده ادیب ادبی-استتیک و نظری-مدنی گؤروش‌لرینی باشلیجا اولاراق " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " ، " عصریمیزین سیاووشو " ، " آذربایجان کولتور گلنک‌لری " ، " آذربایجان شاعیری نظامی " کیمی نیسبتاً ایری‌حجیملی مونوقرافیک تدقیقات‌لاردا عکس ائتدیرمیشدیر. مؤلیفین تورک، آلمان، فرانسه، اینگیلیس،لهستان، رومن، روس، فارس و باشقا دیل‌لرده چاپ اولونموش تاریخی-سیاسی مؤوضولو 30-دان چوخ کیتابینی و یوزلرله مقاله لرینی ادبیاتشوناس‌لیقلا باغلایان خطلر گوجلودور.
م.ا.رسولزادهنین ادبی-نظری مقاله‌لرینه گلدیکده ایسه بونلار دا مؤوضوسونا گؤره موختلیف و رنگارنگ‌دیر. بئله کی، مقاله‌لرین بیر قیسمینده عومومی کولتورولوژی، ادبیات و سیاست مسله‌لریندن بحث ائدیلیر؛ ایکینجی بیر قیسمی کلاسیک و چاغداش آذربایجان ادبیاتی‌نین آیری-آیری نومونه‌لرینه، یاخود ادبیاتیمیزین موختلیف پروبلم‌لرینه حصر اولونوب. همین مقاله‌لرین اوچونجو قیسمینده فولکلور، دؤردونجو قیسمینده گونئی آذربایجان ادبیاتی و موهاجیرت ادبیاتی تدقیق ائدیلمیشدیر. ادیبین مقاله‌لری‌نین موهوم بیر حیصه‌سینی شووری دؤورو آذربایجان ادبیاتیندا میلّی کؤکدن اوزاقلاشما مئیل‌لری‌نین، روس لاشدیرما سیاستی‌نین تنقیدی تشکیل ائدیر. بوتون بو سادالادیغیمیز فاکت‌لار بیر داها ثوبوت ائدیر کی، م.ا.رسولزاده ادبی موحیطده ده ساغلام تنقیدی هر آن اساس گؤتورموشدور.
بونون اوچون مؤلیفین ادبی عالمه گلیشی‌نین ایلک ایل‌لرینه دیقت یئتیرمک یئرینه دوشردی. بئله کی، ادیب هله ایلک مطبوع یازیلاریندا میلّی مدنیتین فورمالاشماسی پروسه‌سینی خالقین معاریف‌لنمه سی و مکتب‌لرین میلّی‌لشدیریلمه‌سی مسله‌لریندن آیری توتموردو. او، تزاریزمین بو ساحه‌ده موسلمان لارا قارشی توتدوغو عدالت‌سیز مؤوقعیی تنقید ائدیردی. " مکتب و مدرسه " آدلی سیلسیله مقالهلرینده بو پروبلمی داها قاباریق شکیلده قویور و حلی یول‌لارینی گؤستریردی. ائله اونا گؤره ده مؤلیف قافقاز معاریف مودیری رودولئو جناب‌لارینا محض آنتی میلّی مؤوقعیینه گؤره ریشخندله یاناشیر و تنقید ائدیردی.
مؤلیفین بو مقاله‌سی ایله تانیش اولارکن شاهیدی اولوروق کی، مؤلیف فیکیرلرینی ساده و آجیق شکیلده اوخوجولارینا چاتدیراراق اونلاری میلّی مسله‌ده داها دیقتلی اولماغا سسله‌ییر. ادیب همین مقاله‌ده ایدیعا ائدیردی کی، باشلیجا اولاراق تورک-تاتار قؤوومونه منسوب اولان روسیه موسلمان‌لاری‌نین میلّی مدنیتینی فورمالاشدیرماق، عومومیتله، بو ساحه‌ده نه‌یه ایسه نایل اولماقدان اؤترو آرالارینداکی بیرلیگین ضرورتینی درک ائتمه‌لی دیرلر. او، تورک خالقلارینین واحید مدنیته مالیک اولدوغونو ایدیعا ائدیر، آرالارینداکی عومومی، آپاریجی مقام‌لارین قاباردیلماسینا، اینکیشاف ائتدیریلمه‌سینه طرفدار چیخیردی.
مؤلیف ایستر وطنده یازیب-یارادارکن، ایسترسه ده موهاجیرتده اولارکن بو فیکیرلرینه صادیق قالمیش و مطبوعات، ادبیات واسیطه‌سیله هر آن بونلاری تبلیغ ائتمیش، قلم، مسلک یولداش‌لارینی دا بونا سسله‌میشدیر.
بئله‌لیکله، بیر داها قئید ائتمک یئرینه دوشردی کی، م.ا.رسولزاده ادبی-بدیعی یارادیجیلیغیندا دا سیاسی فعالیتینده اولدوغو کیمی اساس عامیل کیمی خالقی‌نین اینکیشافینی، ایستیقلالینی، آزادلیغینی اساس گؤتورموشدور و بو مقصدله ده عؤمرونون سونونا کیمی یازیب-یاراتمیشدیر. ایلک قلم تجروبه‌سی اولان حکایه و پیئس‌لرینده میلّی-آزادلیق روحونو، ظولمه، کؤله‌لیگه، مظلوم‌لوغا اعتیراض دویغولارینی، فیکیرلرینی بو اثرلرینده ده گؤروروک.
آذربایجاندا، ایراندا، تورکیه‌ده باشلانان ایجتیماعی-سیاسی حرکات‌لار دا یاخیندان ایشتیراکی م.ا.رسولزادهنین دونیاگؤروشونده سورعتلی دییشیکلیک لره سبب اولور. معاریفچی مؤوقعده دایانان، خالقی دوچار اولدوغو بلالاردان علمه، تحصیله یییه‌لنمکله قورتارماغین مومکون‌لوگونه اینانان ادیب سونرالار بونو سیاسی موباریزه یولو ایله داوام ائتدیرمگی تبلیغ ائدیردی.
ائله اونا گؤره ده ایل‌لر سونرا م.ا.رسولزاده خالقین سیاسی شوعورونون اویانماسیندا و یوکسلدیلمه‌سینده مطبوعاتین، خوصوصاً ده ادبیاتین اهمیتینی یوکسک قییمت‌لندیریردی. او، " آذربایجان جومهوریتی " اثرینده میلّی مطبوعاتین، ادبیاتین تاثیری ایله عصرین اوّللرینده جمعیتین هر ساحه‌ده اینکیشافیندان و بو اینکیشافا بدیعی سؤزون تاثیریندن بحث ائدهرک بیلدیریردی کی: " میلّی و ایجتیماعی فیکرین فورمالاشماسیندا اونلارین چوخ بؤیوک رولو وار " .
" ادبیاتین خلقی‌لیگی مسله‌سی ده ادبیات و سیاست پروبلمی‌نین موهوم طرف‌لریندن بیری‌دیر " . بو مسله‌یه اؤزونون موناسیبتینی بیلدیرن م.ا.رسولزاده ادبیاتین خالق آراسیندا گئنیش یاییلماسینی، اونون کوتله‌لره تاثیرینی و نوفوذونو واجیب عامیل‌لردن بیری حساب ائدیردی. بو حاقدا ایسه مؤلیف " آذربایجان کولتور گلنک‌لری " اثرینده گئنیش بحث ائدیر. او بورادا بؤیوک موتفکّیر عالیم، دراماتورق م.ف.آخوندوف یارادیجی‌لیغیندان، ساتیریک ژورنالیستیکامیزین شاه اثری ساییلان "موللا نصرالدین " درگیسیندن و اونون امکداش‌لاریندان صؤحبت آچاراق فیکیرلرینی بیر داها تصدیق ائدیر. مؤلیف بو اثرده ساتیریک شعر مکتبی‌نین یارادیجیسی اولان م.ع.صابرین میلّی اویانیشیمیزداکی خیدمت‌لرینی یوکسک قییمت‌لندیریر و رومانتیک شاعیر م.هادی‌نین یارادیجیلیغینا دا موناسیبت بیلدیریر.
هر بیریمیزه بللی‌دیر کی، یازیچی و ادبیاتشوناس عالیم کیمی، م.ا.رسولزادهنین میلّی ادبیاتیمیزین و مدنیتیمیزین اینکیشافیندا رولو دانیلمازدیر. " 1905-1917-جی ایل‌لر آراسیندا آذربایجان ادبیاتیندا میلّی اویانیشین گؤرونمه‌میش بیر شکیل آلدیغینی اعتیراف ائتمکله برابر، م.ا.رسولزاده بو یوکسه‌لیشین آذربایجان ادبیاتینا و مدنیتینه گتیردیگی یئنی-یئنی مؤوضولار، ژانرلار، فورمالار اوزرینده دایانیر " .
م.ا.رسولزاده 20. عصرین اوّللرینده آذربایجان خالقی‌نین میلّی اویانیشینی، ادبیاتین اینکیشافینی و چیچکلنمه‌سینی هر شئیدن اول اوچ اؤلکه ده روسیه‌ده، ایراندا و تورکیه‌ده اولان سیاسی-ایجتیماعی حادیثه‌لرله باغلاییر و بو حادیثه‌لره تبلیغات واسیطه‌سیله ادبیاتین بیر تکان وئرمه‌سینی قئید ائدیردی. ائله آذربایجاندا دا 20-جی یوزایل‌لیگین اوّللرینده یارانان ایکی ادبی مکتبین؛ رومانتیک‌لر و رئالیست‌لر ادبی مکتب‌لری‌نین ادبیاتیمیزین، مطبوعاتیمیزین، مدنیتیمیزین اینکیشافیندا نئجه بؤیوک رول اویناماسی بو گون ده هر بیریمیزه بللی‌دیر. هر ایکی ادبی مکتبین نوماینده‌لری ادبیاتیمیزدا هم فورما، هم مضمون یئنی‌لیگی ائتمکله یئنی‌لیک‌لره سبب اولدولار. بئله‌لیکله، آذربایجان ادبیاتیندا یوکسک بیر اینکیشاف باش وئردی. طبیعی بو اینکیشاف دا رومانتیک ادبی مکتبی‌نین نوماینده‌سی اولان م.ا.رسولزادهنین ده چوخ بؤیوک کؤمگی اولدو.
قرنفیل دونیامین قیزی
کؤچورن: عباس ائلچین
حسن بیگ زردابی و اسماییل بیگ قاسپیرالی ایدئیالارینین وحدتی، طالع بنزرلیگی
حسن بیگ زردابی و اسماییل بیگ قاسپیرالی ایدئیالارینین وحدتی، طالع بنزرلیگی
میلّی دوشونجه و میلّی ایدئیانی اینکیشاف ائتدیره‌رک میلّتین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه آپاران ضیالی‌لار خالقین توکنمز، زنگین خزینه‌سی‌دیر. ائله بونا گؤره ده 19. عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلایان میلّی شوعورون اویانیش مرحله‌سیندن آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین یارانماسینا قدر اولان زنگین تاریخی دؤور اینکیشاف تاریخیمیزین اینتیباه مرحله‌سی کیمی دَیرلندیریلیر. چونکی بو دؤورون ایجتیماعی-سیاسی، کولتورولوژی، معاریفچی، ادبی-بدیعی اینکیشافی‌نین میلّی موباریزه حرکاتی ایله اوزلاشماسی تاریخی حادیثه‌‌نین باش وئره‌جگینی ثوبوت ائدیردی. حسن بیگ زردابی‌دن باشلایان " ایتیحادی-ایسلام " یولوندا موباریزه م.شاهتاختلی، ع.حسین‌زاده، ا.آغاوغلو، ع.توپچوباشوف، ن.نریمانوف، ج.محمدقولوزاده و باشقا میلّی دوشونجه آداملارینی یئتیشدیردی.
میلّی موباریزه‌یه قوشولماق ایجتیماعی تفکّوره مالیک اولماغین ائله مرحله‌سی‌دیر کی، بؤیوک ایدئیالارلا یاشایان شخصیت‌لر فعالیت‌لری، هم ده منسوب اولدوقلاری درین معنویات‌لاری ایله عئینی روحون داشیییجیلاری اولدوقلارینی ثوبوتا یئتیره بیلدیلر.
روح و دوشونجه بیرلیگی میلّتین خیلاصی یولوندا موتشکّیل‌لیگین اساسینا چئوریلدی. میلّته سئوگی، خالقا صداقتلی اؤولاد اولماغین ضیالی‌لیق نومونه‌سی، میلّی اینکیشافین، ایجتیماعی موباریزه‌نین سیستملی، مرحله‌لی اینکیشاف تکامولو – " ایتّیفاق یارادیلماسی " فیکری زردابینین میلّی موجادیله‌ده بوتون ضیالی‌لارا پروقرام-تؤوصیه‌سی ایدی.
زردابینین ایدئیالاری عوموم روسیه تورکلرینین میلّی ایستیقلال دوشونجه‌سینده بؤیوک شؤعله‌لرله آلوولانان بیر اوجاقدان پایلانان اودا بنزه‌ییردی. ائله بیر اودا کی، یئتیشدیگی هر بیر اوجاقدا مینلرله کؤنول‌لری میلّت سئوگیسی ایله آلوولاندیراجاقدی. ائله بونا گؤره ده ح.زردابی‌دن، یعنی " اوجاغین " اصل منبعییندن باشلامادان ای.قاسپیرالی یارادیجیلیغینا کئچه بیلمه‌مگیمین سببینی آچماغا چالیشاجاغام. 19. عصرین سونو – 20. عصرین اوّللرینده عوموم‌روسیه تورکلرینین میلّی دوشونجه و میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین " فیکیر آتاسی " و موعلیمی ح.زردابی اؤز ایدئیا و آرزولارینی مینلرله یاخیندا، اوزاقدا یاشایان سویداش‌لارینا سخاوتله اؤتوره بیلمیشدی.
اونون فیکرینجه، معاریفچی‌لیکدن باشلایان میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی میلّتین ترقّی‌سینی دیل، دین و میلّت کونتکستینده ایره‌لی‌یه دوغرو آپاراراق دونیانین تکامول پروسه‌سینده اؤز یئرینی توتماغی قارشیسینا مقصد قویمالی‌دیر.
ح.زردابی بوتون حیاتی بویو تحصیله بؤیوک دَیر وئره‌رک بوتون میلّتینی اوخویوب اینکیشاف ائتمگه سسله‌ییردی. 1872-جی ایلدن باشلایان موعلیم‌لیک فعالیتی ایله یاناشی، اینسان‌لار آراسیندا "اؤولادینیزی اوخودون، ان سون اشیانیزی بئله ساتیب اؤولادینیزی اوخودون" تبلیغاتی ایله خالق آراسیندا دولاشاراق اینسان‌لاری علمین گوجونه ایناندیرماغا چالیشماسی، علم-تحصیلین اینکیشافی اوچون باکی، شاماخی، گنجه، تیفلیس، ایروان، ناخچیوان، قاراباغ، قوبا، قوساری گزه‌رک ایلک خئیریه جمعیتی یاراتماغی اؤز اوزرینه گؤتورمه‌سی اونو اصل میلّی لیدر کیمی کاراکتریزه ائدن حادیثه‌لر ایدی.
ایلک تئاتر یاراتماق، میلّی اویانیشا چاغیریش روحلو اثرلری تاماشایا قویماق ایدئیاسی دا اونون معاریفچی‌لیگیندن ایره‌لی گلیردی.
حسن بیگین حیات و فعالیتی بویو اوغروندا موباریزه آپاردیغی ایدئیالار عوموم‌تورک، عوموم ایسلام دونیاسی‌نین پروبلم‌لرینی عکس ائتدیردیگیندن اوندان سونرا گلن بوتون تورک آیدین‌لاری، فیکیر آدام‌لاری اونون کونسپسیالاری اوزریندن بو ایدئیالاری مؤحکم‌لندیرمکده چتینلیک‌لری دفع ائده بیلدیلر.
مکتب، تحصیل حاقیندا ایستر 1875-جی ایلدن نشر ائتدیگی " اکینچی " ، ایستر سونرالار " کاسپی " ، ایسترسه ده " حیات " و دیگر قزئت‌لرده اؤز فیکیرلرینی تاریخی نصیحته چئویره‌رک، روسیه قزئت‌لرینی اوخویان عوموم روسیه تورکلرینه و سویداش‌لارینا، بوتون یاخین شرق موسلمان‌لارینا بئله دئییردی:
" بادیکوبه قوبرنیاسیندا اوخویان کیملردیر؟ بیزیم قوبرنیادا بیرجه گیمنازیا وار کی، اورادا اوخویان 500 نفرین 250-سی روس، 150-سی ائرمنی و 100 نفری موسلمان‌دیر " . اونو دا قئید ائدیردی کی، باکی‌نین چوخ آز سایدا ائرمنی اهالیسی و اوندان بیر قدر آرتیق روسلارین اولماسینا رغماً، یئرلی اهالی آذربایجانلیلار اولا-اولا، بو یئرلری غئیری-میلّتدن اولانلارین توتماسی میلّتین اینکیشافینا ضربه‌دیر.
" …بئله اولاندا بیز موسلمان‌لار علم تحصیل ائتمکدن، یعنی زیندگان‌لیق جنگی‌نین اساسینی اله گؤتورمکدن قاچماغا گؤره او جنگده مغلوب اولوب، سوندا تلف اولاجاغیق. نئجه تلف اولمایاق کی، بیزیم قونشولار بیزلردن بیره اللی آرتیق علم تحصیل ائتمگه سعی ائدیرلر؟ ائی موسلمانلارین میلّت تعصوبو چکن کسلری، بیر آچین گؤزونوزو، دونیایا تاماشا ائدین… "
("اکینچی " ، نؤمره 8. 4 نوامبر 1875).
ایل‌لر سونرا، زردابدا یاشادیغی زامان مین عذابلا ایبتیدایی مکتبین آچیلماسیندان سونرا " کاسپی " قزئتینه یازدیغی مقاله‌سینده، نهایت، زردابدا مکتبین آچیلماسینی میلّتی‌نین بؤیوک اوغورو کیمی دَیرلندیریردی.
ح.زردابی ایدئیالاری میلّی موباریزه‌نین بوتون مرحله‌لرینده ایستیناد دایاغی، گوج مرکزی ایدی. چونکی حسن بیگ زردابی‌دن گلن هر بیر ایدئیا – ایستر تحصیل، ایستر مطبوعات، ایستر میلّی، عوموم‌تورک بیرلیگی، دینی بیرلیک ایدئیالاری سیستملی شکیلده قیریم تورکلرینین لیدری اولان اسماییل قاسپیرالی یارادیجیلیغیندا تورکچولوگون وحدت فلسفه‌سینی یاراتماقدا منبع رولونو اوینادی.
اسماییل قاسپیرالی حسن بیگ زردابینین فیکیر خزینه‌سیندن هله " اکینچی " درج اولوناندان بهره‌له‌نیردی. بوتون عوموم‌روسیه تورکلرینین موعلیمی و آتاسی ساییلان زردابی یارادیجیلیغینین قاسپیرالی کیمی ایچینده میلّت و تورکچولوک ایدئیالاری گزدیرن بؤیوک شخصیت‌لر اوچون منبع رولو اویناماسینا ضروری ساییلان سبب‌لر وار ایدی. واختیله ضیا گؤک آلپ " روسیه‌ده یاشایان بؤیوک تورکچو " دئیه‌رک فیکرینده چوخ حاقلی اولاراق اسماییل بیگین فعالیتینی اؤنه چکیردیسه، او، بؤیوک تورک حسن بیگی اؤزونه ایدئیا رهبری حساب ائدیردی.
حسن بیگ میلّتی جهالتدن چیخارماغین اساس یولونون علم اولدوغونو گؤستردی. او، موعلیمین جمعیتده اساس رولونون جهالتی علمین ایشیغی ایله محو ائتمک اولدوغونو وورغولاییردی. اسماییل بیگ داها ایره‌لی گئده‌رک مکتب‌لرین سایینی چوخالداراق، خوصوصی درسلیک و یئنی پداقوژی متودلارین تطبیقی ایله منیمسه‌مه پروسه‌سینه هم ده موعاصیرلیک گتیردی.
اسماییل بیگین روسیه‌ده تحصیل ایله باغلی نئچه-نئچه مقام‌لاردان توتموش سونراکی فعالیت چتینلیک‌لری، کاراکترجه ایصلاحاتچی‌لیغا، تکاموله اوستونلوک وئرمهسی بیزی حسن بیگین ضیالی طالعیینده‌کی اوخشارلیق‌لارلا بعضاً عئینی گؤرَوین داوامچیسی اولدوغو قناعتینه گتیریر. بلکه اونا گؤره اسماییل قاسپیرالی‌نین " اکینچی "نین سپدیگی توخومدان بیر دنه‌سی قیریما دوشدو، " ترجومان " گؤیردی " فیکری بؤیوک اینسان‌لارین میلّت طالعیینده تورکچولوگون علمی اساسدا ایشلنه‌رک مین‌ایل‌لیک‌لرین گله‌جک بیرلیک دوستورونا چئوریلمه سی قناعتینی یارادیر. مین عذابلا عرصه‌یه گلن، آلتی ایل یولو گؤزلنن " اکینچی " 1875-جی ایلین ژوئیه‌سینده آچیلسا دا، 1877-جی ایلده باغلاندی. بوتون روسیه‌ده و یاخین شرقده یاشایان تورک‌دیللی خالقلارین سئویملیسی اولان " اکینچی " ایل‌لر سونرا " ترجومان "-ی گؤیرتدی. حسن بیگ کیمی اسماییل بیگ ده " ترجومان "-لا مشغول اولا-اولا، عئینی زاماندا هم ده مکتب‌لرین آچیلماسی و یئنی تحصیل پروقرام‌لاری‌نین ایشلنمه‌سی ایله ده مشغول اولوردو.
حسن بیگ " حیات " قزئتی‌نین 1906-جی ایل 5-جی نؤمره سینده یازیردی:
" ایندی… روسیه‌یه تابع اولان طایفالار اؤز اوشاق‌لارینی اؤز آنادیللی مکتبخانالاریندا، اؤز دیل‌لرینده اوخودا بیلرلر و اونلار پادشاه مکتبلرینده اوخویاندا اؤز دیل‌لرینی و ادبی-مذهب‌لرینی ده اوخوتسونلار... قارداش‌لار، یاتماق واختی دئییل. آییلیب بیر فیکیر ائدین، بو ایشلرین آخیری نئجه اولاجاق؟ یوخسا حقیقت کی، بیزیم روحوموز گئدیب، بیرجه جسدیمیز قالیب؟ بئله ده وای بیزیم حالیمیزا " .
ایل‌لر سونرا یئنه سیستملی میلّت و تورکچولوک ایدئولوژیسینین داوامی کیمی اسماییل بیگ قاسپیرالی بو کلاسیک اؤیود اوزریندن یئنی دؤورون کؤهنه پروبلم‌لرینه نظر سالاراق داها چاغداش، ایصلاحاتچی ایدئیالارلا 1895-جی ایلده " ترجومان " دا " شرق مسله‌سی " مقاله‌سینده معاریفچی‌لیگه یئنی باخیشلارینی شرح ائتدی. اونون فیکرینجه، شرق، غرب مسله‌سی باخیمیندان معاریفچی‌لیک فرقلی آسپکت‌لردن اینکیشاف یولو کئچدیگی کیمی، بو گون ده فرقله‌نیر. اوروپا کولتورو و معاریفینه نه قدر اوستونلوک وئرسه ده، یئنه شرق معاریفچی‌لیگینده هم ده تورکچولوک روحونون حاکیم‌لیگینی اونوتمایاراق دیل، دین و تاریخی کولتور، معنویات، روح بیرلیگی‌نین موسلمانلارین عوموم‌بیرلیگینده اوینایاجاغی رولو اؤن پلانا چکیردی. او هم ده "...میلّتین ایستیقبالی و ترقّیسی اوچون هر شئیدن اول فیکیر لازیمدیر. فیکیر اویانمادان ترقّی اولماز " دئییردی.
گؤروندوگو کیمی، تحصیلده دیلین آنا دیلی اولماسی مسله‌سی، دینی اینانج‌لارین تدریسی مسله‌سی‌نین ایلکین اساسی هله چوخ-چوخ اول، 1906-جی ایلده حسن بیگین " حیات " قزئتینده چاپ اولونان " دیل و دین " مقاله سینده بئله اساسلاندیریلیردی:
" …علم، تحصیل ایله ترقّی ائدیب ایره‌لی گئدن واختدا هر طایفا گرک ایکی شئیی برک ساخلاسین کی، بو شئیلر طایفانین دیرک‌لری حساب اولونور، اونلارین طایفا اولماغینا سبب‌دیر. بو شئیلرین بیری دیل، او بیری ایسه دین و مذهب‌دیر… هر حالدا، علم تحصیل ائدن واخت گرک اؤز دیلینده، اؤز دین مذهبینده ترقّی ائله‌سین کی، دونیادا قالا بیلسین. اونلارسیز طایفا اولماز (طایفا دئدیکده میلّت نظرده توتولوردو) " .
اسماییل بیگ دین، دیل و میلّت بیرلیگینی " دیلده، فیکیرده، ایشده بیرلیک " دوستورونا چئویره‌رک داها ایره‌لی گئده بیلدی. هم ده بو دؤورده میلّتی‌نین میلّی اؤزونودرک موباریزه‌سی ائله یوکسلمیشدی کی، دؤور، زردابینین گنجلیک موباریزه سی دؤوروندن تامامیله فرقلی شکیلده اینکیشافا شراییط یاراتمیشدی. مسله‌لره یاناشما، نیسبتاً دموکراتیک آب-هاوا شراییطی‌نین یئتیشمه‌سی وضعیتی یونگول‌لشدیرمیشدی. خالقین اؤز طالعیینی حل ائتمک حوقوقو قازانماق ایستیقامتینده نؤوبتی مرحله – عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری‌نین 1. و 2. قورولتای‌لاری‌نین باش توتماسی محض بو دؤورون موباریزه سی‌نین نتیجه‌سی ایدی.
حسن بیگ زردابی‌نی واختسیز قوجالدان، صحتینده پروبلم‌لر یارادان، آما اینکیشافا دوغرو ایشیقلی یولا چئوریلن میلّی مسله‌لر قیریمدا ای.قاسپیرالی، آذربایجاندا ع.توپچوباشوف، ا.آغاوغلو، ع.حسین‌زاده کیمی ایدئولوق و سیاسی موباریزلر طرفیندن داوام ائتدیریلیردی.
روسیه و یاخین شرقده عئینی دینی و دیلی پایلاشان خالقلارین ایدئیا وحدتینی اؤن پلانا چکسه ده، قزئتین باغلانماق تهلوکه سینی ده گؤز اؤنونه آلاراق ح.زردابی 1875-جی ایلده " اکینچی "نین 11-جی نؤمره‌سینده یازیردی: " هر قزئت گرک ویلایتین آیناسی اولسون… البتته، قزئتین بئله آیینه اولماسی خالق ایله دیر. …یعنی هر کس گرک اؤز دردینی و خواهیشینی قزئت‌لرده بیان ائتسین… هر قزئتین عومده مطلبی موباحیثه‌دیر و اگر بیزیم دونیادان و علمدن خبردار اولان‌لاریمیز " اکینچی " ده یازیلان مطلب‌لر باره ده موباحیثه‌یه باشلاسالار، بیزه ده کؤمکچی اولارلار " .
ح.زردابینین توخوندوغو مسله‌لر اؤزوندن سونراکی فیکیر آدام‌لاری اوچون موباریزه یول‌لاری‌نین دوزگون حلینده اساس واسیطه‌یه چئوریله بیلدی.
قونشو ایران مطبوعاتی ایله علاقه‌لرین اینکیشافینی آرزولاسا دا، سعی گؤسترسه ده، چاغیریش‌لاری جاوابسیز قالیر و ایدئیالاری حیاتا کئچمه‌یه‌رک ناتامام گؤرونور:
"قزئتیمیزی تهراندا چاپ اولونان ایران قزئت‌لری‌نین ایداره سینه گؤندریب ایلتیماس ائتدیک کی، اونلار دا بیزه اؤز قزئت‌لرینی گؤندرسین. آما ایران قزئت ایداره‌سی بیزه محل‌گوذار اولمادی " .
حسن بیگین قیزلارین تحصیلی ایله باغلی تورکیه ایجتیماعیتینه، تحصیل ایداره‌سینه عونوانلانمیش تؤوصیه لرینده قیزلارین تحصیلی ایله باغلی مسله لره دیقتین آیریلماسی کیمی فیکیرلر سانکی پلانلی شکیلده تورکچولوگه، ایسلام دینینه و موعاصیرلشمگه باخیشین یئنی پروقرامی کیمی سونرالار ای.قاسپیرالی‌یا حواله اولونور.
احتیاطلی داورانیشلا، سیاسی دیپلوماتیک آغیرلیقلا یئرینه یئتیریلمه سی واجیب و مومکون اولان هر ایشی یئرینه یئتیرمک مسله‌سی هم عاغیلین، هم ده میلّی تعصوبه مالیک اولماغین نتیجه‌سی کیمی ای.قاسپیرالینی تاریخی شخصیت کیمی دَیرلندیردی. بئله‌لیکله، او، تک قیریم تورکلرینین دئییل، دونیایا سپه‌لنن تورکلرین غئیرتلی تعصوبکشینه چئوریلدی.
" اوصولی-جدید " باغچاسارای‌دا آچیلسا دا، دونیانین تحصیل سیستمینده ایلک راست گلینن " 40 گونه آنا دیلینده اوخویوب-یازماغی اؤیره‌دن " بیر متودون یارادیجیسی اولان ای.قاسپیرالینی مشهورلاشدیردی. بو مکتب‌لرین سایی روسیه‌ده 700-او کئچدی. بو فعالیتی نظره آلاراق " ترجومان " قزئتی یازیردی: " اسماییل بیگین اوصولی-جدید جریانی اؤز زامانیندا " ترجومان " سایه‌سینده قیریم حودودلارینی آشاراق ایدیل-اورالدا، تورکوستاندا، آذربایجاندا، …قافقازدا، حتّی روسیهنین حودودلارینی آشاراق ایران، چین، هیندیستاندا کندیسینه بؤیوک بیر طرفدار بولدو " .
1914-جو ایلده بو مکتبلر سرحدلری آشاراق بئش مینی کئچدی.
1893-جو ایلده ای.قاسپیرالی باغچاسارای‌دا آنادیللی قیز مکتبی‌نین آچیلماسینا نایل اولدو. بو ایدئیا هر زامان میلّتی‌نین ترقّی‌سینی آرزولایان ح.زردابینین ده ان واجیب آرزولاریندان بیری ایدی. ائله بو آرزو ایله ده حسن بیگ زردابی تاغی‌یئوه قیز گیمنازیاسی آچماغین ایدئیاسینی وئره‌رک، هم ده بو ایدئیا اوغروندا فعّال‌لیق گؤستره‌رک 1901-جی ایلده باکیدا موسلمان قیزلار گیمنازیاسینی آچماغا نایل اولموشدو.
ح.زردابی تک باکیدا خالقین گله‌جک میلّی آزادلیق موجادیله‌سینده رول اوینایان فیکیر آدام‌لاری‌نین دئییل، هم ده عوموم‌روسیه موسلمانلاری ایچریسینده تورکچولوگون درکی و اونون اوغروندا موباریزه آپاراراق وحدت فلسفه‌سینی یارادان‌لاری اساس ایدئیا اطرافیندا سفربر ائده بیلمیشدی.
ای.قاسپیرالی و اونون آذربایجانلی دوست‌لاری، ایدئیا سیلاحداش‌لاری ع.توپچوباشوف، ا.آغاوغلو، ع.حسین‌زاده و باشقالاری عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری‌نین قورولتای‌لاریندا ح.زردابینین اونلارا یؤنلتدیگی سیستملی تؤوصیه‌لری اساس پروقرام کیمی قبول ائدهرک روسیه‌دن اونا اطرافلی ایضاحلا مکتوب‌لار گؤندریردیلر.
1905-جی ایلده روسیه‌ده یاشایان موسلمانلارین روسلارلا عئینی حوقوق برابرلیگی طلبی: سئچکی حوقوقو، وقف تورپاق‌لاری‌نین موسلمان‌لارا بوراخیلماسی، قیریمین تورپاقسیز اینسان‌لارینا تورپاق پایلانماسی ایدئیالاری ایله دولو موراجیعتین مؤلیفی اسماییل بیگ قاسپیرالی اصل تورکچو لیدرلیگینی تصدیق ائده بیلمیشدی. دونیا موسلمان‌لاری‌نین بیرلیگی، تحصیلین بو بیرلیکده رولونو یوکسلتمک اوچون هیندیستان و میصیره سیاحتی و اورادا تحصیل شبکه‌لری آچماق و ایتیفاق یاراتماق ایدئیالارینین تبلیغاتچیسینا چئوریلمه‌سی‌نین اساس قایناق‌لاری دا ح.زردابینین " فیکیر و ایدئیا آتاسی " اولماغینا نومونه ایدی. چونکی حسن بیگ باکیدا، دومادا میلّتین طالع‌یوکلو مسله‌لرینده صحتی باهاسینا اولسا دا، اوغورلارا نایل اولا بیلیردی. کاسیب‌لار اوچون مکتب و کیتابخانالارین آچیلماسی، صحیه خیدمتی‌نین پولسوز گؤستریلمه‌سی زردابینین یئنی فیکیرلری ایدی.
زردابینین بوتون تورک‌دیللی خالق‌لارا ان درین اساس‌لارلا تؤوصیه ائتدیگی دیل، دین، میلّت مسله‌سی تحصیل و معاریف‌لندیرمکدن کئچه‌رک ای.قاسپیرالی‌نین یاراتدیغی "دیلده، فیکیرده، ایشده بیرلیک " شوعاریندا تورکچولوگون ابدی یاشام دوستورونو موعین‌لشدیردی.
اسماییل قاسپیرالی روسیه ایمپرتورلوغوندا یاشایان تورکلرین ایلک " قادین دونیاسی " ( " عالمی-نیسوان " ) دئدیگی درگیسینی درج ائدهرک " ایلک " اولان فعالیت ساحهلرینه ح.زردابینین فیکیر داوامچیسی کیمی ایمضاسینی آتدی.
بؤیوک اینسان‌لاری بیرلشدیرن علاهیده بیر مقام مؤوجوددور. میلّت، خالق سئوگیسینه لاییق فؤوق‌العاده دوشونجه و عملی فعالیته مالیک اولماق!
حسن بیگ زردابی ایله اسماییل بیگ قاسپیرالی‌نین قیسمتینه دوشن میلّت یولوندا فداکارلیقدان علاوه ، اونلاری شخصی طالع اوخشارلیق‌لاری دا بیرلشدیریر. هر ایکیسی‌نین ایکی قیز، ایکی اوغول اؤولادی‌نین اولماسی، هر ایکیسی‌نین بؤیوک کورکنی‌نین آذربایجان جومهوریتی‌نین یارانماسیندا و اینکیشافیندا بؤیوک رول اوینامالاری دا بو بؤیوک اینسان‌لارین طالع یازیسی ایدی.
حسن بیگین کورکنی علیمردان بیگ توپچوباشوف ایلک آذربایجان پارلامنتی‌نین صدری، نصیب بیگ یوسف‌بیلی ناظیر، هم ده میلّت فعال‌لاری اولاراق تاریخی شخصیت‌لر کیمی آنیلیر.
حسن بیگ " اکینچی "-نی یاخین سیلاحداشی، حیات یولداشی حنیفه خانیملا چیخاریردی.
" ترجومان " قزئتی‌نین ان محصولدار فعالیتی دؤورونده قیزی شفیقه خانیم، کورکنی نصیب بیگ، اوغلان‌لاری رفعت و حیدر بیگ قاسپیرالی‌یا یاردیمچی اولموشلار.
بو بؤیوک شخصیت‌لرین کاراکترلرینده کی مادّیاتا اؤنم وئرمه‌یه‌رک منسوب اولدوقلاری هر نه وارسا، خالقین اینکیشافی یولوندا ذؤوقله، جانی-کؤنولدن صرف ائتمک کیمی کئیفیت‌لر اونلاری بیر-بیرینه یاخینلاشدیریردی.
حسن بیگ 1907-جی ایلده، اؤلومونه یاخین وصیتنامه ترتیب ائده رک اونا مخصوص مولک و تورپاق‌لارین ایستیفاده‌سینی اؤولادلارینا و خانیمی حنیفه خانیما حواله ائدیردی. احسان وئریلمه‌مه سینی، اونا چکیلن خرجی کاسیب اؤولادلاری‌نین اوخوماسینا صرف ائتمگی وصیت ائدیردی.
ج.سیداحمدقیریم‌ار ای.قاسپیرالی‌نین حیاتینین سون گونلرینی بئله یازیر:
" 1914-جو ایلده قیریمدا روسیه تورکلرینین ایکینجی بؤیوک فیکیر آدامی تانری‌یا دوغرو یول آلماقدایدی. سپتامبرین 8-ده اؤولادلاری شفیقه خانیمی، نیگار خانیمی، رفعت و حیدر بیگی، همچنین کورکنی نصیب بیگی اطرافینا توپلایاراق سون وصیتینی ائتمیشدی. مزاری‌نین زینجیرلی مدرسه جیواریندا، قیرای خانین توربه‌سی‌نین جنوب-شرقینده یوکسکجه بیر یئرده قازیلماسینی ایسته‌دی. " ترجومان "-ی سؤندورمه‌مگی، باش موحریرلیگی حسن صبری آیوازووا حواله ائتمیش، اؤزو سوناجان ایستمه‌سه ، هئچ کیمین اونا سؤز سؤیله‌مه‌مه‌سینی تاپشیرمیشدی. 600 روبله‌نین موختلیف یئرلره وئریلمه سینی، ایمانلا بؤلوشدوره رک، حتّی آی یاریمدان بری یانیندا اولان یئتیم زینبه 50 روبله وئریلمه سینی ده اونوتمامیشدی. سونرا اؤولادلاری ایله فوتو چکدیرمیشدی. سپتامبرین 14-ده گؤزلرینی یوماراق: " بؤیوک آللاهیم، آلتمیش اوچ ایل یاریم یاشادیم. بو حیاتین 35 سنه‌سینی موسلمانلارین اویانماسی، ترقّیسی، تحصیل و تکامولو اوغروندا صرف ائتدیم. میلّتیمین سالامات‌لیغی و سعادتی اوچون نه باجاردیمسا، هپسینی یاپتیم. یا رببی! ائی بؤیوک آللاهیم! مئیدانا گتیرمک ایسته‌دیگیم بیر چوخ شئیلر داها واردی. فقط بونا مووفّق اولمایاجاغام. آرتیق نه وارسا هپسی سنین، هر شئی سنین الینده دیر، آللاهیم… اوغلوم رفعت! " ترجومان " ای سؤندورمه. سیز اگر منیم سؤزلریمه عمل ائدرسینیزسه، میلّت " ترجومان "-ی حیمایه ائده‌جکدیر" .
اسماییل بیگین دفنی ده حسن بیگین دفنی کیمی مؤحتشم‌لیگی ایله تاریخی دفن کیمی یادداش‌لاردا قالدی. آلتی میندن چوخ اینسانین ال‌لری اوزرینده تورپاغا تاپشیریلماسی دا حسن بیگ زردابینین سون منزیله یولا سالینماسینا بنزه‌ییردی. دئییرلر، همین گون هر کس دفنده ایشتیراک ائدن اینسان سئلینه تعجوبله باخاراق "دوغرودانمی، بو قدر اینسان باکیدا یاشاییر؟ " دئیه تعجوب‌لنمیشدیلر.
بؤیوک لیدرلرین سون منزیله یولا سالیندیغی گون هم ده قازاندیقلاری میلّت سئوگیسی‌نین اینسان‌لار طرفیندن نوماییشی گونودور. خالقین صمیمیتی ده، سئوگیسی ده حاقا یول آلان داهی‌لرین آرخاسینجا آخیتدیقلاری گؤز یاشلاریندا تظاهور اولونور.
ع.توپچوباشوف عزیز دوستو ای.قاسپیرالی‌نین دفنینده کدرینی بئله ایفاده ائتمیشدی: " باکو – ترجومان ایداره‌سینه " . وفاسیز عجل مرحامت‌سیز الی‌ایله، اوتوز ایکی سنه‌دن بری موسلومان‌لارین یولونو نورلاندیران چیراغی سؤندوردو. شیمدی یالنیز " ترجومان " ایداره‌سی دئییل، عوموم روسیه موسولمان‌لاری یئتیم قالدی. او موسولمان‌لار کی، اونوتولماز ایسمایل میرزا قاسپیرینسکی‌یی، پک حاقلی اولاراق، ان اؤتکون سؤزلو بیر قازئته‌‌نین موسسیسی، موسلومان افکاری-عومومیه‌سی‌نین باشبوغو، اوصولوجدیده مکتپ‌لری‌نین ناشیری سایییورلاردی. میلّت آراسیندا موقادّس بیر ماقام توتاراق اونون معنافیینی مودافایا بوتون وارلیغی ایله چالیشماسی ایلأبد خاییرلا یاد ائتتیره‌جکتیر " .
ایستر ح.زردابی، ایسترسه ده ای.قاسپیرالی ایدئیا و دوشونجهلرینی اؤزلریندن سونرا قلم آدام‌لاری‌نین عمل‌لرینه کؤچوره بیلدیلر. ای.قاسپیرالی‌نین سؤیله‌دیگی " اساس فیکیردیر " ایفاده‌سی تورکچولوگون ایتیفاق بیرلیگینی یارادا بیلدی.
" ترجومان "-ین " اکینچی " دن گؤیرمه‌سی عوموم‌تورک بیرلیگی‌نین داوامی کیمی هم ده اونلارین تاریخی معنویات، دیل، دین منسوبیتی‌نین تصدیقینه چئوریلدی.
سونا ولی‌یئوا
کؤچورن: عباس ائلچین
میرزه بالا محمدزادهنین دونیاگؤروشونده تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچی‌لیق
میرزه بالا محمدزادهنین دونیاگؤروشونده تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچی‌لیق
دوکتور فایق علی اکبرلی
آذربایجان تورک موتفکّیری میرزه بالا محمدزاده (1898-1959) باکی‌نین قالا کندینده دونیایا گلمیش، اوّلجه 7-جی " روس-تاتار " مکتبینده و م.محمودبیلی‌نین رهبرلیک ائتدیگی " روشدیه " ده اوخوموش، 1915-جی ایلده باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاات-معمارلیق بؤلمه‌سینه داخیل اولموشدور. تکنیکومدا اوخودوغو دؤورده " محمدیه " کومیته‌سینه داخیل اولان محمدزاده یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر.
او، م.ا.رسولزادهنین تؤصیه‌‌سی ایله " آچیق سؤز "- ه مقاله‌لر یازماغا باشلامیش، عئینی زاماندا " قورتولوش " ، " دوغرو سؤز " کیمی درگی و قزئت‌لرده مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. 1917-جی ایل 2-جی روسیه اینقیلابیندان سونرا " اتفاق متعلّمین " و " گنجلر صداسی " درگی‌لری‌نین فعال یازارلاریندان اولان میرزه بالا " موساوات "-آ عوضو اولموشدور. جومهوریت دؤورونده محمدزاده " گنجلر یوردو " درگیسی‌نین رداکتوررو اولوب، 1919-جو ایلین اوکتوبروندا " موساوات "-ین 2-جی قورولتاییندا پارپارتیانین باکی کومیته‌سی‌نین عوضوو سئچیلمیشدی.
27 آوریل ایشغالیندان سونرا گیزلی فعالیت گؤسترن " موساوات "-لا یاناشی، او، میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین باشچیسی و " ایستیقلال " قزئتی‌نین رداکتورو اولموشدور. عئینی زاماندا، او، آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومه‌چی و اورتا مکتبده موعلّیم ایشله‌میش، " یئنی ییلدیز " درگیسینده آذربایجان تورک تاریخینه دایر سیلسیله مقاله‌لر یازمیش و " آذربایجان تورک مطبوعاتی " (1922) آدلی کیتابچاسینی چاپ ائتدیرمیشدی.
او، 1924-جو ایلده قوزئی آذربایجانی ترک ائدهرک اؤنجه تهرانا گئتمیش، اوچ ایل بورادا یاشادیقدان سونرا 1927-جی ایلدن تورکیه ده مسکونلاشاراق " آذری تورک " ، " اودلو یورد " درگی‌لرینده علمی-پوبلیسیستیک مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. ایستانبول بیلیم‌یوردونون حوقوق فاکولته‌سینی بیتیرن محمدزاده 1932-جی ایلده سووئت ایتّیفاقی‌نین تأکیدلی طلبی ایله ایستانبولو ترک ائدیب ورشوا(1932-1939) اوز توتموش، 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش " موساوات "-ین 3. قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر. او، 1939-جو ایلده لهستانین آلمان ایله شوروی آراسیندا ایشغالی عرفه‌سینده ایستانبولا دؤنه‌رک " میلّیت " و " جومهوریت " قزئت‌لرینده روسیه‌ده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقاله‌لر یازمیشدیر.
محمدزاده 1954-جو ایلدن اعتیباراً مونیخ‌ده یئرلشن " س‌س‌ری-نی اؤیرنمه اینستیتوتو " ندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفه‌سینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجه‌سینده نشر اولونان "درگی " آدلی سیاسی درگی‌نین باش رداکتورو اولموشدو. او، رسولزاده وفاتیندان سونرا 1955-جی ایلده " موساوات "-ین باشقانی اولموش، 1959-جو ایلده ایستانبولدا دونیاسینی دییشمیشدیر.
محمدزادهنین ایجتیماعی-سیاسی و فلسفی ایرثی‌نین اساسیندا آذربایجانین میلّی ایستیقلال دعاواسی و بو یولدا گؤردوگو میلّی علم‌لر، یعنی آذربایجان تاریخی، ادبیاتی، فلسفه‌سی، مدنیتینه حصر ائتدیگی اثرلری دایانیر. اونون اساس اثرلری آشاغیداکی‌لاردیر: " آذربایجان میثاقی میلّیه‌سی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " (1927، ایستانبول)، " ارمنیلر و ایران " (1927، ایستانبول)، " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938، برلین)، " آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا " (1951، آنکارا) و ب.
گنج یاشلاریندان تورکچولوک اساسیندا " اوچلو " دوستورا اساسلانان محمدزاده جومهوریته قدرکی " آچیق سؤز " ، " دوغرو سؤز " ، " قورتولوش " کیمی قزئت-درگی‌لردا تورکچولوک، آذربایجان تورکچولوگو (میلّیتچی‌لیک) و ایستیقلالچی‌لیق مؤوضولاریندا مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، محمدزادهنین دونیاگؤروشونده اساس یئری آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق توتموشدور. میلّی ایستیقلال دعاواسی و اونون تاریخی، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین یارانماسی، اینکیشافی و ماهیتی‌نین اؤیره نیلمه‌سی باخیمدان محمدزادهنین ان قییمتلی اثرلری " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938)، " آذربایجان میلّی میثاقی. 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " (1927) و باشقلاری‌دیر.
او، همین اثرلرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین ایلک روشئیم‌لری‌نین 19.عصرده یئنی ضیالی زومره‌سی‌نین یارانماسی ایله مئیدانا چیخدیغینی ایره‌لی سورور. اونون فیکرینجه، م.ف.آخوندزاده، ح.زردابی و باشقالارینین اؤنجول‌لوگو ایله بو زومره میلّتین اویانماسی، بیرلشمه‌سی و یوکسلمه‌سی اوچون ساواشا باشلامیشدیر. محمدزاده یازیردی:
" یئنی ضیالی زومره میلّتین یوکسلمه‌سینه و میلّی وارلیغینی قوروماسینا یارایاجاق یئنی حیات و یئنی ایجتیماعی موناسیبت‌لر طرزینی قوروماق اوچون اسکی ایجتیماعی موناسیبتلری ییخماق ایسته‌ین میلّتچی ایدئالیست کادرلار ایدی. 19.عصرین اورتالاریندان اعتیباراً ساواشا آتیلاراق قیسا مودّت سونرا بیزه موعاصیرلشمیش بیر ادبیات، مطبوعات، صنعت، تئاتر، موعاصیر مکتب و معاریف وئرن مدنی-میلّتچی ایدئالیست کادرلار اورتا عصرلرین اسکولاستیک، چوروک و میلّی وارلیغی تهدید ائدن کؤهنه ایجتیماعی تأسیسات‌لارین جاهیل و موتعصیب نومایندهلرینین دین پرده‌سی آلتیندا کسکین موقاویمت‌لرینه معروض قالمیشدی. بو جاهیل و موحافیظه‌کار غئیری-میلّی زومره‌نی روسیه بوتون واسیطه و ایمکان‌لارلا حیمایه ائدیر، قووّت‌لندیریردی " .
اونا گؤره، مدنی-میلّتچی ایدئالیستلر موحافیظه‌کار قووّهلرین بیرلشمیش موقاویمت‌لرینی قیراراق، یئنی حیات طرزی یارادیر، بو دا ضیالی زومره‌نین تاکتیکی‌نین سیاسی‌لشمه‌سینه سبب اولوردو. محمدزاده یازیردی:
" ایدئالیستلر میلّی وارلیغی قورویوب یاشاتماق اوچون موعاصیر مدنیته قوووشماغی، میلّی دیل، ادبیات، صنعت، مطبوعات و س. یوکسلتمگی ایره‌لی سوروردولر. اونلار گؤزل بیلیردیلر کی، میلّی مدنیت و میلّی خوصوصیت‌لرینی قوروماغا مووفّق اولمایان میلّت محوه محکوم‌دور " .
20.عصرین اوّللرینده ایسه مدنی میلّتچی‌لیگین، مدنی تورکچولوگون یئرینی سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلمیش (تورکچولوک) و آذربایجان تورکچولوگونو هدفله‌میشدیر. محمدزاده یازیردی کی، مدنی میلّتچی‌لیگین سونراکی فورماسی ع.حسین‌زااده طرفیندن " تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق و اوروپالاشماق " کیمی بیر پرینسیپ حالینا گتیریلمیش، داها سونرا “ موساوات “-ین باشلیجا شوعاری و میلّی آذربایجان بایراغی‌نین اساسینی تشکیل ائتمیشدیر: " بئله لیکله، تورک میلّی حرکاتی گرک گئنیش معناسی ایله، گرکسه ده آذربایجان اؤلچوسونده 20.عصرین اوّل‌لرینه دوغرو شکیل‌لنمگه باشلامیشدیر. 20.عصرین اوّل‌لری تورکلوگون میلّیت دؤوروندن میلّت دؤورونه کئدیگی بیر دؤوردور " .
محمدزاده قوزئی آذربایجان تورکلرینین میلّیتدن میلّته کئچمه‌سینی ایسه جمعیتین آیری-آیری عوضولری آراسیندا میلّی ایراده‌نین، میلّی دوشونجه‌نین، میلّی موقاویمتین یارانماسی ایله ایضاح ائدیردی. اونون فیکرینجه، آرتیق 20.عصرین اوّللرینده موترقّی آذربایجان تورک ضیالی‌لاری اؤزلرینی خانلیق‌لار دؤورونده سارای‌لارا توپلاشاراق خانلارین ذؤوقونه اویغون اولاراق اؤزونو آپاران شاعیر و موتفکّیرلر دئییلدیر: " بو کولکتیو بیر حرکات ایدی. بو کولکتیو حرکاتدان حقیقتاً کولکتیو بیر ویجدان، کولکتیو بیر شوعور و ایراده دوغاجاقدی. بو شوعور و ایراده بولورلاشدیقجا ماهیتی و هدفی آرتیق بولورلاشمیش اولان میلّی حرکات اؤز ظاهیری سیماسینی آد تاپاراق ایسلامی اتیکتدن چیخیر، میلّی تورک سیماسینی آلیردی. چونکی کولکتیو ویجدان ایسلامی ماهیتینی چوخدان ترک ائتمیش، ایجتیماعی موناسیبت‌لرده دینین باغلیییجی‌لیق یئرینی دیل آلمیش اولوردو " . اونون فیکرینجه، بئله‌لیکله بو شوعورلو و کولکتیو حرکات تورکچولوک دوغاراق مدنی میلّتچی‌لیگه یئنی بیر یؤن وئریردی.
19.عصرین اورتالاریندان اعتباراً یارانماغا باشلایان مدنی میلّتچی‌لیگین، مدنی تورکچولوگون 20-جی عصرین اوّللرینده سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلماسینی چوخ دوغرو موعین‌لشدیرن محمدزاده قئید ائدیر کی، بو دؤور آذربایجان تورک ضیالی‌لاری ایکی آیریجدا: 1) داخیلی موحافیظه‌کارلارلا؛ 2) تزار روسیهسی ایله موباریزه قارشیسیندا قالمیشدی. محض بو آیریج آذربایجان تورک ایدئالیست میلّتچی‌لرینی 20.عصرین اوّللرینده ایکی قروپا آییرمیشدی: " نتیجه ده روس لیبرال‌لاری ایله همفیکیر اولان ترقی‌پرور زومره و روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان اینقیلابی گنجلیک کیمی ایکی ایجتیماعی حیزب (قووّه) مئیدانا گلمیشدی. خاطیرلادیلان هر ایکی حیزب (قووّه) 19.عصرین ایدئالیست‌لری طرفیندن اعلان ائدیلمیش میلّتچی‌لیک پرینسیپ‌لرینه صداقتده اورتاق ایدی " .
دئمه‌لی، 19.عصر آذربایجان تورک ضیالی‌لاری مدنی میلّتچی‌لیگین، تورکچولوگون اساسینی قویموش، اونلارین داوامچیلاری اولان سیاسی تورکچولر ایسه 20.عصرین اوّللرینده بو ایدئیانی بیر قدر ده اینکیشاف ائتدیره‌رک، عئینی هدفه ایستیقامت‌لنمه‌سینه باخمایاراق، ایکی فرقلی‌قووّه1) روس لیبرال‌لاری ایله همفیکیر اولان میلّی لیبرال‌لار- " ایتّیفاقچی‌لار " (ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی و ب.)، 2) روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان میلّی اینقیلابچی‌لار (م.ا.رسولزاده، آ.کاظم‌زاده، ای.آشوربگیوف و ب.) شکلینده مئیدانا چیخمیشدیر. بو ایکی قووّهنین اساس رقیب‌لری ایسه تزار روسیهسی و اونون سیاستینی آذربایجاندا دستکله‌ین یئرلی مورتجع موحافیظه‌کارلار ایدی.
روس لیبرال‌لاری ایله همفکیر اولان " ایتّیفاقچی‌لار " ، یعنی ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی روسیهنین ترکیبینده قالماق و " قانون دایره‌سی "-ندن کنارا چیخماماقلا، دینی موسیسه - روحانی ایداره‌سی بایراغی آلتیندا و میلّتچی پروقراملا روسیه موسلامان‌لاری‌نین بیرلیگینه چالیشیردی. محمدزادهنین فیکرینجه، " ایتّیفاقچی‌لار "-ین بو تاکتیکینی قبول ائتمه‌ین بیر اینقیلابچی گنجلیک دوغموشدو: " قارا و مورتجع قووّهلره حیمایه‌دارلیغی داوام ائتدیرن و اونلارین الی ایله اویانیش حرکاتینی دایاندیرماق ایسته‌ین، عئینی زاماندا پولیس و فیتنه‌کارلیق واسیطه‌لرینه ال آتان تزاریزم دوردوقجا میلّی اینکیشافا ایمکان اولمایاجاغینی ایره‌لی سورن بو گنجلیک میلّی اینکیشافا الوئریشلی بیر زمین حاضیرلاماق اوچون تزاریزم رژیمینی دئویرمک لوزومونا اینانیردی. بو یئنی جریان روس اینقیلابچیلاری ایله امکداشلیق تاکتیکینه اوستونلوک وئریر و روس کادئت‌لری ایله همفیکیر اولان ایتّیفاقچی‌لاری، خوصوصیله بو تشکّولون لیدری و ایدئولوقو اسماعیل بیگی تنقید ائدیردی " . میلّی اینقیلابچی‌لار (م.ا.رسولزاده و ب.) حساب ائدیردیلر کی، تزاریزمه قارشی موباریزه ده هله لیک، روس اینقیلابچیلاری ان صادیق اولماسا دا، ان موناسیب موتفیق‌دیرلر.
تزار روسیه‌سینه قارشی موباریزه ده میلّی اینقیلابچی‌لارین دوغرو یول توتدوغونا اینانان محمدزاده یه گؤره، حادیثه‌لرین سونراکی گئدیشی ده میلّی لیبرال‌لارین- " ایتّیفاقچی‌لار "-ین دئییل، میلّی اینقیلابچی‌لارین دوغرو یول توتدوغونو اورتایا قویدو:
" " ایتّیفاقچی‌لار "-ین لیبرال میلّتچی‌لیک تاکتیکی مغلوبیت اوغرامیشدی. حادیثه‌لر اینقیلابچی میلّتچی‌لره حاق وئریردی. تورکلر میلّی حاقلارینی، میلّی وارلیق‌لارینی ساواشدا قازانا بیله‌جکلردی. اینقیلابی تاکتیکی سئچن میلّتچیلر ایدئولوژی باخیمدان ایتّیفاقچی‌لارین میلّی مسله‌ده‌کی ایدئولوژی‌سیندن فرقلی بیر ایدئولوژی ایزله‌میردیلر. اونلار اینانیردیلار کی، تزاریزیم ییخیلمادیقجا، تورکلر دیگر اسیر میلّت‌لرله بیرلیکده سیاسی حاق و حورّیّته مالیک اولمادیقجا بو پروقرامین تطبیقی غئیری-مومکوندور " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، 20-جی عصرین اوّللرینده ایجتیماعی-سیاسی حادیثه‌لر اینکیشاف ائتدیکجه و بیر سیرا عامیل‌لرین تأثیری آلتیندا میلّی لیبرال‌لار و میلّی اینقیلابچی‌لار بیرلشه‌رک عینی تاکتیک یوروتمگه باشلادیلار. آنجاق بو قووّهلرین سیاسی-ایدئولوژی باخیش‌لاریندا، ایلک دؤورلرده " ایسلام میلّتچی‌لیگی " ، " موسلمانلارین بیرلیگی " ، " موسلمان‌لیق " ، " اومّتچی‌لیک " موهوم یئر توتوردو. محمدزاده‌یه گؤره، همین دؤورده " ایسلام میلّتچی‌لیگی "نین ایدئولوقو احمد بیگ آغااوغلو یازیلاریندا اوستونلوگو " اومّتچی‌لیگه " ، یعنی " موسلمان قایغیسی "-نا و " موسلمان قؤوم‌لرینی تنزّولدن قورتارماغا " وئریردی. میرزه بالایا گؤره، دؤورونون حاکیم ذهنیّیتی آلتیندا اوچونجوقووّه کیمی اورتایا چیخان " موساوات " دا یارانیشی‌نین ایلک ایللرینده محض بئله بیر خط، یعنی " ایسلام میلّتچی‌لیگی "-نی سئچمیش، آنجاق " بو دوکترینه قاپانیب قالمامیش، آذربایجان جمعیّتی ایله بیرگه دینامیک تکامول یولو کئچمیش و آذربایجان جمعیّتی‌نین میلّی شوعورونو تنظیم و ایداره ائتمکله اونو اؤزو ایله بیرلیکده میلّتچی‌لیگه، تورک میلّتچی‌لیگینه و آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغینا قوووشدورموشدور " .
“ موساوات “-ین یالنیز ایسلامچی دئییل، هم ده تورکچو، یئنی‌لیکچی و ایستیقلالچی بیر پارتیا اولماسی رسولزاده 1913-جو ایلده ایستانبولدان باکی‌یا دؤنوشوندن سونرا باش وئرمیشدی. محمدزاده ده یازیر کی، قوزئی آذربایجاندا " اومّتچی‌لیک " دن " میلّتچی‌لیگ "-ه کئچن، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین (آذربایجان تورکچولوگونون) تمل پرینسیپ‌لرینی ایشله‌ییب حاضیرلایان رسولزاده اولموشدور. بئله کی، تانینمیش تورک موتفکّیری جمال‌الدین افغانی‌نین یولونو داوام ائتدیرن رسولزاده " ایسلام میلّتچی‌لیگی "نین یئرینه " تورک میلّتچی‌لیگی " نی ایره‌لی سورموشدور. محمدزاده یازیردی: " شئیخ جمال‌الدین افغانی کیمی محمد امین بیگ ده ایسلامیتین و موسلمان‌لیغین میلّیت دئییل، " اومّتچی‌لیک " ایفاده ائتدیگینی، میلّیتین ایسه دین اوزرینده دئییل، دیل و مدنیّت بیرلیگی اوزرینده قورولدوغونو و بو میلّی دیریلیگین تملینی تشکیل ائدن میلّی مدنیّتین عونصورلرینی ایضاح ائدرک میلّی حرکاتین ایجتیماعی فلسفه‌سینی قورموشدور ". اونون فیکرینجه، 1915-جی ایلدن ایشیق اوزو گؤرن " آچیق سؤز " قزئتینده ایلک دفعه اولاراق " موسلمان " ، " تاتار " اوزینه " تورک " سؤزونو ایشلدن، " بیز تورکوک! " دئین رسولزاده بو سورعتله " اومّت " و " اومّتچی‌لیک " دؤورونو رسماً قاپامیش، " میلّت " ، " تورک میلّتچی‌لیگی " دؤورونون باشلاندیغینیاعلان ائتمیشدیر
محمدزاده‌یه گؤره، رسولزاده اومّتچی‌لیکدن میلّتچی‌لیگه، ایسلامچی‌لیقدان تورکچولوگه کئچمه‌سینده افغانی‌نین بؤیوک رولو اولوب: " " اومّت " دؤورونو یاشایان موسلمان شرقینده میلّیت شوعورونون اویانماسیندا چوخ بؤیوک رولو اولان مشهور ایسلام موتفکّیری شئیخ جمال‌الدین افغانی‌نین " میلّیت خاریجینده سعادت یوخدور " - دئین " وحدتی جینسیه فلسفه‌سی "-نی (یعنی " میلّی بیرلیک فلسفه‌سی " ) فارسجادان تورکجه‌یه چئوریب " تورک یوردو " ندا درج ائتمه‌سی ده بو زامانا راست گلیر. سونرالاری باکیداکی نشریاتیندا میلّیت مسله‌سینی ایشلدیگی زامان جمال‌الدین افغانیدن چوخ فایدالاندیغی گؤروله‌جکدیر" .
اونون فیکرینجه، تزار روسیهسی اسارتینده‌کی تورکلرین 19-جو عصرین اورتالارینا دوغرو میلّی-مدنی یوکسلیشی شکلینده باشلایان میلّی قورتولوش حرکاتی بو گونه قدر اوچ دؤور کئچمیشدیر: 1) میلّی-مدنی اویانیشین بیر نتیجه‌سی اولماق اوزره " میلّی-مدنی موختاریت " اوچون موجادیله دؤورو؛ 2) میلّی-سیاسی دؤولت شوعورونون بیر نتیجه‌سی اولماق اوزره، تام ایستیقلالا گتیرجک " میلّی-محلّی (تورپاق) موختاریتی " اوچون موجادیله دؤورو؛ 3) روسیه‌دن تامامیله آیریلماغی ایفاده ائدن تام ایستیقلال اوچون موجادیله دؤورو.
محمدزادهنین فیکرینجه، میلّی-مدنی موختاریت توپچوباشوف باشدا اولماقلا، 1905-1907-جی ایللرده " روسیه موسلمانلاری ایتّیفاقی " پارتیاسی طرفیندن اورتایا آتیلدیغی حالدا، میلّی-محلّی موختاریت ایدئیاسی‌نین باشیندا ایسه 1917-1918-جی ایللرده رسولزاده دایانمیشدیر:
" بعضی تورکوستان شاعیرلری‌نین نظمه چکمیش اولدوقلاری بو تاریخی مودافیعه‌دن سونرا قبول ائدیلن بو " میلّی تئز "-ه گؤره، بؤیوک چوخلوغونو روس اولمایان میلّت‌لر تشکیل ائدن روسیه ایمپراتورلوغو میلّی واحیدلره، یعنی میلّت‌لرین سایی قدر آیری-آیری موستقیل میلّی دؤولت‌لره پارچالاناجاق، او جومله‌دن اولماق اوزره، روس اسیری تورکلرین ده اؤزلرینه مخصوص میلّی دؤولتلری اولاجاقدیر " .
اونا گؤره، رسولزاده میلّی-محلی موختاریت ایدئیاسی‌نین آرخاسیندا بیر طرفدن روسیه تورکلرینین بیرلیگی، دیگر طرفدن ایسه روسیه اسارتی آلتیندا اولان آیری-آیری تورک میلّت‌لری‌نین - آذربایجان، تورکوستان، وولقا-اورال، قیریم، سیبیر و باشقالارینین تام ایستیقلال‌لاری دایانیردی:
" آرتیق تام ایستیقلالدان باشقا بیر قورتولوش یولونون مؤوجود اولمادیغی آنلاشیلمیشدی. ایلک و موثبت اؤرنگی موستقیل و دموکراتیک میلّی آذربایجان جومهوریتی تشکیل ائدن بو حرکات و دعاوا اطرافیندا رسولزاده محمد امین کونقرس، کونفرانس، قورولتای، مجلیس و ییغینجاق‌لاردا سؤیلدیگی نیطق‌لر، اوخودوغو معلومات‌لار، ائتدیگی موباحیثه و موذاکیره‌لر، نشر ائتدیگی بیاننامه و وئردیگی بیانات‌لار، چیخاردیغی قزئته و درگی‌لر، یازدیغی مقاله و چاپ ائتدیردیگی کیتاب‌لار سیاسی تاریخیمیزین قیزیل صحیفه‌سینی تشکیل ائتمکده‌دیر " .
محمدزاده اؤزو ده، " آچیق سؤز " قزئتینده آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق اوغروندا موباریزه آپارمیشدیر. او، " آذربایجان چاغیرییور " آدلی مقاله‌سینده تورک گنجلیگینه اوز توتاراق یازیردی:
" ائی گنج تورکلر! بو گون موقدّس کعبه‌نیز اولان وطنیمیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. اگر حقیقی علم آرزو ائدییورسانیز، یئنه وطنی آزاد ائتمه‌لی‌سینیز. اگر بیر میلّت اولاراق یاشاماق ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. هر بیر فیکرینیز، هر بیر دوشونجه‌نیز، هر بیر عمل و دیلگینیز اونون ایچریسینده تأمین اولونمالی‌دیر. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزلری بیر میلّت اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین ناموسونوز یئنه وطنیمیزین ایچینده سالامات اولا بیلر".
" آذربایجان میلّی میثاقی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " اثرینده ایستیقلال بیاننامه‌سینی گئنیش شکیلده تحلیل ائدن محمدزاده اؤنجه، ایستیقلالین قبول ائدیلمه‌سی شرایطینی و بو بیاننامه‌دن سونرا قوزئی آذربایجاندا باش وئرن حادیثه‌لره نظر یئتیرمیشدیر. او، یازیردی:
" مملکتین جانلی، ترقی‌پرور، موتحریک و محصولدار قیسمینی محض بو زومره‌لر تشکیل ائدیردی. فئودالیزمله آرتیق چوخدان " الویداع! " - دئمیش اولان آذربایجاندا میلّی خاندان دا اولمادیغیندان ایستیبداد و جومهوریت آراسیندا تردّود ائتمیردی. تردّود ائدن‌لر، " دموکراتیک جومهوریت " ای قورو بیر نظریه حساب ائدن‌لر آذربایجانین کئچیرمیش اولدوغو ایجتیماعی-ایقتیصادی دؤورلری و ایجتیماعی-سیاسی جریان‌لاری بیلمه‌ین‌لردیر. آذربایجان ایستیقلالینی آذربایجان بیگ و خانلاری‌نین اینتریقاسی آدلاندیران دوشمن‌لریمیز، " دموکراتیک جومهوریت "-ی ده موساواتین شخصی آرزوسو حساب ائدن‌لر بیر شئیی اونودورلار کی، موساواتی تشکیل ائدن مفکورچی‌لر ده، خالق حرکاتی‌نین اؤزونو ده یارادان یئنه میلّت، آذربایجان خالقی ایدی. موساوات فیرقه‌سی ده یالنیز میلّتین رأیینی، او مجلیس ده یالنیز میلّتین ایراده‌سینی تمثیل ائدیردی. اونا گؤره ده " دموکراتیک جومهوریت " قراری میلّتین اؤز قراری، اؤز فرمانی و اؤز ایراده‌سی کیمی قبول ائدیلمه‌لی‌دیر " .
اونون فیکرینجه، میلّی شورانین بوتون قرارلاری، او جومله‌دن " ایستیقلال بیاننامه‌سی " خالقین ایراده‌سی‌نین محصولو ایدی. او، یازیردی کی، بو باخیمدان میلّی شورا " صینفی، مسلکی، جینسی، میلّی و دینی سرحدلری آرادان قالدیراراق بوتون وطنداش‌لارا برابر سیاسی-وطنی حوقوق‌لار تأمین ائتدیگی کیمی، اؤز سرحدلری داخیلینده‌کی میلّت‌لره ده حوریّت و سربست‌لیک وئریردی. میلّت‌لرین حوریّت و ایستیقلالینی، میلّی منافعیین اینکیشاف و تکامولونو اؤزو اوچون غایه قبول ائدن بیر مجلیس مومکون دئییلدی کی، باشقا جور حرکت ائده بیلسین " .
او، بوتون بونلارلا یاناشی، میلّی شورانین بعضی مسله‌لرده احتیاطلی آددیملار آتماسینی، دؤورون شرطلرینی بعضاً نظره آلماسینی دوغرو حساب ائتمیشدیر. خوصوصیله ده، میلّی شورانین آذربایجان جومهوریّتی‌نین ایستیقلالینی اعلان ائدرکن اؤلکه‌نین باشدان-باشا بیر آنارشی ایچریسینده، خوصوصیله ده باکی باشدا اولماقلا قوزئی آذربایجانین شرق حیصه‌سی‌نین بولشویک-داشناک ایستیلاسی آلتیندا اولدوغونو دیقته چاتدیران محمدزاده یازیردی:
" بونا گؤره مملکت قانون‌لاری و تشکیلاتلاری نیظاما سالماقدان اوّل حوقوقاً و رسماً اعلان ائتدیگی ایستیقلالی، آذربایجان میلّی شوراسینی فاکتیکی اولاراق یاراتمالی ایدی. ایکینجیسی، آذربایجان ایستیقلالینی اعلان ائتدیکدن سونرا قانون‌لار و تشکیلات‌لارین اساسلاری مسلهلرینی موسیسه‌لر مجلیسینه بوراخاراق ایستیقلالین قورونماسی اوچون سیلاحلی موباریزیه باشلامیشدی کی، بو دا اصلینده مفکوره اوغروندا سیلاحلی موباریزیه باشلاماق دئمکدی. دئمه‌لی، میلّی شورانین ایستیقلالی اعلانی قراری مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورونون سونو دئییلدی کی، ایلک سیرایا مفکوره‌نین طبیقیندن، مفکوره‌چی‌لیک‌ده‌کی اوچونجو دؤوردن بحث ائدیلسین. بو ایستیقلال اعلانی قراری ایله مفکوره‌چیلیگین ایلک حاضیرلیق دؤورو بیتیردی. بوندان سونرا ایکینجی دؤور، مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورو باشلایاجاقدی. بو موباریزه زامانی بیر ایستیقلال قرارگاهی حالینا گلن میلّی شورا و اونون حؤکومتی، آذربایجانین خیلاصی و ایستیقلالی‌نین فاکتیکی اولاراق (دئ-فاکتو) ووجوده گلمه‌سی اوچون چالیشاجاقدی " .
محمدزاده اونو دا خاطیرلادیردی کی، آذربایجان تورکچولوگونه، اونون اساس هدفی اولان میلّی ایستیقلالچی‌لیغا قارشی ایکی اساس موخالیف قووّه اولموشدور:
1) " بئین‌المیللچی‌لیک " آدی آلتیندا پرده‌لنن بولشویک‌لرله،
2) " ایسلام بیرلیگی " آدی آلتیندا پرده‌لنن " ایتیحادچی‌لار " .
او، یازیردی:
" روسیه موسیس‌لر مجلیسی سئچکی‌لرینه قدر ساغی و سولو تمثیل ائدن ایکی غئیری-میلّی پارتیا اؤز فعالیتی و تبلیغات‌لاری ایله یالنیز ایستیقلال علئیهینه دئییل، هم ده آذربایجان فیکری‌نین " آذربایجان " تعبیری‌نین، تورکلوک جریانی‌نین دا علئیهینه ایش آپارمیشدیلار. نهایت ایستر یئرلی، ایسترسه ده موسیس‌لر مجلیسینه سئچکی‌لرده خالق موساوات پارتیاسی و اونونلا بیرلیکده حرکت ائدن " بیطرف دموکرات قروپ "-آ سس وئرمکله تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچی‌لیق غالیب گلمیش، غئیری-میلّی جریان‌لار مغلوب اولموشدو "
آنجاق قوزئی آذربایجان تورکلرینین " بئین‌المیللچی " بولشویک‌لرله " ایسلام بیرلیگی " طرفدارلاری ایتیحادچی‌لاری دئییل، محض تورک بیرلیگی طرفداری موساواتچی‌لاری دستکله‌دیگینی یازان محمدزاده‌یه گؤره، واختیله " موساوات فیرقه‌سی علئیهینه موباریزه ائدن، " آذربایجان " کلمه‌سینی یاخین بوراخمایان " غئیری-میلّی " قووّهلر بئله ایستیقلالدان سونرا اونو پروقرام‌لاری‌نین ایلک صحیفه‌سینه قئید ائتمیشدیر:
" میلّی موحیطیمیزدن اجنبی‌لره اوشاقلیق ائدن " غئیری-میلّی " جریان‌لار دئییل، آذربایجانچی‌لیغین، تورکلوگون، ایستیقلالچی‌لیغین آمانسیز دوشمنی اولان روسیه بئله بو گون بیر " آذربایجان " قیطه‌سی تانیماقدا، اهالیسی‌نین تورک اولدوغونو، حتا آذربایجانین موستقیل بیر جومهوریت اولدوغونو سؤزده ده اولسا قبول ائتمکده‌دیر " .
میرزه بالا محمدزاده‌یه گؤره، 20-جی عصرین اوّللرینده گئدن میلّی آزادلیق موجادیله‌سیندن میلّیتی، ایستیقلالی، دموکراسینی، جومهوریتی ردّ ائدن و " ایسلام بیرلیگی "-نی اساس گؤتورن " ایتیحاد " ، ائله‌جه ده سول جبهده دایانان " بئین‌للمیللچی " مارکسیست-لنینچی‌لر " موساوات " لا موباریزده مغلوب چیخمیشدیر. آنجاق اونلار بو مغلوبیتله مووقّتی باریشمیشدیر، چونکی ایدئیا خط‌لری تامام فرقلی ایدی. او، یازیردی:
" اونلار اوچون " موساوات "-ین مودافیعه ائتدیگی میلّیتی، تورکلوک، دموکراسی و جومهوریت پرینسیپ‌لری یابانچی، حتّا ضرلی شئیلر ایدی. تا ایلک گوندن اعتباراً " موساوات "-ین دیله گتیردیگی پرینسیپ‌لره موخالیف اولان بو فیرقه‌لرین آذربایجان بایراغینا صداقت‌لری مووقّتی و کئچیجی بیر زامان اوچون ایدی. ایسلامی بیئن‌المیلل شوعارلارلا پرولتار-مارکسیست دوکترین‌لرین آذربایجانچیلیق، میلّیتیچی‌لیک و جومهوریتچی‌لیک پرینسیپ‌لری ایله اوزلاشمایاجاغی گؤز قاباغیندادیر " .
بئله‌لیکله، او، بئله قناعته گلیردی کی، آذربایجان میلّی میثاقی، بو گون بئله قانلی موباریزه فیرتینالاری ایچریسینده آیدین قورتولوش یولو گؤسترن بیر ایستیقلال چیراغی‌دیر. او، یازیردی:
" آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان خالقی‌نین بوتون تفکّور، خیال، آرزو، عمل، مقصد و ایدئال‌لارینی، حیس و عقلینه عایید دوشونجهلرینی تمثیل ائدن، اونا سعادت قاپی‌لاری آچان، اونون یوکسلیش و بختیارلیق یول‌لارینی آیدینلادان بیر مشعل‌دیر. آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان تورکلوگونون صینیف و جینس منسوبیتینی نظره آلمادان هر بیر فردی‌نین و عومومی هئیتی ایله هامیسی‌نین حیات و سعادت مفکوره‌سی‌دیر. بو حیات و سعادت مفکوره‌سی صونعی بیر سیرا خیالپرست‌لرین فانتزی‌لریندن عیبارت دئییل، اون ایل‌لر، بلکه ده اللی ایل‌لرله داوام ائدن ایجتیماعی، ایقتیصادی، سیاسی، مدنی و ثمرلی بیر موباریزسی‌نین نتیجه‌سی‌دیر " .
موهاجیرت دؤورونده ده یالنیز " موساوات "-ین آذربایجانچیلیق، ایستیقلالچی‌لیق، تورکچولوک و جومهوریتچی‌لیک پرینسیپ‌لرینه صادیق قالدیغینی قئید ائدن میرزه بالا یازیردی کی، م.ا.رسول‌زاده‌ه ایستانبولا گلنه قدر آذربایجان ایستیقلال دؤورونون کئچیجی و تصادوفی بیر حادیثه اولدوغو قناتینه هر یئرده تصادوف اولونوردو. رسولزادهنین آچدیغی میلّی دعاوا، خوصوصیله اونون بو یؤنده یازدیغی " آذربایجان جومهوریتی " اثری یئنیدن بوتون دونیانی آذربایجاندان بحث ائتمگه مجبور ائتمیشدی.
آذربایجان میلّی ایدئیاسینی دایم مودافیعه ائدن محمدزاده حساب ائتمیشدی کی، آذربایجانچی‌لیغین تاریخی بیر میسسیاسی وار و او، " موساوات " -ین " یئنی پروقرام اساسلاری "-ایندا اؤز عکسینی بئله تاپمیشدی:
" آذربایجان قدیم زامان‌لاردان بری تاریخین موختلیف دؤورلرینده اؤزونه‌مخصوص سیاسی وارلیق گؤسته‌ره‌رک موستقیل دؤولت حالیندا یاشامیشدیر. آذربایجان خالقی ایسه موعاصیر میلّت اولماق اوزره زنگین بیر کولتور حیاتینا مالیک بولونموش و بونون منطیقی نتیجه‌سی اولاراق سیاسی بیر ایدئال داشیمیشدیر. بو ایدئالا ترجومان اولان میلّی آذربایجان " موساوات " خالق فیرقه‌سی 1918-جی ایلده میلّی آذربایجان جومهوریتی ایستیقلالی‌نین اعلانینداکی تشبوثو، بو تشبوثون فیکیردن ایشه کئچیریلمه‌سی یولونداکی فعالیتی و نهایت قیزیل روس ایستیلاسینا قارشی میلّی موجادیله ایشینده گؤستردیگی یول گؤسترن‌لیگی ایله بوتون آذربایجانلیلارین بیریجیک سیاسی تشکّولودور " .
او، داها سونرا یازیردی:
" ایستیقلال و میلّی دؤولت ان یوکسک، ان قودسی و ان اینسانی بیر مفکورنی میلّی سرحدلر داخیلینده گئرچکلشدیرمک اوچون بیر واسیطه‌دیر. ذاتاً سیاسی تورکچولوک، میلّی دؤولت قورماق حرکاتی میلّی وارلیغی قوروماق اندیشه‌سیندن و مدنی میلّتچی‌لیگی گئرچکلشدیره بیلمک آرزوسوندان دوغمامیشدیرمی؟ موستقیل و آزاد بیر میلّی دؤولت حیاتی تورک مدنی بیرلیگینی تطبیق ائتمکدن و گئرچکلشدیره بیلمکدن علاوه میلّتین فردلرینی سعادته و ریفاها قوووشدورماق، ایجتیماعی بیر عدالت و برابرلیک قورا بیلمک اوچون ده لازیمدیر " .
بئله‌لیکله، او، بئله بیر دوغرو نتیجیه گلیر کی، “ موساوات “-ین لیدرلیگی ایله آذربایجان خالقی اومّتچی‌لیکدن-ایسلامچی‌لیقدان تورکچولوگه، عومومی تورکچولوکدن آذربایجان تورکچولوگونه-آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگینه دوغرو بؤیوک بیر یول کئچمیشدیر: " اگر او ( " موساوات ")، " ایسلامچی‌لیق " دؤوروندن " عومومی تورکچولوگه " ، اورادان دا تورک کولتور بیرلیگینه اساسلانان " آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگینه " کئچمه‌میش اولسایدی، یئرینی باشقا ایفراط و غئیری-میلّی فیرقه‌لره وئرجکدی " .
بس، سیاسی تورکچولوگون نتیجه‌سی اولاراق مئیدانا چیخان تورک دؤولتلری، کونکرت اولاراق آذربایجان تورک دؤولتی موستقیل اولاجاغی تقدیرده هانسی قورولوشا، هانسی سیاسی سیستمه اساسلانمالی ایدی. " موساوات "-ین " یئنی پروقرام اساسلاری "-نا گؤره، موستقیل تورک دؤولتینده نه ایفراط لیبرالیزمه، نه ده کومونیزمه یئر اولمایاجاقدی:
" بو قناعتله او، فردی آزادلیق و شخصی مولکیت اساسینی سیاست و ایقتیصاد پرینسیپی اولاراق قبول ائتمکله برابر عصریمیزین گوندن-گونه قووّت‌لنن بیر سنتزی حالیندا اولان همرأی‌لیک (سولیداریزم) سیستمی گرگینجه دؤولتله جمعیتین حاقلارینی تانیییر و اونلارین چارپیشان زومره منفعت‌لری اوزرینده نیظاملاییجی رولونو اویناماغا موکلّف مؤسیس‌لر اولدوغونو قبول ائدیر. بو سورعتله موساواتچی‌لیق میلّی بیرلیک و همرأی‌لیگی اساس اولاراق قبول ائدیر، هر جور صینیف و زومره حاکیمیتینی ردّ ائدیر " .
بو پروقراما گؤره، تورک مدنیتینین اینکیشافی و تکامولو، آذربایجان تورکونون سعادتی و ریفاهی بئله بیر میلّی همرأی‌لیک سیستمی داخیلینده مومکوندور. محمدزاده بو مسله‌ده ده " موساوات "-ین یئنی پروقرامیندان چیخیش ائتمیش و رسولزادهنین ایره‌لی سوردوگو میلّی همرأی‌لیک (سولیداریزم) ایدئیاسینی مودافیعه ائتمیشدی. آرتیق بورادا فردی آزادلیق و مولکیتی ایله یاناشی، عومومی‌نین منفعتی ده واردیر. او یازیر:
" بو تزده جمعیت ده (بوتون) وار، فرد ده (تک). فردی حوریت و مولکیت، عومومون، بوتونون، دؤولتین – میلّتین عالی منافع‌لرینه ضرر وورمامالی‌دیر. اونا گؤره میلّت-دؤولت فردی حوریت و مولکیت‌لری کونترول ائتمک حاقّینا مالیک‌دیر " .
محمدزاده آذربایجان تورکچولوگو، آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی، تورک بیرلیگی ایدئیالاری 1950-جی ایللرده قلمه آلدیغی مقالهلرینده ده اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. 1950-جی ایللرده " آذربایجان " درگیسینده قلمه آلدیغی " قافقاز ایسلام اوردوسو " ، " ایستیقلال ظفری‌نین داستانی " ، " محمد امین رسولزاده " و باشقا مقالهلرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسینی اینکیشاف ائتدیرن محمدزاده بیرمعنالی شکیلده ایستیقلالچی مؤوقعیینی سونا قدر قورویوب ساخلامیشدیر. " قافقاز ایسلام اوردوسو " مقاله‌سینده تورکیه‌نین آذربایجان جومهوریتینه حربی یاردیمینی عئینی میلّتین بیر-بیرینه قوجاق آچماسی کیمی دَیرلندیرن محمدزاده یازیردی:
" تاریخی وظیفه‌سینی شرفله یئرینه یئتیریب گئدن قافقاز ایسلام اوردوسو اؤزوندن سونرا گنج میلّی بیر اوردونو نووه‌سینی یاراتمیشدی. بو اوردونون تأمین ائتدیگی نیظام و اینتیظام سایه‌سینده اینگیلیس ایشغال اوردوسو کوماندان‌لیغی آذربایجان ایستیقلالینی تانیماقدا ایلک آددیم اولاراق آذربایجان حؤکومتینی یئگانه مشروع (قانونی) مقام اولاراق اعلان ائتمیشدیر " .
اونون فیکرینجه، 27 آوریل فاجیعه‌سی‌نین کومونیست‌لرین هر یئرده چیغیردیقلاری و باغیردیقلاری کیمی، آذربایجان کندلی و ایشچیسی‌نین اینقیلابی دئییل، ساده روسیه اوردوسونون وحشیجه ایستیلاسی اولماسی هر کسه آیدین و آچیق‌دیر. بونو نظره آلاراق، او قئید ائدیردی کی، آذربایجان تورک خالقی‌نین معصومانه آخان قانیندان یارانان میلّی اینتیباه روس آغالیغی‌نین سون قبیر داشی اولاجاقدیر:
" ائی تورک خالقی! سنی آزاد ائده‌جک و خوشبخت یاشاداجاق موباریزیه بوتون قووّتله حاضیرلاش، سنی بو موباریزه خیلاص ائده‌جکدیر! آذربایجانین ایستیقلالینی بیر دفعه قوردون، ایکنیجی دفعه ده قورماق باجاریغینا مالیک‌سن. دوشمنینی تانی، میلّی اینتیباهینی یوکسلت، حاق سنینله‌دیر " .
محمدزادهنین دونیاگؤروشونده مارکسیزم-لنینیزمین، بولشویزمین تنقیدی ده موهوم یئر توتموشدور. 1955-جی ایلده مونیخ‌إه " قورتولوش " رادیوسوندا یاییملانمیش " آذربایجاندا آزادلیق یوخدور " مقاله‌سینده محمدزاده بیان ائدیردی کی، سووئت روسیهسینین ایشغالیندان سونرا آذربایجان تورکو ان بسیط اینسانی حوقوق‌لاریندان بئله محروم ائدیلمیشدیر:
" یوخ یوردداشلاریم، بولشویکلرین قیزیل یالان‌لارینا اینانمایین. یاشادیغینیز حیات آزادلیق حیاتی دئییل. اورادا امک ده آزاد دئییل، دیلک ده آزاد دئییل، اینسان دا آزاد دئییل. امگین و دیلگین آزاد ساییلا بیلمه‌سی اوچون هر شئیدن اوّل اینسانین اؤزو آزاد اولمالی‌دیر. اینسان بوتون حوقوقی، مدنی، ایقتیصادی و باشقا اینسانی حاقلارا مالیک اولمالی‌دیر " .
اونا گؤره، بوتون بو حوقوق و آزادلیق‌لار ایسه آذربایجاندا یوخدور، چونکی بولشویکلر بونو آذربایجانلیلارین ال‌لریندن زورلا آلمیشدیر. او، یازیردی:
" هر شئی کومونیست پارتیاسی‌نین و حؤکومتی‌نین مالی‌دیر. و مملکت اونلارین بیر مالیکانه‌سی‌دیر. تیجارت آلت‌لری ده اونلارین اینحیصاریندادیر. سیز یئتیشدیردیگینیز محصول‌لاری یوخ قیمتینه اونلارا تسلیم ائتمک مجبوریتینده‌سینیز. هله ایسته‌دیگینیز و مؤحتاج اولدوغونوز محصولو یئتیشدیرمک آزادلیغینا دا صاحیب دئییلسینیز " .
محمدزاده دئییردی کی، بو حقیقتی، یعنی سؤزده فهله و کندلی‌نین آزاد اولماسینی اصلینده ایسه حاکیمیتین بیر قروپون الینده جمع‌لشمه‌سینی بولشویکلرین لیدری لنین بئله قبول ائتمیشدیر. بئله کی، لنین " نه ائتمه‌لی؟ " اثرینده یازیر کی، فهله و کندلی‌یه آزادلیق وئرمک، اوسته‌لیک اونلارا حاکیمیتده حؤکومت ایشلری اعتیبار ائتمک اولماز. محمدزاده‌یه گؤره، لنین‌ین بو فیکیرلری "NEP" دؤورونده بوتون چیلپاقلیغی ایله ایثبات ائدیلدی:
" عزیز یورداش‌لاریم! گؤرورسونوز کی، بولشویکلر آزادلیق دوشمنی اولدوقلارینی اؤزلری ده بویون‌لارینا آلیرلار. بونون بیر حقیقت اولدوغونو لنین‌ین سؤزلری و اونون قانلی وصیتینی یئرینه یئتیرن استالین‌ین قانلی ایجرااتی دا ثوبوت ائتدی. آزادلیق سایه‌سینده اونلارین قانلی دیکتاتورالارینا سون قویاجاغیمیزی بیلدیکلری اوچون بولشویکلر سیزی بوتون حاقلاردان و واسیطه‌لردن محروم ائتمیشلر. اونلارین الینیزدن آلدیقلاری یالنیز امک و دیلک آزادلیغی دئییلدیر. یعنی سیز یالنیز ایقتیصادی آزادلیقدان محروم دئییلسینیز. بولشویکلر سیزین طبیعی و اینسانی حاقّینیز اولان دیله‌دیگینیز کیمی اینانماق، دوشونمک، ییغیلماق، دانیشماق، یازماق و جمعیت قورماق آزادلیق‌لاریندان دا محروم ائتمیشلر. یعنی سیز بولشویک‌لردن باشقا بیر شئیه اینانا بیلمزسینیز " .
محمدزاده یارادیجیلیغیندا تورکچولوک و تورانچی‌لیغین تورک خالقلاری اوچون هانسی: سیاسی یوخسا، مدنی بیرلیک معناسی داشیماسی ایله باغلی مؤوجود اولان فیکیرلری دیرلندیرمگه و بو مسله‌ده توتدوغو مؤوقعیی ایفاده ائتمگه چالیشمیشدی. محمدزاده هله، 27 آوریل ایشغالینا قدر تورکچولوگون/تورانچی‌لیغین تبلیغاتچیسی اولموشدور. او، حساب ائدیردی کی، آذربایجان تورکلری تورکچولوک شوعورو ایله مئیدانا آتیلمیش، آذربایجان تورکلوگو ایلک اوّل موستقیل و حورّ بیر جومهوریت ووجودا گتیرمیشدیر:
" آذربایجان تورکلوگو شرق عالمینده یئنی بیر تاریخ ووجودا گتیرمیش، تورک-توران تاریخینده یئنی بیر اینتیباه دؤورو یاراتمیشدیر " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، چاغداش دؤورده تورک فدراسیونو، تورک بیرلیگینی ووجودا گتیرمک اوچون، اوّلجه اورتاق بیر دیل، دین و مدنیت صاحیبی اولان خالق‌لار آراسیندا بیرلیک اولمالی‌دیر. بو ایسه دینی بیرلیکدن چوخ، میلّی بیرلیکله مؤوجود اولا بیلر. او، یازیردی:
" یالنیز بو موناسیبت بوتون موسلمانلاری مکانیکی بیر صورتده بیرلشدیرن " ایتیحادی-ایسلام "-دان عیبارت اولا بیلمز. " ایتیحادی-ایسلام " غئیری-مومکون بیر میف، بیر اعتیقاددیر. عکسینه، بوتون تورکلرین، بوتون فارسلارین، بوتون عرب‌لرین جانلی بیر ووجود کیمی بیرلشمه‌لری هم مومکون، هم ده آرزو ائدیلن‌دیر. موسلمان اولان میلّت‌لر بیرر میلّت و بیرر میلّی حؤکومت حالینا گلدیکدن سونرا بئله " ایتیحادی-ایسلام " دئییل، ایسلام ایتّیفاقی مومکون حادیثه اولا بیلر. آنجاق بئله بیر سیاسی ایتّیفاق مؤوجود اولماسا دا مدنی بیر ایتّیفاق واردیر و اولمالی‌دیر. بوتون تورکلر اؤز آرالاریندا بوتون دونیا فدراسیونونا بیر آددیم آتماق اوچون بیر فدراسیون یاراتمالی‌دیرلار. " یئنی توران بیرلیگی " آنجاق موستقیل تورک حؤکومت‌لری‌نین فدراسیونو شکلینده تصوور اولونا بیلر کی، آذربایجان دا بو موستقیل توران سیلسیله‌سی‌نین موهوم بیر حلقه‌سی دیر " .
او، یازیردی کی، هله تزار روسیهسینین داغیلماسی عرفه‌سینده تورکچولر و تورانچی‌لار واحید تورک دؤولتینین قورولماسی ایستگینده بولونسالار دا، بونون ایمکان‌سیز اولدوغونو آنلامیشدیلار:
" روسیهنین خارابالیق‌لاری اوزرینده واحید دئییل، آیری-آیری تورک دؤولتلری قورولور و یاخود قورولماق ایسته‌نیر. دونیا تورکلرینین ژئوپولیتیک وضعیتی، جوغرافی وضعیت اعتیباریله داغینیق و بیر-بیری‌لریندن اوزاق اولمالاری، اونلاری آیری-آیری دؤولت‌لر قورماغا سؤوق ائتمیشدی. دوغرودور، " موساوات " فیرقه‌سی بو وضعیتی نظره آلمیش و بو میلّی دؤولت پرینسیپینی دیله گتیررکن بیر گون بو دؤولت‌لرین فدراسیون یاراداجاقلارینی تصوور ائتمیشدی. فقط او " بیر گون " اوزاق، بو گون ایسه یاخین ایدی. تورک دونیاسی‌نین ژئوپولیتیک وضعیتی، مدنیت و کولتور خوصوصوندا عئینی مفکوره، غایه و تاکتیک صاحیب موختلیف تورک ائل‌لرینی سیاسی-دؤولتچی‌لیک ساحه‌سینده محلّی یوردچولوق-وطنچی‌لیک یولونا سؤوق ائتمیشدی " .
اونون فیکرینجه، بیر بوتون حالدا باشلایان تورک میلّی حرکاتی‌نین آیری-آیری یوردچولوق و میلّی دؤولتچی‌لیک حالینا گلمه‌سینده سیاسی، جوغرافی، ایقتیصادی و استراتژی سبب‌لر موهوم رول اوینامیشدی.
محض بو سبب‌لرین نتیجه‌سی‌دیر کی، تورکیه ده میلّی حرکاتا باشلایان‌لار یالنیز تورکیه تورکلرینی دوشونموش، اونلارین پروقرامیندا تورکیه خاریجینده کی تورکلردن بحث اولونمامیش، حتّی تورکیه میثاقی-میلّینی گئرچکلشدیرمک اوچون غربی اوروپا ایمپریالیست‌لری ایله دؤیوشده تورکوستان، قیریم، ایدیل-اورال و آذربایجان تورکلرینین موباریزه آپاردیقلاری روسیه ایله موتفیق اولماق مجبوریتینده قالمیشدی. تورکیه جومهوریتی قورولدوقدان سونرا دا بو پروسه داوام ائتمیش و تورک بیرلیگی اوغروندا موباریزه آپاران " تورک اوجاغی " اوّلجه فعالیتینی تورکیه ایله محدودلاشدیرمیش، داها سونرا ایسه بیر مودت قاپانمیشدیر. محمدزاده یازیر:
" آرتیق تورکیه ده بیر تورکیه تورکچولوگو دوغموشدو و بو حالین جیغیریندان ساپمیش بیر خطاسی اولماق اوزره " آنادولو میلّتچی‌لیگی " اپیزودو دا موشاهیده ائدیلمیشدی. " آنادولو " مجموعه‌سی اطرافیندا توپلانان بیر قروپ ضیالی‌لاردان عیبارت زومره‌نین ایره‌لی سوردگو ایدیعایا گؤره تورکلوک بیر میلّت دئییل، بیر عیرق‌دیر و بو عیرقه آنادولو، آذربایجان، تورکوستان و ای.آ. کیمی میلّت‌لر داخیل‌دیر " .
دوغرودان دا بو دؤورده، تورکچولوگون ایدئولوقو ساییلان ض.گؤک‌آلپ بئله تورکچولوگون و تورانچی‌لیغین رئال سیاسی-ایدئولوژی هدفی کیمی تورکیه‌چی‌لیگی گؤتورموشدو. اونون فیکرینجه، اوزاق گله‌جکده اوغوزچولوق و داها سونرا تورانچی‌لیق مومکوندور کی، بو ایسه داها چوخ سیاسی دئییل، مدنی بیرلیک ماهیتلی ایدی. گؤک‌آلپ یازیر:
" یوز میلیون تورکون بیر میلّت حالیندا بیرلشمه‌سی تورکچولر اوچون قووّتلی بیر جوشقونلوق قایناغی‌دیر. توران مفکوره‌سی اولماسایدی، تورکچولوک بو قدر سورعتله یاییلمایاجاقدی. بونونلا برابر، کیم بیلیر، بلکه گله‌جکده توران اولکوسونون گئرچکلشمه‌سی ده مومکون اولاجاقدیر " .
م.ب.محمدزاده قئید ائدیردی کی، آرتیق تورکچولوک-تورک بیرلیگی کیمی رومانتیک تورانچی‌لیق دا اسکی معناسینی تامامیله دییشدیرمیشدی. تورکچولوک و تورانچی‌لیق مسله‌سینده، “ موساوات “-ین 1936-جی ایلده قبول ائتدیگی " یئنی پروقرام اساسلاری "-نا گؤره، عومومی تورکچولوکله آذربایجانچی‌لیغی ایدئال بیر صورتده بیرلشدیرمگه نایل اولماق لازیم ایدی. یعنی موساواتچی‌لار تورک مدنی بیرلیگینه صادیق و باغلی قالماقلا یاناشی، موستقیل آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسینی مودافیعه ائدیردیلر. او، یازیردی:
" موساواتچی‌لیق بؤیوک تورک کولتورونه باغلی، میلّی، مدنی و اینسانی دَیرلری منیمسه‌ین، حورّیّت، جومهوریت و ایستیقلال ایدئالینا صادیق آذربایجان وطن‌سئورلیگی‌دیر. بؤیوک تورکلوگه منسوب بیر مملکت اولماسی سببیله آذربایجان دیگر تورک ائل‌لری ایله کولتورل صورتده باغلی‌دیر. بو باغلی‌لیغین بوندان اول اولدوغو کیمی، بوندان سونرا دا قورونماسینی موساواتچی‌لیق جیدیتله مودافیعه ائدر" .
میرزه بالایا گؤره، تورکچولوک ان یوکسک سعادت ماهیتینده اولدوغو اوچون، میلّییته باغلی قالماق، میلّت کیمی یاشاماق، یابانچی‌لاشماقدان قورتولوب میلّته دؤنمک، منسوب اولدوغو میلّت تورک اولدوغو اوچون، تورکلشمک، تورک اولاراق یاشاماق، تورک اولاراق قالماق دئمکدیر. تورکچولوگون هدفی اولان تورانچی‌لیغین مقصدی شوروی ایمپراتورلوغونو پارچالاماق، شوروی اسارتی آلتیندا اینله ین اسیر میلّت‌لری قورتارماق، موسکونو دونیا صولحو اوچون تهلوکه تشکیل ائتمه‌یه‌‌جک بیر حالا گتیرمکدیر کی، بو دا تورک دونیاسی‌نین، او جومله دن ده تورکیه‌نین امین-آمانلیغی دئمکدیر.
میرزه بالا هله، 1918-جی ایلین اوّللرینده تیفلیسده قافقاز کونفدارسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچی‌لار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤستره‌رک قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانیلماسی مقصدی ایله یارادیلان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته سی‌نین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق " گنجلر صداسی " درگیسی‌نین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدور. میرزه بالا بو کومیته هئیتی ایله بیرگه قصبه‌لرده، کندلرده، فابیرک‌لرده تبلیغات آپاراراق قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسی ایستیقامتینده اؤنملی رول اوینامیشدی.
بو مسله ده ده رسولزاده ایدئیالارینین داوامچیسی اولان محمدزاده، قافقازچی‌لیق ایدئیاسینی موهاجیرتده یاشادیغی دؤورده ده داوام ائتدیرمیشدیر. خوصوصیله ده، 1930-جو ایللرده تشکولو و فعالیتینده آذربایجان سیاسی موهاجیرلری‌نین ده یاخیندان ایشتیراک ائتدیگی " قافقاز کونفدراسیون شوراسی " فعالیته باشلامیشدی.
قافقاز خالقلارینین جوغرافی، ایقتیصادی و تاریخی علاقه‌لرینی اونلارین بیرلیکده یاشاماسینی شرطلندیرن عامیل سایان محمدزاده گؤستریردی کی، قافقاز خالقلاری آیریلدیقلاری زامان اسارته دوشموش، بیرلشدیکلری زامان قورتولموشلار. اونون اوچوندور کی، تورکیستاندا، قوزئی قافقازدا، ایدیل-اورالدا " پارچالا و حؤکم ائت " سیاستینی تطبیق ائدن موسکو همیشه زاقافقازیادا بیرلیگی انگلله‌میشدیر.
“ موساوات “-ین 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلن 3-جو قورولتایی‌نین " یئنی پروقرام اساسلاری"-نا گؤره، آذربایجان تورکلری موستقیل‌لیک الده ائتمک اوچون قافقازین دیگر میلّت‌لری ایله بیر یئرده موباریزه آپارمالی و حتّی اونلارلا کونفدراتیو دؤولتده بیرلشمگی بئله ایستیثنا ائتمه‌ملی ایدی. محمدزاده ده موساواتین " یئنی پروقرام اساسلاری " پروقرامیندان چیخیش ائدهرک قئید ائدیردی کی، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین مؤوجودلوغونا سبب ایسه شرقی اوروپا ایله یاخین شرقی بیرلشدیرن و خزرله قارا دنیز آراسیندا یئرلشن قافقازین آیریلماسی غئیری-مومکون اولان بیر عوضوودور:
" قافقاز میلّت‌لری موختلیف باغلارلا بیر-بیرلرینه او قدر باغلی‌دیرلار کی، هامیسی موستقیل و همرأی اولمادان هئچ بیری آزادلیغینی قورویا بیلمیر. آذربایجان مسله‌سی بوتون قافقاز مسله‌سی‌نین بیر پارچاسی‌دیر. قافقازدا موستثنا و نوفوذلو بیر یئر توتان آذربایجان اؤز ایستیقلالینی الده ائدیب قوروماق اوچون قافقازین دیگر میلّت‌لری ایله ال-اله یورومک مجبوریتینده دیر " .
قافقاز خالقلارینین بیر گون یئنیدن اؤز موستقیل‌لیگینی الده ائده‌جگینه اینانان موتفکّیر، 1958-جی ایلده قلمه آلدیغی " قافقاز ایستیقلال اعلانی‌نین 40-جی ایل‌دؤنومو موناسیبتی ایله " آدلی مقاله‌سینده یازیردی کی، بو گون قافقاز روسیهنین ایشغالی آلتیندا اولسا دا، آنجاق عوصیان حالیندادیر:
" قافقاز بو گون بولشویکلرین حاکیمیتی آلتیندا میلّیت و ایستیقلال آتشی ایله توتوشموش بولونویور. بولشویک ایستیلاسی‌نین آرادان قالخماسی ایله قافقاز خالقلارینین الده ائده‌جکلری باغیمسیزلیق و حورّیّت یاخین شرقی ده راحاتا قوووشدوراجاقدیر. بو اعتیبارلا بو گون سووئت‌لر بیرلیگی‌نین حربی بازاسی اولان قافقاز بو ایشغالدان قورتولدوقدان سونرا بوتون دونیا اوچون بیر باریش و گوون عونصورو اولاجاقدیر " .
اونون دونیاگؤروشونده میلّی مدنیت، میلّی اخلاق مسلهلری ده موهوم یئر توتموشدور. محمدزاده دوغرو یازیردی کی، هر بیر میلّت ماهیتجه ده، فورماجا دا میلّی مدنیتدن چیخیش ائتملی‌دیر. عکس تقدیرده میلّی مدنیتدن اوزاق قالان بیر دؤولتده قاجارلار دا، عوثمانلی‌لار دا اولدوغو کیمی، اوچوروم‌لار یارانار و عوصیان‌لار چیخار:
" اسکی سارای ذهنیتیله " ماهیتی " و هر شئیی کندی‌لریندن عیبارت بیلن کومونیست‌لر چوخ درین غفلت ایچریسینده ایدیلر. آذربایجانین حقیقی وضعیتینی اوبیئکتیو باخیشلا گؤره بیلمه‌دیکلریندن فیکیرلرینده ایصرار ائدیردیلر. حالبوکی شکیلجه و ماهیتجه تورک اولان آذربایجان مدنیتی یئنی شراییط ایچریسینده بو مدنیتی ماهیتجه داها چوخ تورکلشدیرمیش و میلّی‌لشدیرمیشدیر " .
او، میلّی قووّهلرین اوّلجه عرب الیفباسیندان لاتینا کئچیلمه‌سینه اعتیراض ائتمه‌لرینه سبب اولاراق، بولشویکلرین مکرلی نیت‌لرینی و بونون آذربایجان ایله تورک دونیاسی آراسیندا علاقه‌لره ضربه اولماسینی گؤسترمیشدی. او، دوغرو یازیردی کی، سووئت ایدئولوقلاری روسلاشدیرما نتیجه‌سینده یاری روسجا، یاری تورکجه اولان " اینترناسیونال " دیل یارادیردیلار.
عومومیلیکده، محمدزادهنین مودافیعه ائتدیگی ایدئیالارین اساسیندا آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق دایانمیشدیر. اونون دونیاگؤروشونده " میلّی آذربایجان " ، " آذربایجانچیلیق " ، " آذربایجانیزم " ، " آذربایجان میلّی ایدئیاسی " دئدیکده ده، یالنیز عومومی تورکچولوگون دوغوردوغو و اونون موستقیل بیر حیصه‌سینه چئوریلمیش آذربایجان تورکچولوگو ایفاده اولونموشدور. آنجاق اونون سیاسی فلسفه‌سینده آذربایجانچیلیق یالنیز تورکچولوکله محدودلاشمامیش، عئینی زاماندا ایستیقلالچی‌لیغی، موساواتچی‌لیغی، خالقچی‌لیغی و دؤولتچی‌لیگی ده اؤزونده عکس ائتدیرمیشدیر. محمدزاده آذربایجانچیلیق و تورکچولوک آراسینداکی موناسیبت‌لره خوصوصیله دیقت ائتمیشدیر. بونا سبب ده، بیر چوخ‌قووّه‌لرین مومکون اولدوغو قدر آذربایجانچی‌لیغی تورکچولوکدن اوزاقلاشدیرماق جهدلری ایدی. او، یازیردی:
" آذربایجانچیلیق ایدئیاسینی اورتایا آتماقلا بیز هئچ ده تورکچولوگو اینکار ائتمیریک، آنجاق آذربایجان وطنی ایدئیاسینی بیرینجی یئره کئچیریر، آذربایجانین جوغرافی سرحدلری داخیلینده میلّتین یئکدیل‌لیگینی و وحدتینی بیرینجی درجه‌لی وظیفه کیمی ایره‌لی سوروروک" .
او، آذربایجان میلّی ایدئیاسیندان (آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق) سونرا ان چوخ دیقت ائتدیگی ایدئیالار تورانچی‌لیق/ تورکچولوک، قافقازچی‌لیق و میلّی همرأی‌لیک (سولیداریزم) اولموشدور. محمدزاده اوچون تورانچی‌لیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونو و ایستیقلالچی‌لیغی آیاق اوسته توتماق اوچون اساس نووه حساب اولونوردو. چونکی تورانچی‌لیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونون و میلّی ایستیقلالچی‌لیغیین وار اولما سببی ایدی. اگر تورکچولوک ضعیفله‌ینده ده، گوجلننده ده بوندان ان چوخ تاثیرلنن محض آذربایجان تورکچولوگو ایدی.
قایناق‌لار
- محمدزاده م.ب آذربایجان میلّی میثاقی. ۲۸ ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی. «آذربایجان» ادبی-بدیعی ژورنالی، نؤمره4، باکی، ۱۹۹۱
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- گؤک‌آلپ ض. تورکچولوگون اساسلاری. باکی، معاریف، ۱۹۹۱
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- محمدزاده.م.ب. تورکلوک و کومونیزم. «آذربایجان» درگیسی، ییل:۱۹، سایی ۲۰۱، آنکارا ۱۹۷۰، ص.۴
- احمدلی. ر. میرزه بالا محمدزادهنین ایجتیماعی-سیاسی گؤروش‌لری.باکی، اوزان، 2017
- محمدزاده م.ب. «ماورایی – قافقاسیا فدراسیاسی ندن داغیلدی؟»، «قورتولوش» درگیسی، ییل:۳، سایی: ۲۱، تمموز-آقوستوس، برلین، ۱۹۳۶، ص.۱۴
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- محمدزاده م.ب. قافقاز ایستیقلال اعلانی‌نین ۴۰-جی ایل‌دؤنومو موناسیبتی ایله. «درگی»، ییل: نؤمره۱۲، مونیخ ۱۹۵۸، ص.۳-۱۷
- محمدزاده م.ب. کؤیلو حرکاتی. لنین میلّی سیاستی. باکی، ۲۰۰۷، ص.۵۳
- محمدووا فاتیمات. آذربایجان موهاجیرتی‌نین کولتورولوژی ارثینده دیل پروبلمی. باکی، «علم»، ۲۰۰۹، ص.۵۶
- محمدزاده م.ب. سوویئت آذربایجاندا تورک دیلی‌نین روسلاشدیرما و ایمحا سیاستی حاقّیندا. قورتولوش، برلین، ۱۹۳۶، نؤمره۲۰، ص.۵۶
- محمدزاده م. ب. آذربایجان میثاقی-میلّیسی. آنکارا، ۲۰۰۲، ص.۵۴
- محمدزاده م.ب. قافقاز ایسلام اوردوسو. آذربایجان موهاجیرت ارثی. باکی، «علم و تحصیل»، ۲۰۱۱، ص.۵۸
- محمدزاده م.ب. آذربایجاندا آزادلیق یوخدور. آذربایجان موهاجیرت ارثی. باکی، «علم و تحصیل»، ۲۰۱۱، ص.۵۱
- محمدزاده م.ب. مارت گونلری. «ایستیقلال» قز.، ۳۱ مارت، ۱۹۲۰، نؤمره۱۲
- رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۳-۱۹۰۹). ۱-جی ج.، ۲-جی جیلدده، باکی: آذرنشر، ۱۹۹۲، ص.۸
- محمدزاده م.ب. رسولزاده محمدامین. «درگی»، ییل: ۱ اوجاق-مارت، مونیخ، ۱۹۵۶، ص.۱۳۷
- محمدزاده م.ب. آذربایجان چاغیرییور، «آچیق سؤز» قزئتی، ۰۴.۰۱.۱۹۱۸
- محمدزاده م. ب. آذربایجان میلّی خارتیاسی. ۲۸ ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی. «آذربایجان» ادبی-بدیعی ژورنالی، نؤمره ۴، باکی، ۱۹۹۱، ص. ۱۳۸-۱۳۹
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورکلرینین ایستیقلال موجاهیدی – میرزه بالا محمدزاده
آذربایجان تورکلرینین ایستیقلال موجاهیدی – میرزه بالا محمدزاده
آیدین مدد‌اوغلو قاسملی
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوچنت
19. عصرین ایکینجی یاریسی، 20. عصرین اوّللرینده قوزئی آذربایجاندان چوخ‌سایلی و گوجلو میلّی ضیالی کادرلاری یئتیشمیش، اونلار آذربایجان خالقی‌نین مادی و معنوی اینکیشافینا چالیشمیش، گله‌جک آزادلیق و موستقیل‌لیک اوغروندا موباریزه یه حاضیرلامیشدیر. بو دؤورده ادبی-بدیعی معاریفچی‌لیگه سیاسی معاریفچی‌لیک ده قوشولموش، اینقیلابی حرکات‌لارین تاثیری ایله بیر-بیری‌نین آردینجا یارادیلان یئنی-یئنی مطبوعات اورقانلاری، خئیریه جمعیت‌لری و سیاسی پارتیالار تزار روسیهسینین میلّی اویانیشا قارشی بوتون ژاندارم قووّه‌‌لرینی حرکته گتیرمه‌سینه، میلّی مطبوعات اوزرینده گوجلو سانسور تطبیق ائتمه‌سینه باخمایاراق، یئرلرده میلتچی‌لیک دالغاسی داها دا گوجلنمیشدی. بو دالغا ایشچی صینفینی ده حرکته گتیرمیشدی.
بئله‌لیکله، آذربایجان میلّی ضیالی‌لاری، میلّی مطبوعاتی کئچمیش دوشونجه‌لردن اوزاقلاشاراق موعاصیر میلّیتچی ایدئولوژی‌یه یییه‌لنمیش و یئنی بیر میلّی کیملیک اطرافیندا بیرلشه‌رک خالقی دا واحید دوشونجه اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلامیشدیلار.
بو دؤورده فعالیت گؤسترن سیاسی خادیم‌لر کیمی رومانتیک جریان نوماینده‌لری ده روس تزاریزمی‌نین ایرتیجاع رژیمینه، موستملکه‌چی سیاستینه قارشی بیرگه کسکین موباریزه آپارمیشلار کی، بونون دا نتیجه‌سینده هم میلّی-سیاسی ایدئولوژی لیدرلرین، هم رومانتیک‌لرین، هم ده رئالیست‌لرین بیرگه سعی‌یی نتیجه‌سینده آذربایجان میلّی ایدئولوژیسی فورمالاشمیشدی. عومومیتله 20. عصرین بیرینجی و خوصوصیله ایکینجی اون‌ایل‌لیگی آذربایجان خالقی‌نین مدنی و سیاسی-ایدئولوژی اینتیباه دؤورو اولموشدور.
آذربایجانین میلّی، سیاسی، ایدئولوژی، رومانتیک و رئالیست جریان نومایندهلرینین هامیسی آذربایجان ایجتیماعی تفکورونون قارانتی رولوندا چیخیش ائتمیش آذربایجان تفکور تاریخی‌نین ایدئیا شرفی، آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگی‌نین محک داشلاری اولموشلار. اونلار بدیعی، علمی سیاسی و ایدئولوژی فلسفه اساسیندا بیر دموکراتیک جمعیت فورمالاشدیرماق، میلّی دَیرلره سؤیکنن، میلّی ایدئولوژی اساسیندا بیر دؤولت یاراتماغا چالیشمیش، بونا نایل اولموش، شرقده ایلک دموکراتیک خالق جومهوریتی یاراتمیش و قیسا مودتده اولسا دا دموکراتیک دؤولتی ایداره ائتمگه باشلامیشدیلار. بئله شخصیت‌لردن بیری ده بوتون حیاتینی آذربایجانین موستقیل‌لیگینه حصر ائدن آذربایجان ایستیقلال موجاهیدی میرزه بالا محمدزاده دیر.
61 ایللیک عؤمرونده (1898-1959) کشمکشلی حیات کئچیرن م.محمدزاده 13 آقوست 1898-جی ایلده آذربایجانین آوشاران (آبشرون) بؤلگه‌سی‌نین زیره کندینده بالیقچی عاییله‌سینده آنادان اولموشدور. عاییله‌سینی دولاندیرماق اوچون 20. عصرین اوّللرینده باکی‌یا کؤچن آتاسی هله اوشاقکن وفات ائتدیگیندن عاییله‌نی دولاندیرماق اوچون آناسی‌نین ائوده بیشیردیگی قوغال‌لاری واغزالدا ساتماقلا برابر، مکتبده تحصیل آلماقلا دا مشغول اولموشدو.
1907-جی ایلدن باکیدا «یئددینجی روس-تاتار» مکتبینده اوخویان میرزه بالا اورانی بیتیردیکدن سونرا محمودبیلی حبیب بیگین رهبرلیک ائتدیگی «روشدیه»ده اؤز تحصیلینی داوام ائتدیرمیش، 1914-جو ایلده اورانی بیتیره‌رک 1915-جی ایلده آذربایجان تورک گنجلیگی‌نین میلّی قورتولوش یولونداکی فعالیتینده موهوم رول اوینایان باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاآت معمارلیق بؤلمه‌سینه داخیل اولموشدو.
میرزه بالا محمدزاده «آذربایجان خالقی» و «آذربایجان تورک میلتچی‌لیگی» آنلاییش‌لارینی منیمسه‌ین خالقین اؤز دؤولتینی قورما سورجینه داخیل اولدوغو سیاسی بیر دؤنمده یازارلیق و قزئتچی‌لیک حیاتینا باشلامیشدی. هله اورتا مکتبده اوخویارکن مکتب یولداش‌لاری ایله بیرلیکده رسیملی «آرزو» آدلی مجموعه یایینلایان 14 یاشلی میرزه بالا محمدزادهنین «نفع علم و یاخود علمین سودو» آدلی ایلک اثری 1912-جی ایلده باکیدا عیسی بیگ آشوربیگوفون «کاسپی مطبعه‌سی»نده چاپ ائدیلمیشدی. بو اثرله یازیچی‌لیق حیاتینا باشلایان میرزه بالا سونرادان دیگر مطبوع اورقان‌لاردا دا چیخیش ائتمیشدی. تکنوکومدا اوخودوغو دؤورده گنجلرین یاراتدیغی غئیری-قانونی «محمدیه کومیته سی»نه داخیل اولان میرزه بالا اؤز یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، اونون 1916-جی ایلده تشکیل ائدیلن ییغینجاق‌لاریندا هر ایکیسی اؤز چیخیش و شعیرلری ایله توپلانتی‌لارا فرقلی بیر هیجان قازاندیرمیشدیلار.
تزاریزم ایستیبدادی هر ایکی آذربایجان ضیالیسی‌نین نیفرتینه سبب اولدوغو کیمی، هر بیر طلبه ده اونا دوشمن موناسیبت بسله‌میشدی. بو روحدا بؤیوین میرزه بالا سونرادان گنجلیگین تزاریزمه قارشی توپلانتی‌لارینا باشچیلیق ائتمیش، آلوولو نیطق‌لر سؤیله‌میش و اؤزونو ایستیبدادا قارشی گله‌جک اینقیلابا حاضیرلامیشدی. میرزه بالا بو دؤورده استالین‌ین یاخین آدامی اولان لاورنتی بریا ایله یاخینلیق ائتمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده، م.رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله اونون نشر ائتدیردیگی «آچیق سؤز» قزئتینه یازیلار یازماغا باشلامیش، سونرادان بو قزئتین آکتیو یازارلاریندان بیری اولموش، عئینی زاماندا هفته‌لیک «بصیرت» ژورنالی‌نین دا باش رداکتورو اولموشدور. بوتون بونلارلا یاناشی، میرزه بالا «قورتولوش» و «دوغرو سؤز» کیمی قزئت‌لرده ده مقاله‌لرله چیخیش ائتمیش، 1917-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا باکیداکی آذربایجان گنجلری‌نین لیدری سویه‌سینه یوکسلمیشدی. « اتفاقِ متعلّمین » و «گنجلر صداسی» ژورنال‌لاری‌نین دا فعال یازارلاریندان بیری اولان میرزه بالا تزار روسیهسینین شیعه-سوننی قارشی‌دورما یاراتما سیاستینه قارشی دؤورو مطبوعاتدا مقاله‌لرله چیخیش ائتمیش، بو حادیثه‌‌نین قارشیسینی آلماغا چالیشمیشدی.
آذربایجانداکی سیاسی حادیثه‌لره آکتیو قوشولان میرزه بالا بو دؤورده آرتیق آچیق فعالیته کئچمیش، موساوات پارتیاسی‌نین سیرالارینا داخیل اولموش، پارتیانین نوفوذلو، تانینمیش عوضولریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
1918-جی ایلده «گونئی قافقاز موسلمان جمعیتی» طرفیندن محلی کومیته‌لرله علاقه یاراتماق اوچون آرخاداشی محمد صالح قولوزاده ایله بیرلیکده شاماخی‌یا گؤندریلن میرزه بالا 1918-جی ایلین اوّللرینده یارانمیش زاقافقازیا سئیمی‌نین فعالیتی دؤورونده اؤز ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی تیفلیسسده داوام ائتدیرمیشدی.
1918-جی ایلین 28 مئی‌ینده آذربایجان خالق جومهوریتی اعلان اولوندوقدان سونرا میرزه بالا همین ایلین 23 ژوئیه‌سیندن نشره باشلایان «گنجلر یوردو» ژورنالی‌نین رداکتوررو اولموشدو.
«موساوات» پارتیاسی‌نین نزدینده یارانان «گنجلر جمعیتی»نین اورقانی اولان بو ژورنالین 35 نؤمره‌سی چاپ ائدیلدیکدن سونرا باغلانمیشدی. بو دؤورده میرزه بالانین «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی کیتابچاسی تیفلیسسده چاپ اولونموشدو.
1918-جی ایل دسامبرین 7-ده باکیدا طنطنه‌لی شکیلده آچیلان آذربایجان پارلمانیندا استنوقرافچی ایشله‌ین میرزه بالا محمدزاده موستقیل آذربایجان حؤکومتی قورولدوقدان سونرا حؤکومتین اورقانی اولان «آذربایجان» قزئتی‌نین موخبیری و سونرا رداکتوررو اولموشدو.
1919-جو ایلین سپتامبر آیی‌نین 16-دا آذربایجان دؤولت تئاتریندا میرزه بالانین «باکی اوغروندا موباریزه» پیئسی‌نین ایلک تاماشاسی اولموش، همین ایلین اوکتوبروندا او، موساوات پارتیاسی‌نین باکی کومیته‌سی‌نین عوضوو سئچیلمیشدی.
باکی‌نین زیره کندینده آنادان اولوب حیاتینین 26 ایلینی (1898-1924) قوزئی آذربایجاندا، 3 ایلینی (1924-1927) گونئی آذربایجاندا، فاصیله‌لرله 31 ایلینی (1927-1932 و 1939-1955) تورکیه ده، 7 ایلینی (1932-1939) لهستاندا و 4 ایلینی (1955-1959) آلماندا کئچیرن میرزه بالا محمدزادهنین بو دؤورلرده موختلیف دایره‌لرله علاقه‌سینی نظره آلاراق اونون ایجتیماعی-سیاسی، ایدئولوژی و علمی یارادیجی‌لیغینی و فعالیتینی آلتی دؤوره بؤلمک اولار.
بیرینجی دؤور 1912-1920، ایکینجی دؤور 1921-1927، اوچونجو دؤور 1927-1932، دؤردونجو دؤور 1932-1939، بئشینجی دؤور 1939-1955، آلتینجی دؤور ایسه 1955-1959-جو ایل‌لری احاطه ائدیر.
20. عصرین اوّللرینده آذربایجاندا باشلایان یئنیلشمه و میلّیتچی‌لیک حرکاتی‌نین جانلی شاهیدی و حادیثه‌لرین ایشتیراکچیسی اولان میرزه بالا محمدزاده هله «روشدیه»ده اوخودوغو دؤورده اوشاقلیق یولداشی جعفر جبارلی ایله بیرلیکده میلّیتچی موعلیم اولان ماحمودبیلی حبیب بیگین تاثیری ایله دؤورون میلّیتچی جبهه‌سینده یئر آلمیش، درسدن سونرا جعفر جبارلی ایله بیرلیکده تئز-تئز میلّیتچی درنکلرین توپلانتی‌لاریندا ایشتیراک ائتمیشدی.
ایلک سیاسی فعالیته باکی پولیتکنیک تکنیکوموندا اوخویارکن گیزلی «محمدیه تشکیلاتی»ندا باشلایان میرزه بالا اؤز دوستو جعفر جبارلی ایله بیرگه او دؤورده کی «اتفاق متعلّمین» و «قافقاز طلبه‌لرین مرکزی کومیته‌سی» آدلی گنجلیک تشکیلات‌لاری‌نین لیدرلریندن اولموشلار. «اتفاق متعلمین» عئینی آدلی هفته‌لیک قزئتینده میرزه بالا میلّی و سیاسی یازی‌لارلا چیخیش ائتمیش، روسجا و تورکجه چاپ اولونان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته‌سی‌نین اورقانی اولان «گنجلر صداسی» قزئتی‌نین باش یازاری اولموشدور.
تزار روسیه‌سینده باش وئرن سیاسی حادیثه‌لر آذربایجاندا دا تزار روسیهسینین ایستیبدادینا قارشی اولان بوتون سیاسی قووّه‌‌لری حرکته گتیرمیشدی. میرزه بالا محمدزادهنین ده ایچینده بولوندوغو بو دؤنمده سیاسی آکتیولیک آرتمیش بیر سیرا سیاسی و ایجتیماعی تشکیلات‌لار، خئیریه جمعیت‌لری ایله یاناشی، یئنی-یئنی میلّی مطبوعات اورقانلاری یارادیلمیش، میلّی ضیالی‌لار آراسیندا بیر همرأی‌لیک یارانمیش، بو ایکی موهوم آپاریجی زومره‌نین یاخین علاقه‌سیندن ده میلّیتچی‌لیک ایدئیاسی دوغولموش و بونونلا دا قیسا بیر مودت عرضینده سیاسی حرکاتا چئوریلمیشدی. آذربایجان میلّی ضیالی‌لاری گئتدیکجه روسیه یؤنوملو جریان‌لارین تاثیریندن اوزاقلاشاراق اوزونو تورکیه و غرب جریان‌لارینا چئویرمیش و بونونلا دا آذربایجاندا سیاسی یؤنون دَییشمه‌سینه نایل اولموشدولار. غرب‌یؤنلو یئنیلشمه و میلّیتچی‌لیک حرکاتی‌نین اؤن پلانا چیخماسی گنج میرزه بالانین دا فیکیرلری‌نین گئنیشلنمه‌سینه سبب اولموشدو کی، بو ایشده محمدمین رسولزادههنین و اونون رداکتوررلوغو ایله 2 آقوست 1915-جی ایلدن باکیدا نشر اولونماغا باشلایان «آچیق سؤز» قزئتی‌نین بؤیوک رولو اولموشدور.
" تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق، موعاصیرلشمک " شوعاری ایله نشر اولونان «آچیق سؤز» قزئتی‌نین «آچیق سوتون‌لار»ینا محمدامین رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله مقاله‌لر یازان میرزه بالا محمدزاده ایلک یازی‌لارینی داها چوخ میلّی ایدئال، میلّی مدنیت، میلّی تاریخ، میلّی ادبیات مؤوضولارینا حصر ائتمیشدی. آذربایجانین بولشویکلر طرفیندن ایشغالیندان سونرا محمدامین رسولزادههنین تکلیفی ایله غئیری-قانونی فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچیلیق ائدن گنج میرزه بالا ایستیلاچی‌لارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین دا صدری سئچیلمیش، «ایستیقلال» آدلی قزئتین باش رداکتوررو اولموش، 1927-جی ایلده رسولزادههنین دعوتی ایله گونئی آذربایجاندان ایستانبولا گله‌رک بورادا رسول‌زاده‌ه ایله بیرلیکده میلّی آذربایجان موهاجیر مطبوعاتینی و میلّی آذربایجان مرکزینی یاراتمیشدی. داها سونرا رسولزادههنین دعوتی ایله 1932-جی ایلده لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیش، اونونلا بیرگه «یئنی قافقاسیا» درگیسی نشر ائتدیرمیشدی.
آذربایجان سیاسی تاریخینده محمدامین رسول‌زاده‌ه ایله میرزه بالا محمدزاده کیمی بیر-بیرینه بو قدر دریندن باغلانان و بیر-بیرینی تاماملایان دیگر شخصیت‌لره دئمک اولار کی، ایندییهدک راست گلینمه‌میشدیر. م.رسولزادههنین فیکیر و دوشونجهلرینی میرزه بالا قدر دریندن منیمسه‌ین، اونو گئنیشلندیرن و یایان باشقا بیر شخصیته تصادوف ائدیلمیر. هئچ تصادوفو دئییلدیر کی، م.رسولزادهنین وفاتیندان سونرا محض میرزه بالا محمدزاده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتی‌نین و موساوات پارتیاسی‌نین رهبری سئچیلمیشدی.
دونیا تاریخینه یئنی بیر ایستیقامت وئرن 1917-جی ایل روسیه اینقیلاب‌لاری 300 ایللیک رومانوف‌لار سولاله‌سی‌نین حاکیمیتینه سون قویماسینا، روسیه‌ده اؤنجه مووقّتی حؤکومت، سونرا ایسه بولشویک حؤکومتی یارانماسینا باخمایاراق، مرکزده اولدوغو کیمی، اوجقارلاردا دا بیر حاکیمیت بوشلوغو یارانمیش، و بو بوشلوقدان ایستیفاده ائدهرک آذربایجان میلّی قووّه لرینی و گنجلیگینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرن موساوات پارتیاسی آچیق فعالیته باشلامیش، چوخ رادیکال بیر مؤوقع توتاراق روسیه‌ده‌کی موسلمان خالق‌لار اوچون دموکراتیک جومهوریت طلبی ایله چیخیش ائتمگه باشلامیشدی. بو تاریخی حادیثه‌لر آذربایجان گنجلیگینی ده حرکته گتیرمیش، گنجلر میلّی تشکیلات‌لارا عوضو اولماغا باشلامیش، مملکت دعواسیندا جان-باشلا موباریزه یه قوشولموشلار. میرزه بالا محمدزاده ده محض بو دؤورده موساوات پارتیاسینا داخیل اولموش، پارتیا داخیلینده آکتیو فعالیتی ایله پارتیانین ساییلان شخصیت‌لریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
گنجلردن عیبارت دسته‌لرله باکی اطرافی کند و قصبه‌لره ، نفت معدن‌لرینه گئدن میرزه بالا، صادق قولوزاده، پیری مرسل‌زاده و رضا ذکی کیمی یولداش‌لاری ایله برابر روسیه یؤنوملو تشکیلات‌لارا، خوصوصیله بولشویک و منشویک‌لره قارشی تبلیغات آپارمیش، نتیجه‌ده موسلمان فهله‌لری ده موساوات پارتیاسینا عوضو اولموش، پارتیانین ایشینده فعال ایشتیراک ائتمگه باشلامیش، میلّی موباریزه یه قوشولموشدولار.
میرزه بالا 1918-جی ایلده پارتیانین گنجلر جمعیتی‌نین اورقانی اولان «گنجلر یوردو» درگیسی‌نین یؤنتیم باشقانی اولموشدو. او، «آچیق سؤز» قزئتی‌نین 4 ژانویه 1918-جی ایل تاریخلی ساییندا چاپ ائتدیردیگی «آذربایجان چاغیرییور» آدلی یازیسیندا آذربایجان تورک گنجلیگینی وطنین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه یه سسله‌یه‌رک گؤستریردی کی:
« ائی گنج تورکلر! بو گون کعبه‌یی-موقدسینیز اولان وطنینیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز آذربایجان زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. اگر میلّی مکتبلر ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین عیرض و ناموسونوز یئنه وطن ایچینده سالامات اولا بیلر. »
(باخ: میرزه بالا محمدزاده، «آذربایجان چاغیرییور»، «آچیق سؤز» قزئتی، 04.01.1918، ص.22-23)
عوموم‌روسیه موسسیس‌لر مجلیسینی داغیدان، زاقافقازیا مووقّتی حؤکومتینی تانیمایان مرکزده کی بولشویکلرین مرکزی ایجراییه کومیته‌سی لنین و استالین‌ین ایمضالادیقلاری 13 نؤمره‌لی بیر دِکرِتله استپان شاومیانا، کوزنتسوفا و دیگر بولشویک‌‌لره قافقازدا «سووئت‌لشمه عملیاتینی» حیاتا کئچیرمک تاپشیریلمیشدی.استپان شاومیانا تورکیه‌ده روس اوردوسونون ایشغالی آلتیندا اولان اراضی‌لرده ارمنیستان دؤولتی یاراتماق صلاحیتی ده وئرمیشدیلر. زاقافقازیا کومیسارلیغی‌نین طلبی ایله تیفلیسدن چیخاریلاراق یولداش‌لاری ایله بیرلیکده باکی‌یا گلن شاومیان بورادا اؤنجه روس حربیچی‌لری‌نین و داشناک پارتیاسی‌نین کؤمگی ایله ارمنی‌‌‌لرین تورکلره اولان دوشمنچی‌لیگیندن باجاریقلا ایستیفاده ائتمیش، باکی سووئتینی و بلدیه مجلیسینی دَییشدیرمیش، بورادا بولشویکلرین چوخلوغونو تأمین ائتمیش، باکی شهر ایداره‌چی‌لیگینده چالیشان آذربایجان تورکلرینی توتدوقلاری وظیفه‌لردن اوزاقلاشدیرمیش و بئله‌لیکله ده باکیدا اؤزونون رهبرلیگی آلتیندا بیر سووئت حؤکومتی قورموشدو.
ارمنی‌‌لرله روس بولشویک‌لرینی موسلمان‌لارا قارشی هوجوما تشویق ائدن شاومیانین باشچی‌لیغی ایله 1918-جی ایل مارسین 30-دان آوریلین 1-نه قدر باکیدا مینلرله گوناهسیز موسلمان اؤلدورولموش، اونلارین ائولری یاندیریلمیش، ماغازالاری تالان ائدیلمیش، آذربایجان معمارلیغی‌نین نادیر اینجی‌لریندن اولان «ایسلامیه» بیناسی ارمنیلر طرفیندن یاندیریلمیشدی. موسلمان‌لارا قارشی تجاووز بونونلا بیتمه‌میش، ارمنی-روس بیرلشمه‌لری آذربایجانین شاماخی، سالیان کوردمیر، لنکران، قوبا و دیگر بؤلگه‌لرینه هوجوم‌لار ائده رک قیرغین‌لار، یانغین‌لار، تالان‌لار تؤرتمیش، تاریخده آنالوقو اولمایان جینایت‌لر، سوی‌قیریم‌لار حیاتا کئچیرمیشدیلر.
آذربایجاندا باش وئرن بو سیاسی حادیثه‌لر دؤورونده میرزه بالا محمدزاده عوضوو اولدوغو موساوات پارتیاسی‌نین تاپشیریغی ایله زاقافقازیا سئیمی‌نین فعالیتینده ایشتیراک ائتمک اوچون سئیمین مرکزی اولاراق سئچیلن تیفلیس شهرینده اولموش، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی بورادا داوام ائتدیرمیشدی. میرزه بالا گورجوستاندا قافقاز فدراسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچی‌لار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤستره‌رک قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانماسی مقصدیله یارادیلان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته‌سی‌نین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق گنجلر صداسی درگیسی‌نین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدو.
میرزه بالا تیفلیسسده اولدوغو قیسا مودت عرضینده سیاسی فعالیتله یاناشی، اورادا نشر ائدیلن قزئت و ژورنال‌لاردا واخت‌آشیری قافقاز خالقلارینین تاریخی، مدنیتی، ادبیاتی و عادت –عنعنهلری ایله باغلی مقاله‌لر یازمیش، قافقاز خالقلاری آراسیندا بیرلیک و برابرلیک یاراتماغا چالیشمیشدی. او، تیفلیسسده اولدوغو دؤورده «ایکی اینقیلاب آراسیندا» و «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرلر یازمیشدی. مؤلیف «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی اثرینده 1905-1917-جی ایل‌لر آراسیندا قافقازدا و آذربایجاندا باش وئرن سیاسی و ایجتیماعی حادیثه‌لری، او دؤورده کی معاریف، مطبوعات، ادبیات، تئاتر و دینی مسله‌لرله یاناشی، قادین حاقلاریندان، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلرینین میلت اولاراق وار اولماسینی داوام ائتدیرمک اوچون واحید ایدئولوژی اطرافیندا بیرلشمه‌سینی ان عومده وظیفه کیمی اورتایا قویموشدو.
میرزه بالا 1918-جی ایلده تیفلیسده یازدیغی «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرینده آذربایجانین او گونلرده کی وضعیتینه قیسا نظر سالمیش، لنین طرفیندن عوموم قافقاز کومیسارلیغینا تعیین ائدیلن ارمنی استپان شاومیانین باشچی‌لیغی ایله 1918-جی ایل 31 مارس باکی قیرغینیندان، بو قتل‌عامدا 17 مین مظلوم، سیلاح‌سیز، مودافیعه‌سیز موسلمان – تورک اهالی‌نین ارمنیلر طرفیندن وحشیجه‌سینه قتل‌عاما معروض قالدیغیندان، باکی‌نین ارمنی-داشناک و بولشویک‌لردن تمیزلنمه‌سینده ایشتیراک ائدن تورک عسگرلری‌نین قهرمان‌لیغیندان بحث ائتمیشدیر. اثر خالق طرفیندن بینیلدیگیندن 15 سپتامبر 1919-جو ایلده آذربایجان دؤولت تئاتریندا ایلک و سون دفعه صحنه‌یه قویولموشدو. تأسوف‌لر اولسون کی، میرزه بالانین بو پیئسی ایندییهدک الده ائدیلمه‌میشدیر. اثرین یالنیز تاماشاسی‌نین پروقرامی آذربایجان دؤولت تئاتر موزه‌سی‌نین فوندوندا ساخلانیلیر. بو پروقرامدا اثرین 21 پرسوناژی‌نین و رول‌لاری ایفا ائدن آکتیورلارین آدلاری گؤستریلمیشدیر.
1920-جی ایلین 27 آوریلینده آذربایجانین ایکینجی دفعه روسلار طرفیندن ایشغال اولوندوقدان سونرا غئیری-لئقال فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچیلیق ائدن میرزه بالا محمدزاده ایستیلاچی‌لارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین دا صدری سئچیلمیشدی. میلّی موقاویمت کومیته‌سی‌نین عوضولری گیزلی مطبعه یاراداراق «ایستیقلال» آدلی قزئت نشر ائتمگه باشلامیشدیلار. بو دؤورده میرزه بالا محمدزاده آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومه‌چی و اورتا مکتبده موعلیم ایشله‌میش، «یئنی ییلدیز» ژورنالیندا آذربایجان تاریخینه دایر سیلسیله مقاله‌لر و 1922-جی ایلده باکیدا «آذربایجان تورک مطبوعاتی» آدلی اثرینی چاپ ائتدیرمیشدی.
1923-جو ایلین ژوئیه آییندا یئرلی سووئت اورقانلاری طرفیندن گیزلی چاپ اولونان «ایستیقلال» قزئتی مطبعه‌سی‌نین یئری موعین‌لشدیریلمیش، موقاویمت کومیته‌سی‌نین و قزئتین نشر اولوندوغو مطبعه‌نین بوتون ایشچیلری حبس ائدیلمیش لاکین میرزه بالا محمدزاده ایمکان تاپاراق گیزلنمیش، 1924-جو ایلین مئی آییندا گونئی آذربایجانین انزلی شهرینه موهاجیرت ائتمیش، لاکین چِکا آگنت‌لری طرفیندن تعقیب ائیلدیگیندن او، اوّلجه تهرانا، اورادان دا تبریزه گئتمیش، بیر مودت تبریزده یاشادیقدان سونرا تکنیکوم مأذونو اولدوغو اوچون گونئی آذربایجانین سولدوز شهری اطرافیندا شوسه یولو چکیلیشینده موهندیس-تکنیک وظیفه‌سینده چالیشمیش، شخصی ائولرده موعلیم‌لیک ائتمکله یاناشی، م.رسول زاده‌نین رداکتوررلوغو ایله ایستانبولدا نشر اولونان «یئنی قافقاسیا» ژورنالینا مقاله‌لر گؤندرمیشدی.
اوچ ایل گونئی آذربایجاندا یاشادیقدان سونرا 1927-جی ایلده ایستانبولا گلن میرزه بالا بورادا «آذربایجان میثاقی-میلّیسی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی» و «ارمنیلر و ایران» آدلی کیتاب‌لارینی نشر ائتدیرمیش، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله نشر اولونان «یئنی قافقاسیا»، «آذری تورک»، «اودلو یورد» ژورنال‌لاری ایله یاخیندان امکداشلیق ائتمیش، 1930-جو ایلین اوّللرینده ایستانبول بیلیم‌یوردونون حوقوق فاکولته‌سینی بیتیرمیش، 1932-جی ایلده سووئت ایتتیفاقی‌نین طلبی ایله ایستانبولو ترک ائتمک مجبوریتینده قالاراق لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیشدی.
1932-1939-جو ایللرده لهستاندان یاشایان میرزه بالا، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله برلینده نشر اولونان «ایستیقلال» قزئتینده (1932-1934) و «قورتولوش» ژورنالیندا (1934-1938) آذربایجانین ایستیقلال پروبلمینه حصر اولونموش خئیلی مقاله‌سی چاپ اولونموشدو. بو دؤورده اونون همچنین برلینده «قورتولوش» ژورنالی‌نین مطبعه‌سینده «میلّی آذربایجان حرکاتی» آدلی سامباللی کیتابی نشر ائدیلمیشدی. اونون «موساوات» پارتیاسی‌نین نشر ائتدیگی بولتن‌لرده ده روس موستملکه اوصول-ایداره سینی ایفشا ائدن خئیلی میقداردا مقاله لری چاپ اولونموشدو.
میرزه بالا محمدزاده 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش «میلّی آذربایجان موساوات خالق فیرقه‌سی»نین اوچ قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، 1939-جو ایلده لهستانین آلمان ایله سووئت ایتتیفاقی آراسیندا گیزلی بؤلوندوگو زامان او ایستانبولا دؤنه‌رک «میلّیت» و «جومهوریت» قزئت‌لرینده روسیه‌ده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقاله‌لر یازمیشدی.
1949-جو ایلده میرزه بالا محمدزادهنین یاخیندان ایشتیراکی ایله آنکارادا «آذربایجان کولتور درنگی»نین اساسی قویولموش، 1951-جی ایلده اونون «آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا» آدلی اثری بو درنک طرفیندن چاپ اولونموشدو. او، همچنین آنکارادا آذربایجان کولتور درنگی طرفیندن بوراخیلان «آذربایجان» ژورنالیندا آذربایجان تاریخی ایله باغلی خئیلی مقاله چاپ ائتدیرمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده 1954-جو ایلدن اعتیباراً مونیخ‌ده یئرلشن س‌س‌ری-نی اؤیرنمه اینستیتوتوندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفه‌سینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجه‌سینده نشر اولونان سیاسی ژورنالین باش رداکتوررو اولموشدو.
اؤز یازیلاریندا میرزه بالا محمدزاده، «م.ب.محمدزاده، نوح‌اوغلو، آ.کوت، م.ب.داشدمیر، علی کوتلوک، آذری، سنان و کمال» ایمضالاریندان ایستیفاده ائدن میرزه بالا محمدزاده 6 مارس 1955-جی ایلده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتی‌نین لیدری، آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین معماری، «موساوات» پارتیاسی‌نین رهبری، خالقیمیزین بؤیوک اوغلو م.رسولزادههنین وفاتیندان سونرا آذربایجان میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین و «موساوات» پارتیاسی‌نین رهبری سئچیلمیشدی.
میرزه بالا هله لهستاندا اولدوغو دؤورده ورشودا قارا دنیزلی بیر تورک عاییله‌سی‌نین قیزی اولان باهیره خانیملا نیشانلانمیش، ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی‌نین باشلادیغی ایللرده تورکیه یه دؤنه‌رک اونونلا ائولنمیش، لاکین بو ائولی‌لیکدن اؤولادلاری اولمامیشدی.
بوتون معنالی حیاتینی خالقی‌نین میلّی ایستیقلالی یولوندا فدا ائدن، آذربایجان آزادلیق موباریزه‌سی‌نین بؤیوک و اونودولماز قهرمان‌لاریندان اولان میرزه بالا محمدزاده 8 مارس 1959-جو ایلده ایستانبولدا اورک خسته‌لیگیندن وفات ائتمیش و ایستانبولون «قاراجا احمد» قبریستان‌لغیندا دفن اولونموشدو.
روحو شاد اولسون.
کؤچورن: عباس ائلچین
19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین اینکیشاف خوصوصیت‌لری
19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین اینکیشاف خوصوصیت‌لری
گونئی آذربایجاندا دا 19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده مدنیتین آیری-آیری نؤوع‌لری معاریف، مطبوعات، ادبیات، اینجه صنعت، تئاتر اینکیشاف ائتدی. گونئی آذربایجاندا قوزئی آذربایجانداکی مدنیتدن فرقی اونون ایسلاملا داها سیخ باغلی اولماسی‌دیر. قوزئی آذربایجاندا مدنیت روسیهنین تاثیریله اوروپا دَیرلرینه قوووشدوغو حالدا، گونئی آذربایجاندا مدنیت ایران حاکیمیتی‌نین تاثیری آلتیندا فارسچی‌لیغا، ایسلاما داها چوخ باغلی ایدی.
" آذربایجان تاریخی " کیتابیندا گؤستریلیر کی، " 19.عصرده، بوتون ایراندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا جمعیتین،اساساً، فئودال زادگان طبقه‌لرینه خیدمت ائدن و دؤولت طرفیندن دئییل، آیری-آیری شخص‌لر، دینی مرکزلر واسیطه‌سیله تشکیل اولونان معاریف سیستمی خالقین حیاتینا و اونون گله‌جک اینکیشافینا اصلا خیدمت ائده بیلمیر، عکسینه، مانع اولوردو. بوتون یاخین و اورتا شرق اؤلکهلرینده اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا باشلیجا تحصیل اوجاق‌لاری مدرسه‌لر ایدی. بونلار دا، عادتاً، دینی ایداره‌لر، ایری تاجیرلرین بعضی نوماینده‌لری طرفیندن و خئیریه ایشلری اوچون ایعانه توپلانماسی حسابینا تأسیس ائدیلیردی. 19.عصرده گونئی آذربایجاندا مدرسه‌لر یالنیز تبریزده و بیر نئچه باشقا شهرده وار ایدی کی، بونلارین دا چوخونو کیچیک (15-30 نفرلیک) مدرسه‌لر تشکیل ائدیردی. 19.عصرین سونلاریندا ایسه گونئی آذربایجانین بوتون شهر و بؤلگه‌لرینده 150 عومومی و خوصوصی مکتب، 10 مدرسه وار ایدی. بونونلا بئله، گونئی آذربایجاندا مؤوجود اولان بو مکتب و مدرسه‌لرین، دئمک اولار کی، اکثریتی جمعیتین موعاصیر ایجتیماعی، سیاسی، مدنی اینکیشافی طلباتینا خیدمت ائتمگه اصلا قادیر دئییلدی. همین مکتب‌لری باشا وورموش گنجلر، اینضیباطی و حربی مأمورلار، یوکسک منصبلی دؤولت خادیم‌لری‌نین بؤیوک اکثریتی بو باخیمدان، اصلینده، ساوادسیز ایدیلر.
گونئی آذربایجاندا موعاصیر تیپلی تحصیلین اساسی 1875-جی ایلده تبریز دؤولت مکتبی‌نین (تبریز دارالفنونون) آچیلماسی ایله قویولموشدو. بورادا،اساساً، حربی و مولکی مأمورلار، حکیم‌لر حاضیرلانیردی. مکتب 20 ایل فعالیت گؤسترمیش و ایلده 40-45 مأذونو اولموشدو. تبریزده "دبستان" آدلی ایلک خوصوصی یئنی تیپلی ( " اوصولی-جدید " ) مکتبی 1888-جی ایلده ایران معاریفی‌نین آتاسی میرزه حسن رشدیه آچدیردی. او، گونئی آذربایجاندا، ایلک دفعه اولاراق، الیفبانی یئنی صؤوتی-اوصول (سس اوصولو) ایله آذربایجان دیلی اساسیندا تدریس ائتمگه باشلامیش، چوخلو درسلیک‌لر، او جومله‌دن، " وطن دیلی " ، " آنا دیلی " درسلیک‌لرینی یازمیشدی.
1905-1911.جی ایل‌لر ایران اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا 37 میلّی (تبریزده 22)، 1911-1925-جی ایللرده ایسه 50-دن چوخ (تبریزده 29) مکتب آچیلمیشدی. همین مکتبلرده آذربایجان و فارس دیل‌لریندن علاوه ، عرب، فرانسه و روس دیل‌لری ده تدریس اولونوردو. 1917-جی ایلده ایسه گونئی آذربایجاندا ایلک اورتا مکتب تأسیس ائدیلمیشدیر.
گونئی آذربایجانین مطبوعات تاریخی 19.عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلاییر. گونئی آذربایجاندا فارس دیلینده نشر ائدیلن ایلک قزئت "آذربایجان" دیر. قزئت 1858-جی ایلده تبریزده حؤکومتین رسمی اورقانی کیمی چاپ اولونموش و ایراندا نشر ائدیلمیش ان قدیم قزئت‌لر ایچریسینده اوچونجوسودور.
1905-1911جی ایل‌لر اینقیلابینا قدر گونئی آذربایجاندا 18 آددا قزئت و درگی بوراخیلیردی. اونلارین بعضی‌لری ایسه دؤولت طرفیندن رسمی بوراخیلان مطبوعات اورقانلاری ایدی.
1905-1911.جی ایل‌لر مشروطه اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا ایلک دفعه آنا دیلینده بیر سیرا قزئت و درگی‌لر ( "آذربایجان" ، "آنا دیلی" ، "مزه لی" ، "زنبور" ، " حشرات الارض" )، آذربایجان ایالت انجومنی‌نین ایکی دیلده - فارس و تورک دیل‌لرینده نشر ائتدیگی " ناله ملت " ، "موللا نصرالدین" درج اولوندو و یاییلماغا باشلادی. بو دؤورده آذربایجاندا چیخان قزئت و درگی‌لرین اساس حیصه‌سینی اینقیلابی حرکاتین غلبه‌سی‌نین طرفداری اولان دموکراتیک مطبوعات تشکیل ائدیردی. ایران مؤلیف‌لری‌نین وئردیگی معلوماتا گؤره، مشروطه اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا 50-یه یاخین آددا قزئت و درگی نشر ائدیلمیشدیر.
مشروطه اینقیلابی‌نین مغلوبیتیندن سونراکی دؤور (1913-1917-جی ایل‌لر) عرضینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین تهران حاکیم دایره‌لری طرفیندن سیخیشدیریلماسی نتیجه‌سینده نشر اولونان قزئت و درگی‌لرین سایی خئیلی آزالدی. بو دؤورده نینکی آذربایجاندا، حتّی بوتون ایران میقیاسیندا دموکراتیک، او جومله‌دن، فهله مطبوعاتینا، حتّی اونلارین منافعیینی مودافیعه ائتمگه تمایول گؤسترن مطبوعاتا بئله، تصادوف اولونمور.
1917.جی ایلدن سونرا ایسه یئنیدن ویلایتده مطبوعات ترقّی ائتمگه باشلاییر. بو دا، سؤزسوز کی، ایرانین قونشوسو اولان روسیه‌ده باش وئرمیش فوریه و خوصوصیله، اوکتوبر حادیثه‌لری ایله باغلی اولموشدور. بو دؤورده گونئی آذربایجاندا ان موهوم قزئت‌لردن بیری 1917-جی ایلده ابولقاسم فیوضات و شئیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلیگی ایله نشره باشلایان، قیسا فاصیله لرله 1921-جی ایله قدر چاپ اولونان "تجدد" ایدی.
19.عصرین ایکینجی یاریسیندا گونئی آذربایجاندا معاریفچی ادبیات یاراندی. شعیرده، ایلک دفعه اولاراق، خالق حیاتینین رئال منظره‌لرینی، اؤلکه‌نین حیاتینداکی رئال حادیثه‌لری (1871-1872-جی ایللرده کی قیتلیق و آجلیق، 1891-1892-جی ایل‌لر " تنبکی عوصیانی " ، اجنبی‌لرین اؤلکه ده آغالیغی و س.) عکس ائتدیرمکله، بعضی معاریفچی‌لیک ایدئیالارینی تبلیغ ائتمک ساحه‌سینده اساسلی آددیملار آتیلیر. گونئی آذربایجانین 19.عصر شعیری‌نین موباریز جریانینی یارادان، اؤز یارادیجیلیق لاریندا میلّی آزادلیق ایدئیالارینی گئنیش تبلیغ ائدن شاعیرلر سیراسیندا حاجی مهدی شکوهی‌نین، رضا صراف‌ین، میرزه علی خان لعلی‌نین، سعید سلماسی‌نین، میرزه علی معجز شبستری‌نین و ب. آدلارینی چکمک اولار. گونئی آذربایجان شعیری‌نین 19-20. عصرین اولّ‌لرینده اینکیشافی‌نین عومومی مئیلی رئال حیاتا یاخینلاشماق، اونون ان واجیب، تاخیرسالینماز پروبلم‌لرینی عکس ائتدیرمک اولموشدور.
بو دؤورده گونئی آذربایجاندا م.ف.آخوندوفون بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا ایلک دفعه درام اثرلری یازیلدی (میرزآغا تبریزی‌نین پیئس‌لری). م.ف.آخوندوفون داوامچیلاری زینالعابدین مراغه‌ای ( " ابراهیم بیگن سیاحتنامه‌سی " )، ع.طالیبوفون ( " پاک آداملارین مسلک‌لری " ) اثرلری 1905-1911-جی ایل‌لر ایران اینقیلابی‌نین ایدئولوژی و سیاسی جهتدن حاضیرلانماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر. 20. عصرین اولّ‌لرینده ایجتیماعی-سیاسی پوبلیسیستیکا ( " موللا نصرالدین "-چی نثر) ادبیاتین آپاریجی ژانرلاریندان بیری کیمی گئنیش ووسعت آلدی. بو سپکیده یازیلان اثرلر ایچریسینده اؤنجه ابوالضیا شبستری و سید حسین عدالت‌ین "ایران نو" ، "آنا دیلی" ، "عدالت" قزئت لرینده کی فلیئتون‌لارینی، جمشید اردشیر افشارین مقاله و ادبی-فلسفی کاراکترلی یازی‌لارینی قئید ائتمک اولار.
19.عصرده گونئی آذربایجاندا تئاتر غرب مدنیتینین موستقیم تاثیری نتیجه‌سینده یارانمیشدی. بئله کی، 70-80-جی ایللرده " معاریفپرور " ناصرالدین شاهین اوروپایا سفریندن سونرا دارولفونون موداویم‌لری‌نین قووّهسی ایله سارای عیان‌لاری اوچون واخت‌آشیری تئاتر تاماشالاری تشکیل ائدیلیردی. بونا باخمایاراق، عیان‌لار اوچون تشکیل اولونان بو ایلک تئاتر تاماشالاری ایراندا، او جومله‌دن ده، گونئی آذربایجاندا تئاترین اینکیشافینا او قدر ده تاثیر گؤستره بیلمه‌میشدی. دراماتوروژی و تئاترا اولان باخیش آذربایجاندا (ایراندا دا) م.ف.آخوندوفوون یارادیجیلیغینین بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا فورمالاشمیشدی. 1870-1874-جو ایللرده میرزه جعفر قراجه داغی طرفیندن م.ف.آخوندوف پیئس‌لری فارس دیلینه ترجومه اولوندوقدان سونرا ایراندا ایلک اوریژینال درام اثرلری یاراتماق تشبّوثو مئیدانا چیخدی. بو تشبّوثون ایلک مودافیعه‌چیسی بیر نئچه پیئس مؤلیفی میرزآغا تبریزی ایدی. لاکین اونون اثرلری مضمون، ایدئیا و بدیعی دَیری اعتیباریله ضعیف اولدوغوندان، صحنه اوزو گؤره بیلمه‌دی.
مدنی حیاتین بو ساحه‌سینده ایلک اهمیتلی آددیملار یالنیز 1905-1911-جی ایل‌لر اینقیلابی دؤورونده آتیلدی. بو ایشده ده قوزئی آذربایجانین مدنیت خادیم‌لری‌نین کؤمگی و شخصی ایشتیراکی موهوم رول اویناییردی. 1909-1916-جی ایل‌لر عرضینده گؤرکملی آکتیورلار صدقی روح‌الله، عباس میرزه شریف‌زاده‌نین رهبرلیگی ایله باکی تئاتر تروپپالاری دفعه‌لرله ایرانا گلمیش، تهراندا، تبریزده، رشتده، قزوینده، ایصفاهاندا و ب. شهرلرده تاماشالار وئرمیشلر. اونلارین رپرتواری،اساساً، ع.حقوئردی‌یئو، ن.وزیروف و ن.نریمانوفون، همچنین، غرب دراماتورق‌لاری‌نین اثرلریندن عیبارت ایدی.
طبیعی‌دیر کی، بئله امکداشلیق، خوصوصیله، گونئی آذربایجاندا، ایلک نؤوبه ده، تبریزده داها گئنیش ووسعت آلیر، چونکی بو شهرین بیر چوخ ضیالی‌لاری و قاباقجیل، فعال گنجلری قوزئی آذربایجاندا باش وئرن ایجتیماعی و مدنی حادیثه‌لرله یاخیندان تانیش ایدیلر.
1916.جی ایلده تبریزده ایلک تئاتر بیناسی تیکیلدی. گونئی آذربایجاندا قیسا مودتده (10-12 ایل) میلّی تئاتر یارادیلماسی پروسه‌سی‌نین تمل داشی قویولدو. تئاتر تاماشالاری آنا دیلینده اولدوغوندان، خالق طرفیندن تئز قاورانیلیر و عئینی زاماندا، آذربایجان دیلی‌نین فورمالاشماسیندا، مدنیت ساحه‌سینده یاییلماسیندا، ادبی دیلین فورمالاشماسیندا موهوم رول اویناییردی.
واحد عمروف / فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو )
کؤچورن: عباس ائلچین