ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیخالق جومهوریتی‌نین دؤنمز لیدری - محمد امین رسول‌زاده
خالق جومهوریتی‌نین دؤنمز لیدری - محمد امین رسول‌زاده
لطافت بئیبوتووا
قوبا " سوی‌قیریمی مموریال کومپلکسی "نین شؤعبه مودیری
آذربایجانین میلّی ایستیقلال موباریزه‌سی تاریخینده موهوم رول اوینامیش محمد امین رسول‌زاده‌نین اؤلکه‌میزده تورکچولوک فیکری‌نین اساسلاندیریلماسیندا، میلّی دؤولت قوروجولوغو یولوندا اراضی موختاریاتی طلبی‌نین علمی-نظری جهتدن ایره‌لی سورولمه‌سینده ده بؤیوک خیدمت‌لری وار. او، ایستیقلال موباریزه‌میزین چوخ‌ایللیک تاریخی اولدوغونو موعینلشدیرمیش، میلّی حرکاتین کاراکترینی آیدینلاشدیراراق موختلیف باشلیق‌لار آلتیندا تصویر و تقدیم ائتمیشدی. بیرینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سی چوخ‌ایللیک تاریخه مالیکدیر؛ ایکینجی - ایدئولوژی منشایی اعتیباری ایله میلّی آذربایجان حرکاتی، شرقده‌کی میلّی قورتولوش ایدئیالارینی غربده کی کولتور و دموکراسی جریان‌لارینی اؤزونده بیرلشدیرمیش بیر حرکاتدیر؛ اوچونجو - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه‌سی اوچ-بئش آدامین حیاتی و آدی ایله اؤلچوله بیلمز، بو موباریزه‌نین بؤیوک فیکیر قوروجولاری و بو ایدئیایا بوتون فعالیت‌لری ایله باغلانمیش شخصیت‌لری واردیر؛ دؤردونجو - یاخین کئچمیشی، ایدئیا و شخصیت‌لری اینکار ائتمک آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سی‌نین اهمیتینی کیچیلتمک دئمکدیر؛ بئشینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه‌سینده شخص‌لرین مؤوقع و شرفی، اساس ایدئولوزی‌یه گؤستردیکلری صداقت، باغلیلیق و خیدمت‌لری ایله موتناسیبدیر. ادامه مطلب ...
میلّی منلیک و ایستیقلال دویغولاری‌نین آلوولو ترجومانی
میلّی منلیک و ایستیقلال دویغولاری‌نین آلوولو ترجومانی
رامیز قاسموف
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوسنت، آمعا ناخچیوان بؤلمه‌سی‌نین امکداشی
آذربایجان و تورک دونیاسی ادبیاتی‌نین گؤرکملی سیمالاریندان اولان احمد جوادین (1892-1937) یارادیجیلیغی میلّی دؤولتچیلیگین، او جومله‌دن، خالق جومهوریتی‌نین ترنّومو باخیمیندان چوخ زنگین و دَیرلی‌دیر. ادامه مطلب ...
تورکیه یازاری: سامی پاشازاده سزائی
تورکیه یازاری:
سامی پاشازاده سزائی
سامی پاشازاده سزائی (1859، ایستانبول- 26 آوریل 1936، ایستانبول) - تورکیه‌لی رئالیست حکایه و رومان یازاری‌دیر. تورکیه ادبیاتی‌نین ایلک رئالیست/گئرچکچی رومان‌لاریندان بیری اولما اؤزل‌لیگی ایله ادبیات تاریخینده بؤیوک اؤنم داشییان "سرگذشت" آدلی رومانین یازاری‌دیر. 1892.جی ایلده یازدیغی "کیچیک شئی‌لر" ایله تورکیه ادبیاتیندا مودرن قیسا حکایه‌نین قورجولاریندان‌دیر.[1][2][3] ادامه مطلب ...
کلاسیک اؤزبک شاعیر‌لری : یاشام و یارادیجی‌لیقلاری
کلاسیک اؤزبک شاعیر‌لری :
یاشام و یارادیجی‌لیقلاری
- دوُربک (15.نجی عصر)
- آتایی (15.نجی عصر)
- سکّاکی (15.نجی عصر)
- یوسف امیری (15.نجی عصر)
- گدایی (15.نجی عصر)
- توردی (17.نجی عصر)
- عمرخان (18.نجی عصر)
- گولخانی (19.نجی عصر)
- فرقت (19.نجی عصر)
- بیانی (19.نجی عصر)
- مقیمی (19.نجی عصر)
اوسکار شمرلینق
اوسکار ایوانوویچ شمرلینق (روس. Оскар Иванович Шмерлинг؛ 1863 [۱][۲]، تیفلیس، قافقاز جانیشین‌لیگی – 1938[۱][۲]، تیفلیس) — آلمانمنشالی روس رسامی، کاریکاتورچو، ملا نصرالدین درگیسی‌نین امکداشی.
یاشاییشی و رسام‌لیق چالیشمالاری
اوسکار شمرلینق 1863-جو ایلده تیفلیسده حربی قوللوقچو عاییله‌سینده آنادان اولوب. تبیلیسی رئالنی مکتبینده اوخویوب. 1880-1881-جی ایل‌لرده اؤزونون موستقیل "آغجاقاناد" (گورجو. კოღო) درگیسی‌نی چیخاریر، لاکین بو درگی مادّی ایمکان‌لار باخیمیندان یئترلی اولمور. همین ایل‌لرده "فالانژ" (گورج. ფალანგა) درگیسینه قوشولور، لاکین کاریکاتور باره‌سینده تجروبه‌لی اولمادیغی اوچون 1884-جو ایلده پشه‌کار رسام اولماق مقصدیله پتربورق رسام‌لیق آکادمی‌سینه داخیل اولور، روس رسام‌لیق صنعتینی دریندن اؤیرنمک ایمکانی قازانیر. 1889-جو ایلده آکادمینی گوموش مداللا بیتیریر. اورانی بیتیریدیکدن سونرا 1 ایل عرضینده قاراباغدا خان‌کندینده یاشاییر و شوشادا تشکیل اولونموش تئاتر تاماشالارینا دکوراسیون‌لار وئرمکله مشغول اولور. اونون اثرلری آلمانین "پاپیفاکس" ، روسیه‌نین "صمیمی سؤز" (روس. Задушевное слово) درگی‌لرینده یاییملانیر.
شمرلینق روسیه‌ده بیر مودت خسته اولاراق یاشاییر. داها سونرا آلمانداکی مونیخ رسام‌لیق آکادمی‌سینده تحصیلینی داوام ائتدیریر. 2 ایل بورادا رسام فرانس روبونون صینفینده تحصیل آلیر. بیر مودت آلمان "رادفار هومور" درگیسینده ایشله‌ییر. 1893-جو ایلده تیفلیسه قاییدیر و عاییله‌سی ایله زوبالاشویلی کوچه‌سینده یاشاماغا داوام ائدیر. 1901-جی ایلده گورجوستانین "Tsnobis Purtseli " قزئتی (گورج. ცნობის ფურცელი) اونون شکیل‌لرینی یاییملاماغا باشلاییر. "Eşmaxis Matraxi" (شئیطانین قامچیسی)، "Şurduli" (ساپاند)، "Bziki " (ائششک آریسی)، "ایبلیس" و "کند قاریشیق‌لیغی" آدلی گورجو درگی‌لرینده، ملا نصرالدین درگیسی، ائرمنی خاتابالا درگیسینده ایشله‌میشدیر. ادامه مطلب ...
تورکوستان شهیدی - افغانیستان تورک‌لری‌نین میلّی ایدئولوقو: آزاد بیگ کریم‌اوغلو
تورکوستان شهیدی - افغانیستان تورک‌لری‌نین میلّی ایدئولوقو: آزاد بیگ کریم‌اوغلو
آتا طرفدن اؤزبک تورکو، آنا طرفیندن خوقند خانلاریندان دوُدایار خانین نوه‌سی آزاد بیگ کریم اوغلو تاریخی-سیاسی سبب‌لر اوزوندن پاکیستاندا آنادان اولموش، اورتا تحصیلینی اورادا باشا ووردوقدان سونرا پاکیستان لاهور بیلیم‌یوردونون حوقوق فاکولته‌سینی بیتیریب وکیل کیمی فعالیته باشلامیشدیر. آتاسی وارث کریمی اؤزبکستان‌دا آنادان اولموش، موسکو طیب اینستیتوتونو بیتیردیکدن سونرا 2. دونیا ساواشی دؤورونده جبهه‌یه گؤندریلمیش، آلمان‌لارا اسیر دوشموش، تورکوستان دیویزیاسی لژیونرلریندن بیری کیمی تورکوستان میلّی بیرلیک کومیته‌سی‌نین ان فعال عوضولریندن اولموشدور. آلمانین مغلوبیتیندن سونرا اوّل موتفیق قووّه‌لرین کوماندان‌لیغینا تسلیم اولان دوکتور وارث کریمی، آمریکانین اونو روس‌لارا تسلیم ائده‌جگینی دویوب اسیرلیکدن قاچمیش، ماجرالی یولچولوق‌لاردان سونرا ایتالیا، میصیر و عربیستاندان کئچه‌رک پاکیستانا گلمیش و آزاد بیگ ده 1948-جی ایلده بورادا دونیایا گلمیشدی.
شوروی‌نین 1979-جو ایلده افغانیستانی ایشغالی نتیجه‌سینده پاکیستانا سیغینان موهاجیر تورک‌لر آراسیندا ایدئولوژی ایش آپاران آزاد بیگ اوّل روس‌لارا قارشی ساواشان تاجیک اصیللی ربانی‌یه کؤمک ائده‌رک "جمعیتی-ایسلامی " آدلی تشکیلاتین قورولماسیندا فعال ایشتیراک ائدیر. لاکین ربانی آزاد بیگین تورکوستان و افغانیستان تورک‌لری‌نین گله‌جگینه عایید فیکیر و فعالیت‌لرینی گؤروب اونو تشکیلاتدان کنارلاشدیریر. وضعیتین بئله اولدوغونو گؤرن آزاد بیگ داها اوّل‌لر حبسخانالاردا یاتمیش افغانیستان تورک‌لریندن اولان مولوی طاهر مطهر و کریم محمودلا بیرگه "قوزئی افغانیستان ویلایت‌لری ایتّیحادی-ایسلامی " آدلی تورک پارتیاسینی یارادیرلار. آزاد بیگین نوفوذو سایه‌سینده قیسا زاماندا پارتیا افغانیستان تورکلری آراسیندا بؤیوک عکس-صدا یارادیر.افغانیستان تورک‌لری‌نین اؤز میلّی منلیگی‌نین درکینده عوض‌سیز خیدمت‌لرینی گؤرن تورک دوشمن‌لری و حتّی پاکیستان باشدا اولماقلا میلت‌لرآراسی سیاسی دایره‌لر بئله مرکزلری پئشاورده اولان بوتون پارتیالاری رسمی اولاراق تانیدیقلاری حالدا یالنیز آزاد بیگین رهبرلیک ائتدیگی تورک پارتیاسینی تانیمامیش، اونلاری میلت‌لرآراسی تشکیلات‌لارین یاردیمیندان محروم ائتمیشدیلر. لاکین آزاد بیگین قوزئی افغانیستانداکی گوجو و نوفوذوندان ایستیفاده ائتمک اوچون "جمعیتی-ایسلامی" یئتکیلی‌لری بو پارتیانی جمعیتی-ایسلامی‌نین بیر قولو قبول ائتمیش، یالنیز بوندان سونرا بو پارتیا آز دا اولسا بین الخالق یاردیم‌لاردان یارارلانمیشدیر. آزاد بیگ اؤز پایینا دوشن سیلاح-سورساتی حاجی خالوالدین، معنان مهدوم و نبی جان کیمی تورک دسته کوماندیرلری‌نین کانالی ایله قوندوز، شیبیرقان، مئیمنه و مزاری-شریف‌ده اولان تورک بیرلیک‌لرینه چاتدیرماغا مووفّق اولموشدو. بوندان تشویشه دوشن جمعیتی-ایسلامی پارتیاسی‌نین بیر قولونا رهبرلیک ائدن ربانی بو یاردیم‌لاری کسمیش، آزاد بیگی گؤزدن سالماق اوچون بوتون واسیطه‌لره ال آتمیش و بونا قیسماً ده اولسا نایل اولموشدور. وضعیتین گرگین‌لشدیگینی و تورک بیرلیک‌لری‌نین یاردیمدان محروم اولدوقلارینی گؤرن آزاد بیگ یاردیم و دستک آلماق مقصدی ایله تورکیه باشدا اولماقلا بیر سیرا اؤلکه‌لره سیاحت ائتمیش و موعین یاردیم و دستک آلدیقدان سونرا یئنیدن اؤلکه‌سینه قاییتمیشدیر. آزاد بیگین بو سیاحتدن اوغورلا قاییتدیغینی گؤرن و اؤز تورکلوکلرینی درک ائدن و موسکو یؤنوملو نجیب‌الله حؤکومتیندن ناراضی اولان بیر چوخ موجاهیدلر ده آزاد بیگه قوشولموش، آزاد بیگ اونلاری قوزئی افغانیستاندا تورک بیرلیک‌لرینه رهبرلیک ائدن اؤزبک اصیللی ژنرال رشید دوستومون یانینا گؤندرمیش، اونون داها دا گوجلنمه‌سینه نایل اولموشدور. آزاد بیگین سیاسی-ایدئولوژی فعالیتینده سوسیال بیر دایاق اولان ژنرال رشید دوستومون گوندن-گونه گوجلنمه‌سی نجیب‌الله رژیمینی و اطرافینداکی پوشتو مأمورلارینی ناراحات ائتمگه باشلامیش، اونو تورکیه و اؤزبکیستانلا علاقه یاراتماقدا و افغانیستانی پارچالاییب تورکمن، قیرغیز و اؤزبک‌لردن عیبارت بیر موستقیل تورک دؤولتی قورماقدا سوچلایاراق ایتّیهام ائتمیشدیلر. حالبوکی بو ایدئیا ژنرال رشید دوستومون دئییل، آزاد بیگین ایدئیاسی ایدی. چونکی دوستوم آزاد بیگ کیمی یئنی بیر تورک دؤولتی قورماق دئییل، افغانیستانین بوتونلوگونو قورویاراق قورولان و قورولاجاق حؤکومت‌لرده تورک‌لرین ده تمثیل حاقی اولماسینی طلب ائدیردی. ژنرال دوستومون بو طلبی اؤزبکیستان پرزیدنتی اسلام کریموفو دا تأمین ائتدیگیندن و کریموف اوچون تهلوکه تشکیل ائدن بؤیوک تورکوستان ایدئیاسیندان یان کئچدیگیندن کریموف دوستومون بوتون گوجونو ایتیریب افغانیستانی ترک ائده‌نه قدر اونو دستکله‌مه‌سی ده بونو تصدیق ائدیر. اصلینده نجیب‌اللهی قورخودان آزاد بیگ سایه‌سینده تورکمن‌لرین رهبری، قوزئی افغانیستاندا بیر گونئی تورکوستان دؤولتی قورماغا چالیشان، سِلِنقا تونئلینی داغیدان عاشور پهلوان‌ین رشید دوستوما قوشولماسی و ان باشلیجاسی آزاد بیگ طرفیندن افغانیستان تورکلری آراسیندا بیر علاقه یاراتماسی ایدی. بو علاقه‌نین نتیجه‌سی ایدی کی، ژنرال رشید دوستوم تورک موجاهید قووّه‌لری ایله کابیله داخیل اولموش، نجیب‌الله حؤکومتینی دئویرمیش، اؤزونون " جنبشی –میلّی ایسلامی " پارتیاسینی یاراتمیش، فعالیتی‌نین زیروه سینه یوکسلمیشدی. تورکوستان بیرلیگی‌نین یارانماسی اوچون رئال زمین یاراندیغینی گؤرن مؤوجود حؤکومت، بوتون پوشتو، تاجیک موجاهید فراکسیون‌لاری و بین‌الخالق سیاسی تشکیلات‌لار رشید دوستومون یاراتدیغی "جنبشی-میلّی ایسلامی پارتیاسی "نی رسمی اولاراق تانیمادیقلاریندان اونونلا گؤروش‌لردن بئله ایمتیناع ائتمیشلر. وضعیتین بئله اولدوغونو گؤرن آزاد بیگ تجیلی فعالیته باشلایاراق ژنرال دوستوملا علاقه یاراتماق اوچون مزاری-شریفه گلیب سیاسی-ایدئولوژی فعالیتینی داوام ائتدیریر. قیسا بیر مودّته مزاری-شریفی ترک ائده رک پئشاوره گئتمه‌سیندن ایستیفاده ائدن دوشمن‌لری اونون مزاری-شریفه دؤنوشونو تامامیله قاپامیشدیلار. بئله بیر وضعیتده او گله‌جک پلان‌لارینی حیاتا کئچیرمک اوچون اونو چوخ سئون، شیعه اولدوقلاری اوچون پاکیستان، تورک اولدوقلاری اوچونسه ایران طرفیندن دیشلانان هزاره‌لرین ایچینه گئده رک تورک بیرلیگی ایدئیاسینی یایماغا باشلاییر. آزاد بیگدن سونرا او گونه قدر افغانیستان و بؤلگه سیاستینده یوخ فرض ائدیلن هزاره‌لر سیاسی آرئنایا چیخمیش، تورک بیرلیگیندن قورخویا دوشن ایران تشبوثو اله آلاراق هزاره‌لره صاحیب چیخماغا باشلامیشدیر.
بئله بیر وضعیتده افغانیستانی کومونیست ایستیلاسیندان تمیزله‌ین موجاهید فراکسیون‌لار آراسیندا استول دعاواسی باشلامیش، افغانیستانین هر بؤلگه‌سی بیر کوماندیرین نظارتی آلتینا دوشموش، پایتاخت کابیل اوچ ایل ایچریسینده یئرله یئکسان ائدیلمیش، خوصوصیله پوشتولارین سیخ یاشادیغی گونئی بؤلگه‌لرینده تررور و آنارشی حاکیم اولموشدور. دونن‌ین موقدس ساواشچی‌لاری آرتیق یول‌کسن قولدورلارا چئوریلمیشدی. خالق اوچ ایل عرضینده آرتیق بو دوننکی قورتاریجی‌لارین، بوگونکو قولدورلارین هوجوم‌لاریندان نئجه قورتولاجاقلارینی دوشونوردولر. بئله بیر وضعیتده پاکیستان کوْنوویو دا قولدورلار طرفیندن یاغمالاندی. بونو دویان پاکیستان اصیللی سطان امیرین مدرسه طلبه‌لریندن یوز نفر سیلاح‌لاناراق اوّل‌لر قهرمان موجاهید کیمی تانینان، ایندیسه قولدورلوقلا مشغول اولان " گوججی موجاهیدین " تشکیلاتی‌نین اوزرینه یوروموش، هم کوْنوویو، هم ده پاکیستانلی‌لاری قورتارمیشدیلار. غلبه‌دن روح‌لانان مدرسه طلبه‌لری (افغانیستان مدرسه طلبه‌لرینه " طالیب " دئییلیر) گئری قاییداراق قندهاری اله کئچیردیلر. 29 اوکتوبر 1994-جو ایلده قندهاری اله کئچیرن مدرسه طلبه‌لری "طالبان" آدی ایله سیاسی گونده‌مه داخیل اولدو. لیدری روس‌لارا قارشی ساواشدا بیر گؤزونو ایتیرن محمد عمر پوشتو طایفا عادت-عنعنه‌لرینه باغلی بیر دین خوجاسی‌دیر. دؤولت باشچیسی ربانی ایله حکمتیار آراسیندا گئدن ایقتیدار ساواشیندان جانا دویان خالق طالبانی دستکله‌مگه مجبور اولدو. پاکیستان و سعودیه عربیستانین هر یؤنلو دستگی ایله طالبان قووّه‌لری بیر-بیری‌نین آردینجا کابیلی، هئراتی اله کچیره‌رک گئنیش چاپلی بیر ائتنیک تمیزله‌مه کامپانیاسینا باشلادیلار. بئله بیر وضعیتده رشید دوستوم دا باشقا موجاهیدلر کیمی افغانیستانی ترک ائتمگه مجبور اولدو. مئیداندا تک قالان آزاد بیگ یئنه ده اومیدینی ایتیرمه‌ییب اؤز تورکوستان دعاواسینی داوام ائتدیردی. لاکین افغانیستان تورک‌لری‌نین وارلیغینی دونیا سیاسی گوندمینده تانیدان، افغانیستان تورک‌لرینی واحید ایدئیا اطرافیندا بیرلشدیرمگه سعی گؤسترن قوزئی افغانیستاندا بیر تورک دؤولتی یاراتماغا و ان باشلیجاسی ویتسه‌ژنرال انور پاشانین یاریمچیق قالمیش بؤیوک تورکوستان ایدئالینی حیاتا کئچیرمگه چالیشان آزاد بیگین فعالیتیندن تشویشه دوشن، اونو جیدی بیر تهلوکه اولاراق قبول ائدن طالبان قووّه‌لری، روسیه، ایران، پاکیستان و اؤزبکیستان حؤکومت‌لری اونو محو ائتمک اوچون خوصوصی پلان‌لار حاضیرلامیش و سوندا ایران رژیمی‌نین حاضیرلادیغی ترور آکتی نتیجه‌سینده 1997-جی ایلده یاردیمچیسی خالیدی و موحافیظه‌چیسی زین‌الدین‌له بیرلیکده قورشونا دوزوله‌رک اؤلدورولدو. حیاتینی وطن میلت یولوندا موباریزه یه حصر ائدن، واحید تورکوستان اوغروندا شهید اولان، عؤمرونون سون آنلارینا قدر افغانیستاندا تورکلوک دعاواسینا اؤندرلیک ائدن آزاد بیگ افغانیستان تورک‌لری‌نین قلبینده ابدی یاشایاجاقدیر.
آزاد بیگین بوتون اومیدی افغانیستان تورک گنجلیگی ایدی. آزاد بیگین اکدیگی توخوم‌لار بو گون قول-قاناد آچماقدادیر. آرتیق افغانیستان تورک گنجلیگی آنلاییر کی، اونون وطنی بوگونکو افغانیستان، پاکیستان و هیندیستاندا ایسلام دینی‌نین یاییلماسیندا خوصوصی امگی اولان سولطان محمود غزنوی، "بیر دونیایا بیر دؤولت کیفایت‌دیر. بو دونیا ایکی دؤولته دار گلیر. بو دونیانین ایداره ائده‌جک دؤولت ده منیم (امیر تئیمورون) دؤولتیم اولاجاق! " -دئین بؤیوک جاهانگیر امیر تئیمور، ایسلام دینی‌نین هیندیستان یاریم‌آداسینا قدر یاییلماسیندا بؤیوک امگی اولان، تورکلوگه یئنی بیر صحیفه آچان، بو گون بئله مدنی دونیانی اؤزونه حئیران قویان تاج-ماحالی تیکدیرن جهانشاه، مزاری ایندی ده افغانیستانین پایتاختی کابیلده زیارتگاه اولان بابور، هئرات شهرینی پایتاخت سئچه‌رک بو شهری تورک تاریخینده ساییلی مدنیت مرکزلریندن بیری ائدن سولطان حسین بایقارا کیمی بابالاریمیزدان بیزلره قالان بیر میراث‌دیر. بو میراثا صاحیب چیخماقسا افغانیستان تورک گنجلیگی‌نین گؤرَوی‌دیر. بو مقصدله افغانیستان تورک گنجلیگی 12 فوریه 2000-جی ایلده "افغانیستان گنجلر بیرلیگی" آدلی سیاسی تشکیلات یاراتمیشلار.
افغانیستان تورک گنجلیگینه بو حاقلی دعاوالاریندا باشاریلار دیله‌ییر، گونئی تورکوستانین موستقیل‌لیگی اوغروندا شهید اولان آزاد بیگ و اونون یاخین سیلاح‌داشلاری اولان آشور پهلوانا، خالدی‌یه، زین‌الدینه و آدلارینی بیلمه‌دیگیمیز بوتون موجاهیدلره اولو تانریدان رحمت‌لر، دیله ییریک.
روح‌لاری شاد اولسون!
یازان: آیدین مدداوغلو قاسیملی
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو ، دوچنت
کؤچورن:عباس ائلچین
آذربایجانین ایلک قادین قزئتی : ایشیق
آذربایجانین ایلک قادین قزئتی : ایشیق
اون دوققوزنجو عصرین سونو - ییرمینجی عصرین اوّل‌لرینده بیر چوخ اؤلکه‌لرده اولدوغو کیمی، آذربایجاندا دا قادین‌لارین ایستیثمار و ظولمدن قورتولماسی، معاریف‌لنمه سی، مولکی و سیاسی، ائلجه‌ده ایقتیصادی، سوسیال و مدنی حوقوق‌لاری‌نین الده ائدیلمه‌سی اوغروندا موباریزه باشلامیشدی.
20. یوزایل‌لیگین اوّل‌لرینده قادین مؤوضوسو آرتیق آذربایجاندا ضیالی‌لار طرفیندن گئنیش موذاکیره اولونان ان آکتوال مسله‌لردن بیرینه چئوریلمیشدی. بئله کی، آذربایجان قادینی‌نین ساوادسیزلیغی، همچنین ایجتیماعی و سیاسی حیاتدان تجرید اولونماسی تکجه قادین‌لارین دئییل، بوتون خالقین حیاتیندا بیر چوخ پروبلم‌لره یول آچمیش و یئنی نسلین مورفّه گله‌جگینی تهلوکه آلتینا قویموشدو.
آذربایجان ضیالی‌لاری آزاد، تام‌حوقوقلو و ساوادلی قادین اولمادان موترقّی جمعیت یاراتماغین، عومومیتله، خالقین پروبلم‌لری‌نین حلّی‌نین مومکون اولمادیغینی آنلاییر و دینی تعصوب‌کش‌لرین هوجوم‌لاریندان چکینمه‌دن جمعیتین دیقّتینی قادین پروبلم‌لرینه یؤنلتمگه چالیشیر، قیزلارین چوخ ائرکن یاشدا زورلا ائولندیریلمه‌سینی، قادین‌لارین حوقوقی و ایجتیماعی وضعیتی‌نین چوخ آشاغی اولدوغونو تنقید آتشینه توتور و ان اساسی، قادین‌لار اوچون تحصیل اوجاق‌لاری‌نین یارادیلماسی و اینکیشاف ائتدیریلمه‌سی‌نین واجیب‌لیگینی وورغولاییردیلار. ضیالی‌لار، معاریفچی و خئیریه‌چی‌لر چوخ یاخشی آنلاییردیلار کی، قادین ایستر عاییله‌ده، ایسترسه ده جمعیتده اؤزونو ایفاده ائتمک اوچون موطلق تحصیل آلمالی، ایقتیصادی جهتدن تأمین اولونمالی‌دیر.
بو فیکیرلرین گئنیش ایجتیماعیته چاتدیریلماسیندا، قادین حوقوق‌لاری اوغروندا، ساوادسیزلیقلا و ایجتیماعی حیاتدان تجرید اولونما ایله موباریزه‌ده، شوبهه‌سیز، ان بؤیوک رولو آذربایجانین دؤوری مطبوعاتی اویناییردی. آذربایجان میلّی مطبوعاتیندا بو مسله ایلک اؤنجه 1903-جو ایلده گؤرکملی معاریفچی، پوبلیسیست، عالیم محمد آغا شاهتاختیلی طرفیندن "شرقی-روس" قزئتینده قالدیریلیر، داها سونرا "حیات" ، "ایرشاد" ، "یئنی ایرشاد" ، "ترقّی" کیمی قزئت‌لرده ده قادین ساوادسیزلیغی حاقیندا مقاله‌لر درج اولونور، پروبلمین حلی یول‌لاری آراشدیریلیردی. "ملا نصرالدین" درگیسی ایسه قادین آزادلیغی مسله‌لرینده چوخ جسارتله دینی تعصوب‌کش‌لره قارشی چیخیر، چادرانین گؤتورولمه‌سی و قادین‌لارین کیشی‌لرله تام برابرلیگی اوغروندا موباریزه آپاریر، بو آغریلی مؤوضودا ساتیریک یازیلار و کاریکاتورلار نشر ائدیردی.
1905-1907-جی ایل‌لر اینقیلابی قادین پروبلم‌لری‌نین حلّینه چاغیریش‌لاری داها دا آکتوال‌لاشدیردی. آذربایجان مطبوعاتی قادین‌لارا کیشی‌لرله برابر شکیلده مولکی و سیاسی حوقوق‌لار وئریلمه‌سینه چاغیریر، همچنین قادین‌لارین آزادلیغی و تحصیلی‌نین اهمیتی‌نین قورآنی-کریمده ده خوصوصیله وورغولاندیغینا دیقت چکه‌رک، دین خادیم‌لری و تعصوب‌کش روحانی‌لری ده اؤز طرفلرینه چکمگه چالیشیردیلار.
آذربایجان مطبوعاتیندا قادین مسله‌سینده ان علامتدار حادیثه دؤورونون ضیالی خانیم‌لارینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرن "ایشیق" آدلی قادین قزئتی‌نین نشری اولدو.
ایلک سایی 22 ژانویه 1911-جی ایلده چیخان "ایشیق" قزئتی‌نین ناشیری پوبلیسیست و حوقوقشوناس مصطفی‌بیگ علی‌بیگوف، رداکتورو ایسه مصطفی بیگین حیات یولداشی، زاقافقازیا اوْلگینسکی مامالیق و گینه‌کولوژی اینستیتوتونون مأذونو خدیجه خانیم علی‌بیگووا ایدی. "ایشیق" قزئتی‌نین نشری آذربایجان مطبوعاتی‌نین قادین آزادلیغی اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌نین تاثیرسیز اؤتوشمه‌دیگینی، قادین آزادلیغی طرفدارلاری‌نین و قادین‌لارین اؤزلری‌نین آرتیق جیدی بیر ایجتیماعی گوجه چئوریلدیگینی گؤستردی.
قزئتین اوز قابیغیندا اوشاغین الیندن توتاراق گونشین دوغماسینا ایشاره ائدن چادرالی بیر قادین تصویر ائدیلمیشدی. بونونلا قزئت ناشیری اینسانلارین خوشبخت گله‌جگی اوچون علم و تحصیلین واجیب‌لیگینه ایشاره ائدیردی. قزئتده دؤوری نشرلرین گله‌جک نسیل‌لر اوچون آکتوال‌لیغی خوصوصیله قئید ائدیلیردی. بئله کی، "ژنرال حاجی زینالعابدین تاغی‌یئف حضرت‌لری‌نین نیطقی. نوروز بایرامی موناسیبتیله" آدلی مقاله‌ده مشهور خئیریه‌چی حاجی زینالعابدین تاغی‌یئوین بو سؤزلری خوصوصیله وورغولانیردی: "اؤولادلاریم! گؤرویورسونوزمو کی، بنیم ساغ الیم دینی-ایسلامین روکنو و مداری-ایفتیخاری اولان قورآنی-عظیم‌‌الشأن‌ین اوستونده‌دیر و سول الیمده توتدوغوم ایسه قزئته‌دیر. اؤولادلاریم! بنیم سیزه آخیرینجی نصیحتیم بودور کی، بو قورآنی همیشه ساغ و قزئته‌یی ایسه سول الینیزده توتوب، میلّته صیدق و صداقت ایله خیدمت ائدسینیز!"
"ایشیق" قزئتینه آذربایجانین موختلیف گوشه‌لریندن مکتوب‌لار، مقاله‌لر، شعیرلر گؤندریلیردی. بو یازی‌لاردا اساساً تحصیل پروبلم‌لری ایشیقلاندیریلیردی. چایقیراقلی نابات خانیم "باجیلاریما بیر نئچه سؤز" آدلی مکتوبوندا یازیردی: "… بیر ناماز سوره‌سی بیلمک ایله تربیه‌لی اولوب، آنالیق مرتبه‌سینه چاتا بیلمریز. اؤیله قادین‌لار بیلیرم کی، هئچ ناماز سوره‌سی ده بیلمه‌ییرلر، معلوم کی، ناماز دا قیلمییورلار، مگر بونلارین حیاتی حیاتمی؟ خئیر، اونلارین حیاتی مئشه‌لرده کی ، اینسان‌لاردان قاچان حئیوان‌لارین یاشاماغینا بنزر، مگر بونا حیات دئنیلیرمی؟ بیز هر بیر طرفدن مظلومه‌لر، دیلسیز-آغیزسیز حئیوان‌لارا بنزه‌ییب، ایستیبداد آلتیندا عؤمروموزو سورویوروز!.. بیز قادین‌لارا مکتب لازیم، علم و معریفت لازیم!.."
هر مقاله‌سینده جمعیته، میلّته، دؤولته خئییرلی، حقیقی بیر وطنداش یئتیشدیرمک اوچون قادینین تحصیللی اولماسی‌نین واجیب‌لیگینی وورغولایان خدیجه علی‌بیگووا آذربایجان خالقی‌نین باشینا گلن بلالارین بؤیوک قیسمی‌نین سببینی محض آنالارین ساوادسیزلیغیندا گؤروردو: "طایفه‌یی-اوناثا علم و تربییه اینسانا سو ایله هاوا کیبی لازیم‌دیر، والله ایسلام بالالاری‌نین محو و نابود اولماغینا هئچ شکّیمیز اولماسین… سیبیریا صحرالاری و حبسخانالار کونج‌لری بیزیم قارداش‌لاریمیز ایله دولوب… آتالارینی، قارداش‌لارینی، آنالارینی و بیری-بیرینی اؤلدورن‌لر کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز. مسجیدلریمیزده اؤکور-اؤکور آغلاییب و اورادان چیخان کیمی گئدیب گوناهی-کبیر ائدن کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز... عولوم و صنایعده هامیدان دالا قالان کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز. اؤز آنا دیلینی دوز و سرراست دانیشا بیلمه‌ین کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز... آروادلاریمیز… تحصیلی-علم و کامالات ائتمگینجه، اؤولادلاریمیزا قایدا ایله تربیه وئریب، ضلالتدن، قارانلیقدان، فقیرلیکدن، حبسخانالاردان و غئیری میلّت‌لرین تؤهمت و سرزنیش‌لریندن قورتاریب، ایشیغا چیخاردا بیلمه‌یه‌جه‌ییز".
خدیجه خانیم اؤز مقاله‌لرینده موسلمان قادینی‌نین آزادلیق و تحصیلله باغلی حوقوق‌لارینی مودافیعه ائتمکله یاناشی، قادین‌لارین عاییله ده ایکینجی درجه‌لی رولونا دا ایشاره ائدیردی: "عاییله‌نین صاحیبی کیشی‌دیر. عاییله‌نین خئییر و شری، ناموسو کیشی‌یه عاییددیر. قادین داخیلی-بئیتین زینتی و ایداره مأمورودور. کیشی ایله برابر و تای اولاماز. یعنی ائوده کیشی‌یه لاییق اولان حؤکمران‌لیق ائیله‌یه بیلمز". مسله‌یه بو جور یاناشما قادین‌لارین تام سربست‌لیگی، چادرانین گؤتورولمه‌سی، قادین‌لارا هر ساحه‌ده کیشی‌لرله برابر حوقوق وئریلمه‌سی طلبینده اولان دیگر ضیالی‌لارین، معاریف‌پرورلرین و ان اساسی، ملانصرالدینچی‌لرین سرت قیناغینا سبب اولوردو.
هم "ملا نصرالدین " درگیسینده، هم ده "ایشیق" قزئتینده بیر-بیرینه قارشی چوخ سرت یازیلار نشر اولونوردو. ملانصرالدینچی‌لر "ایشیق" قزئتی‌نین ناشیری و رداکتورونو ایکی اوزلولوکده گوناه‌لاندیریر، خدیجه علی‌بیگووانین اؤز مقاله‌لرینده شریعته عمل ائتمه‌نین واجیب‌لیگینی هر دفعه قئید ائتمه‌سینه، قادین‌لارین حیجابلی گزمه‌سینه اولان موثبت فیکرینه قارشی چوخ سرت اعتیراض ائدیردیلر.
درگی‌نین 1911-جی ایله عایید 7-جی ساییندا م.ع. صابر "دؤرد دیللی قیرمانج" آدلی شعیرینده خدیجه خانیمین سؤزو ایله عملی‌نین اویغونسوزلوغونا ایشاره ائدیر:
"ایشیق" قزئتی مودیره‌سی خدیجه خانیم جنابلاری دئییر کی:
" موسلیمه اؤورتلری مستوره اولماق ایستریز"،
ایشته سؤز، ایشته عمل (؟)، ایشته مووافیق بیر مرام.
باشقا بیر مقاله‌ده ایسه "ویزویزا" تخلوصلو مؤلیف "ایشیق"ین، عومومیتله، بوتون فعالیتینی شوبهه آلتینا قویوردو: " آللاه شاهیددیر کی، "ایشیق" باجاردیغی یئره کیمی چالیشیر. اگر آروادلارین آزادلیغی یولوندا چالیشماغی لازیم بیلمیرسه، او دا اونون اؤز ایشی‌دیر".
دیگر بیر مقاله ده ج.محمدقولوزاده کینایه ایله یازیردی: "دوغرودور، باکی‌دا چیخان "ایشیق" قزئتی موسلمان قارداش‌لاریمیزی ایشیقلاندیریر، آما بونو گرک بیله سن کی، چوخ برک ایشیق دا بیر شئی دئییل، آدامین گؤزونو قاماشدیریر".
"ایشیق" قزئتی‌نین رداکتورو ایسه، اؤز نؤوبه سینده، ملانصرالدینچی‌لری "بی‌تربیه و بی‌ویجدان" آدلاندیریردی: "جناب موللا، بؤیله موسلمانین قورآنی-مجیدی‌نین حؤکمونون و میلّی ایشلری‌نین ضیدینه قاریشیب ال آتماغی نه سیزه و نه سیزین کیبی بی‌تربیه و بی‌ویجدان لارا هئچ مصلحت گؤرمه‌ییریک… دوغرودور، ساققالین آغاریبدیرسا دا، لاکین فؤحشدن، بؤهتاندان باشقا، قزئته چیخاردان گوندن ایمدی‌یه کیمی بیر مسلک تاپماییب، آنجاق عولمانین و شریعتین ضیدینه گئدیب، اؤورتلری کوچه‌لرده، تییاترولاردا گزدیرمکلری مظلوم میلته وعظ بویورموسونوز و بونون ثمره‌سی ایسه مئیداندادیر. لعنت، مین دفعه لعنت!...".
"ملا نصرالدین" درگیسی‌نین 18-جی ساییندا درج ائدیلن بیر کاریکاتوردا خدیجه خانیم عکس اولونور کی، اوروپاسایاغی گئییمده، باشیندا بؤیوک شلیاپا، الینی چادرالی قادین‌لارا ساری اوزادیب دئییر: " باخ، موسلمان خانیم‌لاری بئله عیصمتلی و ناموسلو اولمالی‌دیر". ملانصرالدینچی‌لر همین کاریکاتور ایله "ایشیق" قزئتی‌نین رداکتورونون اؤزونون ضیالی و موعاصیر اولماسینا و موسلمان باجی‌لارینی معاریف و آزادلیق یولونا چیخارماق اوغروندا موباریزه‌یه باشلاماسینا رغماً، ایندی گئری آددیم آتماسینا ایشاره ائدیردیلر.
خدیجه خانیمین جاوابی اؤزونو گؤزلتمیر: "هرگاه سیز بؤیله لیباس‌لارین و شلیاپالارین طرفداری ایسنیزسه، بویورونوز کندینیزده اولان بی‌تربیه و بی‌علم آنا و باجینیزی، قوهوم و اقربانیزی گؤتورون تیفلیسه، اورادا اونلارا شلیاپا گئییندیریب تییاترولارا آپارینیز، سونرا سیزین طرفدارینیز موسلمان‌لارا تکلیف ائدینیز. جناب! ایسلام اؤولادینا، خواه اوناث، خواه ذوکور، لازیم‌دیر تربیه، آنا دیلی، شریعتی، وظایفی-بئیتیه‌نی اؤیره‌نیب بیلمک. موسلمان خانیم‌لاری اوچون شلیاپا مسله‌سی هله یوز ایل بوندان سونراکی مسله‌دیر…".
"ایشیق" قزئتی‌نین ناشیر و رداکتورو دیگر معاریف‌پرورلردن فرقلی اولاراق، اهالی‌نین اکثریتینی تشکیل ائدن دینی تعصوب‌کش‌لرین غضبی و نیفرتینه سبب اولمادان قزئتین نشرینه داوام ائتمک اوچون دین خادیم‌لری‌نین ده فیکیرلرینی نظره آلماغا سعی گؤستریردیلر. اونلار دین خادیم‌لرینی قیجیقلاندیرماماغا چالیشیر، بیر چوخ مقاله‌لرده شریعت مسله‌لرینه گئنیش یئر وئره رک، کیشی‌نین قادیندان اوستونلوگونه ایشاره ائدیر و بونونلا دا دین خادیم‌لری‌نین دستگینه نایل اولماغا جهد گؤستریردیلر و موعیّن معنادا بونا نایل ده اولا بیلیردیلر.
بئله شخص‌لردن بیری، مشهور دین خادیمی آخوند موللا روح‌الله محمدزاده قزئتین رداکتورونا مکتوب عونوان‌لایاراق، بو خئییر ایشی دستکله‌دیگینی دیله گتیریردی: "بونلاری غفلت و اطالت دؤشگیندن قالخیزماق و سامعه‌یی-عیبرت‌لرینی آچماق اوچون نیسوانا مخصوص قرائت‌خانا کیمی خوداپسندانه عمل‌لره ده تشبوث ائتمه‌لی‌ییز... موخدّراتی-ایسلامدان خدیجه خانیمین سعیی ایله باشلامیش بو نیتی-اینسان‌پسندانه ایسلام قادین‌لاری‌نین تحسینینی قازانیب، اؤز ممنونیت‌لرینی ایظهار ایله ریضایت‌لرینی قزئته‌لر سوتونوندا درج ائده‌جکلرینه شوبهه یوخ. بیز ده مُشارالیها‌نین بو یولدا عظیم بیر غئیرت و فداکارلیق گؤسترمگینه راضی‌لیق وئریب، ان صمیمُ‌‌القلب تبریک و ایظهاری-تشکّور ائدیریز".
بئله لیکله، آذربایجاندا ایلک قادین قزئتی هر طرفدن – هم لیبرال اولدوغو اوچون موترقّی ضیالی‌لاردان، هم ده قادین‌لارین حوقوق‌لارینی طلب ائتمک جسارتینه گؤره دین خادیم‌لری و رادیکال دیندارلاردان گلن هوجوم لارا تاب گتیرملی اولوردو.
بیرینجی‌لر اؤز دوشونجه‌لرینی و تنقیدلرینی مقاله و یا شعیرلرده تقدیم ائدیردیلرسه، ایکینجی‌لر داها قورخولو ایدی و علی‌بیگوف‌لار و قزئت مؤلیف‌لری‌نین حیاتی اوچون بؤیوک تهلوکه یارانیردی.
"قزئته‌میز نشره باشلایاندا بیز اکثر عولمامیز اولان روحانی آتالاریمیزا مجّاناً قزئته گؤندریب و مکتوباً اونلاردان میلّتین ایندیکی حالینا دایر آتالیق وظیفه‌سی‌نین اداسینی اوموردوق. لاکین روحانی آتالاریمیزین بیر نئچه‌سی بی‌حیس بیر هئیکل کیبی لازیمه‌یی-خیدمتده اولمادیغیندان معاده، ضیایی-علمه سدّ اولان بیر ظولماتی-جهل داغی کیبی اعتیراض ائدیب، قزئته‌میزی ده گئری قایتاردیلار.
بونلاردان بیریسی ده باکی‌دا مسجیدین مینبریندن جماعته: "جماعت، هر کیم "ایشیق" قزئته‌سینی اوخویارسا، کافیردیر" جومله‌لرینی بویوردوقدان علاوه ، "هر کیمین ائوینده "ایشیق" قزئته‌سی اولار ایسه، او ائو مورداردیر" سؤزلرینی ده تکرار بویورموش ایمیش"، - دئیه خدیجه خانیم علی‌بیگووا قزئتین عونوانینا دئییلن سؤزلردن، تعصوب‌کش‌لرین نیفرتیندن درین ناراحات‌لیغینی دیله گتیریردی.
دیندارلار طرفیندن اولونان هوجوم‌لار نتیجه‌سیز اؤتوشمه‌دی و "ایشیق" قزئتی مادّی چتینلیک‌لر یاشاماغا باشلادی. بئله کی، روحانی‌لردن و دینی تعصوب‌کش‌لردن احتیاط‌لاناراق، مؤلیف‌لر قزئته مکتوب، مقاله و شعیر گؤندرمگی، اوخوجولار ایسه آبونه اولونماغی دایاندیریردیلار.
موعلیمه آسیا آخوندزاده "تأسوفلر اولسون" آدلی مقاله‌سینده بو وضعیته اؤز اعتیراضینی بئله بیلدیریردی: "اؤز عالمینیزی فنا بیر حالا سالیب، یاخود قارارتماغی ویجدانینیز نئجه قبول ائدیر؟ و بو "ایشیق" قزئته‌سی بیر پارچا ساده‌جه آغ کاغیذدان عیبارت‌دیر. بو قزئته‌نی "ایشیق" ائدن سیزین تزه اولان گؤزل فیکیرلرینیز، ضیالی قلم‌لرینیز اولمایاجاقدیرمی؟... وطنه خیدمت بئله‌می اولار؟ باغبانی کؤچموش، باغچاسی ویران اولوب گول‌لری سولموش بولبول‌لر کیبی هایانا قاچیب داغیلمیشسینیز؟.. آنادان اولدوغو حالدا قالیب، مین ذیلّت ایله عؤمور ائدیب، کیشی‌لر نظرینده فقیر گؤرونوب، جفاکش اولان باجی‌لارینیزین یولوندا نه چوخ زحمت‌لر چکدینیز؟ نه تئز اوساندینیز؟ نییه لال اولدونوز؟.. آنالیق، خانیملیق وظیفه‌لرینی بئله قارانلیق بوجاق‌لاردا، بؤیله قارا بئیین‌لر ایله می ایفا ائده‌جکسینیز؟ اینسان‌لیق حوقوقونو بو حال ایله می قازاناجاقسینیز؟ وطنه ناموسلو، غئیرتلی اؤولادلار، میلّته تزه و دوغرو فیکیرلی، صادیق اعضالار بئله می یئتیشدیریله‌جکدیر؟"
ماتریال و آبونه‌چی آزلیغی "ایشیق" قزئتی‌نین یئگانه پروبلمی دئییلدی. 1912-جی ایلین ژانویه آییندا "ایشیق" قزئتینی رادیکال دیندارلاردان قورویان آخوند موللا روح‌الله محمدزاده‌نین ناماز قیلارکن فاجیعه‌وی شکیلده قتله یئتیریلمه‌سیله قزئت اؤز هامیسینی ده ایتیریر و بو حادیثه‌دن اوچ آی سونرا اؤز نشرینی دایاندیرماغا مجبور اولور. بئله‌لیکله، آذربایجان قادینی‌نین ایلک مطبوع اورقانی اولان "ایشیق" قزئتی 21 آوریل 1912-جی ایلده سون نؤمره‌سی ایله مطبوعات عالمینه الویداع دئییر.
ییرمینجی عصرین اوّل‌لرینده آذربایجان قادینی‌نین موباریزه تاریخینده اؤنملی یئر توتان بو قزئتین تام متنی سیاسی سندلر آرخیوی طرفیندن 2020-جی ایلده " علم و تحصیل" نشریاتیندا نفیس ترتیباتدا چاپ اولونموشدور.
اومید ائدیریک کی، بو نشر 20. عصرین اوّل‌لری مطبوعاتی، آذربایجان قادینی‌نین موباریزه تاریخی، معاریفچی قادین‌لاریمیزین علمی، بدیعی و پوبلیسیستیک یارادیجیلیغی ایله ماراقلانان‌لار اوچون فایدالی بیر قایناق رولونو اوینایاجاقدیر.
یازان: ائلمیرا علی‌اکبر اووا
آذربایجان جومهوریتی پرزیدنتی‌نین ایشلر ایداره‌سی‌نین سیاسی سندلر آرشیوی‌نین دیرکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
تانینمیش ائرمنی‌لر اؤز میلّتی، دیلی و مدنیتی حاقیندا نه دئییرلر
تانینمیش ائرمنی‌لر اؤز میلّتی، دیلی و مدنیتی حاقیندا نه دئییرلر
ائرمنی خیصلتی حاقیندا دونیانین بیر چوخ عالیم، فیلوسوف و یازیچی‌لاری طرفیندن فیکیرلر بیلدیریلیب. آمّا بو میلّتین تاریخی، ماهیتی، مدنیتی حاقیندا اصل حقیقتی هامیدان دقیق، اینجه‌لیک‌لرینه قدر آچان اؤز تانینمیش‌لاری اولوب. همین فیکیرلردن بعضی‌لرینی تقدیم ائدیریک.
- یقیشه چارنتس (شاعیر): "بیزده ریاکارلیق هله آنا بطنینده اولارکن یارانیر " .
- هوهانس تومانیان (یازیچی): "حقیقی قورتولوش داخیلدن باشلانمالی‌دیر، بیز ائرمنی‌لر ایسه داخیلن خسته‌ییک".
- قئورق آسلان (تاریخچی): " ائرمنی‌لر هارادا چؤرک بولدورسا، اورانی اؤزلرینه وطن حساب ائدیرلر".
- کروب پاتکانوف (تاریخچی): "ائرمنی‌لر بشر تاریخینده هئچ زامان هر هانسی بیر رول اویناماییبلار " .
- مانوک آقابگیان (دیلچی، ادبیاتشوناس): " ائرمنی خالقی نین کؤکلری هارادادیر، بورا نئجه، نه واخت، هارادان و هانسی یول‌لارلا گلیب، بیزده بو باره ده دقیق و آیدین معلومات یوخدور".
- خاچاطور آبوویان (یازیچی): "لعنته گلمیش تورک دیلی سانکی تانری‌نین خئییر-دوعاسینی آلیب... بوتون بایرام‌لاردا و توی مراسیم‌لرینده بیز ائرمنی‌لر تورکجه اوخویوروق. دیلیمیزین ان آزی 50 فایزی تورک سؤزلریندن عیبارت‌دیر. آذربایجان سؤزلری دیلیمیزه او قدر داخیل اولوب کی، بیزده ماهنی‌لار، شعیرلر، آتالار سؤزلری تورک و آذربایجانجا سسله‌نیر".
- لوون دابگیان (تاریخچی): " ائرمنی‌لر اؤز میلّی وارلیغی ایله باغلی بیرباشا تورکلره بورجلودورلار. اگر بیز بیزانسلی‌لار و یا دیگر اوروپالی‌لارین آراسیندا یاشاسایدیق، ائرمنی آدی آنجاق تاریخ کیتاب‌لاریندا قالاردی".
- قازاروس آغایان (شاعیر، یازیچی): " بیزیم آشیق‌لارین شعیرله سؤیلنن داستان‌لاری یوخدور، بو داستان‌لارین هامیسی آذربایجانجادیر. آذربایجان بایاتی‌لاریندان ایستیفاده ائتمگیمیزین سببی بودور کی، بو دیلده ایسته‌دیگین قدر ایکی‌معنالی و چوخ‌معنالی سؤزلر وار. ائرمنی خالقی و آشیق‌لاری تورکجه دانیشماقدا هئچ بیر چتینلیک چکمیرلر – بو دیل ائرمنی‌لر اوچون دوغمادیر. اونا گؤره ده بیز تورکجه اوخویوروق".
- چوروق قوستانیان (ادبیاتشوناس): " بیزیم آشیق‌لارین ائرمنی دیلینده شعیری، داستانی یوخدور، هامیسی صیرف تورک دیلینده‌دیر".
- آوِت ترتریان (موسیقی‌شوناس): "ائرمنی‌لر اونسیتده و دانیشیق دیلینده همیشه آذربایجان آتالار سؤزلری و مثل‌لرینه موراجیعت ائدیبلر".
- ادوین آروستامیان (دیلچی): "آذربایجان آتالار سؤزلری و ضرب-مثل‌لری‌نین چوخو ائرمنی‌لر طرفیندن ائرمنی دیلینه ترجومه اولونمادان ایستیفاده اولونور. چونکی آذربایجان سؤزلری‌نین درین فلسفی ماهیتی ترجومه‌یه گلمیر".
- جانِت نعلبندیان (ادبیاتشوناس): "همیشه تمیز ائرمنی سؤزو ائشیتمک ایسته‌میشم، آمّا تأسوف کی، بو گونه قدر ائشیده بیلمه‌میشم".
- پرچ پروشیان (فولکلورشوناس): " ائرمنی کیشی‌لر تورک بایاتی‌لارینی دینله‌ییب تورکجه آغلاییرلار، قادین‌لار ایسه اؤز اینیلتی‌لری ایله اونلاری موشاییعت ائدیرلر".
- آراکل باباخانیان (دیلچی): "ائرمنی آشیق‌لاری حیاتی ترنّوم ائدرکن آذربایجان دیلینه اوستونلوک وئریرلر. چونکی آذربایجان دیلی ائرمنی دیلیندن داها زنگین‌دیر".
- ققام تاروئردی‌یان (فولکلورشوناس): " ائرمنی آشیق‌لاریندان توپلادیغیم شعیرلرین موعین حیصه‌سی صیرف آذربایجان دیلینده‌دیر " .
- نیکوقایوز تیقرانوف (موسیقی‌شوناس): " آلکساندر سپندیاروفون نوت کیتابچاسیندا چوخلو سایدا دئییم‌لر، موغام‌لار وار: " ماهور " ، " راست " ، " چاهارگاه " ، " شوشتر " ، " کورد شاهناز " ... آ.سپندیاروف بو منبع‌لرین اکثریتیندن اؤز اثرلرینده ده ایستیفاده ائدیب. ائرمنی‌لرین قولاق‌لاری تار و کامانچا سسی ایله دولوب".
- آرام خاچاطوریان (بسته‌کار): " من آذربایجان آشیغی‌یام!"
قایناق:
"گلدیم، گؤردوم،...منیمسه‌دیم " (آذربایجان مدنی عنعنه‌لری نین منیمسه‌نیلمه‌سی
ائرمنی عنعنه‌سی حاقیندا) – [کیتابی یوکلهPDF ]
کؤچورن: عباس ائلچین
نظرات ارامنه ی مشهور در باره ی ملت، زبان و فرهنگ خودشان
شمارِ زیادی از دانشمندان، فیلسوفان و نویسندگان نقطه نظرات خود را در خصوص خصائل اخلاقی ارامنه بیان نموده اند. ولی دقیق ترین نقطه نظرات را در خصوص تاریخ، ماهیت، و فرهنگ ارامنه متفکرین ارمنی به تفصیل بیان کرده اند. شمه ای از این نقطه نظرات را به عنوان نمونه ذکر می کنیم:
- یغیشه چارِنز (شاعر): « در میان ملت ما نطفه‌ی ریاکاری در همان بطن مادر بسته می‌شود.»
- اوانس طومانیان (نویسنده): «رهایی واقعی باید از درون سرچشمه بگیرد، ما ارامنه از درون بیماریم.»
- گئورگ آصلان (مورخ): «هر جا که نان فراوان است، ارامنه آنجا را وطن خود می پندارند.»
- کروب پاتکانوف (مورخ): «ارامنه هیچ گاه در طول تاریخ بشر قادر به ایفای هیچ نقشی نشده اند.»
- مانوک آبگیان (زبان شناس، ادیب): «این که ریشه‌ی ارامنه در کجا است و چگونه، کی، از کجا و از چه راهی به اینجا آمده اند برای خود ما هم معلوم نیست و هیچ اطلاعات دقیقی در این باره وجود ندارد.»
- خاچاطور آبوویان (نویسنده): «این زبان ترکی لعنتی گویی دعای خیر خداوند را پشت سر خود دارد ... ما ارامنه در تمامی اعیاد و مراسم خودمان هم به زبان ترکی سرود می‌خوانیم. دست کم 50 درصد از کلمات زبان ما ترکی است. زبان ترکی و آذربایجانی آن چنان به زبان ما نفوذ پیدا کرده است که ترانه‌ها، اشعار، ضرب المثل‌ها در زبان ما به این زبان بیان می شود.»
- لوان دابگیان (مورخ): «ارامنه هستی خود را مستقیماً مدیون ترک‌ها هستند. اگر ما در بیزانس و یا اروپا زندگی کرده بودیم حالا از ارامنه هیچ چیزی جز یک نام در تاریخ باقی نمانده بود.»
- گازاروس آقایان (شاعر، نویسنده): «در زبان شعری عاشیقهای ما داستان وجود ندارد، تمامی داستان‌ها به زبان آذربایجانی است. علت این که ما از بایاتی‌های آذربایجانی استفاده می‌کنیم این است که این زبان بسیار گسترده و دارای کلماتی با معانی چندگانه است. عاشیقهای ارمنی در سخن گفتن به زبان آذربایجانی هیچ مشکلی احساس نمی کنند – این زبان برای ارامنه زبان بیگانه نیست، خودی است. به همین خاطر ما به زبان ترکی می‌خوانیم.»
- چوروگ گوستانیان (ادیب): «عاشیقهای ما شعر و داستان به زبان خودمان ندارند، همه‌ی آنها صرفاً به زبان ترکی است.»
- آوت ترتریان (موسیقیدان): «ارامنه در زبان گفت و گو و برای برقراری ارتباط همیشه از ضرب المثل‌های آذربایجانی استفاده می کنند.»
- ادوین آروستامیان (زبان شناس): «بسیاری از ضرب المثل‌ها و سخنان بزرگان آذربایجانی بدون آن که به زبان ارمنی ترجمه شوند به همان زبان اصلی استفاده می شوند. علت امر این است که زبان آذربایجانی از فلسفه‌ای عمیق بهره می‌برد و ضرب المثل‌های آن قابل ترجمه شدن نیست.»
- جانت نعلبندیان (ادیب): «آرزوی همیشگی‌ام این بوده که سخن ارمنی بدون کلمات بیگانه بشنوم ولی تا به امروز به این آرزوی خود نائل نگردیده ام.»
- پرچ پروشیان (فولکلور شناس): «مردان ارمنی بایاتی‌های ترک را شنیده و به زبان ترکی گریه می‌کنند زنانشان هم با ناله‌های خود آنها را همراهی می‌کنند.»
- آراکل باباخانیان (زبان شناس): «عاشیقهای ارمنی زمانی که می‌خواهند زندگی را ترنم کنند از زبان آذربایجانی استفاده می‌کنند. زیرا زبان آذربایجانی بسیار غنی‌تر از زبان ارمنی است.»
- گِگام تاروردیان (فولکلورشناس): «بخشی از اشعاری که از عاشیقهای ارمنی گردآوری کرده‌ام صرفاً به زبان آذربایجانی است.»
- نیکوگایوز تیگرانوف (موسیقیدان): «در کتاب نوت موسیقی الکساندر اسفندیاراف تعداد زیادی تصانیف و موسیقی مقامی هست: «ماهور»، «راست»، «چهارگاه»، «شوشتر»، «کرد شهناز»، .... ا. اسفندیاراف این منابع را در بسیاری از آثار خود نیز استفاده کرده است. گوش ارامنه از آوای تار و کمانچه پر شده است.»
- آرام خاچاطوریان (آهنگساز): «من عاشق آذربایجانم!»
منبع: http://anl.az/el/Kitab/2016/Azf-290799.pdf
میلّی ایستیقلالیمیزین آلوولو شاعیری:خلیل رضا اولوتورک
میلّی ایستیقلالیمیزین آلوولو شاعیری:خلیل رضا اولوتورک
بوتون زامان‌لاردا سؤزون قودرتی، حؤکمو بؤیوک اولوب. مقامیندا سسله‌نیشی ایله کؤنول‌لر نورا بویانیب، عالم گولشنه دؤنوب، آیدین، ایشیقلی صاباح‌لارا دوغرو یول باشلاییب...
هر شئیدن اوجا، دَیرلی اولان، دوشونجه‌یه حاکیم کسیلن سؤز گؤی قورشاغی‌نین رنگلری کیمی چوخ‌چالارلی‌دیر. صنعتکارلار یاراتدیقلاری اثرلرینده کیملرینسه معنوی دونیاسینی، طالعیینی، اوبرازینی سؤزون رنگلریله ائله تصویره آلیر کی، اونلاری سئومه‌مک، یاخینا آلماماق مومکون‌سوزدور. البتّه کی، تصویر و بنزتمه‌لرین دویغوسال‌لیقلا ایفاده‌سینده سؤزون یئری علیحده‌دیر.
اوندا دا اولا سؤز حقیقی معنادا صولحو، امین-آمان‌لیغی، خالقین آزادلیق آرزولارینی، ایستیقلالینی، میلّی منافعیینی و معنوی دَیرلرینی ایفاده ائتمیش اولسون. فیطری ایستعدادین، داغ شلاله‌سی تکی جوشقون بیر احتیراسلا آخان یارادیجی‌لیق عشقی‌نین وطنپرورلیک، یوردسئورلیک سئوگیسیله دوپ‌دولو اولان صنعت صاحیب‌لری‌نین آمالی بئله بیر عولوی حیسّ‌لرله سوسلننده خالق معنوی اوجالیغین، راحات‌لیغین، غلبه باهار طراوتی گتیرن گولزارلیغین ایچینده اولار. بوتون بونلاری بؤیوک صنعتکارلیقلا، بدیعی تفکّورون ایشیغیندا اوبرازلی شکیلده، هم ده خالقین میلّی غورورونو، موستقیل‌لیک دویغولارینی اوجادان-اوجا سؤزون قودرتیله ایفاده ائده بیلمک مهارتی ده هر کسه نصیب اولمور.
بو فیکیرلرین ایشیغی دوشونجه‌می 100 ایلدن ده بیر قدر اوزاق‌لارا چکیب آپاریر. هانسی کی، ح.ب.زردابی، م.ف.آخوندوفدان باشلامیش، خالقی غفلتدن اویاتماق، ساوادسیزلیغا، مدنی گئری‌لیگه قارشی موباریزه‌نین، معنوی دَیرلرین، وطنپرورلیک دویغولاری‌نین فورمالاشماسی و ایجتیماعی شوعورا تاثیری یولوندا موباریزه‌نی گئنیشلندیرمک بیر آمال اولاراق مونوّر اینسانلارین قلبینی چولغامیش، عومده وظیفه‌سی اولموشدور. میلّی موجادیله‌نی یایماقدان اؤترو 19. عصرین سونلاری و20. عصرین اوّل‌لری‌نین میلّی اویانیش دؤورونده م.شاهتاختلی، ج.محمدقولوزاده، ع.ف.نعمان‌زاده، ع.حسین‌زاده، او.حاجی‌بیگوف و دیگر معاریفپرور ضیالی‌لار دوغما آنا دیلیمیزده یاراتدیقلاری مطبوعاتدا اؤز فیکیرلرینی بیر توخوم کیمی سپمگی واجیب ساندیلار. و بئله‌لیکله، بؤیوک بیر معاریفچی نسیل – موللانصرالدینچی‌لر، فویوضاتچی‌لار میلّی دیرچلیش ایشیغیندا اؤز فیکیر و آمال‌لارینی بیر وطنداش غئیرتیله یایماغا باشلادیلار. بو یولدا تعقیب‌لر، سوء-قصدلرله اوزلشسه‌لر ده، میلّی مفکوره‌نی خالقا آشیلاماقدان چکینمه‌دیلر. و زامانی اوچون نه قدر چتین ده اولسا بونلارا موعین معنادا نایل اولا بیلدیلر. بونون آردینجا خالقی آزادلیغا، موستقیل‌لیگه آپاران یول‌لاردا موجادیله ائدن وطنپرور ضیالی‌لار، ایجتیماعی-سیاسی خادیم‌لر بؤیوک فداکارلیق و عزمکارلیقلا شرقده ایلک موسلمان دؤولتینی، پارلمانینی، آزاد و موستقیل آذربایجان دموکراتیک جومهوریتینی قوردولار (1918-1920). جمعی 23 آی یاشایان و بولشویک‌لرین غصبکارلیغی ایله دئوریله‌رک، عؤمرو یاریدا بیتن جومهوریتین قوروجولاری، غئیرتلی وطن اوغول‌لاری آز بیر واختدا قارشی‌یا قویدوقلاری بؤیوک وظیفه‌لری موستقیل‌لیک عشقی‌نین گوجو، قودرتیله حیاتا کئچیرمگه نایل اولدولار. بو گون هر بیریمیز دؤولتچی‌لیک تاریخیمیزین بیر شرفلی صحیفه‌سی اولان آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولاری‌نین بؤیوک فداکارلیغی ایله غورور دویوروق.
بو یئرده اؤتن عصرین آخیرلاری میلّی اویانیش دؤورونون تاریخی‌لیک و موعاصیرلیک باخیمیندان عنعنه‌وی و یئنی معنا کسب ائدن موستقیل‌لیگین برپاسی و خالقین آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌لرده تهدیدلره محل قویمادان میلّی موجادیله‌نین اؤنونده گئدن آیدین‌لاریمیزی، وطن عاشیق‌لرینی گؤز اؤنوندن کئچیریرم. و بو میلّی-معنوی دویغولاری یاشادیغیمیز ایندیکی آنلاردا، 70 ایلدن سونرا اونون برپاسی یولوندا آپاریلان موباریزه‌ده م.ا.رسول‌زاده‌نین و سیلاحداش‌لاری‌نین آذربایجانچیلیق مفکوره‌سیندن قور آلان، موستقیل‌لیک آمالینی روحوندا، وارلیغیندا بیر مشعل کیمی داشییان میلّی ایستیقلال شاعیری خلیل رضا اولوتورکو خاطیرلاییرام. خالقی شوروی ایمپریاسی‌نین جایناغیندان قورتارماغا، اؤز طالعیینی اؤزو حلّ ائتمگه سسله‌ین، وطنپرورلیک عشقی، ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی، پوئتیک اینجی‌لری ایله یادداشیمیزا نور چیله‌ین آزادلیق عاشیقی هر زامان غورور دویدوغوموز ادبی شخصیت‌دیر. او، بوتون یارادیجیلیغی بویو، علی‌الخصوص دا اؤتن عصرین 80-جی ایل‌لریندن باشلامیش میلّی موجادیله‌ده اؤزونون عقیده‌سی، ایدئولوژی موباریزه‌سی، سؤزونون قودرتیله هر بیر آذربایجانلی‌نین حافیظه‌سینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولاری‌نین واریثی کیمی یاشاییر. خلیل رضا اولوتورکون یارادیجیلیغی باشدان-باشا خالقین آزادلیغی، وطنپرورلیک دویغولاری، موستقیل‌لیک آرزولاری، ایستیقلالی ایله سوسلنمیش، میلّی-بشری آمال‌لار ایله ایفاده اولونموشدور.
خلیل رضا اولوتورکون یارادیجی‌لیغینی مؤوضوسونا گؤره 3 مرحله‌یه بؤلمک اولار:
1. شوروی دؤورو.
2. میلّی-آزادلیق حرکاتی‌نین مئیدان دؤورو.
3. موستقیل‌لیک دؤورو.
خلیل رضانی میلّی موجادیله‌یه آپاران آزادلیق آرزولاری یارادیجی‌لیغی‌نین ایلک دؤورلریندن، بیرینجی مرحله‌سینده پؤهره توتموش، گؤیرمیش، قلبینی، روحونو سارمیشدی. آذربایجانچیلیق مفکوره‌سینه، خالقینا بوتون قلبی، ایجتیماعی شوعورو ایله باغلی اولان شاعیرین باغریندان قوپان میصراع‌لاری بیر جنگاورین آزادلیغا سسله‌ین مارشینا بنزه‌ییردی. او، قلبی وطن و خالق اوچون چاغلایان بیر وطنداش کیمی، هله گنجلیگیندن اؤلکه‌سینی آزاد، موستقیل گؤرمک ایسته‌ییردی. واختیله خالق جومهوریتی‌نین یوکسلتدیگی بایراغین ائندیریلمه‌سی ایله هئچ وجهله باریشمیر، اونون یئنیدن یوکسله‌رک باشیمیزین اوستونده دالغالانماسینی گؤرمک آرزوسو ایله یاشاییر، سسی‌نین-سؤزونون گوجو، قودرتیله موباریزه آپاریردی. شاعیر بیلیردی کی، بو موباریزه‌نین تملینده اونون میلّی وارلیغی‌نین، کیملیگی‌نین، ایفاده‌سی اولان آنا دیلی‌نین قورونماسی، یاشادیلماسی قایغی‌لاری دایانیر. 1962-جی ایلده یازدیغی "آنا دیلی" شعیرینده واختیله دیلیمیزین باشینا اویون آچان‌لارا، اونو اؤلدورمگه، محو ائتمگه جهد ائد‌ن‌لره قارشی عوصیان ائدیر، اؤز ایچیمیزده ده دیلیمیزین قدرینی بیلمه‌ین‌لره، اونو قورومایان‌لارا قارشی سانکی قلمیندان میصراع-میصراع اود ساچیردی:
کیم قورویا بیلمه‌ییرسه
اؤز یوردونو، یوواسینی،
اودماسین یورد هاواسینی.
کیم قورومور اؤز دیلینی،
ایتسین منیم گؤزلریمدن ایلیم-ایلیم،
او ساحیلی بو ساحیله بیرلشدیرن
پولاد کؤرپوم، قیلینجیم‌دیر،
گونشیم‌دیر منیم دیلیم!
شاعیر بیلیردی کی، وطن غصب ائدیلنده اونو آزاد ائتمک مومکون‌دو، لاکین دیل غصب اولوناندا بو، میلتین، خالقین محوی‌دیر. بو، خلیل رضانی همیشه دوشوندورور، ناراحات ائدیردی. دیلدن باشلامیش، وطنی بوتؤو، آزاد گؤرمک، مدنیتیمیزین، ادبیاتیمیزین مین‌ایللره سؤیکنن تاریخی‌نین یاشادیلماسی اوغروندا میلّی موجادیله‌یه قوشولماق اونون حیات آمالی اولموش، بو یولدا بیر آن دا اولسا، سؤز-قلم موباریزه‌سیندن چکینمه‌میشدیر. ائله بونا گؤره ده شاعیر روس ایمپریاسی‌نین آغیر رژیمینده قلب چیرپینتی‌لاری، هیجان‌لار ایچینده یاشامیش، تعقیب اولونموش، بعضاً تکلنمیش، حیاتین آغیر سیناق‌لاری قارشیسیندا اولموشدور. لاکین بونلار اونو قورخوتمامیش، عقیده‌سیندن دؤنمه‌میش، آزادلیق‌سئور روحو اونو دایم موباریزه مئیدانیندا بیر جنگاور کیمی دؤیوش‌لره سسله‌میشدیر. شوروی دؤورونده یازدیغی شعیرلری بیرباشا، هم ده متن‌آلتی ایفاده‌لرله اینتیشار ائدیردی. یوزایل‌لر بویونجا خالقین آزاد، موستقیل یاشاماق ایستگی‌نین تشنه‌سی اولان آیدین‌لارین آرزولاری قرینه لرین آشیریم‌لاریندان کئچه‌رک وطن سئودالی مجنون شاعیرین میصراع‌لاریندا یئنیدن بوی گؤستریردی. آرتیق سکسنینجی ایل‌لر میلّی اویانیشین ایجتیماعی شوعورلاری سیلکله‌دیگی بیر واختدا خ.رضا اؤز حاقینی مودافیعه ائتمک، آزادلیق آرزولارینی گئرچکلشدیرمکدن اؤترو خالقی موباریزه‌یه سسله‌ییر، اودلو-آلوولو شعیرلری، چیخیش‌لاری ایله بو حرکاتین اؤنونده گئدیردی. او، اوزونو بوتون آذربایجانا توتوب وار سسی ایله هایقیریردی:
سورونموسن ایکی عصیر،
اؤولادلارین اسیر-یئسیر،
نه غم، آدین چکیلنده
یاد هله ده زاغ-زاغ اسیر.
... سن جان دئدین، چور دئدیلر،
حاقینی باسیب یئدیلر.
پاک، موقدّس تورپاغینی
پارچالاییب چئینه‌دیلر.
او قوردلارا سن وئرمه جان،
قالخ آیاغا، آذربایجان!
... دمیر-بتون قاپی‌لاری
تای-تای آچان، شؤعله ساچان
یئر تیتره‌دن، گؤی گورلادان،
اولدوزلاری اؤپوب-قوجان،
نه یارالی، نه یاریم‌جان،
بیزه نفس، بشره جان -
قالخ آیاغا، آذربایجان!
میلّی-آزادلیق حرکاتی‌نین مئیدان دؤورو یارادیجی‌لیغی‌نین یئنی بیر مضمون، میلّی-بشری ایدئیا-ماهیت کسب ائتمه‌سیله بؤیوک تاثیر گوجونه مالیک ایدی. خ.رضانین شعیرلری دوشمنه اود پوسکورور، میلتی اؤز آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌یه سسله‌ییردی. اونون سؤز موباریزه‌سی بیر اوردونون گوجوندن ده قودرتلی ایدی. هر بیر آذربایجان وطنداشی آزادلیق مئیدانیندان باشلامیش، بوتون ییغینجاق‌لاردا، دسته حالیندا ائولرده بئله، اونون شعیرلری‌نین تاثیری ایله جوشور، خالقین آزادلیق آرزولاری‌نین گئرچکلشمه‌سی یولوندا بیرلشیردی.
دؤیوشوم قبره تک داوام ائده‌جک
سئویندیرمک اوچون یوردو، بشری.
دمیری دوغرایان پولاد قایچی تک
منیم هر آددیمیم شری کسه‌جک.
- دئین شاعیر بوتؤو عقیده‌سی، بدیعی سؤزونون گوجو ایله موباریزه آپاریردی. بو ایدئیا و مضموندا اولان بیر چوخ اثرلری اونون سکسنینجی ایل‌لرین سونلاریندان باشلامیش، موستقیل‌لیک اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌نین عکس-صداسی ایدی. بو دؤور یارادیجیلیغی شاعیرین هم ده مداح‌لیغی، روشوتخورلوغو، وظیفه‌پرست‌لیگی ایفشا ائتمه‌سیله کاراکتریک‌دیر. روس اوردوسونون، قیرمیزی غصبکارلارین اؤلکه‌میزده تؤرتدیگی قیرغین‌لار، 1990-جی ایل فاجیعه‌سی شاعیرین حیاتینی فیرتینایا دؤندرمیشدی. بو موباریزه‌ده او، بوتون ساغلاملیغینی ایتیرسه‌ده، سون گوجونه‌دک میلّی ایستیقلال اوغروندا ساواشین اؤنونده گئتمیش، خالقین ایجتیماعی شوعورونون فورمالاشماسینا، آزادلیق موباریزه‌سی‌نین اورکلرده سونسوز بیر محبتله چاغلاماسینا بؤیوک تاثیر گؤسترمیشدیر. آزادلیق جارچیسی اولاراق باش مئیداندا، گنجلر آراسیندا ائتدیگی آلوولو چیخیش‌لاری، اود ساچان شعیرلری و موستقیل‌لیگیمیزین ایلکین دؤورونده یازدیغی اثرلری، بوتونلوکده بدیعی یارادیجیلیغی، پوبلیسیستیک فعالیتیله خالقین موباریزه یولوندا مایاک ایدی. قودرتلی، جوشقون چایا بنزر سسی ایله خالقین روحونو آلوولاندیریردی:
بیز تورکوستان ائل‌لری‌ییک،
غئیرت، قودرت سئل‌لری‌ییک.
داشناک‌لاری قووان بیزیک،
دار گؤزلری اووان بیزیک.
یئتر مئیدان سولادیلار،
یوردوموزو تالادیلار.
باکی‌میزی عزیزله‌یک.
عقرب‌لردن تمیزله‌یک!
شؤعله وئرسین بو لعل، مرجان
ائرمنی‌سیز آذربایجان!
و او زامان شاعیرین سسینه مینلرله، میلیونلارلا وطن سئودالیسی سس وئردی. بو دؤورده موباریز چیخیش‌لارینا، مئیدانی آزادلیق روحو ایله دالغالاندیردیغینا گؤره لفرتووا زیندانینا آتیلسا دا، سندلی-ثوبوتلو گونده‌لیک یازی‌لارینی ایشیق اوزونه چیخاردی، میلتین ایستیقلالینا یئتدی. بو، هر اینقیلابچی شاعیره قیسمت اولمور. صد حئیف کی، ایستیقلالیت اوغروندا قیلینجدان کسرلی میصراع‌لاری ایله دؤیوشوب، موباریزه آپارمیش آزادلیق عاشیقی ایستیقلال شاعیری اولماسینی رسماً تصدیقله‌ین ایستیقلال اوردِنی ایله تلطیف اولونماسینی گؤره بیلمه‌دی. آما نه غم، شاعیر اؤزونون و سؤزونون ابدی اولاجاغینا بوتون وارلیغی، شوعورو ایله اینانیردی. بو وطنه، خالقینا، مین‌بیر برکتلی تورپاغینا باغلی‌لیقدان قایناقلانیردی. ائله بونا گؤره ده دئییردی کی:
اودور، یانیر دان یئری...
آددیملا گونشله تن.
تورپاقدان باشلانمیر، یوخ،
کیشی قانینداکی غئیرت سئلیندن،
سندن باشلانیر وطن.
مندن باشلانیر وطن!
بو گون شاعیرین ساغلیغیندا و اؤزوندن سونرا نشر اولونموش چوخ‌سایلی کیتاب‌لارینا نظر یئتیریب، هر بیری ایله آیریجا تانیش اولاندا بو وطن اوغلونون، ایستیقلال شاعیری‌نین ایچیندن بیر وولکان کیمی پوسکورن اثرلری‌نین قودرتینه حئیرت ائتمه‌یه بیلمیرسن. 1957-جی ایلده نشر اولونموش "باهار گلیر" ایلک شعیرلر کیتابیندان باشلامیش، "سئون گؤزلر" ، "محبت داستانی" ، "هارا گئدیر بو دونیا" ، "داشدان چیخان بولاق" ، "مندن باشلانیر وطن" ، "داوام ائدیر 37" ، "من شرقم" ، "تورکون داستانی" ، "من اونسوز دا ابدی‌یم" ... اوست-اوسته 100-ه یاخین توپلودا هانسی ایدئیالاری، حیکمت‌لری احاطه ائدن مؤوضولار ایفاده اولونماییب! طبیعته، اونون یاراتدیغی گؤزل‌لیک‌لره حئیران‌لیق، میلّی ثروتیمیز اولان دیلیمیزه، مدنیتیمیزه، عادت-عنعنه‌لریمیزه، ان باشلیجاسی، وطنه، اینسانا محبت، خالقین آزادلیق، موستقیل‌لیک آرزولاری‌نین گئرچک ایفاده‌سی اولان موباریزه‌لر تاریخی، خوش گونلریمیزین وصفی اثرلری‌نین آنا موتیوینی تشکیل ائدیب. بوتون بونلارلا یاناشی، اَیری‌لری، وطنی ساتان‌لاری، قورخاق‌لاری، منصب‌پرست‌لری و بو قبیلدن بوتون ناقیض‌لیک‌لری قیلینجدان ایتی سؤزونون قودرتی ایله کسیب-دوغراییب.
خلیل رضانین یارادیجی‌لیق دیاپوزونو او قدر گئنیشدیر کی، ایندیکی مقامدا اونلاری بیر آرایا گتیرمک، عومومی‌لشمیش فورمادا بئله، هر بیریندن بحث ائتمک اولدوقجا چتین‌دیر. بو اثرلر یارادیجی‌لیغین بوتون مرحله‌لری‌نین مؤوضوسونا، ایجتیماعی-سیاسی توتومونا، وطنداشلیق مؤوقعیینه، بدیعی-پوئتیک ثیقلتینه، عوموماً بیر سیرا پرینسیپ‌لرینه گؤره هله نئچه-نئچه تدقیقات اثرلری‌نین پرِدمِتی اولاجاقدیر. بو یارادیجی‌لیغین احاطه ائتدیگی نؤوع‌لرینه گلینجه، قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، شاعیرین ایستعدادی اونا ادبی فعالیتین بیر چوخ ساحه‌لرینده قلم ایشلتمگه ایمکان وئرمیشدیر. بونلارین سیراسیندا بدیعی اثرلری، ترجومه کیتاب‌لاری، علمی اثرلری، مونوقرافیالاری، علمی-تاریخی گونده‌لیک‌لری، بونلارین دا اوزرینه اؤلوموندن سونرا وفالی عؤمور-گون یولداشی فرنگیز خانیم اولوتورکون نشر ائتدیردیگی 63 آددا کیتابینی، چاپ اولونموش و اولونمامیش گونده‌لیک‌لرینی ده علاوه ائتسک، بو یارادیجی‌لیق یولونون نه قدر زنگین، چوخ نؤوعلو و چوخ‌ژانرلی اولدوغوندان حئیرت‌لنمه‌یه بیلمریک. خلیل رضا یارادیجی‌لیغی‌نین ان ثباتلی تدقیقاتچی‌لاریندان اولان، بیر چوخ کیتاب‌لاری‌نین رداکتورو، اؤن سؤزون مؤلیفی، فیلولوژی علم‌لری دوکتورو، پروفسور علی‌زاده عسگرلی شاعیرین 80-جی ایل‌لر یارادیجی‌لیغیندان بحث ائده‌رک یازیر: " 198-جی ایل‌لرین شعیرلری معنوی دَیرلری، هومانیست کئیفیت‌لری ایله سئچیلیب. صنعتکارین هومانیزمی موعاصیر شراییطده آزاد، موستقیل و دموکراتیک کئیفیت‌لر قازانیب، معنوی-تاریخی، قان-ایدراک یادداشی ایفاده ائدیب.
خلیل رضا روحون ابدیتینی، حیاتینی قبول ائتمکله اصلینده، میلّی شخصیت‌لرین یاشاری‌لیغینی، دئمه‌لی، میلّی عنعنه‌نی تصدیق ائدیر، اونلاری خالقین یاشاتماسینی آرزولاییر.
خلیل رضانین یارادیجی‌لیغیندا اؤتری بیر هوس، عادی اووقاتلا یازدیغی بیر میصرایا، سطره بئله راست گلمک مومکون دئییل. او، هر آچیلان صاباح‌لارین بیر-بیریندن فرقلنمه‌ین عادی حیات طرزینده طبیعت حادیثه‌لریندن، بیر ظریف چیچگیندن، سیسقا اوتوندان، خیرداجا داشیندان و البته کی، اوستوندن اون‌ایل‌لیک‌لر اؤتسه ده، ایلک گنجلیک ایل‌لریندن بوتون وارلیغینی سارمیش سئوگیسیندن، دویغولاریندان دا دؤیوشکن روحلو بیر شاعیر اولاراق سؤز آچیر. بعضاً لیریک "من" اؤزونون ده دوننیندن بو گونونه یئتدیگی موباریز حیاتینا کناردان باخاراق حئیرتینی گیزله‌ده بیلمیر. یعنی موباریزه‌لر ایچره کئچن عؤمرونده صاف، عولوی حیس‌ّلرین بیر قانادی اولان سئوگیدن (البته‌کی، بو سئوگی ایلک اولاراق وطندن، آنا تورپاقدان باشلاییر!) ده قاینار طبعلی، گورسسلی بیر عاشیق تکی دانیشیر. و فیکرین ایفاده طرزی ده اونو تلقین ائدیر کی، حیاتدا هئچ بیر ایستگه، آرزویا اورگینده ایشیق، آرزو و بو آرزویا عاشیق تک باغلی اولمادان یئتمک اولماز. سئوگی، صاف نیت بوتون موشکول‌لرین آچاری، کئچیلمز سدلرین جسارتله، مردلیکله قطع اولونموش آشیریملی یول‌لاری‌دیر. موباریزه یه گئدن یولدا، یئتیشیب فورمالاشماسیندا صاف عشقی‌نین، اینجه دویغولارین اونا قول-قاناد، یئنی گوج، جوشقون بیر احتیراسلا یاشاماق، موباریزه آپارماق عزمی آشیلادیغینی "یالنیز سنین عشقینله" شعیرینده خلیل رضا گؤرون نئجه بیر ظریف‌لیکله ایفاده ائتمیشدیر:
... من دمیر قایالارین آلتیندا
بیر بولاقدیم.
نه جور قیردیم قایانی،
سوروش بس نه جور آخدیم؟
من ظریف بیر زوغ ایدیم، اوسته بئش،
اون تومورجوق.
نه جور بارلی باغ اولدو، او اینجه زوغ، او جوجوق؟
من دونن بیر گؤی بوداق، بو گون باشی قارلی داغ...
نه جور قالخیب اوجالدیم؟
سنین عشقینله آنجاق!
سنین عشقینله آنجاق!
خلیل رضا آز یاشادی، لاکین آزادلیق عاشیقی اولاراق قلبینده عومان‌لارا سیغمایان وطن و خالق سئوگیسی ایله دوپ‌دولو بیر عؤمور یاشادی. 1994-جو ایلین 22 ژوئن‌یندن سونرا اؤزو دئدیگی کیمی، ابدی عؤمرو باشلادی. میلتینی، وطنینی سئون بیر اینسان کیمی حیاتدا ان شیرین نعمت اونون اوچون آزادلیق ایدی. اؤزو ده بوتؤو و ابدی اولان بیر آزادلیق!
آزادلیغی ایسته‌میرم ذره-ذره،
قرام-قرام!
قولومداکی زنجیرلری قیرام گرک،
قیرام، قیرام!
آزادلیغی ایسته‌میرم بیر حب کیمی،
درمان کیمی
ایسته‌ییرم
سما کیمی،
گونش کیمی،
جاهان کیمی!
چکیل، چکیل، ائی غصبکار،
من بو عصرین گور سسی‌یم!
گرک دئییل سیسقا بولاق،
من عومانلار تشنه‌سی‌یم!!!
- دئین شاعیرین آزادلیق هارایی کیمی سسلنن میصراع‌لاری مینلرله، میلیونلارلا اینسانلارین قلبینی اهتیزازا گتیردی. اونون میلّی آزادلیق ایدئیالارینی ترنّوم ائدن یوزلرله اثرلری ادبیات تاریخیمیزین بیر شانلی صحیفه‌سی‌دیر. خلیل رضا حقیقی معنادا میلّی ایستیقلال شاعیری کیمی خالقین ادبی یادداشی‌نین گونشی‌دیر.
یازان: شفق ناصر
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین