ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیآذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی و محمد امین رسولزاده
آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی و محمد امین رسولزاده
دوکتور فایق علی اکبرلی
آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین تکامول پروسه‌سی‌نین منطیقی نتیجه‌سی اولماقلا یاناشی، ۲۰-جی عصرین اوللرینده دونیادا باش وئرن موهوم حادثه‌لر (بالکان ساواشی، ۱-جی دونیا ساواشی، ۲-جی روس بورژوا اینقیلابی و س.) و بیر سیرا دیگر عامیللر (میلّی اؤزونودرک، اینقیلابی ایدئیالارین گوجله‌نمه‌سی، چار روسیه‌سینی اسارتی آلتیندا اولان موختلیف خالقلارین آزادلیق حرکاتی) موهوم رول اوینامیشدی. محض بو تاریخی اولایلارین و میلّی آزادلیق حرکاتلاری‌نین تأثیری آلتیندا قوزئی آذربایجانداکی میلّی روحلو ایسلامچیلار-تورکچولر، لیبراللار و اینقیلابچیلار واحید عقیده اطرافیندا بیرلشه‌رک میلّی-موستقیل تاکتیک یوروتمگه باشلامیشلار. بو دؤورده‌کی حادثه‌لرین گئدیشی ایسه ایدئیا باخیمدان میلّی لیبراللارین و تورکچولرین، تاکتیک باخیمیندان ایسه میلّی اینقیلابچیلارین (مارکسیستلرین) دوزگون یول توتدوغونو تصدیق ائتمیشدی. آذربایجان تورکچولوگونون یارانماسیندا و اینکیشافیندا دا اساس تکان‌وئریجی، کاتالیزاتور رولونو ایسه تورکچولوک، ایسلامچیلیق و موعاصیرلشمک کیمی ایدئیا خطلری اوینامیشدیر.
۱۹۱۰-جو ایللرده آذربایجان تورک مطبوعاتیندا میلّی موتیولرین، او جمله‌دن تورکچولوگون، تورک بیرلیگی‌نین اؤنه کئچمه‌سینده بالکان ساواشیندان سونرا تورکیه‌ده گوجله‌نمگه باشلایان تورکچولوک جریا‌نی‌نین گوجلو تأثیری اولموش، خصوصیله، «تورک یوردو» مؤلیف‌لری‌نین تیمثالیندا (ی.آکچورا، ض.گؤک‌آ‌لپ و ب.) تورکیه‌ده باشلایان تورکچولوک حرکاتی قافقازدا دا چوخ آتشلی آردیجیللار بولموشدور (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۶-۵۷)). آنجاق بو او دئمک دئییل کی، تورکچولوک ایدئیاسی تورکیه‌دن آذربایجانا ایخراج اولونموشدور. ساده‌جه، تورکچولوک بوتون تورک اؤلکه‌لرینده، او جمله‌دن آذربایجان و تورکیه‌ده عینی زاماندا یارانمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر. ساده‌جه، بو پروسه‌ده قارشیلیقلی موبادیله‌لر ده اولموشدور کی، بونو م.ا.رسولزاده، ی.آکچورا، م.ب.محمدزاده کیمی ضیالیلار دا دفعه‌لرله قئید ائتمیشلر. م.ا.رسولزاده یازیر: ««فویوضات» درگیسی «تورک یوردو»ندا اولدوغو کیمی آیدین و تکرارلا اولماسا دا تورکچولوک قونوسونو داها اؤنجه ایشه سالمیش، حتی مرحوم ضیا بیگین سون چاغلاردا «تورک میلّتیندنم، ایسلام اومّتیندنم، غرب مدنیتیندنم» شوعاری ایله گؤستردیگی آنلامی علی بیگ حسین‌زاده «تورک قانلی، ایسلام ایمانلی و فیرنگ قیافه‌لی اولاق» فورمولو ایله آچیقلامیشدی. آذربایجان مطبوعاتی و ادبیاتیندا، شوعورلو متودیک بیر شکیلده میلّی تورک ایدئولوژیسی‌نین ایشه سالینماسی ایسه، او، بیرینجی دونیا ساواشی اؤنجه‌سی و ایللرینده داها چوخ گلیشمیشدیر» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۰). م.ب.محمدزاده ده قئید ائدیر کی، آذربایجان میلّی حرکاتی‌نین کامیل‌لشمه‌سینده، آذربایجان ایجتیمایتی‌نین شوعورلانماسیندا «فویوضات» درگیسی و اونون اساس یازاری ع.ب.حسین‌زاده موستثنا رول اوینامیشدی (محمدزاده، ۱۹۹۲: ۴۷).
۱۹۱۰-۱۹۲۰-جی ایللرین اؤزونه‌مخصوس خصوصیتلردن بیری، بلکه ده بیرینجیسی میلّی سوسیال-دموکراتلارین، میلّی لیبراللارین، میلّی ایسلامچیلارین و باشقا میلّی ضیالیلارین اؤنجه «تورکچولوک»، داها سونرا اونون کونکرت ایفاده‌سی اولان «آذربایجان میلّی-تورک ایدئیاسی» اطرافیندا توپلانمالاری، ان آزی بو ایدئیایا رغبت بسله‌مه‌لری اولموشدور. آذربایجان میلّی-تورک ایدئیاسی‌نین اساس خطلری تورکچولوک، ایسلامچیلیق و غربچیلیک (آوروپالاشماق) ایدی کی، چوخ کئچمه‌دی اونا ایستیقلالچیلیق (موستقیل و میلّی آذربایجان) دا علاوه اولو‌دو.
بو دؤورده آذربایجان تورکچولوگو، موستقیل و دموکراتیک آذربایجان ایدئیاسی‌نین اساس ایدئولوقو، آذربایجان تورکلری‌نین لیدری محمد امین رسولزاده (۱۸۸۴-۱۹۵۵) اولموشدور. م.ا.رسولزاده آذربایجان تورک ضیالیلاری آراسیندا ایلک دفعه، «اومّتچیلیک»دن «میلّتچیلیک»ه اوز توتاراق میلّی ایدئولوژی‌نین تمل پرینسیپلرینی ایشله‌ییب حاضیرلامیشدیر. بئله کی، ج. افقا‌نین یولونو داوام ائتدیر‌ن م.ا.رسولزاده «ایسلام میلّتچیلیگی»نین یئرینه «تورک میلّتچیلیگی»نی ایرهلی سورموشدور. ۱۹۱۵-جی ایلدن ایشیق اوزو گؤر‌ن «آچیق سؤز» قزئتینده ایلک دفعه اولاراق «موسلمان»، «تاتار» اوزینه «تورک» سؤزونو ایشله‌دن، «بیز تورکوک!» دئین م.ا.رسولزاده بو صورتله «اومّت» و «اومّتچیلیک» دؤورونو رسماً قاپامیش، «میلّت»، «تورک میلّتچیلیگی» دؤورونون باشلاندیغینی اعلان ائتمیشدیر (محمدزاده، ۱۹۹۲: ۵۲).
۱۹۱۰-جو ایللرده مارکسیزم ایدئولوژی‌سیندن تامامیله اوزاقلاشان م.ا.رسولزاده بو تعلیمین نماینده‌لری‌نین «اتنوس»، «میلّیت»، «میلّت»، «خالق» آنلاییشلار ایله باغلی مودعالارینا قارشی چیخمیشدیر. م.ا.رسولزاده ۱۹۱۴-جو ایلده «میلّی دیریلیک» اثرینده یازیردی کی، اوّللر «اومّت» ایله «میلّت» آراسیندا فرق اولماییب، قؤومیت و جینسیت جامعسینی آندیران «میلّت» کلمه‌سی همکیش و همدین‌لیک جامعسینه عایید اولان «اومّت» کلمه‌سیله قاریشمیش و «میلّتی-ایسلام» تعبیری مشهور اولموشدور. م.ا.رسولزاده «اومّت»ا دینی، «میلّت»ا دیل باخیمیندان یاناشیر و دیلی میلّیتین (میلّتین) وارلیغی‌نین اساس عاملی کیمی وئریردی (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۴۷۶). بو معنادا، او، «میلّت»ا بئله بیر تعریف وئریر: «میلّی مدنیت و یاخود میلّت دیل بیرلیگی، عادت و اخلاق بیرلیگی، انناتی-تاریخییه و نهایت، اعتیقاداتی-دینیه بیرلیکلری‌نین مجموعوندان موتشکّیل بیر محصولدور» (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۴۶۸).
«آچیق سؤز» قزئتی‌نین ایلک ساییندا نشر اولونان «توتاجاغیمیز یول» (۱۹۱۵) مقاله‌سینده رسولزاده ایلک دفعه آذربایجان تورکلوگونون اساس پرینسیپلرینی گؤسترمیشدیر. میلّی ایدئیا‌نین اساس ایده‌آلی میلّیتدیر کی، ۲۰-جی عصر میلّیت عصری اولدوغونا گؤره، آذربایجان تورکلری ده بیر میلّیت و میلّت اولاراق میدانا چیخمالیدیر. بو باخیمدان ۱-جی دونیا ساواشی نتیجه‌سینده دونیا‌نین خریطه‌سی‌نین دَییشمه‌سی‌نین لابود اولدوغونو قئید ائدن رسول‌زاده‌یه گؤره، دونیا خریطه‌سی‌نین آلاجاغی یئنی شکله وطنداشلارین فداکارلیغی، دؤولتلرین تشکیلاتی و اوردولارین عظمتی ایله برابر، آشکار و قطعیتله پئیدا اولموش میلّیت مفکوره‌لری‌نین ده بؤیوک تأثیری وار و اولاجاقدیر. میلّی ایدئولوق قئید ائدیردی کی، طبیعی حوقوقو الیندن آلینمیش بیر میلّت ابدی اولاراق بو وضعیتده قالارسا، بیر طرفدن آوروپا دؤولتلری آراسیندا دایمی صولح الده ائدیلمه‌یه‌جک، باشقا طرفدن اونلارین اؤز وطنداشلاری آراسیندا اؤگئیلیک-دوغمالیق اولدوغو اوچون موترقّّی و قوتلی تشکیلاتا چئوریله بیلمه‌یه‌جکلر: «ایشته میلّتیمیزین بیر قزئتچیسی اولماق حسابیله عؤهده‌میزه دوشن رهبرلیک وظیفه‌سی‌نین ایفاسی اوچون توتاجاغیمیز یولون نؤقطه‌یی-عظمتینی (مرامینی) تشکیل ائد‌جک اساس – میلّیت اساسی‌دیر» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). آنجاق رسول‌زاده‌نین اؤزونون ده قئید ائتدیگی کیمی، بو میلّیتچیلیک، اونلارجا اؤزگه میلّتلری حاکم میلّت منافعیینه فدا ائدن روس میلّتچیلیگی دئییلدیر: «حالبوکی بیزیم ترویج ائله‌دیگیمیز اساس بوتون میلّیتلر اوچون بیر درجه حوریت و موساوات طلب ائدیر کی، بونونلا بیز روس جاماعاتی‌نین دا سالیم دوشونور قیسمیله هئچ بیر ایختیلافدا بولونمویوروز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲).
اونون فیکرینه گؤره، هر بیر میلّیت، میلّت آزاد یاشاییب دا ترقّی ائده بیلمک اوچون اوچ اساسا: ۱) دیل؛ ۲) دین؛ ۳) زامان-معاصرلیگه ایستیناد ائتمک مجبوریتینده‌دیر. میلّیتین بیرینجی اساسی دیلدیر کی، دیلی تورک اولان بو خالقین اتنیک منسوبیتی ده تورکدور.: «دیلجه – بیز تورکوز، تورکلوک میلّیتیمیزدیر. اونا گؤره ده موستقیل تورک ادبیاتی، تورک صنعتی، تورک تاریخی و تورک مدنیتینه مالیکیتیمیز - مقصدیمیزدیر. پارلاق بیر تورک مدنیتی ایسه ان مقدس غایه‌یی-آمالیمیز، ایشیقلی ییلدیزمیزدیر» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). م.ا.رسولزاده میلّی ادبی دیلین فورمالاشماسی پروبلمی ایله باغلی قئید ائدیردی کی، اسکی سلجوقلو-تورکیه و آذربایجان تورکجه‌سی بیر اولموش، «اورتاداکی آیریلیغی یارادان شئی ایسه آذربایجان لهجه‌سی‌نین داها چوخ قاراقویونلولار، آغ قویونلولار و صفویلر کیمی تورک دؤولتلری‌نین یؤنتیمی آلتیندا، عوثمانلیلاردان آیری، حتی مذهب اعتباری ایله اونلارا شدتله قارشی اولان باشقا بیر سیاسی یؤنتیمین اؤزگینی تشکیل ائتمهسیدیر». ۲۰-جی عصرین اوّللرینده ایسه ع.حسین‌زاده‌نین باشچیلیغی ایله «فویوضات» آذربایجان تورک دیلی‌نین «غربلشمه‌سینه»، یعنی عوثمانلاشدیریلماسینا چالیشمیشدیر (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۰). رسولزاده اؤزو ایسه، «یئنی لیسانچیلار و تورکچیلر»، «دیل – اجتماعی بیر عامل» و باشقا مقاله‌لرینده بیر طرفدن تورک ادبی دیلی‌نین خالقین دیلی ایله باغلی اولماسی‌نین واجیبلیگینی قئید ائتمیش، دیگر طرفدن ایسه اورتاق تورکجه‌‌نین یارانماسی تکلیفی ایله چیخیش ائتمیشدی (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۲۸۶).
بوتون بونلارلا یاناشی، او قئید ائدیردی کی، هر دیلین بیر میلّیتی، بیر ده بئین‌المیلّیتی واردیر. بئله کی، دیل میلّیتی، دین ایسه بئین‌المیلّیتی تشکیل ائدیر. او، یازیردی: «بیز تورک اولماق حسابیله دیلیمیزین میلّیتی تورکجه‌دیر. موسلمان اولدوغوموز اوچون بئین‌المیلّیتیمیز ایسلامدیر» (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۲۸۷). باشقا سؤزله، تورک دیلی‌نین محلّی شیوه‌لری‌نین اینکیشافینا قارشی چیخان رسولزاده اورتاق تورک دیلینی مدافعه ائتمیشدی. محض بونون نتیجه‌سیدیر کی، آذربایجان جومهوریتی دؤورونده ناتامام عالی و عالی مکتبلرده تورکیه تورکجه‌سی‌نین قراماتیکاسی اساسیندا اورتاق تورک دیلی کئچیلمیشدی (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۸۲). حتی موساوات پارتیاسی‌نین ایکینجی قورولتاییندا (۱۹۱۹) قبول ائدیلمیش پروقرامیندا دا، م.امین بیگین تکلیفی ایله اورتاق تورک بیرلیگیندن و اورتاق تورک دیلیندن، یعنی «ایستانبول شیوه‌سی‌نین اورتا مکتبلرده کئچیلمه‌سیله علی مکتبلرده‌کی درسلرین اورتاق ادبی شیوه سایدیغی ایستانبول تورکجه‌سیله اوخودولماسی» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۷۷) طلبلریندن چیخیش ائدیلمیشدیر. بئله‌لیکله، «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسی‌نین ایدئولوقلاری واحید تورک دیلی، تورک تاریخی، تورک ادبیاتی ایله باغلی نظری ایدئیالارینی ۱۹۱۸-جی ایلین مایین ۲۸-ده قورولان آذربایجان جومهوریتینده رئالاشدیرمیشلار.
رسول‌زاده‌نین فیکرینه گؤره، میلّیتین ایکینجی اساسی دیندیر: «دینجه – موسلمانیز. هر بیر دین اؤز موتدین‌لری (اینانانلاری) آراسیندا مخصوصی بیر تمدّون (یئنیلشمه) ووجودا گتیرمیشدیر کی، بو مدنیت ده بیر بئین‌المیلّیت سببی تشکیل ائدیر. موسلمان اولدوغوموز اوچون بیز تورکلر بئین‌المیلّیتی-ایسلامیه‌یه داخیلیز. بوتون ایسلام میلّتلریله شریکلی بیر اخلاقا، دینی بیر تاریخه، مشترک بیر یازی‌یا، خولاصه اورتاق بیر مدنیته مالیکیز… بو شریکلیک ایسلامیته داخیل اولان ضررلی تأثیرلردن بیزی موتضرّیر ائتدیگی کیمی، بو یولدا اولاجاق ایصلاحات فئیضلریندن ده بیزی نصیبسیز قویماز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). .
اونون فیکرینجه، میلّیتین وارلیغی‌نین اوچونجو اساسی ایسه زاماندیر-موعاصیرلشمکدیر: «زامانجا دا – بیز تکنیکا‌نین، علم و فن‌نین مؤعجوزه‌لر یارادان بیر دؤوروندییز. تورک و موسلمان قالاراق موستقیلاً یاشاماق ایسترسک موطلق عصریمیزده‌کی علملر، فنلر، حیکمت و فلسفه‌لرله سیلاحلانمالی، سؤزون بوتون معناسی ایله زامانه آدامی اولمالی‌ییز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). او سوندا بئله بیر نتیجه‌یه گلیر: «دئمک کی، ساغلام، متین و اویانیق مفکوره‌لی بیر میلّیت ووجودونا چالیشماق ایسترسک کی، زامان بونو طلب ائدیور – موطلقاً اوچ اساسا ساریلمالی‌ییز: تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک. ایشته میلّتیمیزین اجتماعی حیاتی‌نین ایصلاحی اوچون اوزرینه دایاندیغیمیز اوچ پایه‌یی-مدنیت!» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲).
م.ا.رسولزاده بو اوچلو دوستورا اساس‌لاناراق آذربایجان تورکچولوک ایدئیاسینی رسماً ایرهلی سورموشدور. آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسی‌نین یاخین هدفی آذربایجان تورک موختاریتی، اوزاق هدفی ایسه آذربایجان تورک ایستیقلالی ایدی. آذربایجان تورک موختاریتینی، ائله‌جه ده روسیه داخیلینده‌کی دیگر تورک ائللری‌نین آوتونومیاسی اوغروندا موباریزه‌نی م.ا.رسولزاده ۱۹۱۷-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا رسماً ایرهلی سورموش و مودافیعه ائتمیشدی. ۱۹۱۷-جی ایل مئی‌‌ینده موسکودا کئچیریلن عوموم‌روسیه موسلمانلاری‌نین ۱-جی قورولتاییندا رسولزاده باکی‌دا ایرهلی سوردوگو فدراتیو قورولوش اساسیندا میلّی-محلّی موختاریت ایدئیاسینی بورادا دا مدافعه ائتمیشدی. اونون ایرهلی سوردوگو میلّی-محلی موختاریت ایدئیاسی اونیتاریستلرین (احمد سالیکوو و ب.) مدنی موختاریت ایدئیاسینا قارشی اوستونلوک ساخلاماقلا، قورولتای نماینده‌لری‌نین اکثریتی (۷۱۷ سسدن ۴۴۶ سسله) طرفیندن قبول ائدیلمیشدی (علی اکبروو، ۲۰۰۷: ۵۰).
میلّی ایدئولوقون ایستیقلال عرفه‌سینده «آذربایجان» آدینا مراجعت ائتمه‌سی ایسه، تورکچولوگون یاخین و اوزاق میلّی هدفی اولان تورک دؤولتی‌نین یارانماسی ایله بیرباشا باغلی اولموشدور. م.ا.رسولزاده «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسنی نظرده توتاراق یازیر: «بو یوللا قافقازلی تورک یازیچی و شاعرلردن بیر چوخونون آیری-آیری زامانلاردا گیزلی اولسا دا، سؤیله‌دیکلری «ایستیقلال» ایدئیاسی ۱-جی دونیا ساواشی ایللرینده بیلگینلرین باشیندا یاراناراق اینقیلاب گونلرینده سیاسی بیر شوعار شکلینه گیریر، داها اویغون بیر گونده «تام ایستیقلال» شوعارینا کئچمک یئتنگینده بولونان سیاسی بیر پروگرام حالینی آلیردی» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۹). او حساب ائتمیشدیر کی، «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسی یالنیز تورکچولوک اوغروندا ساواش آپاران موساواتچیلاری دئییل، سوسیالیستلری، ایسلامچیلاری و باشقالارینی دا اؤز اطرافیندا بیرلشدیره بیلر. اصلینده سون هدفی موستقیل تورک دؤولتی یاراتماق اولان تورکچولرین اؤلکه‌‌نین «آذربایجان» آدلاندیریلماسی بیر طرفدن تورکلوگون ایفاده‌سی، دیگر طرفدن ایسه سیاسی-ایدئولوژی گئدیش ایدی. رسولزاده یازیر: «جنوبی-شرقی قافقاز تورپاقلاری‌نین بوتونلوکله آذربایجان آدی آلتیندا یارانان سیاسی قورولوشلاردا اولماسی ثبوتوندان باشقا آذربایجان تورکلری‌نین یاشادیقلاری بیر اؤلکه اولدوغو اوچون بورایا آذربایجان دئمکده هئچ بیر سیخینتی گؤرولمه‌میشدیر. بو آدین یئنی تورک جومهوریتینه وئریلمه‌سینده ان بؤیوک توتالقا سؤزسوز بو تورکلوک اولموشدور» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۶۴).
دئمه‌لی، بو دؤولتین بیر تورک دؤولتی اولماسی، اونون دیلی‌نین و میلّتی‌نین تورک آدی داشیماسی کیمی، «آذربایجان» سؤزونون ده تورکلوگو ایفاده ائتمه‌سی هئچ کسده شوبهه دوغورمامیش و خالق طرفیندن بیرمعنالی شکیلده قبول ائدیلمیشدیر. ساده‌جه اولاراق، سیاسی-ایدئولوژی معنادا «آذربایجان»، «آذربایجان جومهوریتی» آنلاییشلاری یالنیز تورکلوگو ایفاده ائتمکله محدودلاشمامیش، آذربایجاندا یاشایان بوتون وطنداشلارین (تورک و تورک اولمایان) وطنی و دؤولتی کیمی داها گئنیش معنا داشیمیشدیر. سوسیالیستلردن آسلان بیگ صفی‌کوردلو پارلمانداکی چیخیشلاری‌نین بیرینده بونو، بئله ایفاده ائتمیشدی: «بو گون کیچیک بیر تورک پارلمانی آچیلیبدیر. بیزیم بو پارلمانیمیز گؤزلرده بیر آغ کیمیدیر. چوخ ایمپریالیستلر اونو گؤرمک بئله ایسته‌میرلر. جومهوریتیمیزه تورک جومهوریتی دئییل، آذربایجان جومهوریتی دئدیک کی، بوتون وطنداشلارا عومومی بیر وطن اولسون» (پارلامئنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۵).
رسولزاده و اونون سیلاحداشلاری تورک دؤولتینه «آذربایجان» آدی وئرمکله، اونو تورکلوکله محدودلاشدیرماق ایسته‌مه‌میش، میلّتچیلیک (تورکچولوک) و دؤولتچیلیگی (آذربایجان) اوزلاشدیرماغا چالیشمیشلار. بو آرتیق آذربایجان تورکچولوگونون بیر دؤولتین رسمی میلّی ایدئیاسینا چئوریلمه‌سی و اؤز معناسینی داها دا گئنیشلندیرمه‌سی دئمک ایدی. یعنی آذربایجان جومهوریتی یارانانا قدر باشلیجا ایدئیا اتنیک (تورک دونیاسی‌نین بیر حیصه‌سی اولان آذربایجان اراضی‌سینده) تورکچولوک ایدیسه، میلّی دؤولت قورولدوقدان و «تورک» آنلاییشی میلّتین رسمی شکیلده دیلینه و آدینا چئوریلدیکدن سونرا، آذربایجانلا تورکلوک بیر داها بوتؤولشمیشدیر.
بو باخیمدان م.ا.رسولزاده دوغرو قئید ائدیردی کی، بو جومهوریت آذربایجان آدلانسا دا اصلینده بیر تورک حکومتی، باشقا سؤزله کیچیک تورکیه‌دیر (رسولزاده، ۱۹۹۰: ۱۰). یعنی اؤلکه‌‌نین هانسی آدلا آدلاندیریلماسیندان آسیلی اولمایاراق اصلینده بو دؤولت تورک دؤولتی، تورک حوکومتی‌دیر. گؤرونور، رسولزاده «آذربایجان» سؤزونه سینونیم کیمی «کیچیک تورکیه» ایفاده‌سینی ده بو معنادا ایشلتمیشدیر. هر حالدا آچیق شکیلده حیسّ اولونور کی، جومهوریت ایدئولوقلاری میلّی منسوبیتی، میلّی دیلی، میلّی مدنیتی، میلّی دؤولتچیلیگی «آذربایجان» و «تورک» ایدئیالاری‌نین وحدتی شکلینده تبلیغ ائدیبلر. دئمه‌لی، «آذربایجان» آنلاییشی هم تورکچولوک، هم ده دؤولتچیلیک ایدئولوژیسی ایله باغلیدیر. فیکریمیزجه، بوندان چیخیش ائدرک رسولزاده یازیر کی، روسیه‌ده یاشایان قافقاز موسلمانلارینی «تورک»، اؤلکه‌لرینی «آذربایجان» کیمی قبول ائتدیرمک قازانیلمیش بیر دعاوا ایدی. اونون فیکرینجه، «آذربایجان» سؤزو آرتیق خالقین دوشونجه‌سینده ده جوغرافی معنادان ایدئولوژی معنایا چئوریلمیشدیر: «خالقین دوشونجه‌سینده آذربایجان مفهومو جوغرافی بیر معنادان زیاده فیکیر و عمل شکلینده تجسوم ائدیور» (رسولزاده، ۱۹۹۰: ۹۵).
بئله‌لیکله، تورکچولوگون میلّی اؤزونوتعین ایفاده‌سی اولان «میلّی (تورک) و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسی‌نین مؤلفی کیمی م.ا.رسولزاده، ۱۹۱۸-۱۹۲۰-جی ایللرده ده و سونرالار دا «آذربایجان مفکوره‌سی»، «آذربایجان میلّی مفکوره‌سی»، «آذربایجان فیکری»، «آذربایجان میلّی ایدئیاسی»، «آذربایجان مفهومو»، «آذربایجانچیلیق» دئدیکده، ایلک نؤوبه‌ده تورکلوگو ایفاده ائدن آذربایجانی-تورک آذربایجانی نظرده توتموشدور. رسولزاده یازیر: «روس ایستیبدادی پنجه‌سیندن داغیلمیش خانلیقلار شکلینده دئییل، متحد و میلّی بیر کوتله صورتینده نجات آرایان آذربایجان تورکلوگو بو ایستیقلالینی ترتمیز ائده‌‌جک بایراغا عصری مفکوره‌سی ایله موتناسیب بیر معنا وئرمک ایسته‌ییردی. بو معنانی دا «تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک» مفهوملاریندا تاپدی: بایراغی ماوی، آل (قیرمیزی) و یاشیل رنگلی قوماشلاردان دوزلدیلدی» (رسولزاده، ۱۹۹۲: ۸).
آنجاق م.ا.رسولزاده و اونون سیلاحداشلاری‌نین اوزاق‌گؤرنلیگی نتیجه‌سینده «آذربایجان مفکوره‌سی» یالنیز تورکلوگو ایفاده ائتمکله کیفایت‌لنمه‌میش، آذربایجانداکی بوتون سیاسی قوه‌لرین، او جمله‌دن بورادا یاشایان بوتون میلّی آزلیقلارین دا اساس ایدئیاسینا چئویریله بیلمیشدیر. رسولزاده ۱۹۱۸-جی ایلین ۱۰ دسامبریندا پارلمانین ۲-جی ایجلاسینداکی چیخیشیندا دئییردی: «دایما آذربایجان مفکوره‌سی‌نین مدافعه‌چیسی اولان فیرقه‌میز اوچون بو گون او بؤیوک مقصد حاصیل اولموشدور. چونکی آرتیق گرک ساغلار، گرکسه سوللار آذربایجانی اینکار دئییل، وار قناعتلریله اثبات ائدیرلر. چونکی آرتیق آذربایجان فیکری اوزرینده موسلمان فیرقه‌لری آراسیندا ایختیلافی-نظر یوخدور. چونکی جمعیتیمیزین ذهنینده آذربایجان ایستیقلالی فیکری یئر توتموش، یئرلشمیشدیر. چونکی اوچ رنگلی او مغرور بایراق آرتیق سیاستاً هامیمیزی بیرلشدیرمیشدیر» (پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۷-۲۸).
م.ا.رسولزاده پارلمانداکی چیخیشیندا اونو دا دئییردی کی، آذربایجان تورکچولوگونو ایرهلی سور‌نلر گله‌جکده تورک بیرلیگی‌نین قورولماسی‌نین طرفداریدیرلار: «میلّتین قوتلی بیر بیرلشدیریجی عمومی جهتینی یالنیز دینه دئییل، خالقین «دیلی دیلیمدن، دینی دینیمدن» دئیه اؤزونه‌مخصوص ساغلام حیسّله درک ائله‌دیگی دوستوردا گؤروروز. بو مولاحیظه ایله بیز مفکوره‌میزده بؤیوک بیر تورک میلّتینی بیر گون گلیب ده بیر تورک فدراسیونو قورماقلا بوتون گؤرمک ایسته‌ریز! بو ایتّیحادین بشر مدنیتی سرگیسینه قیمتلی بیر میلّی کولتور بخش ائدجگینه امینیز! (پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۹).
سونوج
آذربایجان جومهوریت دؤورونده م.ا.رسولزاده میلّی-دموکراتیک جریا‌نین اساسینی تشکیل ائدن تورکچولوک، ایسلامچیلیق، موعاصیرلشمک و ایستیقلالچیلیق ایدئیالارینا صادق قالماقلا یاناشی، گله‌جکده تورک میلّتلری‌نین تورک فدراسیونو یارادا بیلمه‌سی‌نین مومکونلوگو ایرهلی سوروردو. محض، گله‌جکده تورک فدراسیونو ایدئیاسی‌نین گئرچکلشمه‌سی ایستیقامتینده آذربایجان جومهوریتی‌نین مکتبلرینده عمومی تورک تاریخی تدریس ائدیلمیش، تورک دیلی مکتبلرده مجبوری شکیلده کئچیلمیش، دؤولتین رسمی دیلی اعلان اولونموشدور. دئمه‌لی، ایلک روشئیملری ۱۹-جو عصرین ایکینجی یاریسیندا قویولان و ۲۰-جی عصرین اوللرینده سیستمله‌شن میلّی ایستیقلال ایدئیاسی آذربایجان جومهوریتی‌نین یارانماسی (۱۹۱۸) ایله نتیجه‌لنمیشدی. محض م.ا.رسول‌زاده‌نین و اونون مسلکداشلاری‌نین سایه‌سینده یئنی دؤورده آذربایجاندا میلّی ایدئولوژی‌نین تمل پرینسیپلری موعیّن‌لشدیریلمیش، آذربایجانین سیاسی آزادلیغی میلّی موختاریتدن میلّی ایستیقلالا قدر چوخ بیر موهوم بیر مرحله کئچمیشدی. ان اساسی اودور کی، «تاریخی-جوغرافی آذربایجان» دئییمینی، موستقیل و میلّی آذربایجان آنلاییشی عوض ائتمیش، میلّی ایستیقلالین ایدئولوقو م.ا.رسولزاده آذربایجان تورکچولوگونو آذربایجان میلّی ایدئولوژیسینه قدر یوکسلده بیلمیشدی.
قایناقلار
آذربایجان خالق جومهوریتی (۱۹۱۸-۱۹۲۰). پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار). ۱-جی ج. باکی، ۱۹۹۸.
علی‌اکبروو ف.ق. محمد امین رسول‌زاده‌نین دونیاگؤروشو. باکی، علم، ۲۰۰۷.
رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۱۵-۱۹۱۶). ۳-جو جیلد.، باکی، ۲۰۱۲
محمدزاده م.ا میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲.
۵. رسولزاده م.ا. آذربایجان جومهوریتی. باکی: علم، ۱۹۹۰.
۶. رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۳-۱۹۰۹). ۱-جی جیلد.، باکی، علم، ۱۹۹۲
۷. رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۹-۱۹۱۴). ۲-جی جیلد.، باکی، علم ۲۰۰۱
۸. رسولزاده م.ا. قافقاس تورکلری. ایستانبول، تورک دونیاسی آراشدیرمالاری وقفی. ۱۹۹۳
کؤچورن: عباس ائلچین
هیندیستاندا تورک دؤولت و ایمپراتورلوقلاری
هیندیستاندا تورک دؤولت و ایمپراتورلوقلاری
ایسلامدان اؤنجه تورکوستان و آذربایجان، ایسلام دؤورونده ده تورکوستان، آذربایجان، یاخین شرق و تورکیه مرکز اولماقلا چین، هیندیستان، روسیه، افغانیستان، خوراسان، شرقی و اورتا آوروپا، بالکانلار، فارسیستان، قافقاز، آنادولو، روم ائلی، عراق، سوریه، مصر و شیمالی آفریقا تورکلرین باشلیجا حاکیمیت بؤلگه‌لری اولموشدور. تورکلر بو اؤلکه‌لرده بیر چوخ دؤولت و ایمپراتورلوقلار قورموشلار. بو عظمتلی تابلو تورک تاریخینده مادی و معنوی اولاراق تورکلرین شوعوروندا بیر سیرا سیاسی اینانج و مفکوره‌لرین تشکّولونده موهوم رول اوینامیشدیر.
دونیا تاریخینده بو موستثنا وصفلرله تا‌نینان، مادی و معنوی گوجلری، سیاسی تشکیلات و حربی قابیلیتلری ایله ده عصرلرله جاهان حاکیمیتی مفکوره‌سینه باغلانان تورکلر بؤیوک ایمپراتورلوقلار قوراراق اوزاق شرق، یاخین شرق، آسیا، آوروپا و آفریقا قیطعه‌لری آراسیندا دین و مدنیتلری چولغالاشدیراراق دونیا مدنیتی تاریخینده سیلینمز ایزلر بوراخمیش، دونیا مدنیتی‌نین اینکیشافینا عوضسیز خیدمتلر گؤسترمیشلر.
تورکلر چین، هیندیستان، یاخین شرق، روسیه، بالکان، اورتا آوروپا و آفریقا خالقلاری‌نین قانلارینا تورک قانی قاتمیش، سیاسی و مدنی اینکیشافلاریندا موهوم رول اوینامیشلار. بو گون بئله بو سادالانان مملکتلرده بیر چوخ یئرلرین آدلاری دَییشدیریلسه ده، قالان آدلارین بیر چوخو تورکلرین بو اؤلکه‌لرده‌کی خاطیره‌لرینی موحافیظه ائدیب ساخلاماقدادیر.
تاریخاً تورکلرین بؤیوک حرکاتلار اثناسیندا چین، شرقی و اورتا آوروپا، بالکانلار و یاخین شرقله یاناشی، هیندیستانا دا بؤیوک آخینلار حالیندا یئرلشدیکلرینی تاریخی قایناقلار دا تصدیق ائتمکده‌دیر. (باخ: سلجوقلولار تاریخی، ص. ۷۱-۷۳). اورتا عصر تاریخچیسی میخایل سیریا‌نین‌ین ده یازدیغینا گؤره: "تورک قؤومو کؤچمگه و ایستیلایا باشلایینجا یئر اوزونو قاپسادی. زیرا، دونیا تورکلری داشیماغا کافی گلمیردی... اؤنلرینده کؤپگه بنزر بیر حئیوان یورویوردو، فقط اونا یئتیشه بیلمیردیلر. حرکت ائدینجه "کؤچ!" دئییر و تورکلر ده اونون دوردوغو یئرده چادیر قوروردولار. اوزون مودّت اونلارا یول گؤستردیکدن سونرا بو حئیوان بیر داها گؤرونمه‌میش و اوندان بحث ائدیلمه‌میشدیر. تورکلر بوندان سونرا اوچ قیسمه آیریلدیلار. هره‌سی بیر ایستیقامته گئتدیلر. شیمالا گئدنلر روملارین قونشولاری اولان کومانلار بورادا بولدوقلاری خریستیانلارلا بیرلشدیلر. غرب مملکتلرینه گئدنلر عربلره قاریشاراق اونلارین دینینی قبول ائتدیلر. خلیفه عربلردن اولسا دا، (اثر عوثمانلی سولطانی، ایلک تورک خلیفه سولطان ۱-جی سلیمدن اؤنجه یازیلمیشدیر - آ.م.) موسلمانلارین حؤکمداری تورکلر اولدولار. بیر قیسمی ده یوخاری هیندیستانا گئدرک اورالاردا بوتپرست و خریستیان اولدولار". (گئنیش معلومات اوچون باخ: Michеl lе Syriеn Chroniquе. فرانسیزجایا ترجومه ائدن Chabot. پاریس ۱۹۰۵، ۳-جو جیلد، ص. ۱۴۹-۱۵۸).
تورکلرین فتح ائتدیگی اؤلکه‌لردن بیری اولان هیندیستاندا قورولان تورک دؤولت و ایمپراتورلوقلاری‌نین تورک سیاسی و مدنی تاریخینده خوصوصی یئری واردیر. هیندیستانداکی تورک سیاسی و مدنی تاریخینی شرطی اولاراق اوچ دؤوره بؤلمک اولار:
بیرینجی دؤور میلاددان اوّل بیرینجی بؤیوک توران ایمپراتورلوغو و اونون داوامی اولان ایکینجی بؤیوک توران ایمپراتورلوغو، ساکا و کوشان تورکلری‌نین آدی ایله باغلیدیر. توران تورکلری‌نین ایستر « توفان»دان اؤنجه، ایسترسه ده «توفان»دان سونرا یاراتدیغی زنگین مادی و معنوی مدنیتی یئر کوره‌سی‌نین بیر چوخ اراضیلرینه، او جمله‌دن ده هیندیستانا یاییلمیشدی. « آری»عیرقلرین تاریخینی توران تورکلرینه ( جئیمس چؤرجوورد «اویغور « تورکلرینه - آ. ق. ) باغلایان مشهور آمریکالی تدقیقاتچیسی جئیمس چؤرجوورد اویغورلارین ( اوخو : توران تورکلری‌نین- آ. ق. ) هیندیستانا گلیشینی میلادان اوّل ۱۵۰۰-جو ایللره عایید ائدرک گؤستریر کی، « اویغورلار هیندیستانا گیلدیکدن سونرا «آری عیرق» کیمی تا‌نیندیلار. هیندلی آریلری اویغورلارین بیر قولونون سویوندان گلنلردی. « آری» دئدیکده یالنیز اویغورلار نظرده توتولمالیدیر» ( باخ : جئیمس چؤرجوورد ، غاییپ قیطه موُ، اینسانلیغین آنا وطنی، اینگیلیسجه‌دن چئویرن پئلین تورنای، ۲. باسکی، اومِگا یایینلاری، ۲۰۱۲ ، ص. ۱۱۶ ).
تورکلرین مشهور "اوغوز خاقان" داستا‌نینا گؤره ده سماوی بیر منشأ‌دن گلن و خاریق‌العاده وصفلره صاحب اولان ایکینجی بؤیوک توران ایمپراتورلوغونون قوروجوسو اوغوز خاقان چین، پرسیا، آذربایجان، عراق، سوریه، مصر، آنادولو، روس، فرانک اؤلکه‌لری ایله یاناشی هیندیستانی دا فتح ائتمیشدیر. بو فاکتی "شاهنامه" مؤلفی فردوسی ده تصدیق ائدیر. فردوسی‌یه گؤره، تورکلرین ایلک فاتحی اولان افراسیاب (فارس منبعلرینده اوغوز خاقان و یا آلپ ار تونقا افراسیاب آدلاندیریلمیشدیر - آ.ق.) دا بیر چوخ اؤلکه‌لرله یاناشی، هیندیستانی دا فتح ائتمیش، بورادا بیر چوخ شهرلر سالمیش و اؤزو ایله باغلی بیر سیرا خاطیره‌لر بوراخمیشدیر.
تورک مادی و معنوی مدنیتینی آوراسیا‌نین گئنیش اراضیلرینه، او جومله‌دن ده هیندیستانا یایان، تورک دیلینی حاکم مؤقعیه یوکسلدن قدیم تورکلر دونیایا دؤولتچیلیک عنعنه‌لری و مادی مدنیت نومونه‌لری ایله یاناشی هم ده معنوی مدنیتین اساسینی تشکیل ائدن دینی مدنیت ده بخش ائتمیشلر کی، بو دینلردن بیری ده بودیزمدیر. قدیم هیند منبعلری بودیزمین یارادیجیسی ساک موُ‌نی‌نین ( شاکیا موُنی ) میلاددان اول ۵۵۷- ۴۴۷- جی ایللرده یاشامیش بیر ساک اصیل‌لی هیندیستان (تورک) شاهزاده‌سی اولدوغونو قئید ائتمیشلر. قدیم اویغور تورکجه‌سینده‌کی بودا متینلرینده بودا « تانری» آنلامینا گلن « بورخان»، بودا تاپیناقلارینا دا « بورخان ائوی» دئییلمیشدی.
عؤمرونون ۴۰ ایلینی « دوغرو دانیشماق، دوغرو داورانماق، دوغرو یاشاماق، دوغرو موحاکیمه یوروتمک، دوغرو نظارت ائتمک، دوغرو آنلاماق، دوغرو سئزمک و دوغرو حرکت ائتمک» کیمی اؤز دینی تعلیمینی یایماغا صرف ائدن بودا‌نین ( شاهزاده ساک موُ‌نی‌نین ) سون مقصدی اینسانلیغین بوتون احتیراص و ایضطیرابلارین قایناغی اولان حدسیز-حودودسوز آرزولاردان، کئچیجی و مووقّتی هوسلردن ایمتینا ائدیب روحون نجاتینا نایل اولماسی ایدی. ساکا تورکلری طرفیندن میلادان اول ۶-جی عصردن باشلایاراق بشریته بخش ائتدیگی بودیزم دینی سونرادان کوشان تورکلری، توپا ( تابقاچ ) تورکلری، آغ هون تورکلری و اویغور تورکلری طرفیندن ده میلادین ۱۰-جو عصرینه قدر داوام ائتدیریلمیش، بشر مدنیتینه « یوُنق-کانق» و « لوُنق-مِن»کیمی موعظّم بودا هئیکللری، یوزلرله بودا موناستر و تاپیناقلاری، رسم اثرلری، فلسکلری، بودا دینی ادبیاتی کیمی مادی و معنوی مدنیت نومونه‌لری بخش ائتمیشلر.
ایلک اؤنجه ساکلاری هیندیستانا کؤچ ائتمگه مجبور ائدن، سونرادان اؤزلری ده میلاددان اول ۲-جی عصرده هون تورکلری‌نین تضییقی ایله گونئیه حرکت ائتمگه مجبور اولان کوشان تورکلری ساکلاری هیندیستاندان دا سیخیشدیراراق شرقی تورکوستانا کؤچ ائتمگه مجبور ائتمیش، اؤزلری ایسه اونلارین هیندیستان تاخت-تاجینا و هیندیستاندا یاراتدیقلاری مادی و معنوی مدنیتلرینه صاحب چیخاراق هیندیستاندا بؤیوک بیر کوشان تورک مدنیتی یاراتمیشلار.
هیندیستانداکی تورک حاکیمیتی‌نین ایکینجی دؤورو آغ هون ( افتالیت ) تورکلری‌نین آدی ایله باغلیدیر.
بئله کی، آغ هونلار بلخ شهرینی اله کئچیردیکدن سونرا ساسانیلرله ساواشمیش، کوشان دؤولتی‌نین چؤکمه‌سیندن سونرا اورتایا چیخان بعضی خالقلاری آسانلیقلا اؤز حاکیمیتیلرینه تابع ائدرک هیندیستا‌نین ایشغالینا باشلامیش، ۴۸۰-جی ایلده هیندیستانا ایلک یوروشلرینی ائدرک بیر نئچه ایلدن سونرا قوزئی هیندیستان بؤلگه‌سینی اؤز حاکیمیتلری آلتینا آلمیشدیلار. آغ هون حؤکمداری توْرامان (اؤلومو: ۵۱۵) مقدونیه‌لی اسکندر و کوشان حؤکمداری کانیشکادان سونرا هیندیستانی فتح ائدن اوچونجو فاتح‌دیر.
توْرامان قوُپتالارین داخیلی چکیشمه‌لریندن ایستیفاده ائدرک قوزئی و باتی هیندیستا‌نین ایچ بؤلگه‌لرینه گیره‌رک پنجاب بؤلگه‌سینی تامامیله آغ هون ایمپراتورلوغونا تابع ائتمیشدی. بوتون بونلاری نظره آلان ۱۲-جی عصر بؤیوک تورک میلّیتچیسی فخرالدین موبارک‌شاه دا هیندیستان دا داخیل اولماقلا چیندن روم اؤلکه‌لرینه، شیمال بوزلو اوقیانوس بؤلگه‌لرینه قدر بوتون مملکتلری "تورکوستان" آدلاندیرمیش و یئر اوزونده تورکوستان قدر بؤیوک بیر اؤلکه‌‌نین بولونمادیغینی اؤزونون مشهور "تاریخ" اثرینده گؤسترمیشدیر. (باخ: تاریخی-فخرالدین موبارک‌شاه. لوندون، ۱۹۲۷، ص. ۶۵). میهراکوُل بودیستلره قارشی کسکین موباریزه آپاراراق بودا معبدگاهلارینی یئرله-یئکسان ائتمیش، کشمیر بؤلگه‌سینده‌کی ساککا شهرینی پایتاخت ائله‌یرک ۵۳۰-جو ایله قدر بوتون هیندیستان بؤلگه‌سینه آخینلار یاپمیش، جیتراکیتا شهرینی ده اله کئچیرمیشدی. ۵۵۰-جی ایلده میهراکوُلون اؤلومو ایله ایمپراتورلوق ضعیفله‌میش، اوندان سونرا کیمین آغ هون حؤکمداری اولدوغو حاقیندا تاریخده دقیق بیلگی یوخدور. سونراکی منبعلر آغ هون ایمپراتورلوغوندان دئییل، یالنیز تابع اولان آغ هون بیگلیکلریندن بحث ائتمیشلر.
داها سونرا آغ هون ایمپراتورلوغونون اراضیلری گؤی تورکلر و ساسانیلر آراسیندا بؤلوشدورولموشدور کی، هیندیستان دا گؤی تورکلرین حاکیمیتی آلتیندا قالمیشدیر. "هیندیستا‌نین آتیللاسی" آدلاندیریلان توْرامان اوغلو میهراکوُلدان سونرا هیندیستان گؤی تورکلرین ، داها سونرا ایسه غزنه‌لی تورکلری‌نین، دِهلی تورک سولطانلیغی‌نین، سلجوق تورکلری‌نین، آیری-آیری تورک کوماندانلاری‌نین و خوصوصیله، تئیمور اوغوللاری‌نین حاکیمیتی آلتیندا اولموشدور.
سولطان محمود غزنلی‌نین هیندیستانی فتح ائتمه‌سی ایله هیندیستاندا یئنید‌ن تورک حاکیمیتی برپا اولونموش ، بو اؤلکه خالقی‌نین تورکلرله قایناییب-قاریشماسیندان یئنی گؤزل و یاراشیقلی بیر عیرق عمله گلمیشدی. بئله‌لیکله، هیندیستان و خوصوصیله بو بؤیوک اؤلکه‌‌نین قوزئیی بعضی استثنالارلا ۶-جی عصردن ۱۹-جو عصرین ۵۰-جی ایللرینه قدر تقریباً ۱۳۰۰ ایل تورکلرین حاکیمیتی آلتیندا اولموشدور. عومومیتله، هیندیستاندا مؤوجود بیر چوخ بؤیوک معمارلیق آبیده‌لری تورک اهتیشام، مفکوره و صنعت دویغولاری‌نین تملینی و گؤزل مادی نومونه‌لرینی تشکیل ائدیر.
هیندیستان تورک دؤولتلری ایچریسینده دِهلی تورک سولطانلیغی‌نین خوصوصی یئری واردیر. قوزئی هیندیستاندا ۲۰۰ ایلدن آرتیق (۱۲۰۶-۱۴۱۳) حاکیمیتده اولان دِهلی تورک سولطانلیغی قوْرلوُ حؤکمداری مُعزالدین محمدین ۱۱۹۲-جی ایلده قوزئی هیندیستانا والی تعیین ائتدیگی تورک اوردو کوماندانی قطب‌الدین آیبک طرفیندن ۱۲۰۶-جی ایلده یارادیلمیشدیر. هله والی ایکن آلیقارخی، بِنارسی، مشهور بیهار قالاسینی، لاهور و پنجاب بؤلگه‌سینی اله کئچیر‌ن آیبک قوْرلوُلارین خارزم تورکلری طرفیندن مغلوبیته اوغرادیلماسیندان ایستیفاده ائدرک آیری-آیری یئرلرده تورک حربی کوماندیرلری طرفیندن قورولان کیچیک خانلیقلاری اؤز حاکیمیتی آلتیندا بیرلشدیره‌رک دِهلی تورک سولطانلیغی‌نین اساسینی قویموشدو. قطب‌الدین آیبکدن بحث ائدن تدقیقاتچیلار یازیرلار کی: "چاغی‌نین ان بؤیوک فاتحلریندن اولان آیبک ویندهیا داغلاری‌نین قوزئیینده یئرلشن بوتون هیندیستان اراضیلرینی ۱۱۹۲-۱۲۰۲-جی ایللرده ایشغال ائتمیش، ۱۲۰۶-جی ایلده موستقیل سولطان اولموشدو. جومرد، عادیل، حمایه‌چی و دیگر تورک سولطانلاری کیمی ایدمان سئور بیر حؤکمدار ایدی. بو ایدمان سئورلیگی سوندا اونون ۱۲۱۰-جو ایلده "چؤوقان" اویونو زامانی آتدان ییخیلاراق اؤلمه‌سی ایله نتیجه‌لنمیشدی. دِهلی‌ده‌کی خارابالاری گونوموزدک قالمیش گؤزل "قوّت الاسلام" مسجیدی و مؤهتشم "قطب-مینار" قالاسی‌نین اینشاسینی دا او باشلاتمیشدی". (باخ: پروف. دوکتور Laszlo Rasonyi. تاریخده تورکلوک. آنکارا، ۱۹۷۱، ص. ۱۶۸).
دِهلی تورک سولطانی آیبکین اوغلان اؤولادی اولمادیغیندان اونون اؤلوموندن سونرا کورکنی شمس‌الدین ایلتوُتموش (۱۲۱۰-۱۲۳۶) بوتون قوزئی هیندیستانی اؤز حاکیمیتی آلتیندا بیرلشدیره‌رک "شمسیّه خاندانی"نین (۱۲۱۱-۱۲۶۶) اساسینی قویموش، دِهلینی دؤولتین پایتاختی اعلان ائدرک پنجابین بؤیوک بیر حیصه‌سینی، مولتانی، لاهورو توتاراق اراضیلرینی قوزئیده غزنه‌یه قدر گئنیشلندیرمیش، موغوللاردان قاچان بؤیوک تورک کوتله‌سینی مملکتینه قبول ائدرک قوزئی هیندیستاندا تورک مدنی حیاتی‌نین داواملی‌لیغینی برپا ائتمیش، خارزمشاهلارا قارشی اؤلکه‌سینی قورویاراق ۱۲۳۵-جی ایله قدر بنگال، قوالیوْر و اوُججاینی دا حاکیمیتینه قاتاراق خلیفه طرفیندن "هیندیستان سولطانی" اولاراق تا‌نینمیشدی.
۱۲۳۶-جی ایلده اؤلن ایلتوُتموشون قابیلیتسیز اوغلونون یئرینه قیزی راضیه سولطان اولموش (۱۲۳۶-۱۲۳۹)، لاکین آتاسی‌نین یئتیشدیردیگی "چئییلقان" دئیه آنیلان ۴۰ کوماندان بونونلا راضیلاشمایاراق اؤلکه‌ده قاریشیقلیق یاراتمیش، نهایت، "شمسیّه" عایله‌سیندن اولان نصرالدین محمود (۱۲۳۹-۱۲۶۶) اؤلکه‌ده ثاببت‌لیگی ساخلاماق مقصدیله ۴۰-لاردان اولوغ خان کیمی تا‌نینان بالابانی "نایب" تعیین ائتمیش و دؤولتی ۱۲۶۶-جی ایله قدر ایداره ائتمیشدی.
محمودون اؤلوموندن سونرا یئرینه کئچن بالابان دِهلی سولطانی اولموش (۱۲۶۶--۱۲۸۷)، موغول هوجوملاری‌نین قارشیسینی آلمیش، موغوللاری لاهوردان اوزاقلاشدیراراق اؤلکه‌ده قوروجولوق ایشلری باشلاتمیشدی. بالاباندان سونرا یئرینه کئچن نوه‌سی حاکیمیتی اوزون زامان الینده ساخلایا بیلمه‌میش و حاکیمیتی ۳ ایلدن سونرا دؤولتین اساس حربی گوجونه صاحب اولان خالاچ (قالاچ) تورکلری‌نین باش‌بوغلاریندان جلال‌الدین فیروزون (۱۲۹۰-۱۲۹۶) الینه کئچمیشدی. جلال‌الدین فیروز موغول آخینلاری‌نین قارشیسینی آلمیش، قوهومو اولان اوردو باشچیسی علاالدین محمد خالاچی دوُککان اوزرینه گؤندره‌رک دئوْگیر دؤولتی‌نین مرکزینی (بوگونکو دؤولت‌آباد شهری - آ.م.) اؤز حاکیمیتی آلتینا آلمیشدی. . . فیروزدان سونرا حاکیمیتی باشینا کئچن علاالدین محمد خالاچ (۱۲۹۶-۱۳۱۶) بوتون مالوا بؤلگه‌سینی، گوجراتی، راجپوتانایی ضبط ائدرک "سولطان اعظم " دئیه آنیلمیش، مشهور "پامپان جامیسی"نی یاپدیرمیشدی. اؤلومو ایله علاقه‌دار اولاراق اؤلکه‌ده قاریشیقلیق یارانمیش، بئش ایل سورن قاریشیقلیقدان سونرا باشقا بیر تورک عایله‌سیندن اولان قیاس‌الدین توُغلوُق (۱۳۲۰-۱۳۲۵) ایقتیدارا گله‌رک اؤلکه‌ده آساییشی برپا ائتمیش، نیظام-اینتظام یاراتمیش، بنگاالا دا حاکم اولاراق اؤلکه‌ده قوروجولوق ایشلری آپارمیش، سو کاناللاری چکدیرمیش، تِلینقانایی دِهلی‌یه باغلایاراق پایتاختین آدینی سولطانپورا چئویرمیشدی.
قیاس‌الدین توُغلوُقون اوغلو محمد توُغلوُق (۱۳۲۵-۱۳۵۱) بیر مدت دؤولتین مرکزینی گونئی‌ده‌کی دئوْگیره (دؤولت آبادا - آ.م.) کؤچورموش، چینی ضبط ائتمگه حاضیرلاشارکن اؤلکه‌ده قاریشیقلیق یارانمیش، نتیجه‌ده ۱۳۳۹-جو ایلده بنگال دؤولتدن آیریلمیشدی. محمد توُغلوُق دؤورونون علملرینه بلد اولان ریاضیاتچی، آسترونوم، ارسطو فلسفه‌سینه باغلی بیر موتفکّیر، گؤزل شاعر و ماهیر خطاط کیمی تا‌نینمیشدیر.
دؤولت فیروز توُغلوُق زاما‌نیندا (۱۳۵۱-۱۳۸۸) بیر نؤوع توپارلانماقلا کئچینمیش، قوزئیده تئیمورون حاکیمیتیه گلمه‌سی ایله علاقه‌دار اولاراق هیندیستانا تورک آخینی کسیلمیش و بئله‌لیکله ده، فیروز توُغلوُق یئرلی خالقا آرخالانماقلا تولِرانت بیر دین سیاستی یوروتمگه مجبور اولموشدو.
فیروز توُغلوُقدان سونرا ۱۰ ایل مودتینده دِهلی تاختینا ۷ سولطان چیخمیش، مرکزی حاکیمیتی ضعیفله‌دیگیندن بیر چوخ ویلایتلر اؤز موستقیل‌لیکلرینی اعلان ائتمیش، نهایت، ۱۴۱۴-جو ایلده دِهلی تورک سولطانلیغی افغانیستانلی سئیید عایله‌سی‌نین الینه کئچمیش، دِهلی سولطانلیغی ظهیرالدین بابورون هیندیستانا گلیشینه قدر یوز ایل بویونجا بو سولاله طرفیندن ایداره اولونموشدو.
هیندیستاندا سون، اوچونجو دؤور تورک حاکیمیتی تئیموراوغوللاری‌نین آدی ایله باغلیدیر. آتا طرفدن امیر تئیمور نسلیندن، "بارلاس" تورک بویوندان، امیر تئیمورون اوغلو میرانشاهین نوه‌سی عمر شئیخین اوغلو، آناسی چینگیز خان نسلیندن چاغاتای خا‌نین نوه‌لریندن یونوس خا‌نین قیزی قوتلو نیگار خانیم اولان، اؤزونون و اوردوسونون تورک اولماسی ایله فخر ائدن ظهیرالدین محمد بابور (۱۴۸۳-۱۵۳۰) ۱۵۱۹-جو ایلده هیندیستانا گلمیشدیر. او، افغانلی دِهلی سولطانی ایله یئددی ایللیک موجادیله‌دن سونرا پنجابین بؤیوک شهرلرینی، دِهلی، آقرا، لوکنوو، بنگال و بوتؤولوکده هیندیستانی ایچینه آلان تاریخده مشهور تورک-هیند ایمپراتورلوغونون (۱۵۲۶-۱۸۵۸) اساسینی قویموش، افغان امیرلرینی، هیند پرنسلرینی، راجپوت حؤکمدارینی مغلوب ائدرک امیر تئیمورون قانونی واریثی اولموش، بوتپرست‌لیگه قارشی باشاریلاریندان دولایی "غازی" دئیه آنیلمیشدی.
تورک ادبیاتینداکی یوکسک مؤوقعیی و شاعرلیگی ایله مشهور اولان، علمه، صنعته یوکسک قیمت وئرن بو داهینی، تورک حؤکمدارلاریندان بحث ائدن بوتون اورتا عصر مؤلیفلری و معاصر تدقیقاتچیلار بئله آنلادیرلار: "بابور بوتون سفرلرینده اؤز کیتابخاناسینی یا‌نیندا داشیتمیش، "بوتون ساواشلار و باشاریلار عرفه‌سینده ده اؤز بیوقرافیاسینی یازماغا واخت آییرمیشدی. اؤز حیاتینی تصویر ائدن تورکجه نثرله یازیلمیش "بابورنامه" آدلی بو بیوقرافیک شاه اثر دونیا ادبیاتی‌نین ان دیقته شایان اثرلریندن بیری‌دیر. بابور همچینین تورکجه "عروض ریساله‌سی"، حنفی فیقه‌ینه عایید "مُبین" آدلی بیر اثر، تصوّوفه عایید "رساله والدین" و "دیوان" کیمی اؤنملی اثرلر یاراتمیشدیر. بابور ان اینجه و ان نفیس احاطه‌لی بیر مدنیته صاحب ایدی. تورک دده‌لریندن گوجو و جسارتی میراث اولاراق آلمیش، ماهیر دؤیوشچو، قیلینج اوینادان و اوخچو ایدی. سوواری‌لیکده اینسانی حئیرتلندیر‌ن باشاریلاری واردی. نهنگ چایلاری اوزه‌‌رک کئچمیشدی. موسیقی آلتلرینی چالار و اؤزو ده موسیقی بسته‌لردی. خطاط، دین عالیمی و یازیچی ایدی. یازدیغی تورکجه و فارسجا شعیرلری اونون یوکسک سوییه‌لی بیر صنعتکار اولدوغونو ثبوت ائدیر. بابورون ۱۵-جی عصر شاعرلری‌نین هئچ بیریندن، حتی علیشیر نوایی‌دن گئری قالمایان تمیز، صاف بیر تورک دیلی، طبیعی ایلهامی واردیر. دویدوغو و دوشوندوکلرینی آچیق بیر شکیلده سؤیله‌میش، جورئتلی مجازلاری ایله صمیمی‌لیکدن و طبیعی‌لیکدن آیریلمامیشدیر... بابور یازمیشدیر: "اگر آتابابان یاخشی بیر قانون قویموشسا، اونو قورو و حیاتا کئچیر، پیس بیر قانون قویموشسا، اونو دَییشدیر، داها یاخشیسینی یاپ"... اونون "بابورنامه"سی یولی سِزارین "خاطیره‌لر"ایند‌ن داها جیدّی و داها صمیمی‌دیر. بئله کی، بابور دوشمنلری‌نین قوصورلارینی سایارکن اونلارین اوستون جهتلرینی ده قئید ائتمیش، مردانه‌لیک گؤسترمیشدیر. قوردوغو تمل اوزرینده خلفلری قودرتلرینی داها دا آرتیرماغا داوام ائتمیشلر. بابور شاهین قوردوغو بؤیوک تورک-هیند ایمپراتورلوغو داها اوزون و شانلی بیر تاریخه صاحب اولموشدور". (سئچمه‌لر بیزیملیر - آ.م. باخ: گرئنارد. بابور. پاریس، ۱۹۳۰؛ پروف. دوکتور لاسزلو راسونیی. تاریختده تورکلوک. آنکارا، ۱۹۷۱، ص. ۱۹۰؛ کؤپرولو محمت فؤاد. ایسلام آنسیکلوپدیسی. "بابور" مادّه‌سی. ۲-جی جیلد، ص. ۱۸۰-۱۸۷؛ عبدالقادر اینان. چاغاتای ادبیاتی، تورک دونیاسی. ۳-جو جیلد، آنکارا، ۱۹۹۲، ص. ۹۳، ۹۴؛ پروف. دوکتور آنیل چچن. تورک دولتلری. آنکارا، ۲۰۰۳، ص. ۳۰۱-۳۰۶).
اؤزو ایکی بؤیوک تورک جاهانگیری‌نین - چینگیز خان و امیر تئیمورون واریثی اولماسینا باخمایاراق اؤز شخصی ذکاسی و فعالیتی ایله هیندیستاندا ائله بیر سلطنت یاراتمیشدی کی، بو تورک سلطنتی سوندا هیندیستاندا موسلمان تورک و بودیست هیندلیلرین قاریشیغیندان یئنی بیر خالق - پاکیستان خالقی تاریخ صحنه‌سینه چیخمیشدی.
بونو نظره آلان ۱۵-جی عصر بنارسلی هیند دین فیلوسوفو کابیر یازمیشدی: "قلبین تمیزلیگی قانق چاییندا یویونماقدان داها اؤنملی‌دیر. هیندلیلر و تورکلرعینی گیلدن یاپیلمیش قابلاردیر. تانرینی سئون و یاخشی حرکت ائدن هر کس بیری دیگری‌نین قارداشی‌دیر". (ایقتیباس راسونیین‌ین گؤستریلن اثریندن گؤتورولموشدور. باخ: ص. ۱۶۹).
بابورون یاراتدیغی هیندیستانداکی بو تورک ایمپراتورلوغونو آوروپا تاریخچیلری هئچ بیر علمی اساسا دایانمایان "بؤیوک موغول ایمپراتورلوغو" آدلاندیرمیشلار. حالبوکی، بو آد بو دؤولته عایید هئچ بیر تاریخی منبعده و هئچ بیر ایسلام مؤلفی طرفیندن ایشلدیلمه‌میشدیر. آغ هونلاردان باشلایاراق ۱۰-جو-۱۲-جی عصرلرده غزنه‌لیلر، ۱۳-جو--۱۴-جو عصرلرده دِهلی تورک سولطانلیغی، ۱۶-جی-۱۹-جو عصرلرده تورک بابورلولار طرفیندن ایداره اولونان هیندیستاندا فاتح‌پور-سیکری، کلکته، مَدرَس و بمبی کیمی یئنی سالینان شهرلر، تیکیلن بؤیوک معمارلیق آبیده‌لری، جامیلر، توربه‌لر، بدیعی اثرلر موغوللارین دئییل، محض تورکلرین عظمت و دوهاسی‌نین محصولودور.
بابوردان سونرا یئرینه کئچن اوغلو همایون (۱۵۳۰-۱۵۵۶) و نوه‌سی جلال‌الدین اکبر شاه (۱۵۵۶-۱۶۰۵) تورک-هیند ایمپراتورلوغونو داها دا گئنیشلندیره‌رک ۷۵ ایل دؤولتی بؤیوک بیر باشاری ایله ایداره ائتمیش، "خالقین دؤولت اوچون دئییل، دؤولتین خالق اوچون" اولدوغونو بوتون هیندیستان خالقلارینا منیمستمیشلر. خوصوصیله، دؤولتین ان بؤیوک حؤکمدارلاریندان اولان جلال‌الدین اکبر موختلیف دیل و دینلرین قایناییب-قاریشدیغی بو اؤلکه‌ده بوتون دین و مذهب تمثیل‌چیلری ایله موباحیثه‌لر آپاراراق سوندا هیندیستاندا معنوی بیر بیرلیک یاراداراق ایسلام و هیندو دینلری‌نین اساسیندا "دینی-ایلاهی" آدلی یئنی بیر دین ووجودا گتیرمیش، عبادتلرینه ده "آیینی-اکبر" آدینی وئرمیش، دین آیریلیقلارینی آرادان قالدیرمیش، هیندلیلرله موسلمانلارین حقوق برابرلیگینی تأمین ائتمیش اؤنملی بیر خاریجی سیاست یوروده‌رک عوثمانلی، صفوی، اؤزبک و پورتغال دؤولتلری ایله علاقه‌لر یاراتمیش و بئله‌لیکله اؤزوندن سونرا ۳۰۰ ایل هیندیستانداکی تورک هِگمونلوغونو یاشاتماغا نایل اولموشدو.
مشهور عالیم گرِنارد گؤستریر کی: "هیندیستاندا کاستا سیستمی، خام صوفی‌لیک و دین آیریلیقلاری اوزرینده تورک فاتحلری‌نین داواملی تأثیری اکبر شاه زاما‌نیندا تامامیله ظفر قازانمیش اولسایدی هیندیستا‌نین طالعی ایندی بوسبوتون باشقا جور اینکیشاف ائدردی". (باخ: گرنارد فر.، گؤستریلن اثری، ص. ۱۲۰).
اکبر شاه‌دان سونرا اوغلو جاهانگیر (۱۶۰۵-۱۶۲۷) عدالتلی بیر شاه اولسا دا، ضعیف و زؤوقه دوشکون اولدوغوندان فورصتدن ایستیفاده ائدن اینگیلیسلر هیندیستان تیجارتینه ال اوزاتمیش، اینگیلیس تاجیرلری اوچون سورات لیما‌نیندا بیر بؤلمه آچمیشدیلار کی، بو دا غربین هیندیستانا موداخیله‌سی‌نین باشلانغیجی اولموشدو. جاهانگیر شاهین اؤلوموندن سونرا یئرینه کئچن خُرم (شاه جاهان) آدی ایله ایمپراتور اولموش (۱۶۲۸-۱۶۵۸)، دوُککانداکی نیظامشاهلار، بیجاپورداکی عادلشاهلار و قطبشاهیلر دؤولتلرینی اورتادان قالدیراراق ایمپراتورلوغا باغلامیش، تیبتلیلری مغلوب ائتمیش، قوزئیده‌کی قوندوز و بدخشان بؤلگه‌لرینی ایشغال ائتمیش، قندهار اوغروندا صفویلرله موباریزه آپارماق مقصدیله عوثمانلیلاردان سیاسی دستک آلماق ایسته‌سه ده، بونا نایل اولا بیلمه‌میش، عوثمانلی سولطانی ۴-جو محمت اونون آرزوسونو یئرینه یئتیره‌رک دونیا‌نین ان گؤزل معمارلیق آبیده‌سی ساییلان آقراداکی مشهور "تاج-محل" توربه‌سی‌نین اینشاسی اوچون تورک معمارلار گؤندرمیشدی.
بو عوضسیز آبید‌ه‌نین قوببه‌سینی عوثمانلی معماری محمت عیسی افندی، خطاط‌لیغینی ستار خان، دیوارلارینی سمرقندلی اوستالار - محمد شریف و محمد هاتف، شاه توغراسینی ایسه شیرازلی امانت خان یاپمیشدی. ۲۰ ایله باشا گلن بو نادیر تورک صنعت اثرینی جاهانشاه دوغوم یاپارکن اؤلن حیات یولداشی ممتاز محلین خاطره‌سینه تیکدیرمیش و توربه‌یه ۳۰ میلیون روپیه پول خرجلنمیشدی. . . جاهانشاه‌دان سونرا یئرینه کئچن ۱-جی عالمگیر (۱۶۵۸-۱۷۰۷) ۵۰ ایللیک حاکیمیتی دؤورونده هیندیستان اوچون چوخ موهوم اولان دینی مسئله‌لرله یاخیندان ماراقلانمیش، مکه شریفینه، یمن ایمامینا، حبکیستان حؤکمدارینا قیزیل و گوموشله یاردیم ائتمیش، مروار بؤلگه‌سینی، بیجاپورو تامامیله ضبط ائتمیش، هیندیستانی بوتونلوکله تورک حاکیمیتی آلتینا آلمیشدی. او، موسلمان‌لیق باخیمیندان مکه، تورکلوک باخیمیندان دا تورکوستان تورکلری ایله یاخین ایلیشگیلر یاراتمیشدی. ۱-جی عالمگیرین اؤلوموندن سونرا ایمپراتورلوق ضعیفله‌مگه باشلامیش، قابیلیتسیز اوغوللاری و نوه‌لری‌نین بیر-بیرلری ایله تاخت-تاج اوغروندا چکیشمه‌لریندن ایستیفاده ائدن محلی خاندانلار عوصیانلار تؤرتمیش، افغانلار اؤز موستقیل‌لیکلرینی اعلان ائتمیش، بیر چوخ لیمانلاردا اینگیلیسلر پورتغال و هوللاندلاری دا سیخیشدیراراق تیجارتی اؤز اللرینه آلمیشدیلار.
نتیجه‌ده ایمپراتورلوق دِهلی و حیدرآباد مرکز اولماقلا ایکی‌یه پارچالانمیش، وضعیتدن ایستیفاده ائدن نادر شاه افشار ۱۷۳۹-جو ایلده قوزئی هیندیستانی و دِهلینی ضبط ائتمیشدی. داها سونرالار ۲-جی عالمگیرین اؤلدورولمه‌سی (۱۷۵۹)، عالمشاهین بنگلدا مغلوبیته اوغرایاراق اینگیلیس حمایه‌سینه گیرمه‌سی، اوغوللاری‌نین اینگیلیس مأمورو کیمی حرکت ائتمه‌لری و نهایت ۱۸۵۷-جی ایلده ۲-جی باهادیر شاه زاما‌نیندا پارتلاق وئرن بؤیوک "سیپاهی عصیانی"نی یاتیران اینگیلیسلر عصیاندا سون حؤکمدار باهادیر شاهین الی اولدوغونو بهانه ائده‌رک اونو سورگون ائتمیشلر.
باهادیر شاه ۱۸۶۲-جی ایلده رانقوُندا اؤلدوکدن سونرا دا هیندیستانی بوتونلوکله بؤیوک بریتانیا ایمپراتورلوغونا باغلامیش، ۱۸۷۷-جی ایلده کرالیچه ویکتوریا رسماً هیندیستان ایمپراتوریچه‌سی اعلان ائدیلمیشدیر. بئله‌لیکله، هیندیستانداکی ۲۸۰۰ ایللیک تورک حاکیمیتینه سون قویولموشدور.
هیندیستان تورکلریندن گلبدین علامی، دین احمد، جاهانگیر، هادی خان، غیرت خان، محمد کاظم و ب. کیمی مشهور تاریخچیلر هیندیستان تورک ایمپراتورلوغونون تاریخینی موفصّل قلمه آلمیشلار. چوخ تأسفلر اولسون کی، بابور شاه استثنا اولماقلا اوندان سونرا تورک دیلی ایمپراتورلوغون رسمی دؤولت دیلی اولوب خاندان، اوردو و دؤولت بوروکراتیاسیندا ایشلنسه ده، ادبی و تاریخی اثرلرین دیلی اؤنجه فارسجا، سونرا ایسه پوشتو دیلی اولموشدور. لاکین بوتون بو اثرلرده ده هیندیستان تورک حؤکمدارلاری‌نین شانلی تاریخیندن بحث ائدیلمیش، اونلارین هیندیستان اوچون بؤیوک ایشلر گؤردوکلری خوصوصی قئید اولونموشدور.
مشهور هیند تاریخچیسی ایشواری پراساد تورک حؤکمدارلاری‌نین هیندیستان خالقی‌نین ریفاهی اوچون غئیرت صرف ائتدیکلرینی، بؤیوک شهرلر، کؤرپولر سالدیقلارینی، اؤنملی تیجارت یوللاری بویونجا کاروانسارایلار تیکدیردیکلرینی، بؤیوک سو کاناللاری چکدیردیکلرینی خوصوصی قئید ائتمیشدیر. بو تورک حؤکمدارلاری تورکوستانداکی صنعت سئوگیسینی، طبیعت گؤزل‌لیکلری قارشیسیندا دویولان سئزیشی اؤزلری ایله بیرلیکده هیندیستانا گتیرمیش، جاهان شومول معمارلیق آبیده‌لری یاراتمیشلار.
تورکلرین هیندیستانداکی فضیلتلرینی یوکسک دَیرلندیر‌ن موستقیل هیندیستا‌نین ایلک باش ناظیری جواهرلعل نهرو گؤسترمیشدیر کی: "هیندیستا‌نین قوزئی باتی‌سیندان گلن موجاهید تورکلرین و اونلارین هیندیستانا گتیردیکلری ایسلام دینی‌نین هیند تاریخینده‌کی اهمیتی بؤیوکدور. چونکی موسلمان تورکلر واسطه‌سیله گلن ایسلام دینی هیند جمعیتینده یاییلمیش اولان فسادی سؤندورموش، صینیف آیریلیغینی و "پارییا سیستمی"نی (اینسانلاری جمعیت‌دن تجرید ائتمه - آ.م.) آرادان قالدیرمیش، موسلمانلارین ایناندیقلاری و یاشادیقلاری ایسلام قارداشلیغی و برابرلیگی نظریه‌سی هیندلیلرین تفکّورونده درین تأثیر یاراتمیشدیر".
هیندیستانداکی تورکلر یئرلی خالقلا قایناییب-قاریشمیش و بؤلگه‌ده پاکیستان، بنگلادئش و کشمیر موسلمانلاری آدی آلاراق، تورکلوکلرینی بوتونلوکله ایتیرمیشلر.
سون اولاراق قئید ائدک کی، تئیموراوغوللاری دؤنمینده سمرقند، هرات، شیراز، بوخارا، آقرا، دِهلی و س. کیمی شهرلر تورک مدنیت مرکزینه چئوریلمیش، بؤیوک تورک موتصوویفی، تورکوستان پیری احمد یسوی‌نین قدیم اوغوز یوردونداکی یسه شهرینده‌کی (بوگونکو تورکوستان شهری – آ.م.) مزاری امیر تئیمورون سایه‌سینده موعظّم بیر توربه‌یه صاحب اولموش و مقدس بیر زیارتگاها چئوریلمیش، سمرقند کیمی شهر «تاج-محل» کیمی نادیر صنعت اینجیسی اونلاردان تاریخه یادیگار قالمیشدیر کی، بوتون بونلار امیر تئیمور و اوغوللاری‌نین تورک مدنیت تاریخینده‌کی بؤیوک خیدمتلری‌نین گؤستریجیلریندندیر. امیر تئیمور و اوغوللاری زاما‌نیندا تورک ادبیاتی، ریاضیات، آسترانومیا، معمارلیق و رسم صنعتی یوکسک اینکیشاف ائتمیش، یوللار سالینمیش، سووارما کاناللاری اینشا ائدیلمیشدی.
آیدین مدد اوغلو قاسملی (فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوسنت)
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجاندا کاریکاتور صنعتی‌نین بانیسی
گؤرکملی رسام عظیم عظیم‌زاده آذربایجان رسام‌لیق صنعتینده یئنی بیر جیغیر آچیب. بو گون بؤیوک رسامین آدینا هر کس حؤرمتله یاناشیر. یئنی رساملار نسلی اونون عنعنه‌لریندن بهره‌لنیرلر. عظیم عظیم‌زاده یارادیجیلیغی بویو عصرلردن بری فورمالاشان تبریز آذربایجان مینیاتور مکتبی‌نین و روس رسام‌لیق مکتبی‌نین عنعنه‌لریندن بهره‌لنیب. رساملیغا مشهور «موللانصرالدین» ژورنالیندا اؤز اثرلرینی درج ائتدیرمکله باشلاییب. ۱۹۰۶-جی ایلده‌ن "موللانصرالدین"، "بارابان"، "زنبور"، "طوطی"، "کل‌نیت" و سایر ژورناللارین صحیفه‌لرینده ساتیریک قرافیک کاریکاتورلارینی نشر ائتدیرمکله آذربایجان ساتیریک قرافیکاسی‌نین اساسینی قویوب.
«سنی بیر ده شکیل چکن گؤرمه‌ییم»
عظیم عظیم‌زاده کاسیب و ساده بیر عائله‌ده دوغولوب. آتاسی کربلایی آسلان داش یونان ایدی. اونون دونیایا گلن ۵ اؤولادیندان آنجاق بیری - اوچونجو اوشاغی ساغ قالمیشدی. اوشاغا باباسی‌نین آدینی قویموشدولار. آنجاق هامی اونو عبدالعظیم دئییل، ساده‌جه عظیم چاغیریردی. عظیمین آتاسی نووخانی‌دان ایدی. اما ۱۸۸۷-جی ایلده باکی‌یا کؤچوب گلمیشدیلر. بیر مای – ایندیکی دیلاره علی‌یئوا کوچه‌سینده اوچ اوتاقلی، سلیقه‌لی حیَط-باجاسی اولان ائو آلدیلار. آتاسی تئزلیکله همین اوچ اوتاغی آرتیریب، آلتی اوتاق دوزلتدی. آسلان کیشی داش‌یونان ایدی. عظیمین آناسی زهرا دا بوتون گونو ائو-ائشیگی‌نین ایش-گوجو، بیش-دوشو، ییر-ییغیشییلا مشغول اولوردو. عظیم اوشاقلیقدان والیدئین سئوگیسیله بؤیویوردو. لاپ بالاجالیقدان ائولرینده گؤردوگو مهریبان‌چیلیق عظیمین قلبینه راحات‌لیق بخش ائدیردی. آتا-آناسی باشینا پروانه کیمی دولانیر، یولوندا هر جور فداکارلیقدان چکینمیردیلر. اوشاق بؤیویوب مکتب یاشینا چاتاندا آتاسی اونو دوغما نووخانی‌داکی موللا مکتبینه وئردی. او، بیر آی عرضینده عرب الیفباسینی و "قورآن" اوخوماغی اؤیر‌ندی. نه قدر نومونه‌وی شاگیرد اولسا دا، آرابیر اونا دا چوبوق دَییردی. بیر گون یولداشلاریندان بیری موللاخانایا بیر قوتو رنگ گتیردی. عظیم ایلک دفعه ایدی کی، رنگ گؤروردو. اونا گؤره ده، هر شئیی اونودوب قوتوداکی رنگلره تاماشا ائدیردی. شاگیردین "نالاییق" حرکتینی گؤر‌ن موللا اؤزوندن چیخیر، رنگلری اوندان آلیب الینه ده بیر نئچه چوبوق وورور. عینادلی اوشاق او گوندن باشلایاراق حتی موللاخانادا بئله الینه فورصت دوشن کیمی شکیل چکیردی. موللا‌نین بوتون هارای-قیشقیریقلارینا باخمایاراق، عظیم درسلرده یئنه شکیل چکیر، دیگر اوشاقلارین دا فیکرینی یاییندیریردی. موللا دفعه‌لرله اونو تنبئه ائله‌دی. موللاخانادا شکیل چکمگین گوناه اولدوغونو دئدی، میثاللار چکدی. حتی «سنی بیر ده شکیل چکن گؤرمه‌ییم» خبردارلیغی‌نین دا اهمیتی اولمادی. بیر نئچه گون سونرا موللا عظیمی یئنه شکیل چکدیگی یئرده یاخالادی. داها صبری توکنمیشدی. ائله همین گون عظیمی موللاخانادان قوودو…
ع.عظیم‌زاده خاطیره‌لرینده یازیر: "بیر گون موللام منی شکیل چکنده گؤردو. باشیمین اوستوندن بارماقلاریما برک چوبوق ووروب دئدی: "دور، خبیث، شئیلرینی ییغیشدیر، بورادان جهنم اول!" من برک خجیل اولوب ائویمیزه گلدیم... دخی موللاخانایا گئتمه‌دیم".
عظیم ائوده ده راحلت دورموردو. حیط-باجادا، محله‌ده قارالامادیغی دیوار قویمازدی. بیر پارچا کؤمور گؤتوروب اهنگلی دیوارلاردا شکیل‌لر چکردی. قونشولار اونون الیندن داد ائدیر، ائله هئی آتا-آناسینا شیکایتله‌نیردیلر.
آتاسیندان خبرسیز داخیل اولدوغو روس-تاتار مکتبینی علا قیمتلرله باشا ووراندا موعلیملر اونون ایستعدادینی گؤروب آتاسینا مصلحت گؤرموشدولر کی، عظیمین تحصیلینی یاریمچیق قویماسین، اونو رئالنی مکتبه گؤندرسین. کربلایی آسلان تکلیفی قبول ائتمه‌ییب دئمیشدی: "منیم بیر اؤولادیم وار، راضی اولمارام کی، او، صاباح گئدیب کافیر جیلدینه گیرسین".
«گئت اؤزونه صنعت تاپ»
عظیم آیدا ۱۲ مانات زحمت حاقی آلدیغی متال تؤکمه زاوودوندا ۶ آیدان آرتیق دوروش گتیره بیلمیر. قوهوملاری‌نین کمکی ایله آغابالا قولی‌یئوین دَییرمانیندا کوریئرلییه ایشه دوزه‌لیر. گونده ان آزی ۱۶ ساعت ایشله‌ملی اولور. دَییرمان صاحبی تئز-تئز عظیمی تزه تیکدیردیگی ائوه گؤندرردی. ائوین کوچه‌یه باخان هر ایکی فاسادینی بزه‌ین داش اویمالار عظیمی والِه ائدیردی. بیر دفعه او، بینا‌نین ایچریسینده شکیل چکن رسام دوُروْولا تانیش اولور. عظیم ایلک دفعه ایدی کی، یاغلی بویالارلا ایشله‌ین صنعتکار گؤروردو. بو تانیش‌لیقدان سونرا او، واخت-بیواخت صاحیبکارین ائوینه تله‌سیردی.
تزه عیمارتین بزک ایشلری باشا چاتدیریلدیقدان سونرا آغابالا قولی‌یئو دوُروْوا پاریس‌ده، عوموم‌دونیا صنایع سرگی‌سینده اؤز دَییرمانینین تاریخینی نوماییش ائتدیرمک اوچون شکیل‌لر چکمگی سیفاریش وئرمیشدی. او، شکیل‌لرله بیرگه دَییرمان صاحبی‌نین پورترتی ده چکیلمه‌لی ایدی. دوُروْو عظیمی اؤزونه کؤمکچی ائتمکدن اؤترو صاحیبکاردان خواهیش ائدیر:
- خوزئیین، عظیمی منه وئر، بیر-ایکی ایله اونو حاضرلاییب سیزه تالانت‌لی بیر خالق رسامی وئریم.
صاحیبکار جاوابیندا عظیمه دئییر:
- سن موسلمان بالاسی‌سان، عاغلینی باشینا ییغ، بوردا فیکرینی تیجارته وئر، آدام اول. رسام‌لیق ندیر؟ آتا-بابان شکیل چکیب؟ او، (دوُروْو نظرده توتولور) سنه بوش آراق بوتولکاسیندان باشقا نه وئره بیلر؟ گئت ایشینه یاخشی باخ!
صاحیبکارین بو مصلحتی عظیمه کار ائله‌میر. او، فورصت تاپیب گیزلینجه دوُروْولا ایشله‌ییر. بیر مودت سونرا شکیل‌لر حاضر اولور و پاریسه گؤندریله‌رک عوموم‌دونیا سرگی‌سینده نوماییش اولونور.
کوریئرین واخت-بیواخت شکیل چکمه‌سی صاحیبکارین خوشونا گلمه‌دیگیندن اونو ایشدهن قووور. عظیم رسام‌لیق مکتبینه داخیل اولماق هوسی ایله یاشاییر. باکی‌دا بئله بیر مکتب اولمادیغیندان اونون موسکودا، کیئوده و یا تیفلیس‌ده تحصیل آلماق ایمکانی یوخ ایدی. تانیش-بیلیشین مصلحتی ایله میلیونچولاردان بیرینه موراجیعت ائدرک اوخوماق اوچون کؤمک ایسته‌ینده: "بالا، عاغلینی ییغ باشینا، گئت اؤزونه صنعت تاپ. بیزه موهندیس، حکیم لازیم‌دیر، شکیل چکن یوخ" جاوابینی آلیر.
گنج عظیم علی‌اکبروو قارداشلاری‌نین اون آنباریندا قوللوق ائتمگه باشلاییر. علی‌اکبروولارین کیچیک قارداشی عظیمین "موللانصرالدین" ژورنالینا شکیل گؤندرمه‌سیندن خبردار ایدی. او، بیر دفعه صحبت زامانی عظیمه دئمیشدی: "من هرچند عاوام کیشی‌یم، لاکین سنه فیکیر وئرمیشم، سنده آلوئردن، تیجار‌دن بیر اثر یوخدور. گؤرونور، سنین هوسین، فیکرین شکیل چکمگه‌دیر. هرچند شریعتیمیزده بو حرام‌دیر، بو بیری طرفدن ده آج قالماق اولماز. من بو گوناهی الله اوچون ائله‌ییرم، تا کی، سن حاییف‌سان، آج قالمایاسان. احتیاط ائله‌مه، حتی مواجیبینی ده هر آی ۱۵ مانات آرتیریرام. آنجاق بو ۱۵ مانات منیم اؤز حسابیما اولاجاق، قارداشیم بیلسه، راضی اولماز".
جمعیتین گوزگوسو
عظیم رسام‌لیقلا برابر ایجتماعی فعالیتینی گئنیشلندیریر و حیاتینی دفعه‌لرله تهلوکه قارشیسیندا قویوردو. اونو دایم هده‌له‌ییر، اؤلدورمک ایسته‌ییردیلر. آنجاق او، هئچ کسدن قورخموردو. ائولری مسجیدین لاپ یاخینلیغیندا یئرلشدیگیندن عظیمزادهنین اساس قهره‌مانلاری - موللالار هر گون اونلارین کوچه‌لریندن کئچیردی. اونلارلا چیین-چیینه یاشاماسینا باخمایاراق، او، موللالاری تنقید ائتمکدن چکینمیردی. عظیم موللالارین شکلینی چکیر و پنجره‌دن اونلارین آیاقلاری آلتینا آتیردی. موللالار اؤز رسملرینی گؤرونجه حیرص‌لنیر و کاغیذی جیریردیلار. حتی عؤمرونون سون واختلاریندا، خسته اولدوغو زامانلاردا دا پنجره آغزیندا اوتورار، کوچه‌ده بیر "تیپ" گؤره‌ن کیمی شکلینی چکردی. عظیم عظیم‌زاده دینه قارشی یوخ، دینین آدیندان صونعی ایستیفاده ائدن موللالارا قارشی چیخیردی. او، دئییردی کی، اینسانلار آللاهی قلبلرینده سئومه‌لی‌دیر. گؤرکملی رسامین اثرلری یاشادیغی جمعیتین گوزگوسو ایدی. عظیمزادهنین اثرلری‌نین اساس مؤوضوسونو سوسیال تضادلار، عادتلر و خالقین معیشتی تشکیل ائدیردی. جمعیتین موختلیف طبقه‌لری‌نین منفی عونصورلری - خسیس تاجیرلر، فیریلداقچی دین خادیملری، شارلاتانلار اونون ساتیریک قلمی‌نین هدفینده اولوردولار.
عظیم عظیم‌زاده بوتون روحویلا خالقینی سئویردی. اونون باشقا خالقلاردان گئری قالماسینی، میسکین، یازیق گؤرونمه‌سینی ایسته‌میردی. کاریکاتورلاری ایله هر بیر سویداشینا «داها بس‌دیر، بیز ده غفلت یوخوسوندان اویانمالی‌ییق، گئری قالمامالی‌ییق، یومروق کیمی بیر هدفه وورمالی‌ییق» دئییردی. او، اؤز اثرلرینده منفی صورتلری گاه کسرلی یومور، گاه یومشاق کینایه ایله کسکین ساتیرا آتشینه توتوردو. چکدیگی "ایت بوغوشدورما"، "کیشی آروادینی دؤیور"، "وارلی ائوینده توی"، "سو اوستونده دعوا"، "کؤهنه باکی‌لیلار" کیمی اثرلرینده موختلیف سوسیال طبقه‌لره مخصوص تیپلرین ایچ اوزونو آچاراق قادین حقوق‌سوزلوغونا، عدالت‌سیزلیگیه قارشی چیخیش ائدیردی. بو معنادا، او دؤورده جمعیت‌ده‌کی سوسیال عدالت‌سیزلیکلری اؤزونده داها قاباریق عکس ائتدیر‌ن "کؤهنه باکی تیپلری" و "۱۰۰ تیپ" اثری خصوصیله تقدیره لاییق‌دیر. اورادا درج اولونان بعضی کاریکاتورلاری یئنه یا ایمضاسیز، یا دا شیمرلینقین ایمضاسییلا گئدیردی. اما عظیم عظیم‌زاده دست-خطی، اوسلوبو اؤزونو بوروزه وئریردی. سونرالار رسام همین کاریکاتورلارین آلتیندان «منیم‌دیر» یازماقلا مولیف‌لیگینی تصدیق ائتدی.
ع.عظیم‌زاده گؤرکملی ساتیریک شاعر م.ع.صابیرین "هوپ‌هوپ‌نامه"سینه چکدیگی ایللوستراسیالارلا کیتاب قرافیکاسی صنعتی‌نین ده اساسینی قویوب. اونون تئاترلارا چکدیگی گئییم إسکیزلری و دکوراسیالار آذربایجان رسام‌لیغی‌نین بو ساحه‌ده‌کی اینکیشافینا خصوصی تکان وئریب.
اثرلری دونیا‌نین بیر سیرا موزئیلرینده نوماییش ائتدیریلن رسامین ایلک فردی سرگیسی ۱۹۴۰-جی ایلده تشکیل اولونوب. باکی‌دا کئچیریلن بیرینجی سرگیده تاماشاچیلار رسامین ۱۲۰۰-دن چوخ اثرینه تاماشا ائده بیلیبلر. ۱۹۲۰-۱۹۴۳-جو ایللرده ع.عظیم‌زاده آذربایجان رسام‌لیق تکنیکوموندا موعلیم، ۱۹۳۲-۱۹۳۷-جی ایللرده ایسه دیرکتور وظیفه‌سینده چالیشیب. یاشادیغی ائوده رسامین ائو موزئیی آچیلیب، ائوین یاخینلیغینداکی باغدا بوستو قویولوب. باکی رسام‌لیق تکنیکومو، ائله‌جه ده پایتاخت کوچه‌لریندن بیری اونون آدینی داشیییر.
ع.عظیم‌زاده ۱۹۴۳-جو ایل، ایونون ۱۵-ده دونیاسینی دَییشیب. او، موحاریبه‌ده دؤیوشن اوغلونون اؤلوم خبرینی ائشیدندن سونرا بو آغیر ایتکی‌یه تابلاشا بیلمه‌یه‌رک خسته‌لنیب. گؤرکملی رساما بؤیوک حؤرمتی اولان میرجعفر باغیروو عظیم عظیمزادهنین دؤیوش‌ده اولان دیگر اوغلونون گئری قاییتماسی حاقیندا گؤستریش وئریب کی، قوی او، اؤز اوغلونون چینینده سون منزیله گئتسین. آنجاق اوغلو اؤزونو جان اوسته اولان آتاسینا یئتیره بیلمه‌ییب...
یازان: ترانه محرمووا
کؤچورن: عباس ائلچین
اوغرو اولماق ایسته ییرم! نصرت کسمنلی
اوغرو اولماق ایسته ییرم!
نصرت کسمنلی
قوی پولیس لر ائشیتمه سین،
قورخولو بیر سیرر دئییرم:
چوخداندیر کی ، بیر آرزوم وار ،
اوغرو اولماق ایسته ییرم!…
اینسانلارین آراسیندان
عقیده سیز آداملاری
ویجدانینی پولا ساتان
نادانلاری
اوغورلاماق ایسته ییرم
بو تورپاغین گوندن-گونه
نییه آرتیر دردی-سری…
دؤولتلرین آراسیندان سرحدلری
اوغورلاماق ایسته ییرم
آخی، نه ایش گؤرموشم کی،
اوغورلوق دا ایشدی باری.
من آنامین صیفتینه
واختسیز دوشموش قیریشلاری
اوغورلاماق ایسته ییرم!
بیریسینی ییخماق اوچون
ایکیسی نین اولفتینی،
اینسانلارین اورگیندن
هر کینینی، نیفرتینی،
یالانینی بوندان اونا،
اوندان بونا ساتانلاری،
ایکی سئون آراسیندان
او اوچونجو آداملاری
اوغورلاماق ایسته ییرم!
آراز آخیر…
او تایدان دا اینسان باخیر،
بو تایدان دا اینسان باخیر،
نئچه میلیون گؤزویاشلی عزیزیمی،
او حسرتلی تبریزیمی
اوغورلاماق ایسته ییرم!
ایندی نئچه دؤولتلردن
مظلوملارین آه-زارینی،
یاد تورپاقدا یاتیب قالان،
عصرلرین آرخاسیندان
قوللارینی چاتیب قالان
کربلادان فوضولی نین،
حلب دنسه نسیمی نین مزارینی
اوغورلاماق ایسته ییرم!
نه گیزله ده ک، بیلیر هامی
تونقال قاتیب یاندیریرلار
بو جاهانی.
قلبیم دئییر:
" بیر آذری مثلینی یادینا سال:
" اوغرودان-اوغرویا حالال… "
پرومتی اوغورلاییب
اینسانلارا وئرن اودو
اوغورلاماق ایسته ییرم!
لاپ غضبی توتسا بئله
یئرین منه، گؤیون منه
نه دئییرسیز، دئیین منه
اوغرو اولماق ایسته ییرم!!
اوغرو اولماق ایسته ییرم !!
دوغرو اولماق ایسته ییرم!!!
نظامی گنجوینین ایرثینده تورکلوک و ایسلام
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
حاضیردا آذربایجان-تورک فلسفه‌سی و مدنیتی نین اینجیلری ساییلان موتفکّیرلرین ابوالحسن بهمنیار، نظامی گنجوی، خاقانی، نصرالدین توسی، عمادالدین نسیمی، محمد فضولی و ب. یارادیجیلیغیندان بحث اولونارکن، اونلارین آذربایجان خالقی نین قدیم دینی-فلسفی دونیاگؤروشو ایله باغلی فیکیرلری تدقیقاتلاردان، همچینین آذربایجان تورک فلسفه‌سی، آذربایجان تورک تاریخی و س. آدلانان موهوم اهمیته مالیک اولان علمی یازیلاردان یا کناردا قالمیش، یا دا چوخ جوزئی شکیلده تفسیر اولونموشدور. حالبوکی اونلارین دونیاگؤروشونده تورک منسوبیتینه، تورک روحونا، ائله‌جه ده ایسلاما دایر موتیولر گوجلودور. بو موتفکّیرلر بیرمعنالی شکیلده اؤزلرینی تورک آدلاندیرمیش و تورکلوکلری ایله ده فخر ائتمیشلر. اونلارین آراسیندا بؤیوک تورک شاعر-موتفکّیری، فیلوسوفو نظامی گنجوی نین یارادیجیلیغیندا اسکی تورک دوشونجه‌سینه، تورک دینی اعتیقادلارینا، عمومی‌لیکده تورک مدنیتینه-فلسفه‌سینه مئییل داها چوخ حیس اولونور. نظامی گنجوی "خمسه"سینی (بئشلیگینی) فارسجا یازماسینا باخمایاراق، تورک دوشونجه‌سینی، تورک عادت-عنعنه‌سینی، تورک اخلاقینی، عومومی‌لیکده تورک میفولوژی، دینی-فلسفی و میلّی-معنوی دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدی.
نظامی گنجوی‌‌یه گؤره، دونیادا مودریک‌لیک، اخلاقلی‌لیق، نجیب‌لیک، عالی‌جناب‌لیق، ایگیدلیک، پاکلیق و س. کیمی خوصوصیتلر، یعنی یاخشی نه وارسا تورکه، تورک میلّتینه عاییددیر. فیلوسوف-شاعر «سیرلر خزینه‌سی»نده دفعه‌لرله تورک دوشونجه‌سینه، تورک اعتیقادلارینا موراجیعت ائتمیشدی: «تورکه بنزر یاسمن چؤلده قوروب آغ چادیر، چادیرین آی‌پاراسی ثوریایا نور ساچیر». بورادا او، آغ یاسمنی قیپچاقلاردا انگین چؤللرده یورد سالمیش تورکلرین آی‌پارا شکیل‌لی دؤیوشچو چادیرینا اوخشادیر و بو چادیرگویا، او قدر عظمت‌لی‌دیر کی، ثوریا اولدوزونادک اوجالیب اونا شؤعله وئریر. نظامی داها سونرا یازیر: «لاله نین باغری قارا - عرب یاوروسو کیمی، تورک یاسمن یمن‌ده سوهئیل اولدوزو کیمی!». "تورک یاسمن» ایفاده‌سی نظامی نین عنعنه‌وی مجازلارینداندیر و تورکون قدیم دؤورلردن ابدی باهار، تزه‌لیک، پاکلیق رمزی اولدوغونا ایشاره‌دیر. » قاری ایله سلطان سنجرین حکایه‌سینده ایسه نظامی تورک حؤکمدارینی عدالتلی و ویجدانلی اولماغا چاغیریر. نظامی‌یه گؤره، تورک حؤکمدارلاری هئچ بیر زامان ظالیم و عدالت‌سیز اولمامیشلار، سلطان سنجرین بونا اویغون اولمایان داورانیشی ایسه تورک آدینا شرف گتیرمیر. اونا گؤره ده، نظامی بیر قاری‌نین دیلیندن تورک حؤکمداری سلطان سنجری عدالت‌سیز ایشلرینه گؤره بئله اتهام ائدیر: «داغ کیمی اوجالمیشدی بیر زامان تورک دؤولتی، سارمیشدی مملکتی عدالتی، شفقتی. سن ییخدین او شؤهرتی، باتیب گئتدی او آد-سان، دئمک، سن تورک دئییل‌سن، یاغماچی بیر هیندوسان». فیکریمیزجه، بورادا نظامی گنجوی بیر طرفدن سلطان سنجرین تیمثالیندا تورک حؤکمدارلارینی تورک دوشونجه‌سینه، تورک عادت-عنعنه‌لرینه عمل ائتمگه چاغیرماقلا یاناشی، اونلاری پیس عمل‌لردن چکیندیرمگه چالیشمیش و باشقا طرفدن آذربایجاندا بیر تورک دؤولتی‌نین حاکیم اولدوغونا ایشاره ائتمیشدیر.
"خسرو و شیرین" پوئماسیندا ایسه نظامی گنجوی آچیق شکیلده یازیر کی، تورکلرین کؤکو بو میلّتین اولو اجدادی آلپ ارتونقا، دیوانی اعتیقادی ایسه گونشه سیتاییشله باغلیدیر: «اگر او آیدیرسا، بیز آفتاب‌یق، او کیخسرودورسا، بیزسه افراسیاب‌یق ». ائله‌جه ده، نظامی گنجوینین زردوشتی ساسانی حؤکمداری پرویزین محمد پیغمبرین مکتوبونا قارشی گؤستردیگی حؤرمت‌سیزلیگه موناسیبتی ده گؤستریر کی، او، فارس دوشونجه‌سیندن چوخ-چوخ اوزاق اولموشدو. گنجه‌لی نظامی آتش‌پرست دینینه تاپینان فارس پرویزین پیغمبرین مکتوبونو جیرماسینی «قودوزلوق» کیمی قیمتلندیرمیشدی.
فیکریمیزجه، نظامی گنجوی نین "ایسکندرنامه‌نی یازماقدا مقصدی یالنیز مقدونیه‌لی ایسکندرین تیمثالیندا عادیل حؤکمداری، عدالتلی جمعیتی تصویر ائتمک دئییل، عینی زاماندا تورک میلّتی‌نین قدیملیگینی، تورک اینانجلارینی، عادت-عنعنه‌لرینی و س. دونیایا تانیتدیرماق اولموشدو. بو باخیمدان نظامی گنجوی نین مقدونیه‌لی ایسکندری تورک دونیاسی‌نین بیر حیصه‌سی اولان آذربایجانا، داها سونرا قیپچاق ائلینه آپارماسی تصادف اولا بیلمزدی. نظامی گنجوی نین بورادا باشلیجا مقصدی آذربایجاندا، قافقازدا، اورتا آسیادا و ب. یئرلرده یاشایان تورکلرین عادت-عنعنه‌لرینی، مدنیتینی، دوشونجه‌لرینی و س. آچیقلاماق اولموشدو. مثلاً، ایسکندری قیپچاق ائللرینه آپاران نظامی گنجوی یازیر کی، قیپچاق تورکلری‌نین عادت-عنعنه‌لری بؤیوک فاتحی مات قویور. خصوصیله قادینلارین اوزلرینی اؤرتمه‌مه‌سی و کیشیلردن قاچماماسی ایسکندری تعجّوب‌لندیریر. ایسکندر قیپچاقلارین آغساققاللارینی باشینا ییغاراق بو عادتلریندن ال چکمگه چاغیریر: «اؤرتولو دئدی چؤل قیپچاقلارینا: اوزونو گیزله‌مک خوش‌دور قادینا». قیپچاق تورکلری ایسه ایسکندری باشا سالیرلار کی، اونلار عادتلرینی دَییشمه‌یه‌جکلر، مقدونیه‌لی فاتحه ایسه حیله ایشلتمکله ایستگینه چاتیر.
نظامی نین یارادیجیلیغیندا زردوشتی‌لیگین، آتش‌پرست‌لیگین بیرمعنالی شکیلده پیسلنمه‌سی، ائله‌جه ده مقدونیه‌لی ایسکندری بو دین-دونیادان تمیزله‌دیگی اوچون تعریف‌له‌مه‌سی، هئچ ده تصادف اولا بیلمزدی. اگر فردوسی "شاهنامه’’ده فارس دوشونجه‌سینی، فارس دینی اعتیقادلارینی، فارس دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدیرسه، نظامی گنجوی ده "بئشلیکده، او جومله‌دن ایسکندرنامه پوئماسیندا تورک حیات طرزینی، تورک دوشونجه‌سینی، تورک دینی اعتیقادلارینی، تورک عادت-عنعنه‌لرینی، تورک دونیاگؤروشونو و س. بؤیوک اوستالیقلا عکس ائتدیرمیشدیر.
گؤروندوگو کیمی، نظامی گنجوی نین اثرلرینده «تورک» عامیلی خوصوصیله اؤنه چکیلمیش و آذربایجان تورکلرین قدیم وطنی کیمی آچیق شکیلده قئید ائدیلمیشدیر. «خسرو و شیرین» پوئماسیندا «دربند دنیزی نین بیر ساهما نیندا»، آآرراندان باشلامیش ارمنه قدر» حؤکمدارلیق ائدن مهین بانونون دیلیندن نظامی تورکلوگوموزون قدیملیگینی بو جور ایفاده ائدیر: «اگر او آیدیرسا، بیز آفتاب‌یق، او، کیخسرو، بیزسه افراسیاب‌یق». دئمه‌لی، آرران-برده حؤکمداری مهین بانو اؤزونو افراسیابین، یعنی تورکلرین نسیلیندن حساب ائتمیشدی. نظامی گنجوی ده مهین بانونون دیلیندن بو خالقین کؤکونون تورک اولماسی و تورکلرین افراسیاب (آلپ ار تونقا) کیمی حؤکمداری نین اولماسی ایله فخر ائدیر. خصوصیله نظامی گنجوی "ایسکندرنامه» پوئماسیندا تورک خالقلاری نین قدیملیگینی، اونلارین عادت-عنعنه‌لرینی بؤیوک اوستالیقلا عکس ائتدیرمیشدیر. بو اثرینده مقدونیه‌لی ایسکندرین قیپچاق ائللرینه سفریندن بحث ائدن نظامی گنجوی نین مقصدی تورکلرین یالنیز آذربایجاندا دئییل، اورتا آسیا و بوتون قافقاز ائللرینده قدیم خالقلاردان بیری اولدوغونو ثبوتا یئتیرمک اولموشدو. عومومیتله، نظامی گنجوی نین بوتون یارادیجیلیغی بیزه اونو دئمگه اساس وئریر کی، او بیر تورک اؤلکه‌سینده، شهرینده دونیایا گلمیش، تورک کیمی بؤیوموش و تورک آدینا خیدمت ائتمیشدیر.
نظامی گنجوی نین "ایسکندرنامه" پوئماسیندا تورک اؤلکه‌سی، تورک اهالیسی، تورک یوردو و س. معنالاردا تئز-تئز ایفاده ائتدیگی «خزران»، «خزر»، «خزرلی»، «خزرلر»، «خزر داغی» آنلاییشلاری دا گؤستریر کی، او، بیر تورک فیلوسوفو اولموش و تورک اؤلکه‌سینده یاشامیشدیر. «خزر داغیندان چین سویونا قدر تورکلرله دولودور بوتون بو یئرلر» - یازان نظامی گنجوی بیرینجیسی، آذربایجانین قدیمدن تورک تورپاغی اولدوغونو، ایکینجیسی ایسه «خزر داغی» ایفاده‌سینی ایشلتمکله همین دؤورده خزرلر آدلی تورک اتنوسونون مؤوجودلوغونو گؤسترمک ایسته‌میشدیر. باشقا طرفدن نظامی گنجوینین «ایسکندرنامه»سینده گؤروروک کی، ایسکندرین قوشونوندا تورکلر اولدوغو کیمی، روسلارین دا قوشونوندا خزر، خزران اؤلکه‌سیندن گلمیش «خزرلر» آدلی تورک طایفالاری وار: «قارشی‌دا بنیزی قیرمیزی روسلار مجوسون آتشی کیمی پاریلدار. ساغ قولو بزه‌میش خزران دسته‌سی، سولدان دا اوجالیر بورتاسین سسی». اصلینده «خزران» سؤزونون معناسی خزرلر - «خزرلر اؤلکه‌سی» دئمک‌دیر. حتی، نظامی گنجوی «ایسکندرنامه»ده بیر تورک اتنوسو کیمی «خزرلی» ترمینیندن ده ایستیفاده ائتمیشدیر.
فیکریمیزجه، نظامی گنجوی نین دونیاگؤروشونون بو یؤنده اوبیئکتیو، علمی پرینسیپ‌لره اساسلانان شرحی، تفسیری ایلک دفعه بؤیوک تورکچو ایدئولوق، آذربایجان جومهوریتی نین قوروجوسو محمد امین رسولزاده طرفیندن وئریلمیشدی. م.ا.رسولزاده نظامی گنجوی نین تورک منسوبیتینه، تورک دینی-فلسفی دوشونجه‌سینه، تورک روحونا، تورک مدنیتینه، فلسفه‌سینه باغلی‌لیغینی واختیندا گؤره‌رک، بوتون بونلاری «آذربایجان شاعری نظامی’’ اثرینده عکس ائتدیرمیشدی.
م.ا.رسولزاده یازیر کی، فردوسی ایران میلّتیچی‌لیگی نین ایدئولوقو، فارس اوغلو فارس اولدوغو کیمی، نظامی گنجوی ده تورک اوغلو تورک کیمی بیر آذربایجان شاعری‌دیر. م.ا. رسول‌زاده‌یه گؤره، نظامی نین ایران‌لی‌لیقدان، فارس‌پرست‌لیکدن اوزاق اولماسینا نومونه «خسرو و شیرین» پوئماسیندا ساسانی حؤکمداری پرویزین محمد پیغمبرین مکتوبونو جیرماسینی «قودوزلوق» آدلاندیرماسی، «آتش‌پرست حؤکمدارین یالنیز مادی فلاکت و سوقوطونو شرح ائتمکله کیفایت‌له‌نمه‌ییب، عینی زاماندا ایران ایمپریاسی نین معنوی تنزولونون تاریخچه‌سینی ده اثرینه داخیل ائتمهسیدیر. اونون فیکرینجه، نظامی‌‌نین بیر او قدر ده احتیاج اولمادان پیغمبرین خسروون یوخوسونا گیرمه‌سی، الینده‌کی قیرمانجلا اونو وورماسی، وزیری بزرگ مِهرین اونا عرب پیغمبری حاقینداکی صؤحبتی، محمدین دوغولدوغو گون کسرا تاجی‌نین چؤکمه‌سی و آتشکده‌لرین سؤنمه‌سی کیمی احوالاتلاری «خسرو و شیرین» پوئماسینا علاوه ائتمه‌سی، تورک ضیالیسی نین فارس‌لیق تعصوبوندن، فارس دوشونجه‌سیندن اوزاق اولماسییلا باغلی اولموشدو. م.ا.رسولزاده یازیر کی، نظامی نین فارس‌پرست‌لیکدن اوزاق اولماسینی گؤستر‌ن کسکین دلیل‌لردن بیری ده آتش‌پرست‌لیگه دوشمن اولماسی ایدی. اونون فیکرینجه، فارس‌لیغین ان بؤیوک و ان پارلاق عنعنه‌سی زردوشتی‌لیک و آتش‌پرست‌لیک اولدوغو حالدا، فارس شعیری‌نین فردوسی‌دن سونرا ایکینجی دیرگی اولان نظامی نین همین تعلیمه بو قدر دوشمنچی‌لیگی، منفی موناسیبت بسله‌مه‌سی اوندا فارس‌لیق دویغوسونون اولماماسی ایدی. م.ا.رسول‌زاده‌یه گؤره، نظامی بوتون دویغو و شوعورو ایله موسلمان‌دیر، تک آللاها اینانیر: «تک‌آللاه‌لیق مؤوقعییندن ده او هر جور ایکی‌لیک و چوخلوغو رد ائدن بیر وحدانیت‌چی‌دیر». زردوشتی‌لیگین خئیرین آیری، شرین ده آیری مؤوجود اولوب اؤز آرالاریندا ووروشان ایکی‌آللاه‌لی‌لیق سیستمینه اونون نه صوفی‌لیکله یئتیشدیگی آللاه مفهومو، نه ده داشیدیغی خالص موسلمان عقیده‌سی اویغون گلیر. م.ا.رسولزاده یازیر کی، حتی نظامی اوچون «قدیم فارس‌لیغین ایسلاما قارشی موخالیفتی‌نین بیر ایفاده‌سی» اولان اسماعیل‌لی‌لیک «ایران‌لی» مذهب کیمی اونون دیلینده بیر سؤیوش‌دور: »دئدیگیم کیمی دئییلسه، ایسماعیلی اولوم». دئمه‌لی، نظامی گنجوی قدیم تورکلرین تانریچیلیق دینی-فلسفی تعلیمینده اولدوغو کیمی تک‌آللاه‌لی‌لیق دونیا-گؤروشونه صاحب اولموش و بوتون حاللاردا دوالیست، پولی‌تئیست سیستملری اینکار ائتمیشدی. بو دا، بیر داها گؤستریر کی، نظامی گنجوی ۱۲-جی عصرده دوالیست فارس دوشونجه‌سی‌نین، آتش‌پرست فارس احکامچیلیغی‌نین، یاخود دا ایسلاما قارشی یؤنلمیش» فردوسی کینی‌نین یوخ، قدیم دؤوردن اعتباراً تورک دوشونجه‌سینه حاکم اولان مونوتئیزمین، تورک دینی اعتیقادی نین داشیییجیسی اولموشدور.
کؤچورن: عباس ائلچین