سو آلتیندا قالمیش اویغارلیق – تورکلرین ایلک مسکنی
نامق حاجیحیدرلی
بیر زامانلار آرام اوقیانوسوندا مؤوجود اولموش موُ قارهسی ۱۲–۱۴ مین ایل اوّل یئرآلتی تکانلار نتیجهسینده اوقیانوسون درینلیکلرینده غئیب اولان اویغارلیغین آدیدیر. فرضیّهلره گؤره، موُ قارهسی اوستورالیا تورپاقلاریندان ایکی قات بؤیوک اولوب. بو قارهده ۵۰–۷۰ مین ایل اوّل اویغارلیق ان یوکسک حدده چاتیب. ۲۰. یوزایللیگین اوّللرینه قدر موُ قارهسی ایله باغلی بوتون بیلگیلر فولکلور موستویسینده ایدی و اونون حاقیندا دئییلنلر میف و افسانه حساب اولونوردو. ایلک دفعه اینگیلیس عالیمی جئیمس چؤرچوارد بو قاره حاقیندا علمی آراشدیرمالارا باشلادی و ۵۰ ایللیک تدقیقاتلاردان سونرا، نهایت، ایتمیش قاره و اونون غئیب اولموش مدنیتی حاقیندا علمی دلیللرله چیخیش ائتدی. بئلهلیکله، موُ مؤوضوسو جیدی علمی آراشدیرمالارین اوبیئکتینه چئوریلدی. ادامه مطلب ...
خالق جومهوریتینین دؤنمز لیدری - محمد امین رسولزاده
لطافت بئیبوتووا
قوبا " سویقیریمی مموریال کومپلکسی "نین شؤعبه مودیری
آذربایجانین میلّی ایستیقلال موباریزهسی تاریخینده موهوم رول اوینامیش محمد امین رسولزادهنین اؤلکهمیزده تورکچولوک فیکرینین اساسلاندیریلماسیندا، میلّی دؤولت قوروجولوغو یولوندا اراضی موختاریاتی طلبینین علمی-نظری جهتدن ایرهلی سورولمهسینده ده بؤیوک خیدمتلری وار. او، ایستیقلال موباریزهمیزین چوخایللیک تاریخی اولدوغونو موعینلشدیرمیش، میلّی حرکاتین کاراکترینی آیدینلاشدیراراق موختلیف باشلیقلار آلتیندا تصویر و تقدیم ائتمیشدی. بیرینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سی چوخایللیک تاریخه مالیکدیر؛ ایکینجی - ایدئولوژی منشایی اعتیباری ایله میلّی آذربایجان حرکاتی، شرقدهکی میلّی قورتولوش ایدئیالارینی غربده کی کولتور و دموکراسی جریانلارینی اؤزونده بیرلشدیرمیش بیر حرکاتدیر؛ اوچونجو - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزهسی اوچ-بئش آدامین حیاتی و آدی ایله اؤلچوله بیلمز، بو موباریزهنین بؤیوک فیکیر قوروجولاری و بو ایدئیایا بوتون فعالیتلری ایله باغلانمیش شخصیتلری واردیر؛ دؤردونجو - یاخین کئچمیشی، ایدئیا و شخصیتلری اینکار ائتمک آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سینین اهمیتینی کیچیلتمک دئمکدیر؛ بئشینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزهسینده شخصلرین مؤوقع و شرفی، اساس ایدئولوزییه گؤستردیکلری صداقت، باغلیلیق و خیدمتلری ایله موتناسیبدیر. ادامه مطلب ...
" آنامین کیتابی " اثرینده آذربایجانچیلیق
یازار: آیتن شامیلووا
" گؤزومو عؤمرومده بیرینجی دفعه آچان کیمی دونیانی قارانلیق گؤرموشم " ، –دئین(2، 13) ج. محمدقولوزاده بوتون حیات و یارادیجیلیغینی بو قارانلیق دونیانی آیدینلیغا چیخارماغا حصر ائتمیشدیر. " آنامین کیتابی " درامی محض بو قارانلیق دونیانین – فاناتیزم، جهالت، " ضیالیلیق سیندرومو " ایچینده بوغولارکن میللی-معنوی کیملیگینی اونوتموش ذهینلرین، بوتؤولوکده، وطنین طالع کیتابیدیر.
ادامه مطلب ...میلّی منلیک و ایستیقلال دویغولارینین آلوولو ترجومانی
رامیز قاسموف
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوسنت، آمعا ناخچیوان بؤلمهسینین امکداشی
آذربایجان و تورک دونیاسی ادبیاتینین گؤرکملی سیمالاریندان اولان احمد جوادین (1892-1937) یارادیجیلیغی میلّی دؤولتچیلیگین، او جوملهدن، خالق جومهوریتینین ترنّومو باخیمیندان چوخ زنگین و دَیرلیدیر. ادامه مطلب ...
آذربایجان میلّی دوشونجه تاریخینده عبداله شایق فنومنی
آذربایجان ادبیاتینی، ادبیاتشوناسلیق علمینی، مدنیتینی، پداقوژی و ایدئولوژی فیکیر تاریخینی شایق ایمضاسی اولمادان تصووره گتیرمک چتیندیر. بو ضعیف ووجودلو بؤیوک شخصیتین آذربایجان ادبیاتینا وئردیگی تؤحفهلرین اهمیتینی درک ائتمک اوچون بیر آنلیق اونون یوخلوغونو دوشونمک کیفایتدیر. ۱۹۲۳-جو ایلده شایقین ادبی و پداقوژی فعالیتینین۲۰ ایللیگینین قئید اولوندوغو ادبی-بدیعی گئجه ده غفور افندیزاده قانتمیرین چیخیشیندان "اگر شایق اولماسایدی" تعبیری اصلینده، ادیبین چوخ جهتلی فعالیتینین میقیاس و ماهیتینین بؤیوکلوگونو احتیوا ائدیر. اگر شایق اولماسایدی... موبالیغهسیز دئمک اولار کی، اگر شایق اولماسایدی، آذربایجان اونون میلّی روحدا یئتیشدیردیگی ضیالی اوردوسوندان محروم اولاردی؛ آنادیللی تحصیلین تملینی قویان شایق نومونه مکتبی فعالیت گؤسترمزدی؛ آذربایجاندا مکتب و معاریف ایشی سانسورون پنجهسی آلتیندا ازیلر و اؤز دوزگون مجراسینی تاپمازدی؛ اوشاق ادبیاتی قیزیل فوندونا داخیل اولان اثرلردن محروم اولاردی؛ میلّی ادبیاتیمیزی اؤز سوی-کؤکونه - فولکلورونا باغلایانلارین، اوروپا و شرق کلاسیک ادبیاتینی آذربایجان اوخوجوسونا اؤز آنا دیلینده چاتدیرانلارین سایی آزالار، ادبیاتیمیز اینجه روحلو شایق پوئزیاسیندان محروم اولاردی و نهایت، اگر شایق اولماسایدی، وطنین، میلتین طالعیینی اؤز موقدّراتیندان اوجا توتان بیر تعصوبکش ادیب - وطنداش تیمثالیندان محروم اولاردیق. ادامه مطلب ...
حسین جاوید - میلت و حوریت وورغونو
لطفیه عسگرزاده
فیلولوژی علملری دوکتورو، نظامی گنجوی آدینا ادبیات اینستیتوتونون باش علمی ایشچیسی
تورکچولوک و تورانچیلیق مفکورهلی اثرلری سایهسینده یارادیجیلیغی درین سیاسی ماهیت کسب ائدن داهی حسین جاویدین یارادیجیلیغیندا اینسان حوقوقلاری و اونلارین پوزولماسی، بوتؤولوکده سوسیال عدالتسیزلیک جیدی پروبلم کیمی تقدیم اولونور. کاراکترجه حوریت و میلت وورغونو اولان موتفکیر صنعتکار یاشادیغی دؤورده سیاسی حرکاتدا، هئچ بیر حیزب و قورومدا اولماسا دا، اؤز مؤوقعیینی، موناسیبتینی بیلدیرمگی ده اونوتموردو. وحشی ارمنی داشناکلارینین باکیدا و دیگر بؤلگهلرده تؤرتدیگی قانلی فاجیعهلرده سویداشلاری کیمی، اؤزو ده ضرر گؤرن، منفور نیت صاحیبلرینی لعنتلهین شاعیرین "رنگارنگ یارادیجیلیغیندا اینسان و اونون طالعیی چاغداش موحیطیمیزین ایستکلری سوراغیندا رومانتیک اوصولدا اورتایا قویولور" . بوتون بونلار جاوید افندینی محمد امین رسولزاده، علی بیگ حسینزاده و باشقا ایستیقلال موجاهیدلری ایله بیرلشدیریردی. ادامه مطلب ...
نوروز دَیرلری دونیانیدرک فلسفهسیدیر
نظامی جعفروف
مدنیت هر بیر خالقین مادّی و معنوی سیماسینین گوزگوسودور. خالقی فورمالاشدیران، اینکیشاف ائتدیرن، واحید اخلاق، تفکّور، دونیاگؤروش و س. اطرافیندا بیرلشدیرن اونون ذره-ذره یاراتدیغی مدنیتیدیر. خالقلارین تاریخ صحنهسینده قالماسی، اؤز یئرینی قورویوب ساخلامالاری بیرباشا اونلارین یاراتدیقلاری مدنیتله باغلیدیر. او دا بللی بیر منطیقدیر کی، مدنیتینی قورویوب ساخلامایان خالقلار تاریخ صحنهسیندن سیلینمیشلر.
مدنیت تاریخی کاتقوریدیر. او، کونکرت زامان و مکاندا یارانیر، اینکیشاف ائدیر، تکمیللشیر، بو و یا دیگر سببدن زامانین (سیاستین) باسقیسینا معروض قالیر، ایدئولوژیلرین پرینسیپلری ایله اویغونلاشمادیغیندان اونون آیری-آیری کومپوننتلری یاساقلانیب اونوتدورولور. تاریخین چوخ بؤیوک مشققتلی سیناقلاریندان اؤز هونر و ایراده لری سایهسینده غالیب چیخمیش تورکلر هله میلاددان اؤنجه مؤحتشم بیر مدنیتین ایلکین یارادیجیلاری و قورویوجولاری اولموشلار. بو دَیرلی فاکتی زامان-زامان اؤز مأخذلرینده تورکلرله باغلی شانلی و غورورگتیرن صحیفهلری (الیازمالاری) مقصدلی شکیلده خاینجهسینه محو ائتمیش قدیم چینلیلر ده تصدیقلهمیشلر. قدیم چینلیلر اعتیراف ائدیردیلر کی، تورکلر بؤیوک سیویلیزاسیونون یارادیجیلاریدیر. اوزاق آلتایدان توتموش مرکزی اوروپایا قدر اوزانمیش بؤیوک بیر اراضیده بیر نئچه دفعه عظمتلی ایمپیراتورلوقلار قورموش قدیم تورکلر سونرالار موختلیف سببلردن تاریخین آیری-آیری مقاملاریندا اؤز دؤولتچیلیکلرینی ایتیرمیشلر. تاریخه یولداشلیق ائتمیش بو بؤیوک ایمپیراتورلوقلار محض همین قدیم و زنگین مدنیتین سایهسینده قورولموش و ایداره ائدیلمیشدیر. قدیم تورکلر بو و یا دیگر سببلردن اؤز اراضی و دؤولتلرینی ایتیرسهلر ده، خوشبختلیکدن، مدنیتلرینی ان چتین تاریخی سیناقلار دؤورونده بئله قورویوب ساخلامیشلار. آنجاق قدیم تورک تورپاقلاریندا قورولموش یاد دؤولتلر تورکلرین تورپاق لارینی موختلیف آدلار آلتیندا اراضیلره بؤلموش، بیر-بیریندن آرالی سالمیش، اونلارین ایقتیصادی و مدنی علاقهلرینه بو و یا دیگر فورمادا قاداغالار قویموشدولار. تورک خالقلارینین یاشادیقلاری اوجسوز-بوجاقسیز اراضیلری اله کئچیرمیش تزار حؤکومتی و اونون معنوی داوامچیسی ساییلان سووئت دؤولتی اونلارین مادّی-معنوی مدنیتلرینه بو و یا دیگر فورمادا قاداغالار قویموشدولار. ادامه مطلب ...
عراقدا گونئی آذربایجان ادبیاتی
سکینه قایبالیئوا
اؤزت
۲۰. یوز ایلین ۵۰.لی ایللریندن باشلایاراق میلّی و کولتورل باشاریلار قازانمیش عراق تورکمانلاری یالنیز تورکمان ادبیاتی چرچیوهسینده دئییل، عئینی زاماندا عومومتورک، عومومآذربایجان ادبیاتینین تبلیغی و تدقیقی ساحهسینده بؤیوک ایشلر گؤرموشلر. عراق تورکمان شاعیرلری اؤز یارادیجیلیقلاریندا آذربایجان ادبیاتیندان، اؤزللیکله نظامی، فضولی، نسیمی کیمی داهی سؤز اوستادلاری ایله یاناشی، شهریار کیمی وطنپرور، بشری دویغولارین ترنومچوسو اولان شاعیرلرین یارادیجیلیغیندان دا بهرهلنمیشدیلر. اونلار اؤز یارادیجیلیقلاریندا و عئینی زاماندا عراق تورکمانلارینین آیدینلانماسیندا مؤهوم رول اوینایان مطبوعاتدا بو ساحهنین ایشیقلاندیریلماسینا گئنیش یئر وئرمیشدیلر. ۱۹۵۰.لی ایللردن بو یانا بیلیمسل، ادبی موحیطین ایشیقلاندیریلماسیندا، خالقین آیدینلانماسیندا بؤیوک اؤنم داشییان مطبوعات عراق تورکمانلاری اوچون قلم مئیدانی اولماقلا یاناشی، عئینی زاماندا بیر موباریزه میدانینا چئوریلمیشدیر. اونلار یالنیز اؤز دردلرینی دئییل، عئینی زاماندا قانی قانیندان، دیلی دیلیندن اولان دوغما سویداشلارینین دا حالینا یانمیش، سورونلارینی اؤز مطبوعات اورقانلاریندا دایم گؤز اؤنونده ساخلامیشدیلار.
آچار سؤزلر: عراق-تورکمان، ادبیات، ایران تورکلری، گونئی آذربایجان شعری، مطبوعات.
آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده مطبوعات
آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ۱۹۱۸–۲۰ ایللر بوتون اوّلکی دؤورلره نیسبتاً ان یوکسک اینکیشاف مرحلهسیدیر. بو دؤورون مطبوعاتی هم کئیفیت، هم ده کمیت باخیمیندان میلّی مدنیتین موهوم ترکیب حیصهسی کیمی آذربایجان حیاتینین جانلی سالنامهسینه چئوریلدی. ایکی ایل ایچریسینده اؤلکه ده ۱۰۰-ه یاخین آددا قزئت و درگی چیخمیشدیر. جومهوریت دؤورو مطبوعاتینین سجیهوی خوصوصیتی تکجه اونون سای گؤستریجیسینده دئییل، هر شئیدن اول ایدئیا-مضمون زنگینلیگینده ایدی.
۱۹۱۸–۲۰ ایللر مطبوعاتین ایدئیا ایسیتیقامتی باخیمیندان تخمیناً آشاغیداکی کیمی قروپلاشدیرماق اولار:آذربایجان خالق جومهوریتی ایدئیالارینی تبلیغ ائدن میلّی مطبوعات، جومهوریت حؤکومتینه موخالیفتده اولان بولشویک مطبوعاتی، بولشویک مطبوعاتی ایله موخالیفتده اولان اسار-منشویک مطبوعاتی، ارمنیلرین آذربایجانا قارشی اراضی ایدیعالارینا حاق قازاندیرماق اوچون جانفشانلیق ائدن ارمنی-داشناک مطبوعاتی، اؤزونو بیطرف آدلاندیران و هئچ بیر سیاسی پارتیایا منسوب اولمایان اینفورماتیک قزئتلر، درگیلر. لاکین اونلارین ایچریسینده داها رئال حیات قووّهسینه و گئنیش اوخوجو آودیتوریاسینا مالیک اولانی آذربایجان خالق جومهوریتینین ایدئیالارینی تبلیغ ائدن و دستکلهین مطبوعات ایدی.[1]
جومهوریت حؤکومتی دؤورونده باکی، گنجه، شوشا، تیفلیس، ایروان و دیگر مدنی-اینضیباطی مرکزلرده چیخان مطبوعات نومونهلری تکجه آذربایجان-تورک دیلینده دئییل، روس، گورجو، ارمنی، لهیستان، فارس، آلمان و غئیری دیللرده ده نشر ائدیلیردی.