زمرد و قیمت

زمرد و قیمت

(اۉزبېک خلق اېرته‌گی)

بیر زمانده کتّه‌ بیر سای بۉییده کیچکینه‌ بیر اوی بۉله‌ر اېکن. بو اویده چال، اونینگ زمرد دېگن قیزی، اۉگه‌ی آنه‌ و اونینگ قیمت دېگن ارزنده‌ قیزی تورر اېکنلر. کمپیر‌نینگ زمردنی کۉرگنی کۉزی، آتگنی اۉقی یۉق اېکن. او حدېب قیزنی اوریب، قرغه‌‌ب، اېرته‌دن کېچگچه ایشله‌ترکن، بې‌چاره‌گه بیرپس هم تینچ‌لیک بېرمس اېکن.

زمرد چیرایلی، آدابلی، ملایم، عقللی قیز اېکن. اونی بیر کۉرگن کیشی ینه‌ کۉرسه‌م دېب آرزو قیلر اېکن. خلص، او جوده‌ عجایب قیز اېکن. قیمت اېسه ایشیاقمس، اینجیق و دماغدار اېکن. اونینگ بوتون کونی اوریش-جنجل و تۉپالان بیلن اۉتر اېکن.

زمرد اېرته‌ بیلن بروقت کۉزه‌سینی کۉتریب، سای یاقه‌لب بولاق باشیگه باررکن، یۉلده اوچره‌گن لاله‌ گُللر باشلرینی اېگیب، اونگه سلام بېررکنلر. زمرد میسه‌لر اوستیده اۉتیریب دَم آلگنیده گُللر اونی آلقیشلر، بلبللر قووانیب اونگه حکایه‌لر ایتیب بېررکنلر.

اما خودّی شو گُللر کمپیر‌نینگ ارزنده‌سینی سېومس، اونی اېرکه‌له‌مس اېکنلر، چونکه‌ بو قیز اولرنی یولیب تشلر، خوشبۉی گُللرنی هیدسیز دېب تېپکیلر اېکن. شو‌نینگ اوچون هم اولر قیمت کېلر بۉلسه، قباقلرینی سالیب، یومیلیب قالرکنلر.

بولر‌نینگ همه‌سی یاووز کمپیر‌نینگ غضبینی کېلتیرر اېکن. کمپیر اېسه، بونی زمرددن کۉره‌رکن.

بیر کون کمپیر زمردنی یامانلب، چالگه دۉق اوریبدی:

— قیزینگ بېاداب، ایشیاقمس، اونی هَیده‌ب یوبار! بۉلمه‌سه‌ سېن بیلن بیر نفس هم بیرگه‌ تورمه‌یمن!

چال نیمه‌ قیلرینی بیلمه‌ی قالیبدی. اخیری کمپیر:

— قیزینگنی اۉرمانگه آباریب اده‌شتیریب کېل! او بیلن بیرگه‌ تورمه‌یمن! — دېبدی.

چال قیزینی اده‌شتیریب کېلیش اوچون تاغ-تاشلرنی کېزیب، بیر اۉرمانگه باریبدی. آته‌-باله‌ اۉرمان ایچیده اوزاق یوریشیبدی. اخیری قویوق سایه‌لی بیر جایگه باریب تۉختشیبدی. کېین چال اۉتین کېسگنی کېتیبدی. زمرد یالغیز قالیبدی.

شو پیتده بیردن شمال توریبدی. چال اېسه اۉرمانده‌گی بیر کتّه‌ درختگه بالته‌سینی آسیبدی-ده، اونگه آغیرراق تاش باغلب، قتّیق ایتریب یوباریبدی. بالته‌ او یاقدن بو یاققه اوریلیب تۉقیلله‌یوېریبدی.

شمال جوده‌ کوچه‌ییبدی. بالته‌ شمال کوچی بیلن اوزاق وقت درختگه اوریلیب «تۉق-تۉق» قیلیب تاووش چیقریبدی.

زمرد «آته‌م اۉتین کېسه‌یاتیبدی»، دېب اۉیلب، آته‌سینی انچه‌گچه کوتیبدی. کېچ بۉلیبدی، آته‌سیدن درَک بۉلمه‌بدی. شمال تۉخته‌بدی. قیز اۉرمانده‌گی چوچمامه‌لرنی تېریب یوریب، بېخاسدن بالته‌ آسیلگن درخت تگیگه باریب قالیبدی. قره‌سه، آته‌سی یۉق اېمیش.

— وای شۉریم قورسین! وای، آته‌جان؟! — دېب اووواس سالیب ییغلب، تۉرت تامانگه یوگوریبدی. هېچ کیمدن درَک بۉلمه‌بدی، قیز اده‌شیب قالیبدی. اۉرمان اونگه ینه‌ هم واهمه‌لی بۉلیب کۉرینیبدی. قیز قه‌یاققه باریشینی بیلمه‌ی، اخیری کیچیک بیر سۉقماقدن چاپیب کېته‌وېریبدی.

زمرد اوزاق یۉل باسیبدی. قارانغیده گُللر اونینگ یۉلینی یاریتیبدی. کېته‌توریب بیر وقت قره‌سه، اوزاقده مِیلتیلله‌گن چیراق کۉرینیبدی، ایت‌نینگ هوریگنی اېشیتیلیبدی. قیز اۉشه‌ تامانگه قره‌ب یوره‌وېریبدی. تېزده کیچیک بیر اویگه یېتیبدی. اوی‌نینگ دېرَزه‌سیدن قره‌سه، بیر کمپیر اۉتیرگن اېمیش. قیز سېوینیب، کمپیر آلدیگه کیریبدی، باشیدن کېچیرگن واقعه‌لرنی کمپیرگه بیرمه-بیر ایتیب بېریبدی.

اویگه شونده‌ی چیرایلی قیزچه‌‌نینگ کېلگنینی کۉرگن کمپیر جوده‌ قووانیبدی. بو کمپیر اۉرمانده یشه‌یدیگن سِحرگر کمپیر اېکن. کمپیر قیز‌نینگ ییغله‌گنینی کۉریب:

— کۉپ خفه‌ بۉلمه، قیزیم، سېنگه یاردم بېره‌من، — دېب قیزنی آووتیبدی. قیز هم اونگه:

— رحمت! مېن سیزنی آنه‌مدېک کۉره‌من. بویورگن ایشینگیزنی جانیم بیلن قیله‌من، — دېب جواب بېریبدی.

شو چاق کمپیر‌نینگ اویی تېپه‌سیگه جوده‌ کۉپ قوشلر ییغیلیبدی، اولر قیزچه‌نی مه‌قته‌ب، سَیره‌شیبدی. قوشلر تیلینی بیلگن سِحرگر کمپیر ینه‌ هم قووانیبدی. خاصیتلی قیزگه دنیاده تاپیلمه‌یدیگن رسملی کتاب و قۉغیرچاقلر بېریب:

— آپّاق قیزیم، شیرین قیزیم! دۉمباغیم، مونچاغیم! — دېب قیز‌نینگ باشینی سیله‌ب اېرکه‌لبدی.

اولر اوزاق وقت بیرگه‌ توریشیبدی. کمپیر قیزچه‌نی یخشیلب پرورش قیلیبدی. زمرد آزاده‌ قیز بۉلگنی اوچون اوینی سوپوریب-سیدیریب، آینه‌لرنی ارتیب-سورتیب، همه‌ یاقنی چینّیده‌ی قیلیب قۉیر اېکن. بونی کۉریب کمپیر ینه‌ هم قووانر اېکن.

بیر کون کمپیر قیزگه آش قیلیب بېرماقچی بۉلیب:

— تامدن اۉتین آلیب توش، قیزیم، — دېبدی. قیز دیک اېتیب اۉرنیدن توریب:

— خۉپ بۉله‌دی، آنه‌جان، — دېب درّاو تامگه چیقیبدی.

تآم بلند اېکن، اوندن همه‌ یاق کۉرینر اېکن. قیز اطرافگه قره‌ب توریب، بیردن اۉز اویی‌نینگ تامینی کۉریب قالیبدی. یوره‌گی آرزیقیب ییغلب یوباریبدی. بونی اېشیتگن کمپیر:

— نېگه‌ ییغله‌یسن، جان قیزیم؟ — دېب سۉره‌گن اېکن. قیز:

— کۉزیمگه اوییمیز کۉریندی، آته‌منی ساغیندیم، — دېبدی.

کمپیر اونی الده‌ب-سولده‌ب یوپه‌تیبدی، ایکّاولری طعام پیشیریب یېییشیبدی.

اېرته‌ بیلن کمپیر قیزگه:

— نرسه‌لرینگنی ییغیشتیر، قیزیم! — دېبدی.

قیز قۉغیرچاقلرینی ییغیشتیریبدی. کمپیر قیزگه:

—تامده قیزیل و آق صندوق بار، آق صندوقنی قالدیریب، قیزیل صندوقنی آلیب توش! — دېبدی-یو اۉرمانگه کیریب کېتیبدی. بیر وقتدن کېین اۉرماندن سمن آت قۉشیلگن بیر ارابه‌ یېته‌کلب چیقیب، قیزنی ارابه‌گه اۉتقزیبدی.

— قیزیل صندوقنی اویگه بارگندن کېین آچ! — دېب کمپیر قیزگه بیر کلیت بېریبدی.

قیز کمپیر بیلن قیته-قیته‌ خیرلشیب یۉلگه چیقیبدی. بیر زومده‌ ارابه‌ قیز‌نینگ اویی آلدیده حاضر بۉلیبدی. شو پیتده اوی اېشیگی آلدیده چال اۉز قیزینی ساغینیب، اونینگ دردیده ییغلب اۉتیرگن اېکن. قیز مهربان آته‌سینی کۉریشی بیلن:

— سلام، آته‌جان! — دېب آته‌سی‌نینگ به‌غریگه تشلنیبدی.

چال بې‌نهایت خورسند بۉلگنیدن انچه‌گچه کۉز یاشلرینی تۉخته‌تالمه‌بدی. اخیری ییغیدن تۉخته‌ب، قیزیگه:

— آپپاغیم، مېنی کېچیر، — دېبدی.

اولر اویگه کیریشیبدی. قیز‌نینگ کېلگنی همه‌گه معلوم بۉلیبدی. قۉنِ-قۉشنیلر ییغیلیشیبدی. قیز قیزیل صندوقنی آچیشی بیلن همه‌ حیران قالیبدی: قیزیل صندوق اصل ماللر بیلن لیق تۉله‌ اېکن. مال شونچه‌ کۉپ، شو قدَر عجایب اېمیشکی، زمرد‌نینگ بوتون عمریگه یېتیب آرتر اېمیش.

بو نرسه‌ اۉگه‌ی آنه‌نی آغیر تشویشگه سالیبدی.

او چالگه قیزی قیمتنی هم تېزده اۉرمانگه آلیب باریب اده‌شتیریب کېلیشنی بویوریبدی. چال «خۉپ» دېب، قیمتنی درّاو اۉرمانگه اده‌شتیریب کېلیبدی.

کېچ کیرگنده قیمت، خودّی زمردگه اۉخشه‌ب، بالته‌ آسیلگن درخت تگیگه باریب قالیبدی. اده‌شگنینی سېزیبدی. هۉنگ-هۉنگ ییغلسه هم، لېکن اونی آووته‌دیگن آدم تاپیلمه‌بدی. فقط اونینگ مقابل‌سیده بایقوشلر اۉتیریب آلیب، قارانغی، واهمه‌لی اۉرمانلر حقیده سَیررمیش. بو کویلر قیمتنی واهمه‌گه سالیبدی. او قۉرقیب اۉرماندن قاچه باشلبدی. قارانغی توشگن پیتده سِحرگر کمپیر‌نینگ اوییگه کیریب باریبدی. کمپیر اونی یخشی کوتیب آلیبدی، آووتیبدی، مهمان قیلیبدی. سۉنگره‌ قیزگه قره‌ب:

— خفه‌ بۉلمه، قیزیم، اۉزیم یاردم بېره‌من، — دېبدی.

اما قیمت کمپیرگه یخشی سۉزلر تاپیب ایتالمه‌بدی، چونکه‌ آنه‌سی اونگه یخشی سۉزلر اۉرگه‌تمه‌گن اېکن. کمپیر اونی سېومه‌بدی، یخشی اېرتکلر هم ایتیب بېرمه‌بدی، دنیاده تاپیلمه‌یدیگن صورتلی کتابلر و قۉغیرچاقلر هم بېرمه‌بدی.

قیمت اېرته‌دن قاره‌ کېچگچه یلقاولنیب اۉتیره‌وېرر اېکن. اوینی ییغیشتیریب، سوپورمس اېکن.

بیر کون کمپیر اۉرماندن قَیتیب کېلیب، اونگه:

— تامدن اۉتین آلیب توش، قیزیم! — دېگن اېکن، قیز:

— اۉزینگیز آلیب توشینگ، مله‌یینگیز یۉق! — دېبدی.

کمپیر جوده‌یه‌م خفه‌ بۉلیبدی، شونگه قره‌مه‌ی قیزنی الده‌ب-سولده‌ب تامگه چیقریبدی. لېکن قیز اۉتین آلیب توشیش اۉرنیگه تام باشیده چینقیریب ییغله‌ی‌وېریبدی. کمپیر بونی اېشیتیب:

— نېگه‌ ییغله‌یسن، قیزیم؟ —دېب سۉره‌گن اېکن، قیمت یېر تېپینیب:

— اوییمنی کۉردیم، کېته‌من، — دېب ینه‌ هۉنگره‌بدی.

سِحرگر کمپیر قیزگه:

— جوده‌ یخشی، تامده‌گی صندوقنی آلیب توش، — دېبدی.

قیمت صندوقنی آلیب توشیبدی. کېین کمپیر قیزگه بیر کلیت اوزه‌ته توریب:

— منه‌ کلیت، صندوقنی اویینگگه بارگه‌‌نینگده آچه‌سن، — دېبدی.

قیز اۉشه‌ آنده ییغیسینی هم اونوتیب، آق صندوقنی آرقه‌لب جۉنه‌بدی. سِحرگر کمپیر اونگه ارابه‌ هم بېرمه‌بدی، قیز آغیر صندوقنی کۉترگنیچه اوییگه پیاده‌ کېلیبدی.

قیز‌نینگ کېلیشینی دست‌اوّل آله‌پر ایت سېزیبدی. او قیمت‌نینگ آنه‌سی آلدیگه باریب:

— واو، واو، واو، — دېگن اېکن، کمپیر قولاق سالمه‌بدی، ایت ینه‌ واووللب:

— آپه‌م کېله‌یاتیرلر، آرقه‌له‌گنلری آق صندوق، ایلان بیلن لیق تۉلیق، — دېبدی.

کمپیر غضبلنیب، اۉقلاغی بیلن ایتنی اوریب، آیاغاینی سیندیریبدی.

— مېنینگ عقللی قیزیم قیمتلی ماللر کېلتیره‌دی، — دېبدی او.

قیزی‌نینگ کېلگنینی کۉریب کمپیر اۉزیده یۉق سېوینیبدی. قۉنِ-قۉشنیلر ییغیلیبدی، صندوقنی آچماقچی بۉلیشیبدی.

شونده کمپیر بیلن قیزی ایکّیسی: «یۉق، آچمنگلر!» دېب اۉزلرینی صندوق اوستیگه تشلبدیلر. کېین ایکّی قولاغیدن کۉتریب اویگه آلیب کیریبدیلر.

یریم کېچه‌ پیتی اېکن، کمپیر بیلن قیز اېشیک-اېلیکنی یاپیب، صندوقنی آچیشیبدی-یو بیردنیگه «وای‌داد، قوتقرینگلر!»، «اجدر!»، «وای‌داد!» دېب بقیریشیبدی...

صندوقده کتّه‌کان ایکّیته اجدر یاتگن اېکن. قاقواش کمپیر بیلن اونینگ اوریشقاق قیزی دادلشیب، اوینی گیر-گیر ایلنیشیبدی، قۉرققنلریدن قفللنگن اېشیکنی آچیشالمه‌بدی.

ایکّی اجدر کمپیر بیلن قیزنی یوتیب، درچه‌دن چیقیب کېتیبدی.

«داد، وای!» دېگن آوازنی اېشیتگن قۉنِ-قۉشنیلر اېشیکنی بوزیب ایچکری کیریبدیلر. قره‌سه‌لر، هېچ کیم یۉق اېمیش. اویده یاووز کمپیرنی هم، اونینگ اوریشقاق قیزینی هم تاپالمه‌بدیلر.

شوندن سۉنگ آق کۉنگیل زمرد بیلن آته‌ ایکّیسی تینچ‌گینه یشه‌ب، مراد-مقصدلریگه یېتیبدیلر.

کؤچورن: عباس ائلچین

Zumrad va Qimmat

(O'zbek xalq ertagi)

Bir zamonda katta bir soy bo‘yida kichkina bir uy bo‘lar ekan. Bu uyda chol, uning Zumrad degan qizi, o‘gay ona va uning Qimmat degan arzanda qizi turar ekanlar. Kampirning Zumradni ko‘rgani ko‘zi, otgani o‘qi yo‘q ekan. U hadeb qizni urib, qarg‘ab, ertadan kechgacha ishlatarkan, bechoraga birpas ham tinchlik bermas ekan.

Zumrad chiroyli, odobli, muloyim, aqlli qiz ekan. Uni bir ko‘rgan kishi yana ko‘rsam deb orzu qilar ekan. Xullas, u juda ajoyib qiz ekan. Qimmat esa ishyoqmas, injiq va dimog‘dor ekan. Uning butun kuni urish-janjal va to‘polon bilan o‘tar ekan.

Zumrad erta bilan barvaqt ko‘zasini ko‘tarib, soy yoqalab buloq boshiga borarkan, yo‘lda uchragan lola gullar boshlarini egib, unga salom berarkanlar. Zumrad maysalar ustida o‘tirib dam olganida gullar uni olqishlar, bulbullar quvonib unga hikoyalar aytib berarkanlar.

Ammo xuddi shu gullar kampirning arzandasini sevmas, uni erkalamas ekanlar, chunki bu qiz ularni yulib tashlar, xushbo‘y gullarni hidsiz deb tepkilar ekan. Shuning uchun ham ular Qimmat kelar bo‘lsa, qovoqlarini solib, yumilib qolarkanlar.

Bularning hammasi yovuz kampirning g‘azabini keltirar ekan. Kampir esa, buni Zumraddan ko‘rarkan.

Bir kun kampir Zumradni yomonlab, cholga do‘q uribdi:

— Qizing beodob, ishyoqmas, uni haydab yubor! Bo‘lmasa sen bilan bir nafas ham birga turmayman!

Chol nima qilarini bilmay qolibdi. Axiri kampir:

— Qizingni o‘rmonga oborib adashtirib kel! U bilan birga turmayman! — debdi.

Chol qizini adashtirib kelish uchun tog‘-toshlarni kezib, bir o‘rmonga boribdi. Ota-bola o‘rmon ichida uzoq yurishibdi. Axiri quyuq soyali bir joyga borib to‘xtashibdi. Keyin chol o‘tin kesgani ketibdi. Zumrad yolg‘iz qolibdi.

Shu paytda birdan shamol turibdi. Chol esa o‘rmondagi bir katta daraxtga boltasini osibdi-da, unga og‘irroq tosh bog‘lab, qattiq itarib yuboribdi. Bolta u yoqdan bu yoqqa urilib to‘qillayveribdi.

Shamol juda kuchayibdi. Bolta shamol kuchi bilan uzoq vaqt daraxtga urilib “to‘q-to‘q” qilib tovush chiqaribdi.

Zumrad “Otam o‘tin kesayotibdi”, deb o‘ylab, otasini anchagacha kutibdi. Kech bo‘libdi, otasidan darak bo‘lmabdi. Shamol to‘xtabdi. Qiz o‘rmondagi chuchmomalarni terib yurib, bexosdan bolta osilgan daraxt tagiga borib qolibdi. Qarasa, otasi yo‘q emish.

— Voy sho‘rim qursin! Voy, otajon?! — deb uvvos solib yig‘lab, to‘rt tomonga yuguribdi. Hech kimdan darak bo‘lmabdi, qiz adashib qolibdi. O‘rmon unga yana ham vahimali bo‘lib ko‘rinibdi. Qiz qayoqqa borishini bilmay, axiri kichik bir so‘qmoqdan chopib ketaveribdi.

Zumrad uzoq yo‘l bosibdi. Qorong‘ida gullar uning yo‘lini yoritibdi. Ketaturib bir vaqt qarasa, uzoqda miltillagan chiroq ko‘rinibdi, itning hurigani eshitilibdi. Qiz o‘sha tomonga qarab yuraveribdi. Тezda kichik bir uyga yetibdi. Uyning derazasidan qarasa, bir kampir o‘tirgan emish. Qiz sevinib, kampir oldiga kiribdi, boshidan kechirgan voqealarni kampirga birma-bir aytib beribdi.

Uyga shunday chiroyli qizchaning kelganini ko‘rgan kampir juda quvonibdi. Bu kampir o‘rmonda yashaydigan sehrgar kampir ekan. Kampir qizning yig‘laganini ko‘rib:

— Ko‘p xafa bo‘lma, qizim, senga yordam beraman, — deb qizni ovutibdi. Qiz ham unga:

— Rahmat! Men sizni onamdek ko‘raman. Buyurgan ishingizni jonim bilan qilaman, — deb javob beribdi.

Shu choq kampirning uyi tepasiga juda ko‘p qushlar yig‘ilibdi, ular qizchani maqtab, sayrashibdi. Qushlar tilini bilgan sehrgar kampir yana ham quvonibdi. Xosiyatli qizga dunyoda topilmaydigan rasmli kitob va qo‘g‘irchoqlar berib:

— Oppoq qizim, shirin qizim! Do‘mbog‘im, munchog‘im! — deb qizning boshini silab erkalabdi.

Ular uzoq vaqt birga turishibdi. Kampir qizchani yaxshilab parvarish qilibdi. Zumrad ozoda qiz bo‘lgani uchun uyni supurib-sidirib, oynalarni artib-surtib, hamma yoqni chinniday qilib qo‘yar ekan. Buni ko‘rib kampir yana ham quvonar ekan.

Bir kun kampir qizga osh qilib bermoqchi bo‘lib:

— Тomdan o‘tin olib tush, qizim, — debdi. Qiz dik etib o‘rnidan turib:

— Xo‘p bo‘ladi, onajon, — deb darrov tomga chiqibdi.

Тom baland ekan, undan hamma yoq ko‘rinar ekan. Qiz atrofga qarab turib, birdan o‘z uyining tomini ko‘rib qolibdi. Yuragi orziqib yig‘lab yuboribdi. Buni eshitgan kampir:

— Nega yig‘laysan, jon qizim? — deb so‘ragan ekan. Qiz:

— Ko‘zimga uyimiz ko‘rindi, otamni sog‘indim, — debdi.

Kampir uni aldab-suldab yupatibdi, ikkovlari ovqat pishirib yeyishibdi.

Erta bilan kampir qizga:

— Narsalaringni yig‘ishtir, qizim! — debdi.

Qiz qo‘g‘irchoqlarini yig‘ishtiribdi. Kampir qizga:

— Тomda qizil va oq sandiq bor, oq sandiqni qoldirib, qizil sandiqni olib tush! — debdi-yu o‘rmonga kirib ketibdi. Bir vaqtdan keyin o‘rmondan saman ot qo‘shilgan bir arava yetaklab chiqib, qizni aravaga o‘tqazibdi.

— Qizil sandiqni uyga borgandan keyin och! — deb kampir qizga bir kalit beribdi.

Qiz kampir bilan qayta-qayta xayrlashib yo‘lga chiqibdi. Bir zumda arava qizning uyi oldida hozir bo‘libdi. Shu paytda uy eshigi oldida chol o‘z qizini sog‘inib, uning dardida yig‘lab o‘tirgan ekan. Qiz mehribon otasini ko‘rishi bilan:

— Salom, otajon! — deb otasining bag‘riga tashlanibdi.

Chol benihoyat xursand bo‘lganidan anchagacha ko‘z yoshlarini to‘xtatolmabdi. Axiri yig‘idan to‘xtab, qiziga:

— Oppog‘im, meni kechir, — debdi.

Ular uyga kirishibdi. Qizning kelgani hammaga ma’lum bo‘libdi. Qo‘ni-qo‘shnilar yig‘ilishibdi. Qiz qizil sandiqni ochishi bilan hamma hayron qolibdi: qizil sandiq asl mollar bilan liq to‘la ekan. Mol shuncha ko‘p, shu qadar ajoyib emishki, Zumradning butun umriga yetib ortar emish.

Bu narsa o‘gay onani og‘ir tashvishga solibdi.

U cholga qizi Qimmatni ham tezda o‘rmonga olib borib adashtirib kelishni buyuribdi. Chol “Xo‘p” deb, Qimmatni darrov o‘rmonga adashtirib kelibdi.

Kech kirganda Qimmat, xuddi Zumradga o‘xshab, bolta osilgan daraxt tagiga borib qolibdi. Adashganini sezibdi. Ho‘ng-ho‘ng yig‘lasa ham, lekin uni ovutadigan odam topilmabdi. Faqat uning ro‘parasida boyqushlar o‘tirib olib, qorong‘i, vahimali o‘rmonlar haqida sayrarmish. Bu kuylar Qimmatni vahimaga solibdi. U qo‘rqib o‘rmondan qocha boshlabdi. Qorong‘i tushgan paytda sehrgar kampirning uyiga kirib boribdi. Kampir uni yaxshi kutib olibdi, ovutibdi, mehmon qilibdi. So‘ngra qizga qarab:

— Xafa bo‘lma, qizim, o‘zim yordam beraman, — debdi.

Ammo Qimmat kampirga yaxshi so‘zlar topib aytolmabdi, chunki onasi unga yaxshi so‘zlar o‘rgatmagan ekan. Kampir uni sevmabdi, yaxshi ertaklar ham aytib bermabdi, dunyoda topilmaydigan suratli kitoblar va qo‘g‘irchoqlar ham bermabdi.

Qimmat ertadan qora kechgacha yalqovlanib o‘tiraverar ekan. Uyni yig‘ishtirib, supurmas ekan.

Bir kun kampir o‘rmondan qaytib kelib, unga:

— Тomdan o‘tin olib tush, qizim! — degan ekan, qiz:

— O‘zingiz olib tushing, malayingiz yo‘q! — debdi.

Kampir judayam xafa bo‘libdi, shunga qaramay qizni aldab-suldab tomga chiqaribdi. Lekin qiz o‘tin olib tushish o‘rniga tom boshida chinqirib yig‘layveribdi. Kampir buni eshitib:

— Nega yig‘laysan, qizim? —deb so‘ragan ekan, Qimmat yer tepinib:

— Uyimni ko‘rdim, ketaman, — deb yana ho‘ngrabdi.

Sehrgar kampir qizga:

— Juda yaxshi, tomdagi sandiqni olib tush, — debdi.

Qimmat sandiqni olib tushibdi. Keyin kampir qizga bir kalit uzata turib:

— Mana kalit, sandiqni uyingga borganingda ochasan, — debdi.

Qiz o‘sha onda yig‘isini ham unutib, oq sandiqni orqalab jo‘nabdi. Sehrgar kampir unga arava ham bermabdi, qiz og‘ir sandiqni ko‘targanicha uyiga piyoda kelibdi.

Qizning kelishini dastavval olapar it sezibdi. U Qimmatning onasi oldiga borib:

— Vov, vov, vov, — degan ekan, kampir quloq solmabdi, it yana vovullab:

— Opam kelayotirlar, orqalaganlari oq sandiq, ilon bilan liq to‘liq, — debdi.

Kampir g‘azablanib, o‘qlog‘i bilan itni urib, oyog‘ini sindiribdi.

— Mening aqlli qizim qimmatli mollar keltiradi, — debdi u.

Qizining kelganini ko‘rib kampir o‘zida yo‘q sevinibdi. Qo‘ni-qo‘shnilar yig‘ilibdi, sandiqni ochmoqchi bo‘lishibdi.

Shunda kampir bilan qizi ikkisi: “Yo‘q, ochmanglar!” deb o‘zlarini sandiq ustiga tashlabdilar. Keyin ikki qulog‘idan ko‘tarib uyga olib kiribdilar.

Yarim kecha payti ekan, kampir bilan qiz eshik-elikni yopib, sandiqni ochishibdi-yu birdaniga “Voydod, qutqaringlar!”, “Ajdar!”, “Voydod!” deb baqirishibdi...

Sandiqda kattakon ikkita ajdar yotgan ekan. Qoqvosh kampir bilan uning urishqoq qizi dodlashib, uyni gir-gir aylanishibdi, qo‘rqqanlaridan qulflangan eshikni ochisholmabdi.

Ikki ajdar kampir bilan qizni yutib, darchadan chiqib ketibdi.

“Dod, voy!” degan ovozni eshitgan qo‘ni-qo‘shnilar eshikni buzib ichkari kiribdilar. Qarasalar, hech kim yo‘q emish. Uyda yovuz kampirni ham, uning urishqoq qizini ham topolmabdilar.

Shundan so‘ng oq ko‘ngil Zumrad bilan ota ikkisi tinchgina yashab, murod-maqsadlariga yetibdilar.

آذربایجان تورک‌لری‌نین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو

  ​

 

آذربایجان تورک‌لری‌نین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو

  ائلشن میریشلی

     اوزون حسن موعاصیر عراق، تورکیه‌نین بیرحیصه‌سینی، جنوبی قافقازی، ایران اراضی‌سینی و سوریه‌نین بیرحیصه‌سینی احاطه ائدن دؤولت یاراداراق آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویرمیشدی. آغ قویونلو، اوّلجه بیر طایفا - اونون قوردوغو امیرلیگین و سونرا بیر اولوس - اونون قوردوغو بیر ایمپراتورلوغون و دؤولتین باشیندا اولان خاندانین آدی دیر.

 آغ قویونلو خاندانی اؤز‌لرینی اوغوز ائلی‌نین بایاندور بویوندان بیلیردیلر. اونا گؤره ده اونلارا بایاندورخان اؤولاد‌لاری و یا بایاندوریه ده دئییلمیشدیر. آغ قویونلو ائل و یا طایفاسینی تشکیل ائدن قبیله‌‌لر بونلاردیر پوُمَک، موصول‌لو، خوجا حاجولو، حمزه حاجولو، دابانلو، احمدلو، عزت‌الدین حاجیلو، حیدرلو، امیرلو،یورتچو، شیخلو، سلیمان-حاجولو، چاووُندور، دوْدوُرغا، دؤگر، قارغین، افشار و بیگدیلی. بو قبیله‌‌لرین ان موهومو پوُمَک و موصول‌لو اولموشدور.بونلار تورکمان‌لار آدی ایله ده مشهور اولموشلار.

بو قبیله‌‌لر ائل حالیندا شرقی آنادولودا یئرلشیب، یایدا ارزینجان-ارزوروم آراسیندا، قیشدا ایسه اورفا، ماردین اطرافیندا کؤچری حالیندا یاشاییردیلار. بو قبیله‌‌لر هولاکو‌لر ( ائلخانلی‌‌لار 1256-1353) زامانیندا دیگر تورکمان‌لارلا برابر آنادولویا گلیب،بو منطقه‌‌لرده یئرلشمیشدیلر. آغ قویونلو خاندانی امیرلیک قوروب، سیاسی قودرت قازاناندان سونرا حلب و یا سوریه تورکمان‌لاری و ذولقدر ائلی ده آغ قویونلو ائلینه قاتیلمیشدی. آغ قویونلو‌لارین بؤیوک پادشاهی اوزون حسن قاراقویونلو دؤولتینی ییخیب، اونون تورپاق‌لارینی ضبط ائتدیکدن سونرا آغ قویونلو ائلی‌نین موهوم قیسمی ایرانا گلدی و بورادا یئرلشدی. اوزون حسن 1423-جو ایلده آنادان اولموشدور. جلال‌الدین علی بیگ ابن عثمان بیگین اوغلو، قارا یوُلوُق عثمان بیگین نوه‌سی‌دیر. آناسی سارا خاتون‌دور. اوزون حسن آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویره‌رک 1453-1478-جی ایل‌لرده آغ قویونلو ایمپراتورلوغونون بیر سولطانی اولموشدور. 

 تاختا چیخیشی

 آغ قویونلو‌لاردان ایلک دفعه  پول ضرب ائدن امیر حمزه اولموشدور. حمزه بیگ اؤلندن سونرا علی بیگین اوغلو جهانگیر حاکیم اولدوغو اورفادان گلیب عمیسی‌نین مملکتینه صاحیب دوردو. جهانگیرده آتاسی کیمی بیر طرفدن قاراقویونلو‌لار و اونلارین پادشاهی جهانشاه، دیگر طرفدن عمی‌لری و عمی اوغول‌لاری ایله ساواشماغا مجبور اولموش و باباسی قارا یوُلوُق عثمان بیگ کیمی بوتون اؤلکه‌نی بیرلشدیرمگه چالیشمیشدیر. بیر مودت جهانگیره یاردیم ائدن کیچیک قارداشی اوزون حسن آنی باسقینلا دیاربکیری آلمیش (1453) و قارداش‌لاری جهانگیر و اویس‌له دفعه‌‌لرله ساواشاراق اونلان مغلوب ائدیب. حتّی اونلارین کؤمگینه گلن قاراقویونلو اوردوسونو دا مغلوب ویوخ ائتمیشدی(1457).  نهایت قارداش‌لارینی دا اؤزونه تابع ائتمیشدیربو زامان اوزون حسن‌ 28 یاشیندا ایدی. اوزون حسن جسارت و یاخشی حاضیرلانمیش حرکت‌لری ایله بؤیوک اوغور‌لار الده ائدیب حاکیمیت حودود‌لارینی گئنیشلندیردی. اوزون حسن آریق و اوزون بویلو اولدوغو اوچون  " اوزون حسن "  آدی ایله مشهور اولموشدور. او دا باباسی قارا یوُلوُق عثمان بیگ کیمی ترابزون ایمپراتورونون قیزی ایله ائولنمیشدیر. او، فاتح سولطان 2. محمدین 1461 -جی ایلده ترابزونو فتح ائدیب کومنِنوس‌لار سلطنتینه سون وئرمگینه قارشی گلمک ایسته‌دیسه ده بونا مانع اولا بیلمه دی.اوزون حسن‌ین 1453-جو ایلده تاختا چیخماسی ایله آغ قویونلو دؤولتی ان پارلاق دؤورونه قدم قویدو. دؤولتین اراضیسی گئنیشلندی، آغ قویونلو دؤولتی ایمپراتورلوغا چئوریلدی.

 قاراقویونلو و تئیموری ایمپراتورلوغو ایله موباریزه

1467-جی ایلده جهانشاه قاراقویونلو اوزون حسنی تابع ائتمک اوچون اوردوسو ایله آغ قویونلو‌لارین اؤلکه‌سینه یورودو. قیش فصلینی کئچیرندن سونرا سویوغون تاثیری ایله عسگر‌لرین موهوم بیر قیسمی یورد‌لارینا دؤنوب، باهاردا تکرار ساواش سفرینه چیخماق ایسته‌دیلر. جهانشاه دا اونلارین بو ایستگی ایله راضی‌لاشیب،اونلارین چوخونو اؤلکه‌‌لرینه گؤندردی،اؤزو ده یاخین‌لاری ایله یولا چیخدی و  " بینگؤل "  ویلایتی‌نین بیر بؤلگه‌سینده یئرلشدی. بورادا عیشرت و سرخوش‌لوقلا مشغول اولدو. بو خبری آلان اوزون حسن آلتی مین سئچمه عسگردن عیبارت اوردو ایله قاراقویونلو‌لارا هوجوم ائدیب اونلاری مغلوب ائتدی. جهانشاه اونو تانیمایان بیر عسگر طرفیندن اؤلدورولدو، ایکی اوغلو و بوتون بیگلری اسیر ائدیلدیلر. بو ظفر بیر ایمپراتورلوغون چؤکمه‌سی و دیگر بیر ایمپراتورلوغون دوغماسینی ایفاده ائدیردی. جهانشاهین یئرینه کئچن اوغلو حسنعلی عسگر‌لرین چوخلوغونا باخمایاراق مرندده مغلوب اولدو و اونون ایستگی ایله یاردیما گلن تئیموری‌لردن ابو سعید ده مغلوب ائدیلیب اؤلدورولدو (1469). بو خبر هر طرفه یاییلدی و هامی‌نین حئیرتینه سبب اولدو. همین آیدا کرمان‌ین فتحی و باغدادین آلینماسی ایله (1470) آغ قویونلو ایمپراتورلوغو قورولدو.

آغ قویونلو ایمپراتورلوغونون ایداره ائدیلمه‌سی و اوزون حسن‌ین  " قانون‌نامه‌سی "

 ایمپراتورلوغون حودود‌لاری غربده سیواس و شرقده کرمان‌ین نرماشیر شهری ایدی. بوندان سونرا اوزون حسن دونیا پادشاهی اولماغی و میصیر -عثمانلی اؤلکه‌‌لرینی آلیب،اؤزونه تابع ائتمگی دوشونوردو. اوزون حسن قارا دنیز و آرالیق دنیزی ساحیل‌لرینی اله کئچیریب بیر دنیز دؤولتینه چئوریلمک ایسته‌ییردی.بونون اوچون اوروپا دؤولت‌لری، خوصوصاً ونیز دؤولتی ایله یاخین موناسیبت‌لر قوروب توپ و توفنگ آلماق اوچون سیفاریش وئردی. اوزون حسن قاراقویونلو حؤکومتینی آرادان آپاراندان سونرا اونلارین پایتاختی اولان تبریز شهرینی دیاربکیرین یئرینه اؤزونه پایتاخت سئچمیش و آنادولوداکی آغ قویونلو اولوسونا (ائل،میلت) باغلی اولان بوی (قبیله) و اویماق‌لارین (طایفا) چوخونو ایرانا گتیرمیش و بورادا اونلارا ایقتا‌لار وئرمیشدیر.

اوزون حسن جسور، بیلیکلی و عادیل بیرسولطان ایدی. تاریخچی و سالنامه‌چی‌لر اونا  " سولطان-ی عادیل لقبی وئرمیشدیلر. اوندان اوّل کندلی و اکینچی‌لرین وضعیتی وئرگی‌لرین آرتماسی ایله پیسلشمیشدی. شهر‌لرین اهالیسی ده آغیر وئرگی‌لردن اذیت چکیردی.او،بو وضعیتی ایصلاح ائتمک اوچون اوزون حسن‌ین  " قانون‌نامه سینی ویا  " حسن پادشاه قانون‌لاری"نی چیخارتدی. بو "قانون‌نامه "  یه گؤره وئرگی محصولون آلتیدان بیرینه و تامغا (تیجارت مال لارینا قویولان وئرگی) مالین یوزده بئشینه دوشوردو. بو  " قانون‌نامه "  صفوی‌لر زامانیندا دا اوزون مودت قووّه ده ایدی. بوتون عؤمرو موجادیله و ساواش‌لاردا کئچن بو پادشاه، علمه چوخ اهمیت وئریب عالیم‌لری حیمایه ائدیردی. هفته ده بیرگون عالیم‌لری سارایا دعوت ائدر،اونلار اوچون موباحیثه مجلیسی قوراردی. ابو بکر تهرانی آغ قویونلو تاریخی اولان  " کیتاب-ی دیاربکریه" ‌نین چوخ قیسمینی اوزون حسن‌ین آغزیندان ائشیده رک یازمیشدیر. اوزون حسن آنا دیلینه و ائلینه چوخ باغلی ایدی. او،اؤزونو اوغوزخان و اونون نوه سی بایاندور خانین نسلیندن بیلیب تورک دیلینه باغلی‌لیق گؤسترمیشدیر. اونداکی دینی اعتیقاد دا مؤحکم اولوب،بو سببدن  " قرآن کریم "-ی  تورک دیلینه ترجومه ائتدیرمیش و اونو حوضوروندا اوخوداردی. اونون عقیده‌سینه گؤره موقدس کیتابی تورکجه اوخوماق دا بیر عیبادت‌دیر و اونونلا دا ثواب قازانیلیر.

عثمانلی - آغ قویونلو موحاریبه‌سی

 اوزون حسن ترابزون ایمپراتورو ایوْانن کومنِن‌ین قیزی تئودورا (دسپینه) ایله ائولی ایدی. اوزون حسن تئودورادان اولان قیزی مارتام شیخ حیدر صفویه وئرمیشدی. شرق منبع‌لرینده عالمشاه بیگیم آدلانان بو قادین شاه اسماییل ختایی‌نین آناسی ایدی. 2.محمد1461-جی ایلده حمزه بیگین باشچی‌لیغی ایله ترابزون ایمپریاسینا قوشون گؤندردی. بو عثمانلی ایله آغ قویونلو دؤولتی موناسیبت‌لرینده قیریلما نؤقطه‌سی اولدو. اوزون حسن‌ین حیات یولداشی بیزانس ایمپراتور‌لاری سولاله‌سینه منسوب تئودورا (دسپینه) آغ قویونلو‌لاری دایما عثمانلی دؤولتی ایله ساواشا تحریک ائدیردی. اوزون حسن قارامان و ذولقدر بیگلیگی ایله بیرلیکده حرکت ائده‌رک ترابزون اوچون کؤمک قوشونو گؤندردی. آنجاق قویونلو حیصار دؤیوشو اوغورسوز اولدو. اوزون حسن عثمانلی اوردوسونون یاستی چمن یایلاغیندا یئرلشن دوشرگه‌سینه آناسی سارا خاتونون باشچی‌لیغی ایله ائلچی‌لر یوللاییر. ائلچی هئیتی‌نین و آناسی سارا خاتونون قارشیسینا تاپشیریق کیمی 2.محمدی ترابزونو ایشغال ائتمک فیکریندن یاییندیرماق وظیفه‌سی قویولموشدو. اوزون حسنی ائتکی‌سیز حالا گتیرمک اوچون 2.محمد ترابزون اوزرینه هوجوما کئچرکن سارا خاتونو و اونون باشچی‌لیق ائتدیگی ائلچی هئیتینی اؤزو ایله گؤتورور. 1461-جی ایلین اوکتوبرون 26- دا ترابزونون موحاصیره‌سی غلبه ایله نتیجه‌له‌نیر. ترابزون ایمپراتورلوغو عثمانلی ایمپراتورلوغونا بیرلشدیریلیر. اوزون حسن‌ین تاجیر‌لری‌نین قارا دنیزه چیخیش یولو باغلانیر. بوندان سونرا عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو اوزون حسن‌ین دیگر موتفیقینی قارامان بیگلیگینی ده توتوب،اونو فاکتیکی او‌لاراق آرالیق دنیزینه چیخیشدان دا محروم ائتدیلر.2.محمد (1444- 1446 1451-1481) ایتالیانین بوسبوتون اله کئچیریلمه‌سینی پلانلاییردی. اوروپانین خریستیان دؤولت‌لری‌نین و حیات یولداشی تئودورا مئقالئ کومین‌ین تحریکی ایله اوزون حسن عثمانلی دؤولتی ایله موحاریبه  ائتمک قراری آلدی. اوروپا دؤولت‌لری اونونلا بیرگه حربی عملیات‌لارا قوشو‌لاراق جبهه  آچاجاقلاری آلداتماسی ایله اوزون حسنی عثمانلی دؤولتی ایله موحاریبه یه تحریک ائتدیلر، ایتالیانین ایشغالی ائدیلمه‌سی ده آن مسله‌سی ایدی. اوزون حسن 1472-جی ایلین باهاریندا اؤز قوشون‌لارینی قارامانا یئریتدی.بیتلیس‌ده آغ قویونلو حربی قووه‌‌لری‌نین رسمی کئچیدی اولدو. عثمانلی دؤولتینه قارشی عملیاتا باشلایان بو قووّه‌‌لرین 40 مین جسور دؤیوشچو، 60 مین نفر ایسه اونلارین  " قوللوقچو‌لاریندان "  عیبارت اولماقلا 100 مینه چاتیردی. آغ قویونلو اوردوسو 100 مین سوواریدن عیبارت ایدی. آغ قویونلو‌لار 1472-جی ایلین آقوستوندا موهوم استراتژی منطقه  اولان توقاتی آلدیلار. آغ قویونلو سوواری‌لری‌نین 20 مین نفرلیک دیگر حیصه‌سی اوزون حسن‌ین قارداشی اوغلو میرزه یوسف خانین باشچی‌لیغی ایله قارامانا حرکت ائتدی. میرزه یوسف خانین قووّه‌‌لری قیسا مودّت عرضینده قیصریه‌نی، آغ‌سارایی و آغ‌شهیری آ‌لاراق قارامانا داخیل اولدو‌لار. میرزه یوسف خانین باشچی‌لیق ائتدیگی آغ قویونلو سوواری‌لری قارامانی آلماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، بورسا ایستیقامتینده هوجومو داوام ائتدیردیلر. قارامان امیرلیگی عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسوندان آزاد ائدیلدی. شاهزاده مصطفی‌نین باشچی‌لیغی آلتیندا هوجوما کئچن 60 مین نفرلیک عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو آغ قویونلو‌لاری بئی‌شهیر گؤلو یاخین‌لیغیندا مغلوب ائتدی. عثمانلی اوردوسو عکس هوجوما کئچه‌رک بوتون تورپاق‌لاری - قارامانی تکرار فتح ائتدیلر.

مالاتیا دؤیوشو

1473-جو ایلین آقوست آیی‌نین 1-ده فرات ساحیلینده آغ قویونلو‌لارلا عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو آراسیندا 3 ساعاتادک داوام ائدن شیدّتلی دؤیوش باش وئردی. اوزون حسن‌ین سئچدیگی دوزگون دؤیوش تاکتیکاسی نتیجه‌سینده آغ قویونلو سوواری‌لری عثمانلی قوشون‌لاری‌نین ضربه قووّه‌سینی آلدادیب فراتین سول ساحیلینه کئچیردیلر و 2.محمدی آغیر مغلوبیته اوغراتدیلار.بو دؤیوشده آغ قویونلو اوردوسو 70 مین نفردن عیبارت ایدی. 2.محمد اوزون حسنه قارشی موحاریبه‌یه 220 مینه قدر عسگری قووّه سفربر ائتمیشدی. بو دؤیوشده تخمیناً 50 مین عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو عسگری هلاک اولموشدو.

 اوتلوق بئلی دؤیوشو

 مالاتیا ووروشماسیندان 10 گون کئچمیش،1473-جو ایل آقوستون 11- ده 2. فاتح‌ین 2.محمد و اوزون حسن‌ین قووّه‌‌لری آراسیندا 8 ساعاتا قدر داوام ائدن شیدّتلی دؤیوش باش وئردی. بو دؤیوشده عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو ان موعاصیر اودلو سیلاح‌لارا، خوصوصیله آغیر توپلارا مالیک ایدیلر.بو دؤیوش آغ قویونلو‌لارین آغیر مغلوبیتی ایله بیتدی. قئید ائدیلن ساواش نتیجه‌سینده اوزون حسن ترجاندا (ارزینجانین یاخین‌لیغیندا) مغلوب اولموش و بو حادیثه‌دن چوخ کدرلنمیشدی.

گورجوستان، میصیر و سوریه یوروش‌لری

 اوزون حسن گورجوستانی اله کئچیرمگی پلانلایاراق 1458، 1463،1 466، 1472 و 1475-جی ایل‌لر بو اؤلکه‌یه حربی سفر‌لر دوزنله‌دی. اوزون حسن موختلیف ایل‌لرده (1462، 1464،1472،14754 ایل‌لر ) میصیر و سوریه مملوک‌لرینه قارشی دا یوروش تشکیل ائتمیشدی. آغ قویونلو اوردوسو میصیر، سوریه‌نین آغ قویونلو‌لارا تابع اولمایان حیصه‌سینه و فلسطینه حربی سفر‌لر دوزنله‌میشدی. زنگین غنیمت‌لر و اسیر‌لر اله کئچیریلمیشدی. 1477-جی ایلده اوزون حسن اؤزونون سون یوروشونه-گورجوستان اوزرینه یوروشه گئدیر. اورادان زنگین غنیمت و 5مین نفرلیک اسیرقیزلا قاییدیر. همین اسیر‌لری اؤز یاخین‌لارینا پایلاییر بئله لیکله، اوزون حسن گورجوستانی اله کئچیریر.اوزون حسن 1478-جی ایلده تبریزده وفات ائتمیشدیر.اوزون حسن اؤلندن سونرا بؤیوک اوغلو خلیل اونون یئرینه تاختا چیخدی.اوزون حسن‌ین حاکیمیتی ایل‌لری آذربایجان تورک‌لری‌نین ایمپراتورلوق قورما تاریخ‌لری‌نین ان پارلاق صحیفه‌لریندن بیری‌دیر. دؤولت‌چیلیگیمیزین اورتا عصیر‌لرده  " قانون‌نامه " ایله دؤورونون ان اوستون موکمل قانونلاری و ایداره‌چیلیگی ایله ایداره ائدیلمه‌سی اونون آدییلا باغلی‌دیر.

کؤچورن: عباس ائلچین 

قایناق:

Mirişli, Elşən. Azərbaycan türklərinin imperatorluq qurma tarixinin ən parlaq səhifəsi - Uzun Həsən dövrü / E. Mirişli 

// Türküstan qəzeti.- 2020.- 13-18 may.- № 12.- S. 7.

​

چنگیز آیتماتوفون مانقورت اثری اوزوندن چکیلمیش چیزگی فیلم

انیمیشن مانقورت

بر اساس داستان مانقورت نوشته چنگیز آیتماتوف

چنگیز آیتماتوفون مانقورت اثری اوزوندن چکیلمیش چیزگی فیلم

خان شوشینسکی: شوشانین داغلاری باشی دومانلی

   شوشانین داغلاری باشی دومانلی،  

  قیرمیزی قوفتالی یاشیل تومانلی،  

  دردیندن اؤلمه یه چوخدو گومانیم.  

  آی قیز، بو نه قاش گؤز، بو نه تئل،  

  اؤله‌رم دردیندن، اونو بیل،  

  دانیشماساندا بالام، باری گول.  

  شوشادا آخشاملار یانار اولدوزلار،  

  اونلاردان گؤزلدی گلینلر، قیزلار،  

  اوتوروب یول اوسته یارینی گؤزلر.  

  آی قیز، بو نه قاش گؤز، بو نه تئل،  

  اؤله‌رم دردیندن، اونو بیل،  

  دانیشماساندا بالام، باری گول.  

  شوشانین هر یاندان گلیر سوراغی،  

  تعریفه لاییق‌دیر عیسی بولاغی،  

  داغلاری، باغلاری، قیزلار اویلاغی.  

قوردلار و مانقوردلار

قوردلار و مانقوردلار

یازان: صمد آزاپ

دونیا تاریخینه وادبیاتینا یؤن وئرن چوخ زنگین سؤزلو و یازیلی مدنیت عونصورلرینه صاحب اولان تورکلر، کؤچلر، دؤیوشلر و تیجاری علاقه‌لر نتیجه‌سینده بیر چوخ قومله ائتکی‌لشیم ایچینده اولموشلار. بو ائتکی‌لشیم نتیجه‌سینده هله یازی‌نین اولمادیغی دؤورلرده زنگین بیر سؤزلو مدنیت خالقین دیلینده بویدان بویا، نسیلدن نسیله کؤچوروله‌رک گونوموزه قدر گلمیشدیر. سؤزلو مدنیت اورونلریندن افسانه‌لر و داستانلار آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر. داستانلاردا یئر آلان آغاج، ایشیق، قورد وس. کیمی موتیولر داستانلارین کیلید نؤقطه‌لرینی اولوشدورورلار. بو موتیولردن قورد موتیوی، تورکلرین یارادیلیشی و سویلاری‌نین داوامینی ساغلاماسی‌یلا ایلگیلی آنلادیلان افسانه‌لرین وارلیغی سببیندن آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر.

چین قایناقلارینا گؤره قورددان توره‌ییش افسانه‌لریندن ایلکی حاقیندا بو حکایه روایت ائدیلیر:

ووُ-سوُن‌لارین باتی سینیریندا کیچیک بیر دؤولت وارمیش. هون حؤکمداری ووُ-سوُن کرالینا هوجوم ائتمیش و کوُنموْ-نون آتاسی اولان بو کرالی اؤلدورموش. کوُنموْ دا او سیرالار چوخ کیچیکمیش. هون حؤکمداری اونا قییا بیلمه‌میش، اونو ساغ بوراخمیش. اوشاغین اطرافیندا بیر دیشی قورد گزمگه باشلامیش. قورد اوشاغی امیزدیردیکدن سونرا اورادان اوزاقلاشمیش. بوتون اولان بیتنی گؤر‌ن هون حؤکمداری اوشاغین قوتسال بیر بالا اولدوغونو آنلامیش و اوشاغی بؤیودوب ووُ-سوُن کرالی ائتمیش. اورتا آسیاداکی ایلک قورد افسانه‌سی بو شکیلده اورتایا چیخمیشدیر.

تورک قبیله‌لرینه عومومی آد اولاراق کاوْ-چی آدینی وئرن چین‌لیلر. کاوْ-چی-لرین یعنی تورکلرین قورددان تؤردیکلریله ایلگیلی آنلاتدیقلاری بیر باشقا افسانه‌یه گؤره، کاوْ-چی خاقا‌نی‌نین ایکی قیزیندان کیچیگی قورد ایله ائولنر. بو سببدن کاوْ-چی خالقی بو قوردلا قیزین اوشاقلاریندان تؤرمیشدیر.

  گؤک‌تورکلرین اؤز سویلارینا عایید اینانیشلارییلا، دؤولت قورمادان اؤنجه‌کی تاریخلرینی ایشیقلاندیریجی خوصوصیتلر داشییان ایکی داستان واردیر. بیری "بوز  قورد"، دیگری "ارگنه‌قون" داستانی‌دیر. بوزقورد داستا‌نی‌نین اساسی، یوخ اولما فلاکتینه اوغرایان گؤک‌تورک سویونون یئنیدن دیریلیب چوخالماسیندا بیر بوز قوردون، آنا قورد اولاراق وظیفه گؤرمه‌سی‌دیر. تورکلر ارگنه‌قوندان چیخدیقلاری واخت گؤک‌تورکلرین پادشاهی، قاغان سویوندان بؤرته چنه ایدی. بؤرته چنه، موغولجادا "بوز قورد" دئمکدیر. بئله‌لیکله قورد سمبولو و آنا قورد آرادان کئچن زاما‌نین اوزونلوغونا باخمایاراق اونودولمامیشدیر.

گؤک‌تورک چاغیندا قورد بیر توتئمدن چوخ قوتسال بیر سمبول حالینی آلمیشدی. گؤک‌تورکلرین اؤز بایراقلاری‌نین باشینا بیر قورد هئیکلی قویمالاری‌نین سببی ده بو ایدی. قورد باشلی بایراقلار، گؤک‌تورک دؤولتی‌نین ییخیلیشیندان سونرا دا اونودولمامیش و چین ایمپراتورلوقلاری، مثلاً تورگئشلر کیمی تورک قؤوملرینه قاغانلیق عونوانلاری وئره‌جکلری زامان قورد باشلی بیر بایراقلا بیر بارابان وئرمگی ده اونوتمامیشلار ایدی. یاکوت ناغیللاریندا ایسه قوتسال روحلارین ۹ اوغوللاری‌نین هامیسی دا قوردا بنزه‌دیلیردی .

  گؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" بؤیوک حؤکمدارلارین قودرتینی گؤسترمک اوچون ایستیفاده ائدیلن بیر صیفت ایدی. مثلاً ماناس داستا‌نیندا قیرغیزلارین اورتا یوز رئیسی کؤکچؤنون اوغولو ایله ماناس-خا‌نین اوغوللارینا، دانیشما اثناسیندا همیشه "کؤک-بؤرو سلطانیم" دئییلردی. ماناسین آروادی کانیکئی خاتون دا بیر گئجه یاتارکن چوخ گؤزل بیر یوخو گؤرموشدو. یوخوسونون یوزومو اوچون بئله دئمیشلر ایدی: "کؤک یال تؤبؤت بؤرو" یعنی "بو اوشاق گؤی یئله‌لی قورخونج بیر قورد" کیمی اولاجاق. گؤی یئله‌لی قورد موتیوی اوغوز قاغان داستا‌نیندا اوغوز قاغانا یول گؤستر‌ن قوتسال بیر اؤندر اولاراق کئچمکده‌دیر: "

…گون دوغولارکن اوغوز قاغا‌نین چادیرینا گونش کیمی بیر ایشیق گیردی. او ایشیقدان گؤی توکلو، گؤی یئله‌لی بیر ائرکک قورد چیخدی. او قورد اوغوز قاغانا سؤز سؤیله‌یه‌رک: "ائی اوغوز! سن اوُروُم اوزرینه یوروش دیلگینده‌سن. من سنین خیدمتینده یورومک ایسته‌ییرم." دئدی. اوغوز قاغان و اوردوسو گؤی یئله‌لی قوردو ایزله‌دیلر". اوغوز قاغان داستا‌نینداکی بو ایفاده‌لردن ده آنلاشیلاجاغی اوزره قورد تورکلر طرفیندن بیر اؤندر، یول گؤستریجی اولاراق قبول ائدیلمیشدیر.

  قیرغیزلاردا جینس، گؤزل و جسور آتلارا دا کؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" آدلاری وئریلیردی. یئنه قیرغیز ادبیاتیندا ماناس خان تصویر ائدیلرکن، "بؤرو کؤستو کوُ موُروُت" یعنی "قورد گؤزلو، قیر بیغلی" ماناسین اوخلاری اوچون ده، "بؤرو تیلدی چال ییبا"، یعنی "قورد دیللی قیر اوخ" دئییلیردی.  

بهاالدین اؤگله گؤره، آلتای داغلاریندا "قورد داغی" آدینی داشییان بیر چوخ زیروه واردیر. آتیلا‌نین اوزونو ده قوردا بنزه‌دنلر واردی. آلتایلارین دوغوسوندا یاشایان بئرسیت قبیله‌سی ده اؤزلری‌نین قورددان تؤردیکلرینه اینانارلار و بونون گئرچک اولدوغونو دا ایدیعا ائدردیلر .

چینگیزنامه داستا‌نیندا آلانقوْنون، دوُیین بایا‌ن-ین اؤلوموندن سونرا سماوی قوردلا جوتلشیب چینگیزی دوغورماسی، قورد موتیوی‌نین و قورددان تؤره‌مه آنلاییشی‌نین بیر تظاهرو اولاراق یوروملانمالی‌دیر. چینگیزنامه‌‌نین باشقیرد روایتی اولان نوسخه‌ده ده "باشقیرد قبیله‌لرینی تشکیل ائد‌ن یوُرماتی، قیپچاق، قانقلی، قیتای، تامغان کیمی موختلیف بویلارا تامغا، آغاج، قوش، اوُران (دؤیوش پاروْلوُ) وئرن بو گؤی بؤرو اوغولو چینگیز خان‌دیر." شکلینده بیر ایفاده کئچمکد‌ه‌دیر. آنادولوداکی خالق اینانجلاریندا دا اوُلو شخصلرین قورد دونونا گیره بیلدیگینی گؤستر‌ن اؤرنکلر واردیر. آیریجا داستانلارداکی "قورد آنا" و "قورد آتا" آنلاییشلارینی دون دَییشدیرمه ایله ایضاح ائد‌ن چالیشمالار دا واردیر.

داستانلار، افسانه‌لر و ناغیللاردان باشقا، تورک تاریخی و ادبیاتی اوچون واز کئچیلمز قایناقلار اولان اورخون آبیده‌لری، دده قورقود حکایه‌لری و قوتادغو بیلیگده ده قورد موتیوی‌نین کئچمه‌سی، قوردون تورک تاریخینه و ادبیاتینا نه درجه نفوذ ائتدیگینی گؤستریر. اورخون آبیده‌لرینده قاغا‌نین عسگرلری‌نین قورد کیمی، دوشمنلری‌نین قویون کیمی اولدوغو دئییلر. دده قورقود حکایه‌لرینده قورد، سالوُر قازا‌نین ائوی‌نین یاغمالاندیغی حکایه‌ده کئچیر. قازان حکایه‌ده قورد ایله دانیشار و قورد اوچون ایشلتدیگی "قورد اوزو موبارک‌دیر" جومله‌سی قوردون تورکلر آراسینداکی دَیرینی ایفاده ائدر. آیریجا دانیشما‌نین سونوندا ایشله‌دیلن "قاراباشیم قوربان اولسون، قوردوم سنه" جومله‌سی و قوتادغو بیلیگ ده یئر آلان "قوشلار بئله گؤک قوردو کئچه بیلمز! هاوادا اوچان قارتال سورولری، سنی سئچه بیلمزلر، ائی گؤک بؤری!" کیمی ایفاده‌لر توره‌ییش افسانه‌لریندن بری سورن، قوردو قوتسال‌لاشان بیر وارلیق اولاراق گؤر‌ن بیر حالقا‌نین داوامی‌دیر.

  آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق قورد موتیوی ایتمه‌میش، شکیل دَییشدیره‌رک داستانلاردان و افسانه‌لردن، رومانلارا، حکایه‌لره سیچرامیشدیر. بیلدیری‌ده اله آلیناجاق اساس مؤوضو قورددان "مانقوردلاشما"یا گئدن سورجده‌کی  سمبول‌لار و ایماژلاردیر. "مانقورد" و "مانقوردلاشما" آنلاییشلاری ندیر؟ ایلک نه شکیلده اورتایا آتیلمیشدیر؟ بو سورغولارا جاواب تاپماق لازیم‌دیر.

مانقوردلوق حاقیندا ایلک بیلگیلره ماناس داستا‌نیندا راست گلینیر. اورادا اوشاق ماناسین دجل‌لیگی و دؤزولمز گوجوندن قورخان قالماقلارین، اونو مانقورد ائدک دئییب سؤز باغلادیقلاری بئله داستانلاشمیشدی:  

بالانی توتوب آلاق

باشینا شیره تاخاق

ائوه آپاریب عذاب وئرک

آلتی بوی قالماغین

آیاق باشینی ییغاق

 چینگیز آیتماتوو اثرلرینی بیر زرگر، بیر هئیکل‌تراش کیمی دزگاهیندا فؤوق‌العاده وسواس‌لیقلا ایشله‌میشدیر. بو دزگاه‌دان چیخان ان نادیر لعل-جواهیرات بلکه ده "گون اولار عصره برابر" یا دا دیگر آدییلا "گون اوزانار عصر اولار" رومانی‌دیر. سؤز مؤوضوسو روماندا آیتماتوو بیر حکایه سؤیله‌ییر:

ساری اؤزَکی ایشغال ائد‌ن دوشمنلر توتساقلارا قورخونج ایشگنجه‌لر ائدرلرمیش. اینسا‌نین یادداشینی ایتیرمه‌سینه، دلی اولماسینا گتیریب چیخاران بیر ایشگنجه اوصوللاری وارمیش. اؤنجه اسیرین باشینی قازار، ساچلاری تک-تک کؤکوندن چیخارارلارمیش. بونو ائدرکن اوستا بیر قصاب اوراجیقدا بیر دوه‌نی یاتیردیب کسر، دریسینی اوزرمیش. سونرا بو درینی پارچالارا آییرار، تزه- تزه اسیرین قان ایچینده اولان قازینتینمیش باشینا سیخ سارارلارمیش. بئله بیر ایشگنجه‌یه معروض قالان توتساق یا آغریلار ایچینده قیوریلاراق اؤلر، یا دا یادداشینی تامامیله ایتیرر، اؤله‌نه قدر کئچمیشینی خاطیرلامایان بیر "مانقورد"، یعنی کئچمیشینی بیلمه‌ین بیر کؤله اولارمیش. بوندان سونرا دری کئچیریلن توتساغین بویونا باشینی یئره سورتمه‌سین دئیه بیر کؤتوک یا دا تاختا باغلار، اورک پارچالایان قیشقیریقلاری ائشیدیلمه‌سین دئیه اوزاق، اوجقار بیر یئره آپارارلار، اللری آیاقلاری باغلی، آچ -سوسوز گونشین آلتیندا ائله‌جه بیر نئچه گون بوراخارلارمیش. ساری اؤزَکین قیزغین گونشینه "مانقورد" اولمالاری اوچون بوراخیلان توتساقلارین چوخو اؤلر، بئش-آلتی آدامدان آنجاق بیر یا دا ایکیسی ساغ قالارمیش. اونلاری اؤلدور‌ن آجلیق یا دا سوسوزلوق دئییل، باشلارینا کئچیریلن سویومامیش دوه دریسی‌نین گونش‌ده قورویوب بوزولمه‌سی، باشلارینی منگه‌نه کیمی سیخیب دؤزولمز آغریلار وئرمه‌سی‌ ایمیش. بو دؤزولمز آغریلار سونوندا توتساق یا اؤلر، یا دا عاغلینی یادداشینی ایتیررمیش. بیر "مانقورد" کیم اولدوغونو، هانسی سوبویدان، هانسی قبیله‌دن گلدیگینی، آناسینی آتاسینی بیلمزمیش. اینسان اولدوغونون بئله فرقینده دئییلمیش .

  روماندا آناسی نایمان آنانی تانیماییب، اونو اؤلدور‌ن "مانقورد" اوغول جوْلامان ایشده بو ایتن دَیرلرین ان اؤنملی تمثیلچیسی‌دیر. 

روما‌نین بیر بؤلومونده آنلادیلان بو حکایه عادیجه آنلادیلمیش بیر حکایه دئییل. آیتماتوو آنلادیلاری‌نین کیلید نؤقطه‌سینی تشکیل ائد‌ن "مانقورد" تیپی بو حکایه ایله دویولموش، سونرا بیر سمبول اولاراق بیر چوخ اثرده اؤزونه کیملیک‌سیز تمثیلچیلر تاپمیشدیر. "مانقورد" اولماق اوچون دوه دریسی شرط دئییل. کئچمیشینه، مدنیتینه، اؤز کؤکلرینه یابانجی‌لاشان دیگر بیر دئییشله اؤزگه‌لشن فردلر آیتماتوو و دیگر تورک یازیچیلاری‌نین ایضاحلاریندا بیرجه "مانقورد" اولوب چیخمیشلار.

کوز باشینداکی اووچونون قیشقیریغی کیتابی‌نین "عصرلرین کؤلگه‌سینده‌کی سوچ" آدلی بؤلومونده، موختار شاهانووون سورغوسونا آیتماتووون وئردیگی جاواب "مانقوردلاشدیرما"‌نین بیلینجلی ایجرا ائدیلن ایدئولوژیک بیر کؤله‌لشدیرمه پروژه‌سی  اولدوغونو گؤستریر. "توتالیتر سیستم زاما‌نیندا بوتون توپلوما، اونون ایچینده سنین ده منیم ده، هامیمیزین عاغلینا، فیکیرینه، آنلاییشینا ایدئولوژیک شیره قویولدو. بو، بیر رژیمه کورو-کورونا باغلاییب، قانداللاماق آماجییلا ائدیلمیشدی." زاما‌نی‌نین تراژئ‌دیلرینه شاهید اولان آیتماتوو بو ایدئولوژیک یابانجی‌لاشدیرما، یوخ ائتمه سیاستینه آتاسی تؤرؤقول آیتماتووو قوربان وئرمیش. بو دورومون روحی دونیاسیندا آچدیغی درین یارانی یونگول‌لشدیرمک و "مانقوردلاشدیرما"‌نین قاباغینا کئچمک اوچون اثرلری آراجیلیغییلا اینسانلاری درین یوخولاریندان اویاندیرماغا چالیشمیشدیر. تسلیمیت‌چیلیگیه، کیملیک ایتکیسینه، شوعورسوزجا کئچمیشه،  عادت- عنعنه‌لره اؤزگه‌لشمه‌یه، قارشی چیخان آیتماتوو، بوندا موفقیت‌لی اولماقلا قالمامیش ائورنسل‌لیگی دا توتموشدور. بوریس شوستِفین ۱۹۹۹-جو ایلده قلمه آلدیغی "یهودی مانقوردلار" آدلی مقاله‌سی بونون ان یاخشی گؤستریجیسی‌دیر. رمضان قورخمازین بو تثبیتی ده "مانقوردلاشما" مسئله‌سینی ان یاخشی آچیقلایان گؤروشلردن بیری‌دیر: 

دئنه‌ییمسل یادداشین کورلاندیغی ایجتیماعی اورتاملاردا فرد اونتولوژیک تهلوکه‌سیزلیک رفرانسلارینی  ایتیردیگیندن اؤزونو ایزوله، ناراحات بیر شکیلده دویومسار و ایدئولوژی‌لر اوچون ایستیثمارا آچیق بیر ساحه مئیدانا گتیرر. دایم توتالیتر و شیدّت المنتلری احتیوا ائد‌ن ایدئولوژی‌لر بو یالیتیک و اعتبارسیز فردلره اؤز دوغولمالارینی قیسا بیر زاماندا انژکته ائد‌رک، اؤزونه قطعی اینانجلی "مانقورد" حواری‌لر قازانمیش اولار. آندره کریلتسوو، تانسیک‌بایئو، ثابت‌جان، بازاربئی، آباکیر، اوروزکول، اوردوک وس. کسلر بو طرزده اؤزونو کورلایان گوجون کیملیگینه چئوریلمیش تیپلردیر .

آیتماتوو، اؤزو ایله آپاریلان بیر رئپورتاژدا، "مانقورد" تیپی‌نین سووئتلر بیرلیگی و قیرغیز مدنیتی ایچینده‌کی کئچمیش‌ده‌کی و بو گونکی دورومونا توخونور:

  بیلدیگینیز کیمی بو "مانقورد" افسانه‌سینی بیر رومانیمدا آنلاتدیم؛ آما بیر لاف اولسون دئیه دئییل، بو گونکی سیاسی حیاتلا اویغونلاشدیراراق…

 اسکیدن اصلینی اونوتموش، روبوتلاشدیریلمیش اینسانلارا "مانقورد" دئییلردی. بو گون ده عینی شکیلده دویغوسوزلاشدیریلمیش کؤکوندن قوپاریلمیش، نه‌یی نه اوچون ائتدیگینی بیلمه‌ین و اؤزونه وئریلن امرلری هئچ دوشونمه‌دن تطبیق ائد‌ن اینسانلار دا بیر چئشید "مانقورد"دور. تورک جومهوریتلرینده هله "مانقوردلارین" اولوب اولمادیغینا گلینجه: واردیر شوبهه‌سیز. اما نه قدر اولدوقلارینی کسدیرمک چوخ آسان دئییل .

یازیچی‌نین سؤیلدیگی کیمی "مانقورد" افسانه‌سی لاف اولسون دئیه سؤیلنمه‌میشدیر. "مانقوردلاشما"، سیستمین روبوت فردلر یئتیشدیرمه پروژه‌سی‌نین اثری‌دیر. بو فردلر کئچمیشینه، مد‌نی دَیرلرینه اؤزگه، آزادلیقلاری اللریندن آلینمیش، دوشونمه باجاریقلاریندان محروم بوراخیلمیش یازیقلاردیر. آیتماتوو "دیشی قوردون یوخولاری" آدلی اثرینده، بو ایدئولوژیک کؤله‌لشدیرمه فاکتینا تنقید اوخلارینی یؤنلدیر. روما‌نین قهرمانی آبدیاس کیلسه‌‌نین "مانقورد" فردلر یئتیشدیر‌ن دوقماتیکچی آنلاییشینا قارشی چیخمیش، بونون اوزرینه کیلسه‌دن قووولموشدور. آبدیاس موباریزه‌سینی بو کز ده گنجلری زهرله‌ین خاشخاش قاچاقچیلاری اوچون سوردورور. آنجاق یادداشی کؤکوندن قازماغی آماجلایان  سیستم بو کز ده بو گنجلری هدف آلمیش بیر  "مانقورد" اولما یولوندا اونلاری میغناطیس کیمی اؤزونه چکمیشدیر. آبدیاس کورلانان سیستمه تک باشینا اعتراض ائتمگه چالیشسا دا، گریشان لیدرلیگینده "مانقوردلاشان" گنجلرین اؤزونو قاطاردان آتماسینا انگل اولا بیلمه‌میشدیر. بو کز ده اؤزونو بوسس و قروپونون ایچینده بولان آبدیاس، سایقا سورولرینی موژونقوم چؤلونده قتل ائد‌ن "مانقوردلاشان" ایدئولوژی‌یه قارشی دؤیوش آچسا دا کوتله‌لر حالیندا "مانقوردلاشان" اینسانلارا دوغرونو آشیلامایا چالیشان عیسی کیمی چارمیخا گریلمکدن قورتولا بیلمز.

آیتماتووون اؤز اوتوبیوگرافی‌سینی یازدیغی "حاقیمدا نوتلار" کیتابیندان، اؤزگه‌لشمه، دَیرلره یابانجی‌لاشما و مانقوردلاشمایا سدد چکمک اوچون اثرلرینی یازدیغی بو جومله‌لردن آیدین اولور:

یئددی گؤبکدن گلمه‌سینی بیلمک بیزیم کندده هر کسین وظیفه‌سی‌دیر. یاشلیلار کیچیک اوشاقلارا جیدی-جیدی سوروشاردیلار. بورا گل باخاق ایگید، هانسی سوبویدانسان آتا‌نین آتاسی کیمدیر؟ و اونون آتاسی نئجه بیر آدام ایدی؟ و اگر اوشاق اؤز کئچمیشینی بیلمیرسه، او اوشاغین آناسی آتاسی دانلانیردی. نه بیچیم آتا بو، تایسیز دوستسوز، قوهومسوز دئیردیلر. نه اوچون بو قدر قئیدسیز؟ اینسان کئچمیشینی بیلمه‌دن نئجه بؤیویه بیلر؟ بورادا اؤنملی اولان نسیللرین و جمعیت ایچینده اورتاق اخلاقی سوروملولوقلارین داوامینی تأمین ائتمک ایدی .

 "مانقوردلاشما"یا گئدن یوخ‌ اولوش سورجینی ایضاح ائتمه‌ده اؤندر آیتماتوودور؛ آنجاق دیگر تورک جومهوریتلری یازیچیلاری‌نین بیر چوخو دا بو ایدئولوژیک یادداش سیلمه، یئنی ایدئولوژی‌لری دیکته ائتمه سورجینه، دؤورون شرطلری اوزوندن آنجاق دولایلی یوللاردان اثرلرینده جاواب وئرمیشلر. بو یازی‌چیلاردان بیری ده قازاق چؤلونون بیلگه یازیچیسی مختار عوضوودور. عوضوو "کؤک‌سئرئک" حکایه‌سینده "مانقوردلاشما"یا گئدن یولدا، قورد ایله ایت آراسینداکی اینجه کؤرپو، "مانقورد" تیپی‌نین و ایدئولوژیک کیملیک سیلمه سورجی‌نین نئجه ایشلدیلدیگی‌نین ان آچیق گؤستریجیسی اولسا لازیم‌دیر. قورد موتیوی آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق هله دیری بیر شکیلده اثرلرده یاشادیلماقدادیر. قوردون کئچمیشده یوکلندیگی ویزیون زامانلا دَییشمیش قوتسال‌لیق یئرینی، سایغی‌یا بوراخمیشدیر.

"کؤک‌سئرئک" حکایه‌سینده اینسانلارلا قوردلارین اؤزل‌لیکله ده کؤک‌سئرئک‌ین موباریزه‌سی قونو ائدیلیر: "اینسانلار بیر قورد اینینی باساراق یئددی بالا‌نین آلتیسینی اؤلدورر و بالا بیر قوردو یانلارینا آلاراق کندلرینه دؤنرلر. قورماش آدلی اوشاق بالایا کؤک‌سئرئک آدینی وئره‌رک اونو یییه‌لنر. بالا قوردو اهلی‌لشدیرمگه چالیشارلار. کؤک‌سئرئک بؤیویر و یئله‌لی ائرکک بیر قورد اولار. بیر ایت کیمی یاشادیلماغا چالیشیلان کؤک‌سئرئک، آرادان کئچن او قدر ایله باخمایاراق اصلینی اونوتمامیش و بیر گون غفلتاً اورتادان ایته‌رک آزادلیغینا قوووشموشدور. قورخوسوز و عاغیلی بیر حیوان اولان کؤک‌سئرئک زامانلا افسانه‌لشمیش قویون، دوه، آت باشدا اولماق اوزره اینسانلارا آغیر ایتکیلر وئرمیشدیر. حتی بیر گون چوبان بیر اوشاغا هوجوم ائتمیش اونو پارچالایاراق اؤلدورموشدور. بو اوشاق، اؤزونو بالا بیر قورد ایکن آلیب بؤیودن قورماشدان باشقاسی دئییل. بیر ایت کیمی بؤیودولمگه چالیشیلان دیگر بیر دئییشله، قورد اولدوغو، اصلی اونوتدورولماغا چالیشیلان، عینی مضموندا دوشونولسه تورک خالقلاری کیمی "مانقوردلاشدیریلما"یا چالیشیلان کؤک‌سئرئک اؤزونه دؤنموش، بویونا کئچیریلن اسارت ایپینی پارچالایاراق سانکی قوردون اهلی‌لشدیره بیلمه‌یه‌جگی مئساژینی وئرمیشدیر.

  عینی پارالئل‌لیکده دَیرلندیریله بیله‌جک بیر باشقا حکایه ده قیرغیز یازیچی تؤلؤگؤن قاسیم‌بکووون "بوزقورد" حکایه‌سی‌دیر. حکایه‌ده، قورد اینیندن بوزقوردون دؤرد کیچیک بالاسینی قاچیران آداملا، بالالارینی قورتارماغا چالیشان بوزقورد آراسینداکی موباریزه قونو ائدیلر. چووالا قویدوغو بالالاری ائوینه آپاران آدام اونلاری بیر ایت کیمی یئتیشیرمک ایستر. حکایه‌ده کئچن آدامین اؤز داخیلی دونیاسییلا دانیشماسی چوخ معنالی‌دیر:

-نه ائد‌جک‌سه‌ن بونلاری؟ دئیه سوروشدو بالالارا آغرییان کؤنولوندن گلن بیر سس.

-‘اونلاری ایته چئویره‌جگم' دئیه جاواب وئردی باشقا، سویوق بیر سس.

-‘قورد هئچ بیر زامان ایت اولا بیلمز اما' دئیه جاواب وئردی کؤنول سسی.

سویوق سس بیر قهقهه پارتلادیب ‘بورادا یاشایاجاقلار، ماسامین آرتیقلارییلا بسلنه‌جکلر؛ آنالاری‌نین، سودویله وئردیگی قوردلوق دویغوسونو ایتیره‌جکلر. بئله‌جه ایته چئوریله‌جکلر' .

اوچ بالاسی اؤلدورولن تک بالاسینی قورتارماق اوچون کنده گیرن بوزقورد تله‌یه دوشوب توتولار. جانلی -جانلی دریسی اوزولن بوزقورد ائدیلن بو ایشگنجه‌یه گؤزونو بئله قیرپماز. اصالت سیمگه‌سی قوردون بو دوروشو قارشیسیندا آدامین آغیزیندان بو جومله‌لر تؤکولر: "بونا باخ! سسینی بئله چیخارتمیر نیه گؤره‌سن؟ بو آغرییا نئجه دؤزور. ایندی بونون یئرینده بیر ایت اولسایدی فریادی چوخدان باسمیشدی." آدام بوزقوردون گؤزلرینده بیر یاش داملاسی گؤره بیلمک اومیدیله وار گوجویله سویار درینی. بوزقورد ایسه، مغرورلوغوندان اؤدون وئرمز، هر زامانکی غورورلو گؤرونوشونو دَییشدیرمز. آرتیق یاخشیجا اورتایا چیخان ایچ اورقانلاری چالیشار، سانکی اونون هله جانلی اولدوغونو سیمگه‌لر.

"مانقوردلاشما" سورجینده قوردون ایتلشدیریلمک ایستنمه‌سیله آیتماتوو ایضاحلاریندا راست گلینن یادداشین سیلینمک ایسته‌نمه‌سی عینی سیستمین اورونودور. ایت اسارتین، قورد ایسه آزادلیغین سمبولودور. ایتین اؤنونه نه وئرسه‌نیز یئیر، صاحبی‌نین سؤزوندن چیخماز. اویسا قورد ائله‌دیرمی؟ اؤز یئمگینی اؤزو تاپار، طبیعتین-دوغا‌نین سوندوقلارییلا کیفایت‌لنمز. یوخاربدا بحث ائدیلن حکایه‌لرده ده اولدوغو کیمی تاریخین هر دؤنمینده تورک اولوسلارینی  بویوندوروق آلتینا آلماغا چالیشان، تورکلرین بویونلارینا اسارت ایپینی کئچیرمگه چالیشان ایدئولوژیک بیر سیرا دؤولتلر اولموشدور. آنجاق اصلینه، کئچمیشینه، عنعنه و عادتلرینه سیخی سیخی‌یا باغلی تورک اولوسلاری بو مانقوردلاشدیرما سورجینه قارشی "بوزقورد" کیمی "کؤک‌سئرئک" کیمی دیمدیک آیاقدا دایانمیشدیر.

کاشغارلی محمود، دیوان لغات التورک آدلی اثری‌نین گیریشینده دئیر کی: "تانری دؤولت گونشینی تورکلرین بورجونده یاراتدی. فلگی اونلارین مولکونه اویغونلاشدیریب چئویرر. اونلاری تورک دئیه آدلاندیردی، دونیا مولکونون صاحیبی ائتدی".

کؤچورن: عباس ائلچین

KAYNAKLAR

1. AVEZOV, M. (1997). Hikâyeler. (çev. Zeyneş İsmail-Ahmet Güngör). Ankara: Bilig Yayınları
2. AYTMATOV, C. (1990). Dişi Kurdun Rüyaları. (Tercüme Refik Özdek). Ankara: Ötüken Neşriyat.
3. AYTMATOV, C. (1991). Gün Olur Asra Bedel. (çev. Refik Özdek). İstanbul: Ötüken Yayınevi
4. AYTMATOV, C. ve MUHTAR, Ş. (2000). Kuz Başındaki Avcının Çığlığı. Ankara: Kitap Yurdu.
5. BANARLI, N. S. (1987). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi I. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
6. ERGİN, M. (2004). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: TDK Yayınları.
7. ERGİN, M. (2005). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
8. İNAN, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler I. cilt Ankara: TTK Yayınları.
9. KALAFAT, Y. (2009) Türk Halk Tefekküründe Kurt II. Ankara: Berikan Elektronik Basım Yayım.
10. KOLCU, A. İ. (2008). Cengiz Aytmatov Üzerine Yazılar. Erzurum: Salkım Söğüt Yayınları.
11.  KORKMAZ, R. (2008). Ötekileşme Sorunu ve Eve Dönüş İzlekleri. Ankara: Grafiker Yayınları.
12. ÖGEL, B. (2003). Türk Mitolojisi I. Ankara: TTK yayınları.
13. ÖGEL, B. (2006). Türk Mitolojisi II. Ankara: TTK yayınları.
14. SÖYLEMEZ, O. (2002). Cengiz Aytmatov Hayatı ve Eserleri Üzerine İncelemeler. Ankara: Karam Yayınları.
15.  SÖYLEMEZ, O. ve AŞLAR, H. (2009). Kırgız Hikâyeleri Antolojisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.
16.  ŞİŞMAN, B. (2009). Cengiznâme Hazâ Kıssa-i Çingiz Hân. Samsun: Etüt Yayınları.

بولود قاراچورلو(سهند): یاساق

​

"‌اوغوزنامه‌"‌لرده تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری

​

"‌اوغوزنامه‌"‌لرده تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری

  آغاوئردی خلیل    

  فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو

     تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری اورتا عصرلرده گئنیش یاییلمیش  "اوغوزنامه"‌لرده ده عکس اولونوب. معلومدور کی،  "اوغوزنامه"  - اوغوزلارین کیتابی دئمک‌دیر. بو کیتاب اورتا عصرلر اوغوز عنعنه‌سینه اویغون اولاراق اؤزونده زنگین فولکلور ایرثینی عکس ائتدیریر. بونونلا یاناشی بو کیتاب‌لاردا اوغوزلارین دؤولت‌چیلیک تاریخ‌لری و عنعنه‌لری ده گئنیش یئر آلیر. اسکی  "اوغوزنامه"‌لردن بیری حاقیندا  " 1309-1340-جی ایللرده میصیرده یاشامیش اوغوز-سلجوق منشألی ابوبکر بن عبدالله بن آیبک دواداری اؤزونون عرب دیلینده یازاراق 1309-جو ایلده تامالادیغی  "‌درر التیجان‌ و غرر تواریخ‌ الازمان‌‌"  (شؤهرتلندیریلمیش‌لرین تاریخیندن بیر اینجی) آدلی کیچیک حجملی تاریخ اثرینده معلومات وئریر و ایلک دفعه   "اوغوزنامه"  سؤزونو ده او ایشله‌دیر. اونون گؤستردیگینه گؤره ساسانی حؤکمداری انوشیروان‌ین (حاکیمیت ایللری: 531-573) مَرودن بُزرگمهر بُخْتَگان فارسی‌یه مخصوص اورتا فارس دیلینده یازیلمیش همین کیتاب ابو مسلم خراسانی‌نین (755- جی ایلده اؤلدورولوب) خزینه‌سیندن تاپیلیب. آیبک دواداری‌نین حاقیندا دانیشدیغی اثر چوخ گومان کی، تورکجه یازیلمیش بیر قهرمان‌لیق داستانی اولموش و 826-جی ایلده باغداددا یاشایان سوریه‌لی حکیم جبراییل بهشی طرفیندن عرب دیلینه ترجومه اولونوب. همین نوسخه‌دن ایستیفاده ائدن آیبک دواداری کیتاب حاقیندا یازیر:  "من ایسته‌ییرم بو طایفانین (تورک‌لرین) هارادان گلدیکلری و اونلارین سلف‌لری حاقیندا بونلارین اؤزلری‌نین دوغما دیللرینده (اویغور دیلینده) یازیلمیش" اولو خان آتا بیتیکچی"  آدلی کیتاب‌لارینا اساسلاناراق دانیشیم. بونون آدی‌نین معناسی  "‌بؤیوک حؤکمدار - آتا حاقیندا کیتاب‌"  دئمک‌دیر. بو ائله بیر کیتابدیر کی، قدیم تورک‌لردن موغول‌لار و قیپچاق‌لار بونونلا سئوینیر و ممنون اولوردولار، بو کیتابین اونلارین یانیندا بؤیوک حؤرمتی واردی. همچنین دیگر تورک‌لرین  " اوغوزنامه "‌آدلی بیر کیتاب‌لاری وار. اونو الدن-اله گزدیریرلر. اوندا اونلارین باشینا گلن روایت‌لر و ایلک حؤکمدارلاری حاقیندا معلومات وار‌" .  

  ف.بایاتا گؤره،  "‌اوغوزنامه‌لرین تاریخی کرونیکالاردا گئنیش یئر آلماسی، داها دوغروسو سالنامه‌لرین اؤزونده میفیک سجیه‌لی اوغوز شجره‌سینی اریتمه‌سی، اوغوزنامه موتیولری‌نین تورک مدنیتینده ائنینه و درینینه یاییلماسینی گؤستریر. تورک داستان عنعنه‌سی‌نین تاریخی کرونیکالارا کئچمه‌سی، اِپیک یارادیجی‌لیغین  "‌تاریخ‌لشمه‌سی‌"  اتنوکولتورولوژی باخیمدان عئینی اینفورماسیانین موختلیف یؤنلردن تقدیمی ایدی. بو اینفورماسیانین اؤزگینده فوتوحات‌چیلیق ایدئیاسی دوروردو. اوغوزنامه موتیولری‌نین تورک اِپیک عنعنه‌سینده گئنیش یاییلماسینا سبب ده بو ایدی‌"‌. ک.و.نریمان‌اوغلو و ف.اوغورلو  "اوغوزنامه‌"‌نی بؤیوک بیر مدنیت حادیثه‌سی کیمی سجیه‌لندیره‌رک بو شکیلده کاراکتریزه ائدیرلر:  "‌اوغوزنامه - تورک خالقی‌نین حیاتینی، موباریزه‌سینی، معنویاتینی عکس ائتدیرن ادبی-تاریخی قایناق‌دیر؛ اوغوزنامه - اوغوز اِپوسودور؛ اوغوزنامه - اوغوز تاریخی‌دیر. اوغوزنامه - اوغوز مدنیتی‌نین نسیلدن کئچه-کئچه یاشایان حیات کیتابی‌دیر". اوغوزنامه‌لرین ماتریالینی تشکیل ائدن آتالار سؤزلری، افسانه و روایت‌لر اؤزلرینده دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لرینی داشییان زنگین معلوماتا مالیک‌دیر. بورادا میف و تاریخ بیر-بیرینه قوووشوب، گئرچک‌لیک افسانه‌لشیب. آنجاق بو افسانوی تاریخ اوغوزلار طرفیندن یاشادیلیب و اورتا عصرلرین سونلاریندا دا گئرچک بیر تاریخ کیمی قبول اولونوب. بونا ابولغازی خان خیوه‌لی‌نین  "شجره تراکمه"‌سینده ده راست گلیریک. اوغوز دؤولت باشچی‌لاری اؤز نسیل شجره‌لرینی نوح پئیغمبردن، افسانوی اوغوز خاندان و اونون بؤیوک اوغلو گون خاندان باشلاییرلار. معلوم‌دور کی، 11. عصر اوغوزلارین دؤولت‌چیلیک تاریخ‌لرینده موهوم بیر دؤوردور.  "11. عصرده آذربایجانا گلمیش اوغوزلار بورادا کیفایت قدر کومپاکت یاشایان تورک‌دیللی یئرلی اهالی ایله قارشیلاشدیلار. گلمه اوغوز-قیپچاق‌لارین آرتیق آذربایجانین اصل اهالیسینه چئوریلمیش هون منشألی تورک‌لرله اِتنیک یاخینلیغی چوخ‌سایلی فاکت‌لارلا تصدیق‌له‌نیر. مثلا، تاریخی اثرلرده و اِپوسدا اوغوز خانین هون حؤکمداری مئتئ ایله عئینی‌لیگی حاقیندا چوخ دئییلیب. اوغوزلارین 12 ساغ، 12 سول ( یاخود ایچ و داش اوغوزلار) قانادا بؤلونموش 24 اوغوز طایفاسی هونلارین بؤلگوسونه (تومن‌باشی عومومی آدینی داشییان 24 هون آغ‌ساققالی) تام اویغون گلیر. شرق طرفین کنیاز و باشچی‌لاری شرقده، غرب طرفین کنیاز و باشچی‌لاری غربده یئرلشمیشدیلر. س.پ.تولستوو بئله حساب ائدیر کی، هون تاریخی عنعنه‌سی 10-11. عصرلرده اونلارین خلف‌لری اولان اوغوز طایفالاری طرفیندن قبول ائدیلمیشدی " .  

  بو عنعنه‌نین داوام ائتدیریلمه‌سی  "‌اوغوزنامه‌"‌لرده تام آیدین‌لیغی ایله گؤرونمکده دیر. تدقیقات‌لاردا اوغوزلارین میفولوژی اجدادی اوغوز خان حاقیندا موختلیف فیکیر و مولاحیظه‌لر مؤوجوددور. بو تیپلی آراشدیرمالار اساساً تاریخ و فولکلور موناسیبت‌لری چرچیوه‌سینده آپاریلیر. فولکلورشوناس عالیم ب. عبدالله اوغوز خانلا باغلی فیکیرلری بئله عومومی‌لشدیریر:  " ن.ی.بیچورین خئیلی آراشدیرما آپارماقلا حؤکم وئریب کی، مئتئ ایله اوغوز خان ائله بیر آدام‌دیر. ضیا گؤگ آلپ اوغوز خانی گاه مئتئ، گاه دا  "‌کیتاب" این ( کیتابی دده قورقود نظرده توتولور) بیرینجی بویونداکی دیرسه خانین اوغلو بوغاج بیلیب. ح.ب. ارجیلاسون دا بو فیکره طرفدار دوروب. بؤیوک تورکولوق و.و.رودلووون فیکرینه گؤره، مانی‌لیگی اؤز دؤولتی‌نین رسمی دینی سوییه‌سینه اوجالدان بئگو تئگین، یاخود بئگو خاقان گئرچک اولاراق ائله اوغوز خان‌دیر، ر.نورا گؤره، اوغوزون معناسی  "‌اؤکوز‌" دور، یونان حؤکمداری ایسگندر ذوالقرنین (قوشابوینوزلو) ده بوینوزلودور. دئمه‌لی، اوغوز خان مقدونیه‌لی فیلیپ‌ین اوغلو ایسگندردیر کی، وار. ق.ن.پوتا نین اوغوز خانلا موغول افسانه‌لرینده آدی کئچن کیرئی خانلا، اوخور-باما خان آراسیندا اوخشارلیق، اویغون‌لوق آراییب. آلمان شرقشوناسی ای.مورکوارت اوغوز خانی چینگیز خانلا بیر بیلیب‌" . ف.بایاتا گؤره،  "‌جاهان دؤولتی قورماق ایدئیاسی اوغوز آدی ایله باغلی اولوب تورک مدنیتینده بیر نئچه دفعه  موختلیف تاریخی و میفولوژی اوبرازلارا ترانسفورماسیا اولونوب. بو باخیمدان چین منبع‌لری‌نین تقدیم ائتدیگی مئتئ کومپلکسی تورک-ایسلام سالنامه‌چی‌لری‌نین اوغوزنامه‌لرینه تام آدِکوات‌دیر. اوغوز-مئتئ پارالل‌لیگی هر شئیدن اول مئتئ‌نین ده جاهان دؤولتی قورماسی، هونلارین خیلاصکاری اولماسی، هون اوردو، اینضیباطی، ایداره اینستیتوت‌لاری‌نین یارادیجیسی کیمی وئریلمه‌سی ایله ایلیشگی‌لیدیر. بئله بیر یاخین‌لیق ن.بیچورینه مئتئ ایله اوغوزو عئینی‌لشدیرمگه ایمکان وئریب، چونکی تورک‌لرین خیلاصکاری و ائل قوران حؤکمدارلاری بو و یا دیگر درجه ده اوغوزا بنزه‌ییردی و یا بنزه‌دیلیردی‌"‌.  معلوم‌دور کی، اوغوز خان اوغوز تورک‌لری‌نین میفولوژی اجدادی، سوی‌باشچیسی‌دیر. اوغوز دؤولت‌چیلیگی ده اوغوز خاندان باشلانیر. بو اؤزونو حؤکمدار نسلی‌نین شجره‌لرینده ده گؤستریر. اوغوزلارین تاریخ صحنه‌سینه چیخدیقلاری زاماندان اوغوز حاقیندا افسانه و روایت‌لر ده یارانیب. یازی مدنیتی دؤورونده ایسه اوغوز تاریخی فولکلور یادداشیندان یازییا آلینیب. بو سببدن ده بو افسانوی بیر تاریخی خاطیرلادیر‌"‌. مؤوجود علمی فیکره گؤره اسکی چاغلاردان اوغوز داستان‌لاری شرق (تورکیستان، اوزاق شرق) و غرب (آذربایجان و اؤن آسیا) واریانت‌لاریندا مؤوجود اولوب. بو واریانت‌لاردان بیری بیزه قدر ن.بیچوری‌نین ترجومه‌سینده گلیب چاتان چین قایناق‌لاری‌نین مئتئ حاقیندا وئردیکلری یاری ‌تاریخی افسانه‌دیر. غرب واریانتینا  " اوغوز کاغان "  داستانی، رشیدالدین‌ین (14. عصر)، یازیچی‌اوغلو علی‌نین (15. عصر)، حافظ آبرونون (15. عصر)، محمود اوغلو حسن بایاتلی‌نین (15. عصر)، خان‌دمیرین (16. عصر)، سالیر بابا قولالی اوغلونون (16. عصر)، ابولغازی‌نین (17. عصر) و ب. تاریخچی‌لرین اثرلری داخیلدیر " . فضل الله رشیدالدین‌ین  " اوغوزنامه " سی یازیلی منبع‌لردن گؤتورولوب.  فضل الله رشیدالدین همدانی قازان خانین (حاکیمیت ایللری:  1295-1304) امری ایله 1300جی ایلده یازماغا باشلادیغی  " جامع التواریخ "  (تاریخ‌لر توپلوسو) آدلی مشهور اثرینی اولجایتو خان (حاکیمیت ایللری: 1304-1316) دؤورونده - 1310-جو ایلده تاماملادی " . رشیدالدین‌ین  " جامع‌التواریخ "  اثری ایکی حیصه‌دن عیبارت‌دیر. بیرینجی حیصه  موغول‌لارین، ایکینجی حیصه  ایسه تورک‌لرین تاریخینه حصر اولونوب. اثر هولاکی‌لرین زامانیندا و اونلارین سیفاریشی ایله حاضیرلاندیغیندان موغول تاریخی اوّلده وئریلیب.  " اوغوزلارین و تورک‌لرین تاریخی "‌آدلی حیصه ده اوغوزون دوغولماسی، اوشاقلیغی، تانرییا ایمان ائتمه‌سی، ائولنمه‌سی و ظفر یوروش‌لری نقل اولونور. عئینی زاماندا اوغوز جمعیتی‌نین سوسیال استروکتورو، مرکزی حاکیمیت و اونون قوللاری، تامقا و اونقون‌لاری، یعنی اسکی دؤولت رمزلری حاقیندا موفصل معلومات‌لار وئریلیر.  " جامع التواریخ " ده اوغوزلارین منشایی فصلینده یازیلیر کی، 24 بویو برابر سایدا اولماق اوزره اوغوز خانین آلتی اوغلوندان تؤره‌ییب. آنجاق داها دیقته لاییق جهت بودور کی، دامغالاری آیری-آیری اولدوغو حالدا هر دؤرد بوی بیر موشترک اونقونا مالیک‌دیر. بو فاکت 24 اوغوز بویونون دا قدیم زامان‌لاردا آلتی بوی حالیندا یاشادیغینی گؤستریر. بو آلتی اونقونون هامیسی مئشه زونالاریندا یاشایان ییرتیجی قوشلاردیر".  حاکیمیتین موتناسیب شکیلده بؤلگوسونو هومانیست دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری ایله علاقه‌لندیرن ت.حاجی‌یئو بو دَیرلره یوکسک قیمت وئره‌رک یازیر:  "‌قدیم تورک جمعیتینده کامیل هومانیزم تصادوفی دئییل. بو، موکمل دؤولت‌چیلیکله باغلی‌دیر. تصوّر ائدک کی، کاپیتالیزمین یارانماسی زامانی پارلامنت ایداره اوصولونو یوکسک دموکراسی فاکتی کیمی قیمت‌لندیریرلر. بو پارلامنتده ساغلار و سوللار اولور کی، دموکراسینی شرطلندیرن ده بو پالاتالار آراسینداکی ایجتیماعی-سوسیال  "‌دوئت‌لردیر‌"‌. بویورون قدیم اوغوزدا همین ایکی پالاتالی سیستم - دیبده - اورتادا سئچمه (خاص) بیگلر، ساغ طرفده ساغلار، سول طرفده سوللار، ائشیکده ده قایدایا-اینتیظاما نظارت ائدن یاخین‌لار: 

  ساغدا اوتوران ساغ بیگلر، 

  سولدا اوتوران سول بیگلر، 

  ائشیکده‌کی ایناقلار، 

  دوپده اوتوران خاص بیگلر " . 

  اوغوزلارین  "‌جامع التواریخ‌"  ده وئریلمیش افسانوی تاریخ‌لریندن دؤولته باشچی‌لیق ائدن یابقولار حاقیندا معلومات وار. بورادا یابقولاردان بیر چوخونون آدی چکیلیب. یابقولار قیشدا سیر-دریانین منبعیی یاخین‌لیغیندا یئرلشن یئنی-کندده یاشاییردیلار. یابقولارین بیزه معلوم اولان آشاغیداکی مأمورلاری واردی: سوباشی، یعنی اوردو کوماندانی. سلجوق دؤورونده سوباشی عونوانی بؤلگه‌لرین حربی والی‌لرینه وئریلیردی. یابقولارین یوکسک مأمورو کول-ارکین ایدی. کول-ارکین یابقونون نایبی و یا وکیلی دئمک‌دیر. تورکیه سلجوق‌لاریندا بیر سلطنت نایب‌لیگی وظیفه‌سی مؤوجود اولموشدور. بوندان علاوه ، تورکمن حؤکمدارلاری‌نین، بیگلری‌نین ده نایب‌لری اولدوغو معلوم‌دور. اوغوز یابقو دؤولتینده تارخان و یینال عونوان‌لارینی داشییان شخص‌لر ده اولوب. آنجاق بونلارین ساده‌جه اولاراق اصیل‌زاده تیتول‌لاری، یوخسا مأمور عونوان‌لاری کیمی ایشلندیگی بیلینمیر. تورکیه سلجوق‌لاریندا مؤوجود اولان بیگلربیگی وظیفه‌سی‌نین یابقولار دؤولتینده اولوب-اولمادیغی معلوم دئییل. 

  یابقولارین مؤهور و فرمان‌لارینا توغراق (توغرا) دئییلمه‌سی حاقیندا معلومات وار. سونرالار سلجوق دؤولتینده توغرالیق (نیشانچی‌لیق) آدلی بیر مأمور وظیفه‌سی ده اولوب. اوغوزلارین دیوانی، وئرگی ییغان مأمورلاری، اوردودا اووچوباشی، امیر-آخور کیمی مأمورلاری، چاووش‌لاری (تشریفات مأمورلاری)، بکچی‌لری (موحافیظه‌چی‌لر) اولماسی حاقیندا دا بیلگی‌لر وئریلیر. او دا معلوم اولور کی،  " اوغوزلار ایشلرینی مجلیس‌لر قوراراق مصلحت (گنگشمه) یولو ایله حل ائدردیلر. اوغوز سوباشیسی اترک تارخان، یینال کیمی اوغوز باشچی‌لارینی چاغیراراق خلیفه‌نین نوماینده هئیتینه قارشی نئجه داورانماق باره ده اونلارلا مصلحت‌لشمیشدی. اوغوز یابقو دؤولتی 10. عصرین بیرینجی یاریسیندا موستقیل و قودرتلی بیر دؤولت ایدی. او هئچ بیر زامان بو و یا دیگر دؤولته، قؤومه تابع اولماییب‌" . تورک دؤولت‌چیلیگی ایسلام دؤنمینده یئنی کئیفیت‌لر قازانیر. بورادا بیگ، خاقان، یابقو، خان دئییل، سولطان و امیرلر دؤولتی ایداره ائدیرلر. پادشاه، وزیر، وکیل ایداره‌چی‌لیگی ایسه بوندان سونراکی دؤورلره عاییددیر. تورکیه ده سولطان‌لیق، آذربایجاندا ایسه شاهلیق ایداره سیستم‌لری اوزون مودت ساخلانیب. آغ‌قویونلولار دؤنمینده دؤولت باشچیسی بیگ و یا پادشاه، صفوی‌لر دؤورونده ایسه شاه آدلانیردی.

کؤچورن: عباس ائلچین   

علی آغا واحد: ائوده قالیب

​

گؤیچک فاطما‌نین ناغیلی

---

گؤیچک فاطما‌نین ناغیلی 

   بیری وار ایمیش، بیری یوخ ایمیش، بیر کیشی وار ایمیش. بو کیشی‌نین بیر آروادی و بو آرواددان فاطما آدیندا چوخ عاغیللی و گؤزل قیزی وار ایمیش. بیر گون فاطما‌نین آناسی ناخوشلاییر و قیزینا دئییر کی، من اؤلندن سونرا دده‌ن تزه آرواد آلاجاق و او آرواد سنی چوخ اینجیده‌جک. آما قارا اینگیمیزدن موغایات اول، اونو اؤزون اوتار.

قیزین آناسی اؤلور و آتاسی گئدیب اؤزگه بیر آرواد آلیر. بو آروادین دا اوّلکی اریندن بیر چیرکین قیزی واردی.

آرواد گؤیچک فاطمانی چوخ دؤیوب اینجیدیرمیش. فاطما صبر ائدیب، هر گون قارا اینگی اوتارماغا آپارارمیش. فاطما‌نین آنالیغی اونا یون، داراق وئررمیش کی، چؤلده داراییب اَییرسین. فاطما یونو وئررمیش اینگین آغزینا. قارا اینک یونو اودار، سونرا حاضیر ایپی آغزیندان چیخاریب وئررمیش فاطمایا. 

بیر گون فاطما یون دارادیغی یئرده کولک اونون الچیمی‌نین بیرینی گؤتوروب قالدیردی هاوایا. فاطما بونون دالینجا یویوروب دئدی: 

- قانادینا قوربان، یئل بابا، الچیمیمی سال، بابا! 

یئل اونون الچیمینی بیر باجادان سالدی. فاطما ائوه گیریب گؤردو کی، بورادا بیر هئیبتلی قاری اوتوروب، آلت دوداغی یئر سوپورور، اوست دوداغی گؤی. قاری قاباغینا بیر قورباغا قویوب اونو سیغاللاییر. بو، دیو آناسی ایدی.

فاطما قارییا باش اَییب دئدی: - منیم الچیمیمی وئر. 

قاری دئدی: 

- کل باشیما باخ، سونرا وئریم. 

فاطما اونون باشینا باخاندا گؤردو کی، ایلان-قورباغا ایله دولودور.

- قاری سوروشدو:

منیم باشیم یاخشیدی، یا آنا‌نین باشی؟ 

فاطما دئدی: - سنینکی یاخشیدی. 

قاری سوروشدو: 

- بو قورباغا گؤیچکدی، یوخسا اینسان؟ 

فاطما دئدی: 

- کؤنول سئون گؤیچکدیر. 

فاطما‌نین سؤزلری قارییا خوش گلدی. قاری اونون الچیمینی وئریب دئدی: 

- گئدرسن، قاباغینا بیر آغ سو، بیر قارا سو و سونرا بیر قیرمیزی سو چیخاجاق. آغ سودا چیمرسن، قارا سو ایله ساچینی یویارسان، قاشینا، کیپریگینه چکرسن، قیرمیزی سودان یاناقلارینا سورترسن. 

بیر ده قاری اؤز توکوندن وئردی و دئدی کی، سنه لازیم اولسام، یاندیرارسان، یا‌نیندا حاضیر اولارام. 

فاطما توکو گؤتوروب گئتدی. نئجه کی، قاری دئمیشدی، ائله ده ائله‌دی. قاباقجا آغ سودا چیمدی، سونرا قارا سودا ساچلارینی یودو و قیرمیزی سودان گؤتوروب دوداغینا، یاناقلارینا چکدی. ائله گؤیچک اولدو، میثلی، برابری اولمادی. 

آنالیغی فاطما‌نین گئج گلدیگینی گؤروب قیزینا دئدی: 

- چیخ، گؤر فاطما نئجه اولدو؟ 

قیزی چیخیب گؤردو کی، فاطما گلیر، آما ائله گؤزللَشیب کی، آدام باخاندا گؤزو قاماشیر. 

فاطما ائوه گلنده آنالیغی اونو دانلادی. قیزین گؤزللشدیگینی گؤروب سوروشدو: 

- هارادان سن بئله گؤزل اولدون؟! 

فاطما باشینا گله‌نی آنالیغینا سؤیله‌دی. او دا صاباحیسی گونو فاطمایا دئدی کی، سن ائوده اوتور، قوی بو گون منیم قیزیم گئتسین اینگی اوتارماغا. آنا اؤز قیزینا یون، داراق وئردی. یئل بونون دا الچیمینی گؤتوروب آپاردی و گتیردی همین دامین باجاسیندان سالدی. قیز الچیمین دالینجا یویوروب ایچری گیردی و قارییا دئدی: 

- الچیمیمی وئر. 

قاری دئدی: 

- باشیما باخ، سونرا وئریم. 

قیز اونون باشینا باخاندا قاری سوروشدو: 

- منیم باشیم یاخشیدیر، یوخسا ننه‌‌نین باشی؟ 

قیز دئدی: 

- سنین باشین پیسدیر، ننه‌مین باشی یاخشیدیر. 

قاری‌نین بونا آجیغی توتوب دئدی: 

- گئدرسن، قاباغینا بیر آغ سو چیخار، بیر قارا سو. قارا سودا چیمرسن، آغ سودا باشینی یویارسان 

قیز آغ سودا باشینی یویوب قارا سودا چیمدی، داها دا کیفیر اولدو. آناسی بونو گؤروب فاطمایا برک آجیغی توتدو و حیرصیندن آز قالدی چاتلاسین. فاطما‌نین آجیغینا ایسته‌دی اونون اینگینی اؤلدورسون. چونکی ایشلرین باشی اینک ایدی. 

بیر گون آرواد دالینا بیر-ایکی لاواش باغلاییب، اوزونه زعفران چکیب گیردی یورغان-دؤشه‌یه. اری ائوه گلنده آرواد بیر او یانا، بیر بو یانا دؤندو، قورو لاواشی دالیندا قیردی. اری سوروشدو: 

- آرواد، سنه نه اولوب سوموکلرین ائله شاققیلداییر، رنگین بئله سارالیب؟ 

آرواد دئدی: 

- برک ناخوشام، اؤلورم، قارا اینگی گرَک کسه‌سن. اونون اتیندن یئسم، بلکه دیریلم. 

کیشی ایستمه‌دی فاطما‌نین اینگینی کسسین. آما علاجی کسیلیب دئدی: 

- قوی فاطما ائودن بیر یانا گئتسین، اینگی کسیم. 

اینک بونلارین فیکرینی باشا دوشوب فاطمایا دئدی: 

- منی کسه‌جکلر. سن منیم اتیمدن یئمه و سوموکلریمی ییغیب بیر یئرده باسدیر. هر واخت ایسته‌سن گل او یئر، اوستونو آچ، اورادا بیر دست پالتار و بیر جوت قیزیل باشماق تاپارسان. 

فاطما اینک ایله ائوه قاییداندا آتاسی اونو ایش دالینجا گؤندریب اینگی کسدی. فاطما قاییداندا اینگینی اؤلموش گؤروب چوخ آغلادی. اینگین اتیندن هئچ یئمه‌دی و سوموکلرینی ییغیب بیر یئرده قویولادی. 

صاباحدان خبر چیخدی کی، پادشاهین اوغلونا توی اولور. فاطما‌نین آنالیغی یئره بیر چاناق داری سپیب دئدی کی، بونلاری بیر-بیر ییغارسان چاناغا. یا‌نیندا بیر کوپ ده قویوب دئدی:

- بونو دا آغلاییب گؤز یاشینلا دولدورارسان. اؤز قیزینی دا گئییندیریب-کئجیندیریب آپاردی تویا.

یازیق فاطما غمگین اوتوروب باشلادی آغلاماغا. بیردن قاری یادینا دوشدو. اونون وئردیگی توکو یاندیردی. همین ساعات قاری حاضیر اولدو. فاطما باشینا گله‌نی اونا سؤیله‌دی. قاری دئدی: 

- غم یئم، تئزلیکله هامیسی باشا گلر. 

قاری آیاغینی ووردو یئره. او دقیقه یئردن بیر تویوق یا‌نی‌نین جوجه‌لری ایله چیخدی، دارینی تمیز دنله‌دیلر، چاناغی قاری‌نین گتیردیگی باشقا داری ایله دولدوردولار. 

قاری فاطمایا دئدی: 

- کوپو ده تمیز سو ایله دولدوروب ایچینه بیر اوووج دوز تؤک، او دا اولسون گؤز یاشی. 

سونرا فاطما ایله قاری گئتدیلر اینگین سومویو باسدیریلان یئره. بورانی قازیب گؤردولر کی، بیر دست ظریف ایپک پارچادان لیباس و بیر جوت قیزیل باشماق چیخدی. بورادا چوخلو قیزیل دا واردی. قاری لیباسی، باشماغی گئییندیردی فاطمایا و بیر آز قیزیل، بیر آز دا تورپاق گؤتوروب فاطما ایله گئتدیلر تویا. 

یولدا قاری دئدی: 

- بو قیز منیم نوه‌مدیر، قویون بو دا اویناسین. 

او، فاطما‌نین بیر اووجونا قیزیل، بیر اووجونا دا تورپاق قویوب تاپشیردی کی، آنالیغی‌نین طرفه اوینایاندا اونلارین اوزونه تورپاق سپ، اؤزگه‌لرین طرفینه اوینایاندا قیزیل. 

فاطما دا چوخ گؤزل اویناییردی. هامی اونون اویناماغینا حئیران اولدو. قاری نئجه دئمیشدی، ائله ده ائله‌دی. آنالیغی طرفه اوینایاندا تورپاق سپدی، اؤزگه‌لری طرفه اوینایاندا قیزیل.

اوینایاندان سونرا فاطما تله‌سیک قاییتدی ائوه. چوخ تلسدیگیندن کؤرپودن کئچنده باشماغی‌نین بیر تایینی سالدی سویا. 

فاطما‌نین آنالیغی تویدان قیزی ایله قاییدیب گؤردو کی، فاطما ائوده اوتوروب، تاپشیردیغی ایشلری ده یئرینه یئتیریب. او، چوخ غضبلی ایدی. 

فاطما سوروشدو: 

- آی آنا، تویدا نه گؤردونوز؟ 

آنالیغی آجیقلی دئدی کی، هئچ زاد گؤرمه‌دیک، بیر گونو قارا گلمیش قیز چیخدی، اوینادی، اؤزو ده سنه اوخشاییردی. بیز طرفه اوینایاندا تورپاق سپیردی، اؤزگه‌لری طرفه اوینایاندا قیزیل-گوموش سپیردی. 

فاطما دئدی: 

- من ائودن چؤله چیخمامیشام، سن بویوردوغون ایشلری گؤرموشم. 

بیر گون پادشاهین اوغلو اووا چیخدی. کؤرپونون یا‌نیندان کئچنده ایسته‌دی کی، آتینا سو وئرسین. آت سویا یاخینلاشدی، آما ایچمه‌دی. پادشاهین اوغلو آدام سالدیریب چایی آختارتدی. چایدان بیر قیزیل باشماق تاپدیلار. باشماق چوخ ظریف ایدی. پادشاهین اوغلونا چوخ خوش گلدی. ایسته‌دی کی، نه تؤور اولسا، آختاریب اونون یییه‌سینی تاپسین و اؤزونه آلسین. 

چوخ گزدیلر، تاپمادیلار. جارچیلار جار چکنده فاطما‌نین آنالیغی ائشیتدی، اونون ال-آیاغینی باغلاییب سالدی تندیره. 

پادشاهین اوغلونون آداملاری آختارا-آختارا گلیب چیخدیلار فاطماگیلین ائوینه. چیرکین قیزین آیاغینا باشماغی گئیدیردیلر، اولمادی. سوروشدولار کی، سیزین ائوده اؤزگه قیز یوخدومو؟ فاطما‌نین آنالیغی جاواب وئردی کی، یوخدو. فاطما‌نین بیر خوروزو وار ایدی، بو خوروز باشلادی بانلاماغا: 

فاطما باجیم تندیرده، 

آیاقلاری کندیرده! 

آرواد نه قدر ایسته‌دی خوروزو قووسون، اولمادی. خوروز سیچرادی دامین اوست، اوجا سسله بانلادی: 

فاطما باجیم تندیرده، 

آیاقلاری کندیرده! 

پادشاهین آداملاری بونو ائشیدیب، تندیره باخدیلار. گؤردولر کی، بونون ایچینده ال-آیاغی کندیرله باغلانمیش بیر گؤزل قیز وار. قیزی چیخاریب باشماغی اونون آیاغینا گئیدیردیلر. گؤردولر کی، باشماق ائله بیل اونون آیاغینا بیچیلیب. آپاردیلار پادشاهین اوغلونا. پادشاهین اوغلو قیزی گؤرن کیمی جانی-دیلدن عاشیق اولدو و یئددی گون، یئددی گئجه توی ائله‌ییب فاطمانی اؤزونه آرواد ائله‌دی. یئدیلر، ایچدیلر، یئره کئچدیلر. سیز ده یئیین، ایچین، مورادینیزا یئتیشین!

 کؤچورن: عباس ائلچین