" لئیلی و مجنون "ون تورک دونیاسی
نظامی جعفروف
" سیرلر خزینهسی "ندن، " خسرو و شیرین "دن فرقلی اولاراق " لئیلی و مجنون " مؤوضوسو اعتیباریله ایمکان وئرمه ییب کی، نظامی اؤزونون تورکچولوک تعصوبکشلیگینی بو و یا دیگر درجه ده گئنیش عکس ائتدیرسین. لاکین محض همین اثرده ایکی ائله موهوم مسلهیه توخونموشدور کی، داهی شاعیر-موتفکّیرین اتنیک منسوبیتی باره ده کیفایت قدر آیدین تصوور یارانیر.
بیرینجیسی اودور کی، شیروانشاه شاعیره مکتوبوندا " لئیلی و مجنون " مؤوضوسونو قلمه آلماغی سیفاریش وئررکن اونو دا مصلحت گؤرور کی، " فارس و عرب دیلی بزهگی ایله بو تزه گلینی بزهیهسن! بیلیرسن کی، من سؤز صرافییام، تزه بئیتلری کؤهنهسیندن آییرا بیلیرم... بیر باخ گؤر کی، تفکّور موجروسوندن کیمین حماییلینه اینجی دوزورسن! تورکچولوک بیزه وفالی اولماغین صیفتی (علامتی) دئییل، تورکوارا دئییلمیش سؤز بیزه لاییق دئییل. او آدام کی یوکسک نسبدن دوغولموشدور، اونا یوکسک سؤز لازیمدیر " .
" خسرو و شیرین "-ین تورک دونیاسی
نظامی جعفروف
نظامی گنجوی " سیرلر خزینه سی "-ندن بیر نئچه ایل سونرا " خسرو و شیرین " داستان-پوئماسینی تاماملاییب آتابیگ محمد جهان پهلوانا هدیه گؤندرمیشدی.
او حؤکمدارا کی، اثرین اوّلینده حاقیندا یازیردی: " دؤورون حاکیمی، اوُلو ملیک آتابیگ کی، دونیادان ظولمون ایزینی کسدی. ابوجعفر محمد کی، سخاوتی اوجوندان سولطان محمود کیمی خوراسانی توتاجاق " ( " خسرو و شیرین "-دن وئریلمیش بوتون نومونهلر پروفسور حمید محمدزادهنین فیلولوژی ترجومه سیندندیر). نظامی جاهان پهلوانین کیچیک قارداشی، " چیندن خراج رومدان جیزیه آلان " قیزیل آرسلانی دا تعریفلهمیشدی: " قاپیسینی دنیز کیمی هامییا آچار، خزر یوخسولوندان روم وارلیسینادک هئچ کس فضیلت دریاسیندان الیبوش قاییتماز " . آتابیگلرین " قلم تورکلری " نه گؤستردیکلری قایغینی شاعیر-موتفکّیر اونلارین معنوی بؤیوکلوگونون گؤستریجیسی سایمیشدی.
" سیرلر خزینه سی "نین تورک دونیاسی
نظامی جعفروف
نظامی یارادیجیلیغینین تورک-موسلمان منشایی، ایدئولوژیسی و استِتیکی داهی شاعیر-موتفکّیرین ایلک پوئماسی اولان " مخزن الاسرار" ( "سیرلر خزینهسی"-ندن) اؤزونو بوتون مومکون میقیاسلاری ایله حیس ائتدیرمگه باشلاییر.
اساس حیس ائدیلن ده اودور کی، اؤز سؤز خزینه سینین قاپیلارینی سخاوتله آچان صنعتکار آرتیق کئچمیش اَیاملاردا (فردوسی دؤورونده) اولدوغو کیمی جنگاورلیک داستانی دانیشمیر، عوموما اینسانین (و اینسانلیغین!) سؤزون گئنیش معناسیندا حیاتیندان، جمعیتین موختلیف طبقهلرینین " ترجومهیی-حال "-یندان بحث ائدیر. و بو، اونون ایدئیا-استِتیک مؤوقئعیینی عکس ائتدیرن ائله بیر استراتژی علامتدیر کی، تورکلوگه (و تورک دونیاسینا) موناسیبتینی ده موعینلشدیریر. بئله کی، " سیرلر خزینهسی "ندن باشلایاراق نظامیده تورکلوک اؤزونو حربی-سیاسی یوخ، معنوی جنگاورلیکده -ارنلیکده گؤسترمگین کلاسیک تجروبهلرینی وئرمکله پوستاپوس دؤورو اوچون سجیهوی اولان خوصوصیتلر تقدیم ائدیر. ادامه مطلب ...
“ اسکندرنامه”نین تورک دونیاسی
نظامی جعفروف
" اسکندرنامه " ده تورکلوک آنلاییشینین عکسی او باخیمدان خوصوصی اؤنم کسب ائدیر کی، نظامی " خمسه " نین بو سون اثرینده بشریتین طالعیی ایله باغلی داها قلوبال پروبلملر قالدیرمیش، " سیرلر خزینهسی "-ندن باشلایاراق اونو ماراقلاندیران مؤو ضولارا محض همین پوئماسیندا داها گئنیش (عومومبشری!) میقیاسدا باخماغین کیفایت قدر موکمل تجروبهسینی وئرمیشدیر. گؤرکملی نظامیشوناس ی.ائ.برتِلسین فیکرینجه، قارشیسینا قویدوغو مؤحتشم مقصده چاتماق اوچون " نظامییه ائله قهرمان لازیم ایدی کی، اونون حاکیمیتی بوتون دونیایا یاییلسین، ائله قهرمان کی، یالنیز ایران طرفیندن یوخ، بوتون خالقلار طرفیندن قبول ائدیله بیلسین... آیدیندیر کی، بئله شراییطده نظامی هئچ ده اسکندرین تاریخی سیماسینی تام دقیقلیگی ایله جانلاندیرماغا جهد ائتمهیهجکدی. بونون اوچون نظامینین سرانجامیندا هم لازیمی ماتریال یوخ ایدی، هم ده بئله بیر اسکندر اونا هئچ ماراقلی گؤرونموردو. اودور کی شاعیر تام شوعورلو صورتده اسکندری اؤز دؤورونه گتیریب چیخاریر " . و قدیم دؤورون داهی یونان (مقدونیه) سرکرده-فاتحینه محض بو جور محرم یاناشماغین نتیجهسیدیر کی، نظامی اونو هئچ بیر تردّود ائتمهدن " روم پاپاقلی (تاجلی) " تورک آدلاندیریر.
ادامه مطلب ...میلّیلشمک
جانلی ایشلر، تاریخی دییشیکلیکلر بیزه گؤستریر کی، هر جمعیت، هر فرد، هر دورلو عنعنهسیندن، موقدساتیندان، ایمکان و اعتیقادیندان آز-چوخ ال چکدیگی حالدا میلّی دیلیندن اصلا و اصلا واز کئچمهمیشدیر. و هئچ واخت دا کئچهمز. چونکی هر میلّتین ادبیاتا مالیک دیلی او میلّتین روحو، نیشانهیی-مؤوجودیتیدیر. اوندان محروم اولدوغو گون مرحوم اولموش، اوندان اوزاقلاشدیغی گون قبرینه یاخلاشمیش دئمکدیر.
تاریخ بیزه گؤستریر کی، بیر میلّتین جاهانگیرلیگی، حؤکومتی، حتّی یئری-یوردو دا الیندن آلینسین، مادام کی، میلّی ادبیاتی وار، او میلّت محو ائدیلمز. دیلی کسیلمهین میلّتین ووجودو کسیلمز، ادبیاتی یاشایان میلّت هئچ واخت اؤلمز.
دونیادا بدبخت او میلّتدیر کی، اؤزگه میلّتین سیلاحیندان زیاده دیل و ادبیاتینا اسیر اولاراق یاشاماقدادیر. هله، زمانمیزده میلّی ادبیاتینا مالیک اولمایان بیر میلّته حدّی-روشده چاتمامیش بیر بالا نظر ایله باخیب جمعیتی-اقوام عاییلهسینه قبول ائدیلمهمهسی، اؤز موقدّراتینین اؤزونه وئریلمک ایستهنیلمهسی بیزیم کیمی اؤز دیل و ادبیاتینی سئومهینلر اوچون نه گؤزل بیر درسی عیبارتدیر. ادامه مطلب ...
من کیمم؟!
عمرفایق نعمانزاده
زمانهمیزده، یعنی دین عبودیتدن آرتیق، جینس و میلّتلرین حؤکم سوردوگو بئله بیر چاغدا اینسان اؤز سوی و میلّتینی تانیماماق، داها دوغروسو، اؤزونو بیلمهمک ان بؤیوک گوناه لاردان، سیلینمز لکهلردن بیریدیر. لاکین بو لکه تئزلیکله گئدن لکهیه ده بنزهمیر. بو لکه یامان لکهدیر. بو لکه صورتینده ائله ییلانجیق (قانقاریا) یاراسیدیر کی، میلّتیمیزین ووجودونو، تورکلوک وارلیغینی یاواش-یاواش گمیریر، یوخ ائدیر.
بو گون هم ده کیچیک میلّتلرین، خوصوصیله محکوم میلّتلرین اؤز وارلیقلارینی، اؤز حوقوقلارینی ساخلاماق ایدیعاسی ایله بو قدر قان تؤکولن بیر واختدا بیزیم اؤزوموزو تانیمامازلیق بلاسی،درین دوشونولورسه، قارایارادان دا، طاعون چیبانیندان دا داها آجیلی و داها زهرلیدیر. هر کس اؤز میلّتینی تانیییب اونون یولوندا آغلادیغی، اونون یولوندا گؤزونو کور ائتدیگی بؤیله بیر هنگامهده بیز اؤز میلّتیمیزی سئومک دئییل، اونون حتا قورو آدینی دا بیلمهییب اورتادا شاشیب قالمیشیز. چوخدان چوروموش عقیدهلر، طریقتلر تیریکیسینین بئینیمیزه وئردیگی سرسملیکله هرلنیب دوروروروز. ادامه مطلب ...
پهلوی رژیمینین آسیمیلاسیون سیاستی
پهلوی رژیمی، ایرانین باشقا بؤلگهلرینده اولدوغو کیمی آذربایجاندا دا تام میثلی بنزری گؤرولمهمیش بیر نظارته صاحیب ایدی. آنجاق باسغی قورغوسو، 21 آذر حرکتی و میلّی حؤکومتین لغویندن سونرا بورادا اؤزونو داها سرت، عئینی زاماندا اوستو اؤرتولو آپاریردی. یئرلی حاکیمیت اورقانلاری آذربایجانداکی دوروم حاقیندا بیلگیلرین سیزماسینا ایمکان وئرمهمگه، بوراداکی گئرچکلیکلری ایران و دونیا ایجتیماعیتدن گیزلتمگه مجبور ایدی. تصادوفی دئییل کی، 1971-جی ایلده تهراندان گلمیش موخبیرلرین و یئرلی قزئت امکداشلارینین تبریز بلدیهسینین ییغینجاقلارینا قاتیلماسی بئله قاداغان ائدیلمیشدی.[1] بونا باخمایاراق، مطبوعاتا سیزان بیلگیلر گؤستریردی کی، گیزلی پولیس تشکیلاتی ساواک-ین یئرلی بؤلمهلری، پولیس و ژاندارمری آذربایجاندا داها ساییق و آمانسیز چالیشیردی.
بو قونودا اطلاعات قزئتینین خبری دیقتی چکیر. قزئت، 10 فوریه 1964ده حؤکومت کومیسیونونون ایکی عوضوونون ماجراسی حاقیندا یازیردی. اونلار نقل ائدیرلر کی، " تبریزین گؤرمهلی یئرلرینی گزرکن اونلاری هارادانسا گلدیکلری بیلینمهین رسمی شخصلر توتوقلایاراق حربی اسیرلر کیمی پولیس بؤلمهسینه آپاردیلار. اورادا وضعیت بیر آز آیدینلاشدی. بللی اولدو کی، ایدارهده ایکی یابانچی آدامین فوتوآپاراتلا شکیل چکمهسیندن خبر توتونجا، ایداره رئیسی آداملارینی اونلارین آردینجا گؤندریب. سوروشدورما باشلادی. بیز اؤز آدیمیزی و وظیفه یئریمیزی سؤیلهمهمیزه باخمایاراق، کیملیگیمیزی دقیقلشدیرمهمیش بیزی سربست بوراخمادیلار. سربست بوراخیلدیغیمیزدا ایسه یولداشیمین چکدیگی فوتوشکیللرینه ده ال قویدولار. "
آذربایجان تورک مسئلهسی
چئشیدلی ایجتیماعی طبقهلرین آذربایجانداکی دوروما، عومومیتله آذربایجان/تورک مسئلهسینه یاناشماسی عئینی دئییلدی.
تاریخی اولاراق میلّتلشمه سورجینین باشلادیغی و اینکیشاف مرحلهسینده آذربایجاندان اولان یاریم فئوداللار و تیجارت-کومپرادور بورژوازیسی مرکزی حاکیمیت آپاراتیندا (تهراندا) گئنیش شکیلده تمثیل اولونوب. بو صینفلرین نومایندهلری بعضاً ان یوکسک دؤولت وظیفهلری توتوبلار. ایکینجی دونیا ساواشیندان سونرا، یاریم فئوداللارین اکثریتی آذربایجانلا ایسمی باغلارینی بئله قیرمیش، اؤلکهنین حاکیم دایرهلری ایله داها سیخ بیرلشمیشدیلر. بو صینیفین نومایندهلری، حاکیم مونارشییه صادیق اولدوقلارینی گؤسترمک اوچون هر ایمکاندان ایستیفاده ائدیردیلر. وزیر، سناتور، مجلیس عوضوو، ژنرال، پروفسور و باشقالارینین عوضو اولدوغو "جمعیت آذربایجانیان مقیم تهران" (تهراندا یاشایان آذربایجانلیلار جمعیتی) آدلی تشکیلات بو باخیمدان داها فعاّل ایدی.
آذربایجانین بؤیوک تیجارت و صنایع بورژوازیسینین سرمایهسی گئتدیکجه داها آرتیق شکیلده "ایرانلاشیردی". اؤلکهنین بؤیوک صنایع مرکزلرینده آذربایجان منشألی بورژوازی، یوخاریدا دئییلدیگی کیمی، اولدوقجا اؤنملی مؤوقع توتوردو. تهراندا و اؤلکهنین دیگر بؤلگهلرینده اولان تورک بورژوازیسی، درینلشن کاپیتالیزم شرایطینده لازیم گلنده اؤلکهدهکی تورکلرین لیدری کیمی چیخش ائتمک اوچون یئترینجه گوجلو ایدی. همین واخت اونونلا موقایسهده آذربایجانداکی بورژوازی چوخ ضعیف ایدی.اوستهلیک، 1960-1970.جی ایللرده، یئرلی سرمایهنین تهران و اؤزل خاریجی سرمایه ایله قووشماسی سورَجی گئدیردی. هم ده بونا گؤره آذربایجان بورژوازیسی عوموم- ایران رسمی و یا موخالیف ایدئولوژیدن فرقلی اولاراق اؤز ایدئولوژیسینی یاراتمادی. آذربایجانین مظلوم خالقی آراسیندا حتشا مودافیعه کارکترلی میلّتچی آخینین اولماماسی قیسماً بونونلا ایضاح ائدیلهبیلر.
یوکسلمهنین تک یولو آسیمیله اولماق
بوروکراتیک بورژوازینین یوخاری دایرهلرینده، اوردو و پولیسین یوکسک مقاملاریندا تورکلرین سایی آز دئییلدی. اولدوقجا اؤنملی ایجتیماعی قووهیه چئوریلمیش بو طبقهلر، شاه سارایینین تام تابعلیگینده و امرینده ایدی. بو ساحهلرده یوکسلمهنین تک یولو آسیمیله اولماقدان کئچیردی. [2]اونلارین اکثریتی اسکی سویلولار و باشقا حاکیم صینیفلر آراسیندان سئچیلیردی. بلکه بونا گؤره میلّی مسئلهیه قارشی توتوملاری، بؤیوک بورژوازینین و اسکی سویلو طبقهلرین قونومو ایله تام اویغون ایدی. بئلهلیکله، ایرانداکی تورکلوگون میلّی حرکتینین فعاّل قووهسی اولا بیلهجک یوخاری صینیفلرین و طبقهلرین ایجتیماعی-ایقتیصادی چیخارلاری، اونلارین میلّی (میلّیتچی) دوشونجهلری دئییل، پان-ایرانیست فیکیرلره صداقتی و گوجلو مرکزهقاچ مئیلینی شرطلندیریردی.
اؤز کاراکترینه و بللی دورومونا گؤره (اونلارین اکثریتی آذربایجاندان کناردا ایدی.) تورک آیدینلارینین بؤیوک قیسیمی پان-ایرانیزم فیکیرینین یاییلماسینا ایلگی گؤسترمکده ایدی. رسمی ایدئولوژینین فورمالانماسیندا کسروی، رضازاده شفق، محمود افشار کیمی تورک منشالی، آنجاق تورکلوگه نیفرت بسلهینلرین فعاّل رول آلماسی تصادوفی ساییلمامالیدیر. ایرانداکی تورک آیدینلارینین سیاسی-میلّی احوال-روحیهسینین اؤزونه مخصوص گؤستریجیسی، اونلارین اؤز میلّی تاریخی، دیلی، کولتورینین اوبیئکتیو علمی آراشدیریلماسینا چکینگن موناسیبتلری ساییلا بیلر.بورادا بونو دا علاوه ائتمک گرهکدیر کی، بو تیپلی آراشدیرمالاری آپارماق و بو اثرلرین نشر ائتدیرمک پهلوی ایرانیندا اولدوقجا چتین ایدی. آنجاق بئله اثرلر وار اولسایدی، اونلاری اؤلکهنین اؤزونده غئیری-قانونی یا دا خاریجده قانونی شکیلده نشر ائتمک مومکون اولاردی. بئلهلیکله ایرانداکی تورک آیدینلاری کیچیک ایستیثنالارلا آذربایجان/تورک میلّی حرکتینین ایدئولوژیسینی حاضیرلاماقدان اوزاق دوردولار. دونیا تجروبهسیندن بللیدیر کی، میلّی حرکاتدا ایشتیراک ائدن میلّی آیدینلار بو مأموریتی یئرینه یئتیررلر. [3]
تورک آیدینلارینین سیاسی باخیمدان داها فعاّل اولان کسیمی میلّی جبههیه، یاخود دا دینی موخالیفته یاخین ایدی. میلّی جبهه سیاسی پروقرامیندا اؤزونو میلّی آزادلیق حرکتلرینین، اؤزللیکله یاخین و اورتا شرقدهکی حرکتلرین طرفداری کیمی گؤسترمهسینه باخمایاراق، ایرانین چوخ میلّتلی قورولوشا صاحیب اولماسی حقیقتینه، اویغون اولاراق ایران دؤولتی چرچیوهسینده میلّی موختاریت طلبلرینین مومکون اولا بیلهجگینی بئله قبول ائتمیردی. ایرانین یئنی تاریخینین چئشیدلی دؤنملرینده ایرانداکی فارس اولمایان بعضی خالقلارین میلّی موختاریت اوغروندا ائتدیکلری موباریزه، اؤزللیکله 1945-1946دا آذربایجان و کوردوستانداکی حرکتلر قونشو دؤولتلرین گوج ساواشینین بیر سونوجو اولاراق تانیملانیردی.[4]
سیرالاریندا تورکلرین سایینین آز اولمادیغی دین آداملارینا گلینجه، اونلار ایرانین موسلمان اهالیسینی بؤلونمز بیر بوتون اولاراق قبول ائدیردیلر. میلّت آنلاییشی اونلارین گؤروشونه گؤره اتنیک بیرلیک دئییل، دینی بیرلیک ایدی. روحانیته یاخین اولان ساغ تررورچو "فدائیان اسلام" (ایسلام دؤیوشچولری) تشکیلاتی آشیری شوونیست مؤوقعده دورماقدا ایدی؛ "ایران میلّتینین موستثنالیغینی" و ایرانین بؤلگهده اؤزل لیدر رولونو تبلیغ ائدیردی. بیر باشقا تشکیلات – "حزب ملت اسلام" (ایسلام میلّتینین پارتیاسی) دا فعاّل شکیلده شیعهلیگی دولایسی ایله پان-ایرانیزم فیکرینی تبلیغ ائدیردی.
شاه رژیمینه موخالیف فیکیر آداملاری آراسیندا علی شریعتینین (1932-1976) اثرلری اینانیلماز بیر محبوبیت قازانماقدا ایدی. مشهدده مذهبی بیر عاییلهنین و موحیطین یئتیشدیرمهسی اولان شریعتی، سوربوننده تحصیل آلمیش، غرب متودلاری ایله عنعنهوی ایران دگرلرینی گونجللشدیرمیش، ایران/فارس میلّیتچیلیگینین سمبوللاریندان اولان شیعهلیگه دؤنوشو تبلیغ ائتمیشدیر. اونون "بازگشت به خویشتن" (اؤزونه دؤنوش) آنلاییشینین تملینده ده شوبههسیز شیعهلیگه دؤنوش چاغریسی دورور. [5]
فدایی و موجاهید تشکیلاتلارینین میلّی مسئلهیه یاناشماسی دا اؤزلوگونده اؤزل ماراق دوغورور. بو تشکیلاتلارین آذربایجاندا یارانان یئرلی قروپلاری، 1960-جی ایللرین اورتالاریندا اؤیرنجیلرین، اورتا طبقهلرین اولان آیدینلارین و خیردا بورژووازینین ایچیندن چیخمیشدی.
فداییلر قروپو 1965-جی ایلده تبریزده قورولدو. تشکولونده بهروز دهقانی، اشرف دهقانی و علیرضا نابدل) ایشتیراک ائتدیلر. بهروز دهقانی (1971ده اؤلدورولدو) و اونون کیچیک باجیسی اشرف یوخسول بیر تورک عاییلهسینده دوغولموش، کند مدرسهلرینده موعلیملیک ائتمیشدیلر. اونلارین آتاسی 1940-جی ایللرده تودهنین فعاّل عوضولریندن اولموشدور. علیرضا نابدل، تهران بیلیمیوردوندا ادبیات فاکولتهسینده اوخوموش، سونرا ایسه اورتا مکتبده درس دئمیشدی. اونون دا آتاسی 40لی ایللرده توده و دموکرات فیرقهسینین فعاّل عوضوو اولموشدور. موجاهیدلر قروپونون تشکیلاتلانماسیندا آذربایجانلی گنجلر محمد حنیف نژاد، م.اصغرزاده، م. بازرگانی و آ. میهندوست-حنیف نژاد فعاّل رول اوینامیشلار. [6]
بو ایللرده تورک گنجلیگینین میلّی مسئلهلره ماراغینین آرتدیغینی گؤرولمکدهدیر. نابدل بو باغلامدا بونلاری یازماقدادیر: " 1960-جی ایللرین باشلاریندا، ایراندا یئنی فیکیرلرین مئیدانا چیخدیغی دؤنمده، آذربایجان گنجلرینین شوعوروندا میلّی ظولمون گئرچک اوزو بنزرسیز گوج و آچیق-آشکار بیر شکیل آلدی. میلّی مسئله ایله یاخیندان تانیش اولماق اوچون اونلار میلّی کولتورو، ایلک اؤنجه ایسه آنا دیللرینی، ادبیاتلارینی و موسیقیلرینی اؤیرنمگه باشلادیلار."[7] ایراندا تانینمیش اوشاق کیتابی یازیچیسی اولان صمد بهرنگی و بهروز دهقانی فولکلور ماتریاللارینی ییغدیلار و آذربایجان/تورک خالق یارادیجیلیغی اؤرنکلریندن عیبارت 5 مجموعه یاییملادیلار؛ دهقانی ادبیاتین جمعیت اوزرینه اولان اتئکیسی حاقدا آراشدیرماسینی یاییملادی.
بو آراشدیرمالارین ایچریسینده ان اؤنملیسی علیرضا نابدلین "آذربایجان و مسئلهی ملی" [آذربایجان و میلّی مسئله] باشلیقلی کیتابچاسی اولدو. بو اثر 1960-جی ایللرده یازیلمیشدی، آنجاق اونون اؤلوموندن چوخ سونرا یاییملاندی. علیرضا نابدل، اوختای تخلوصو ایله تورکجه و فارسجا شعیرلر یازمیش، آیدین کسیمین گنج، اومید وئرن گؤرکملی بیر تمثیلچیسی اولموشدور. او، عئینی زاماندا "سازمان چریکهای فدائیان خالق ایران"ین (ایران خالقینین فدایی دؤیوشچولری تشکیلاتی، فداییلر) سچکین لیدرلریندن بیری ایدی. 1350 (1971/72) ایلینده شاه جللادلارینین الینه کئچن علیرضا نابدلین ایشگنجهلر سونوجوندا تشکیلاتینا ضرر وئره بیلهجگیندن احتیاطلاناراق پولیس خستهخاناسیندا اینتیحار ائتمهسی اولایی سول کسیم ایچینده دیللره داستان اولموشدور. بو فداکار و ایستعدادلی اینسانین اؤلوموندن سونرا آدی چکیلن کیتاب نشر اولونموشدور.[8] بو کیتابدا یئر آلان فیکیرلر یالنیز علیرضا نابدلین تئوریک یاناشماسی دئییل، سول تشکیلاتلارین اؤلکهدهکی میلّی مسئلهلره، اؤزللیکله آذربایجان مسئلهسینه ایلگیسینین آچیق بیر گؤستریجیسیدیر.
ایراندا آذربایجان مسئلهسینین یارانماسی تاریخی قونوسونا باش ووران یازیچی، ایلک آددیمدا چیخمازا گیریر. آذری دیلی و ادبیاتی نئجه مئیدانا گلدی؟ باشلیقلی بؤلومده او، مسئلهیه جوغرافیایا دایالی پان-ایرانیست کیملیک آنلاییشی اوزریندن یاناشیر. فارس-آریا شووینیزمی اولاراق تانیملادیغی رسمی ایران تاریخچیلیگینین ضعیف دلیللرینی چوروتمگه چالیشیر. رسمی تاریخچیلیگین آذربایجان حاقیندا اساس تزلرینی سیراسی ایله تکرارلادیقدان سونرا نابدل بئله یازیر: " شوونیستلر، آذربایجانلیلارین دئیک کی 800 ایل اؤنجه فارس دیلینده دانیشدیقلاری قونوسوندا ایصرار ائدیرلر و بونو ثوبوت ائتمکله دوشونورلر بئلهلیکله دؤورون ان بؤیوک پروبلمینی حلّ ائتمیش اولاجاقلارینی سانماقدادیرلار. حالبوکی بو قونونون ثوبوت ائدیلمگه هئچ احتیاجی یوخدور، اونو چوخ آسانجا قبول ائتمک مومکوندور. "[9] یازیچییا گؤره، "یوزایللرجه بو تورپاقلاردا یاشایان میلیونلارلا اینسانین دیلینین" یاشاماق حاقی واردیر. پرینسیپ اعتیباری ایله بو، منطیقلی بیر یاناشمادیر. آنجاق بیزه گؤره بو یئترلی دئییل. نابدلین بعضی ایران تاریخچیلرینین تاریخه ضید شکیلده "صفویلرین زورلا اهالینین دیلینی تورکلشدیردیکلری" ایدیعالارینی دا "حتّی ایندیکی واختدا دا دؤولت مأمورلارینین ایللرله آیاقلاری بعضی کندلره دَیمیر" کینایهلی تثبیتی ایله چوروتمهسی ده بو نؤوعدندیر.
علیرضا نابدلین، ایختیاریندا میلّی تاریخیمیز حاقیندا باشقا آلترناتیو اولمادیغیندان، داها دوغروسو، باشقا تئوریک یاناشمادان گومان کی خبرسیز اولدوغودان پان-ایرانیست باخیشا قارشی آنلاملی بیر جاواب اورتایا قویمامیشدیر یا دا قویا بیلمهمیشدیر. بو سببدن منسوب اولدوغو ائتنیک بیرلیگین (آذربایجان خالقینین) آدی ایله علاقهلی نابدلین علمه سؤیکنن بیر فیکری یوخدور، عئینی صحیفهده بئله "آذریلر"، "تورکلر"،" تورک دیللی آذری خالقی"، "آذربایجانلیلار" اتنونیمینه راست گلینیر. تورکلر و تورک دیلینین ائش آنلامی اولاراق بول-بول ایشلهدیلن "آذریلر"، "آذری دیلی" ترمینی ده علمی و اوبیئکتیو دئییل، تئز-تئز وورغولادیغی اوزره "فارس-آریا شووینیزمینین" اویدورماسیدیر.
نابدل، ایسلامدان سونراکی دؤنمده فارس شعوبیه حرکتی، "شاهنامه" قونوسونا توخونوب، اونو "قومگرایی" (عیرقچیلیک) اولاراق آدلاندیریر و آذربایجاندا بو جور مئیللرین (عیرقچیلیگین) اولماماسیندان ممنونلوغونو بیلدیریر. 20. عصر. باشلاریندان اعتیباراً پان-ایرانیزمین اؤزللیکله آذربایجانین تورک خالقینا یؤنهلیک گئریچی بیر کاراکتر آلماسینی، تورکلری زورلا فارسلاشدیرما چاغریلارینی گؤرمور و یا گؤرمک ایستهمیردیر.
نابدل عئینی زاماندا تورکلرین سیاسی ساحهدکی فداکارلیغینا باخمایاراق، فارس عونصورونون مشروطیت اینقیلابیندان داها قازانجلی چیخماسینی (اؤرنگین، فارس دیلینین دؤولت دیلی اعلان ائدیلمهسینی) بیلمیر یا دا بیلمک ایستهمیر. شیخ محمد خیابانینین ایرانین موستقیللیگی اوغروندا موباریزهسیندن، قوزئی آذربایجاندان فرقلنمک اوچون گونئیین آدینی "آزادیستان" قویماسینی حئیرانلیقلا یازان یازیچی، تبریز قیامی اثناسیندا "آذربایجانین تورک یوردو اولماسیندا" وورغولایانلاری ایران دموکراتیک حرکتینه تفریقه و آیریلیقچیلیق سالانلار اولاراق پیسلهمکدهدیر. [10]
رضا پهلوی دیکتاتورلوغونون ایرانین باشینا گتیردیگی بلالاردان گئنیش بحث ائدن نابدل، میلّی دیللرین بوغولماسیندان یالنیز بیر جومله ایله قئید ائدیر. سولون کسرویسی - تقی ارانی و اونون فعاّلیتی نابدلین یوکسک بَینمهسینی قازانیر. او، میرزه علی معجزین حیات و یارادیجیلیغینی آراشدیراراق بونلاری اورتایا قویموشدور: " معجز آذریجه یازمیشدیر، آما بو اونون میلّیلیگیندن دئییل ده خالقچیلیغیندان ایرهلی گلیردی، چونکی آذریجه یازماسایدی ساده جاماعات اونو باشا دوشمزدی. "[11]
علیرضا نابدلین 21 آذر حرکتینه باخیشی دا منفیدیر. آذربایجان دموکرات فیرقهسی و لیدرلرینه قارشی بعضی حاقلی تنقیدلری اولسا دا بو حرکتین کاراکتری حاقیندا یازیچینین وئردیگی یانلیش دگر (بؤلوجولوک) اؤزونون ده دئدیگی کیمی "فارس شوونیستلری و آری عیرقچیلرینین" دگرلندیرمهسیندن فرقلی دئییل. اونون دوشونجهسینه گؤره، ایرانین سؤز قونوسو دؤنمده کی ضیدیتلری سیراسیندا (فئوداللار-کندلیلر، بؤیوک بورژوازی-پرولتاریا و شهر امکچیلری) میلّی پروبلملر یوخ ایدی. آذربایجان دموکراتلارینین میلّی دیل شوعارینی نابدل "آخماقلیق" آدلاندیریر. [12]
" پانتورکیزم ویروسو "
علیرضا نابدل اثرینین یئنی مرحلهده "میلّی تمایوللر" باشلیقلی بؤلومونده 1960-جی ایللرده ایران فیکیر حیاتیندا یئنی دییشیکلیکلرین باش وئردیگینی یازیر. یازیچی آذربایجاندا بو تمایولون اساساً میلّی دیل و ادبیاتا ایلگینین آرتماسیندا اؤزونو گؤستردیگینی وورغولاییر. ائلهجه ده علاوه ائدیرکی، " بو ایللرده یئرلی میلّیتچیلیک (ناسیونالیزم ولایتی) فیرقه آیدینلارینین اینحیصاریندا ایدی. "[13]
بوندان ممنون اولمایان نابدله گؤره، میلّی شوعارین تملینده دوردوغو هئچ بیر پروقرام آذربایجان ایشچیسی، کندلیسی و کیچیک بورژوازیسینی ایران ایشچی-کندلی-کیچیک بورژوازیسی ایله موتّحید ائده بیلمزدی. [14]
ماراقلیدیر کی، کوردلر آراسیندا اینقیلاب جوشغوسونون یاشانماسیندان راحاتسیز اولمایان یازیچی، بونو عراق کوردوستانینداکی سیاسی سورجلرین ائتکیسی و اونلارا "صفوی و قاجارلار دؤنمینده یابانچی قؤوم کیمی یاناشیلدیغی" ایله آچیقلاماقدادیر.[15] تورکجه ادبیات اؤرنکلرینین یاییملانماسینین چتینلیگی و پولیس تعقیبینین آرتماسینی گئرچک فاکتلارلا تصویر ائدندن، دئمهلی میلّی ظولمون وارلیغینی قبول ائتدیکدن سونرا، نابدل 1960.جی ایللرده ادبی حیاتی جانلاندیران شخصلرین یارادیجیلیغینی آراشدیرماقدادیر. اونلارین یارادیجیلیغیندا ایجتیماعی موتیولرین ضعیف اولماسی سببیندن بو شخصلری خیردا- بورژوا میلّیتچیلری ساییر. حبیب ساهر، فتحی، جوشغون، فرزانه تورکچو -میلّیتچی اولدوقلاری اوچون تنقید ائدیر. ان سرت تنقید ایسه علی تبریزلینین پایینا دوشور. بوتون ایران تورکلرینی بیرلیگه چاغیردیغی اوچون علی تبریزلی اونون گؤزونده پان-تورکیست و قارشی-اینقیلابچیدیر.
علیرضا نابدل اثرینین سون بؤلومونده 1960.جی ایللرده آذربایجان گنجلری آراسینداکی یئنی مئیللری آراشدیرماغا چالیشمیشدیر. آراشدیرماسینین سونوجوندا بونلاری یازیر: سووئت آذربایجانیندان گلن "خروشچفچو رئویزیونیزم"ین ائتکیسی ایله "بؤلگهچی گنجلر" (جوانان ولایتگرا) گئت-گئده "آیریلیق مرضینه" توتولماغا باشلادیلار. اونلار بو بؤلگهچیلیگی صمیمی اولاراق قاباقجیل بیر اولای، حتّی مارکسیزمه اویغون سایدیلار. نابدله گؤره، حاضیردا اونلار ایکی پروبلم قارشیسیندا قالیبلار: 1. مارکسیزم طرفداری اولان آیدینلار و ایشچیلر آراسیندا میلّیتچیلیک مئیللری؛ 2. "آذری کوتلهلر، اؤزللیکله آذربایجانداکی آذری کوتلهلر آراسیندا میلّی مسئلهنین مؤوجود اولماسی. [16] . نابدلین یازدیغی بو اولای اصلینده 1960.جی ایللرده آذربایجاندا و اوندان کناردا یاشایان تورکلر آراسیندا میلّی شوعورون یارانماسی سورجیندن عیبارت ایدی. اونو نابدل "بؤلگهچیلیک ویروسو" اولاراق آدلاندیریر. "پانتورکیزم ویروسو"نون دا بو اورتامدا آرتا بیلهجگینه اینانماقدادیر. اؤز میلّتی آراسیندا میلّی شوعورون و میلّیتچیلیگین آرتماسیندان راحاتسیز اولان بو ذهنیت صاحیبی آردینجا بئله یازیر: استالین و مائو تسه دون-ون اؤیرتدیکلری کیمی، هم حاکیم میلّتین شووینیزمی، هم ده محکوم میلّتین آشیری میلّیتچیلیگی عئینی تضادین ایکی طرفیدیر. بو تضادی دوزلده بیلهجک تک قووّه پرولتاریادیر. اثر دونیا پرولتاریا اینقیلابینین، ایران مارکسیست-پرولتاریا موباریزهسینین، ایران خالقینین آزادلیق موباریزهسینین شأنینا یؤنلن شوعارلارلا، "ایمپریالیزم و اونون ایران ایتلرینین"، فارس شووینیزمینین و" بؤلگهچیلیگ"ین پیسلهنیلمهسی ایله بیتر. علیرضا نابدلین چاتدیغی سونوجا گؤره، شاه رژیمینه قارشی موباریزهنین گوجلنمهسی سورجینده آذربایجان مسئلهسینین گوندمه گتیریلمهسی دوغرو دئییل.
داها سونرالاری فداییلرین اینقیلابچی-دموکرات دوغرولتوسوندا عومومی تکامولو گئدیشینده اونلارین میلّی مسئلهیه باخیشی نیسبی اولاراق دَییشدی. فداییلرین و موجاهیدلرین بعضی سندلری 70.جی ایللرده اونلارین بو پروبلمه بیر آز داها دیقتله یاناشماغا باشلادیقلارینی گؤستریر. فداییلرین ایدئولوقلاریندان بیژن جزنی ایران توپلومونون باشلیجا ضیدیتلری آراسیندا میلّی آزلیقلار و ظلم رژیمی آراسیندا اولان ضیدیتلری قئید ائدهرک یازیردی کی، آزلیقلارین حرکتلرینی "عومومی آزادلیق موباریزهسینین بیر بؤلومونو تشکیل ائدیر". [17]
ایران توده پارتیاسی (حزب توده)، پروقرام سندلرینده دفعهلرله اؤلکه ده میلّی مسئلهنین اؤنمینی وورغولامیشدی. 1973.جی ایلده پارتیانین ریاست هئیتینین میلّی مسئله اوزره تصدیق ائدیلمیش تزلرینده دئییلیر: "ایرانین میلّی واحیدلری اوزون تاریخی دؤورلر بویونجا عئینی طالع ایله اؤز اورتاق وطنلرینین آزادلیغی و موستقیللیگی اوغروندا موباریزه ایله، اورتاق کولتورو ایله بیر-بیرینه باغلیدیرلار. توده پارتیاسی ایراندا یاشایان بوتون میلّتلرین، میلّی قروپ و آزلیقلارین تام برابرلیک حاقلارینی و اونلارین اؤلکهنین تورپاق بوتونلوگونو قوروماسی اساسیندا واحید وطن چرچیوهسینده کؤنوللو ایتتیفاقینی مودافیعه ائدیر. میلّی ظولمون کؤکونون قازیلماسی بو آماجین تأمین ائدیلمهسینین ایلکین شرطی و تملیدیر. بونون اوچون اسارت آلتیندا اولان بوتون میلّتلره و میلّی قروپلارا موختارییت وئریلمهلیدیر. اؤلکهنین ایداری بؤلگوسونون تملینده میلّی قروپلارین چیخاری یئر آلمالیدیر. میلّی بؤلگهلرده ایالت، ویلایت و ناحیه انجومنلری تک ایران وطنی چرچیوهسینده موختارییت قانونونو حیاتا کئچیرن اورقانلار اولمالیدیر. " [18]
آذربایجان دموکرات فیرقهسینین قالیقلاری، 1950-جی ایللرده ضعیف ده اولسا اؤز گوجونو یئنیدن قورماغا چالیشدی. آنجاق شاه رژیمینین باسقیلاری گوجلندیکجه فیرقهنین اسکی عوضولری فعّالیتلرینی کولتور ساحهسینه داشیدیلار. 1960دا آذربایجان دموکرات فیرقهسی موسکونون باسقیسی ایله توده ایله بیرلشدیریلدی. [19] آنجاق فورمالیته اولاراق اؤز آدینی و مرکزی کومیتهسینی ساخلادی. سونراکی اونایللرده موهاجیرت حیاتینا محکوم ائدیلمیش بو تشکیلات گئتدیکجه گوج ایتیردی.
بئلهلیکله، رژیمه موخالیف اولان سول گوجلر میلّی مسئلهنین حلینی ایران خالقینین ایجتیماعی قورتولوشو ایله باغلاییردیلار. میلّی مسئله آنتی-دیکتاتور و دموکراتیک موباریزه دوغرولتوسوندا حلّ ائدیلمهلی ایدی، یعنی اونلار آذربایجان مسئلهسینین پرولتار مرکزلی حلینی تکلیف ائتمکده ایدیلر. آنجاق 1960-70جی ایللرده ایراندا یارانان سیاسی دوروم ایچریسینده شاه دیکتاتورلوغونا قارشی بوتون گوجلرین بیرلشمهسی ضروریلیگی، اونلارین دوشونجه، میلّی مسئلهنین حلّینی ایکینجی پلانا کئچیردی. بورژوا و دینی موخالیفته گلینجه، یازیلدیغی اوزره، اونلار میلّی پروبلملری، بو باغلامدا آذربایجان مسئلهسینین وارلیغینی بئله قبول ائتمیردیلر.
کولتور ساحهسینده تورک حرکتی
ایکینجی دونیا ساواشیندان سونراکی دؤنمده آذربایجان/تورک میلّی حرکتی اساس اعتیباری ایله کولتور ساحهسینده کی فعّالیتلرله محدودلاشدی. تورک کولتوری اوزرینه قویولموش اولان تابویا باخمایاراق، میلّی کولتور اؤرنکلری مئیدانا چیخماقدا ایدی. بو آنلامدا ایلک اولاراق هم تاریخی باخیمدان هم ده فیکیر-صنعت دگرلرینه گؤره محمد حسین شهریارین "حیدربابایا سلام" شعیرینی (1954) گؤسترمک گرکدیر. دفعهلرله یاییملانمیش اولان بو اثردن اؤنجه یالنیز فارسجا یازمیش (بهجت آباد خاطیرهسی غزلی چیخماقلا) گؤرکملی شاعیرین بو اثری فارس عیرقچیلیگینه آنلاملی بیر جاواب اولدو.
میلّی دموکراتیک حرکتین باسدیریلماسیندان سونرا تورک ایجتیماعی فیکرینده و کولتور حیاتیندا یارانمیش بدبین احوال-روحیهنین اورتادان قالخماسیندا بو مؤحتشم اثرین رولو بدلسیزدیر. چوخ سونرالار یازیچی گنجعلی صباحی بو قونویلا ایلگیلی بونلاری خاطیرلایاجاقدی: " حیدر بابایا سلام" سوکوت سلطنتینده بیر توپ کیمی سسلندی، سوسموش ویجدانلاری، یوخویا گئتمیش استعدادلاری اویاندیردی." [20] میلّی حؤکومتین اؤندرلریندن بیری اولان دوکتور سلامالله جاوید ایسه بو اولایا بئله اؤنم وئرمیشدیر: "شهریارین تورکجه یازدیغی "حیدربابایا سلام" شعیری ادبی حرکتده یئنی بیر ولوله یاراتدی، بیزلری میلّی حرکته دوغرو یئنیدن یؤنلندیردی. " [21] شهریارین بو اثرینه یازیلمیش سایسیز نظیرهلر یوخاریدا دئییلنلره دلیلدیر. حبیب ساهر، کریم مشروطهچی سؤنمز، م. ه. صحاف، حسن مجیدزاده (ساوالان)، خسرو میرزه، گنجعلی صباحی، بولود قاراچورلو سهند، حسین صدیق دوزگون، محمد علی فرزانه، دوکتور سلامالله جاوید کیمی اورتا و یاشلی نسیله عایید، تبریزلی علی، علیرضا نابدل (اوختای)، هاشم ترلان، ر. براهنی کیمی گنج شاعیر و یازیچیلارین آنا دیلینده قلمه آلینان، آنجاق چوخونون یازیلدیغی دؤنمده (بعضیلرینین بوندان سونرا دا هئچ) یایینلانمایان اثرلری ایراندا تورک ادبیاتینین فیکیر-صنعت باخیمیندان اینکیشاف قئید ائتدیگینی گؤسترمکدهدیر.
ماراقلیدیر؛ شاعیرلرین یایینلانا بیلن بیر نئچه شعیر توپلوسو هر ایکی ساحیل آذربایجان شاعیرلریندن شعیرلریندن دوزنلنمیشدی. [22] بوندان باشقا سووئت آذربایجانیندا یایینلانان ادبی اثرلر و مطبوعات اورقانلاری ایراندا دا یاییلیردی. بعضی بیلگیلره گؤره، گونئی آذربایجاندا رادیو آلیجیسی اولان شهر خالقینین یوزه دوخسانی باکی رادیوسونا قولاق آسیردی. [23]
تورک دیلی و میلّی حیاتین دیگر داشیییجیلارینین وارلیغینی شوعورلارا چاتدیرماق، پان ایرانیست فیکیرلرله موباریزه باخیمیندان شیفاهی خالق ادبیاتی اؤرنکلرینین (بایاتی، افسانه، ناغیل، تاپماجا، ماهنی، شعیر، آتالار سؤزو وس.) توپلانیب باسیلماسی بؤیوک اؤنم ایفاده ائدیردی. محمدعلی فرزانه، صمد بهرنگی، بهروز دهقانی، سلامالله جاوید، ا. مجتهدی، حسن مجیدزاده وس. آیدینلارین فارسجا و آنا دیللرینده اؤزللیکله 1960-جی ایللرده باسدیردیقلاری فولکلور اؤرنکلری توپلولاری تورکلر آراسیندا سون درجه سئویلمیشدیر.
تورک آیدینلاری خالق آراسیندا میلّی حیاتا، آنا دیلینه و میلّی کولتوره آرتان بو ماراق سورجینده میلّی مسئلهیه باخیش آچیسینی تعیین ائتمک، بو ایشی دوزنلهمک اوچون چئشیدلی ادبی و ادبی-بدیعی بیرلیکلرینده حالیندا بیرلشمگه باشلادیلار. بو بیرلیکلردن بیری قاراچورلو بولودون (سهند) جهدی ایله 1953/54 ایلینده تهراندا یارادیلمیش و 60.جی ایللرین اورتالارینادک فعاّلیت گؤسترمیشدیر. سهند، حسینقلی کاتیبی، فرزانه، صباحی، جاوید، ن. فتحی، م. م. اعتماد، م.ع.محزون، ساوالان، نور آذر، ابراهیمپور وس. عئینی بیرلیگین عوضولری ایدیلر. بیرلیگین آماجی تورکجه یازیلمیش اثرلرین، شیفاهی خالق ادبیاتی اؤرنکلرین چاپینا کؤمک ائتمک ایدی. توپلولارین چوخو بیرلیگین سعیی ایله حاضیرلاناراق نشر اولونموشلار. [24]
تورک آیدینلاریندان تبریزلی علی 1957/58.جی ایلیندن باشلایاراق 1963/64.جو ایلهدک بیر نئچه دفعه ادبی بیرلیک (محفل) یاراتماغا جهد گؤسترمیشدیر. اونون تشکیل ائتدیگی قیسا عؤمورلو ادبی درنکلره اعتماد، شریعتی-اهری، حسن اوغلو، همین شاهد، رجب ابراهیمی، سلامالله جاوید، ن. فتحی، آ. آذری وس. قاتیلمیشلار. [25]
عرب الیفباسینداکی یازینین ایصلاحات احتیاجی
ایجتیماعی حیاتین نیسبتاً لیبراللاشدیغی 1960-جی ایللرده تورک دیلینه حصر ائدیلمیش علمی آراشدیرمالار و بو اثرلرین باسیلیب یاییلماسی میلّی آیدینلارین بؤیوک اؤنم وئردیگی مسئلهلردن بیری اولدو. بو کیتابلار عومومیتله "آذری دیلی" حاقینداکی پان-ایرانیست نظریهیه قارشی یؤنلمیشدی و گیریش اونلارین بؤلوملرینده بو نظریهنین اساسسیزلیغی سانکی اوستو باغلی شکیلده ایفاده ائدیلیردی. آذربایجان اهالیسینین اسکی دیلینین "آذری" اولدوغو و فارس دیلینی بورادا یایماغین تاریخ طرفیندن شرطلندیریلدیگینی ایدیعا ائدنلره جاواب اولاراق سلامالله جاوید، محمدعلی فرزانه، علیرضا نابدل (اوختای) و باشقالارینین گؤستردیگی کیمی، تورک دیلی تاریخینین موباحیثهلی طرفلرینه، بیرسیرا تورک شاعیرلرین فارسجا یازمالارینا باخمایاراق، بو دیل نئچه عصردیر آذربایجان اهالیسینین دانیشما] یازی دیلیدیر و اونا گؤره ده اونون آنا دیلی اولدوغو شوبهه دوغورمامالیدیر. سؤزآلما و سؤز وئرمه حاللاری دیللرین قارشیلیقلی ایلیشکیسی اوچون طبیعی حال اولدوغوندان، تورک دیلینده کی آلینتی سؤزلری بهانه ائدهرک اونو آلتای دیللری قروپوندان آییرما جهدی فایداسیزدیر. محمدعلی فرزانه بو قونولار اوزرینه بونلاری یازمیشدیر: " تورک-آذری دیلینین آذربایجاندا رواج تاپماسی و برکیمهسی مسئلهسی اوزون زاماندان بری سؤز-صؤحبتلره و موباحیثهلره سبب اولموشدور. چئشیدلی، هم ده بیر-بیرینه ترس فیکیرلر دیله گتیریلمکدهدیر. آما بو سؤز-صؤحبتلره و بیر-بیرینه ضید باخیش آچیلارینا باخمادان تک فاکت شوبهه سیز و موباحیثه سیزدیر: کئچمیشده نه اولورسا اولسون، حالی حاضیردا بو دیل نئچه عصردیر بو دیارین اهالیسینین اورگینین، دوشونجهسینین و دویغولارینین دیلیدیر. " [26]
تورک آیدینلاری عرب الیفباسینداکی یازینین ایصلاحات احتییاجینا دا ایشاره ائتدیلر. بو باغلامدا تورکجه یازیلاردا ادبی دیل قایدالارینا رعایت ائدیلمهسی اوچون کیچیک حجملی کیتابلار یاییملاندی. [27] میلّی آیدینلار بونون ایدراکیندا ایدیلر: " هر بیر خالقین دیلی همین خالق اوچون اؤزل اؤنمه مالیکدیر؛ بونا گؤرهدیر کی دیللری ایستیلا آلتیندا اولان میلّتلر باجاردیقلاری زامانلاردا اؤز دیللرینی خاریجی ایستیلادان آزاد ائتمیشدیلر. "[28]
1960-70.جی ایللرده میلّی آیدینلارین احوال-روحیهسینی گؤسترمک، اونلار آراسیندا گزن و موباحیثه ائدیلن فیکیرلری ایفاده ائتمک باخیمیندان تانینمیش شاعیر تبریزلی علینین (19291998) عئینی دؤنمده بؤلمه-بؤلمه یازدیغی، آنجاق یالنیز ایسلام اینقیلابی سورجینده باسدیرا بیلدیگی کیتابی بدلسیز بیر قایناقدیر. اون ایللرله ایراندا تورکون وارلیغینی یوخ سایان، اونو کیچیک گؤرن پان-ایرانیست و عیرقچی تبلیغاتا قارشی بو اؤلکه ده یازیلمیش اونلارلا اثر آراسیندا تبریزلی علینین "ادبیات و میلّیت" کیتابی [29] اؤزل یئری ایله سئچیلیر. بو کیتاب گئریچی-عیرقچی سوچلامالارا گونئی تورکلوگونون ایلک احاطهلی و آنلاملی جاوابیدیر.
کیتابین ایچریگیندن ده گؤرولدوگو کیمی، تبریزلی علی، فارس شووینیزمی و آریا عیرقچیلیگینین سیستملی-آکادمیک، علمی-بیطرف تنقیدینی قارشیسینا آماج اولاراق قویمامیشدیر. یازیچی میلّتینین تانینمیش شاعیری و حاقسیزلیغا دؤزه بیلمهین موباریزه اوغلو ایدی. [30] اودور کی کیتابین بعضی بؤلوملرینده کی فیکیرلر دویغولارا دایانیر، یازیچی فیکیرینی اساسلاندیرماق اوچون یئترلی دلیل گتیرمگی گرکلی بیلمیر. منفیسی موثبتی ایله بیرلیکده بو کیتاب اؤزونودرک ائتمک ایستهین تورکلوگون 20.عصرین 1960-70.جی ایللرینده هارای سسی اولماسی باخیمیندان وازکئچیلمز قایناقدیر.
" میلّت اولاراق هارادا یانلیشیمیز اولدو کی بو گونه قالدیق؟ "
یازیچی کیتابین باشلاریندا آماجینا آیدینلیق گتیریر. ایرانین سیاسی تاریخینده سورکلی اولاراق فعاّل رول اوینایان سویداشلارینین ساغ و یا سول فیکیرلره آشیری باغلیلیغیندان (سولا وورغون، ساغا مفتون اولماسیندان) و اؤزونو اونوتماسیندان اؤتری تدیرگین اولان یازیچی، میلّی پروبلملرین آراشدیریلماسی و اورتایا قویولماسینی میلّی وظیفه اولاراق حساب ائتمکدهدیر. تبریزلی علی فارس شوونیستیندن داها چوخ تورک مانقوردلارینا حیرصلهنیر، فریادینی بو سؤزلرله ایفاده ائدیر: " یوز ایللرجه، میلیونلارجا قویون کیمی دوغولموش، قویون کیمی یئمیش و قویون کیمی قیغلاییب ، وسونرا قویون کیمی اؤلموش گئدنلریمیز و اونلارین یئرینی توتانلاریمیز، هر شئییه قاریشمیش، هر اویونا باش وورموش، تاریخ و جوغرافیانی اوخوموش و یازمیش، هر جوره اؤزگه دیللر اؤیرنمیش و اؤیرتمیش، حاکیم و محکوم اولموش، زنگین-یوخسول اولموش، دونیا میلّتلرینی و دیللرینی تانیمیش و هر جور بویاغا بولاشمیش، آنجاق اؤزونون و میلّتینین کیم اولدوغونو و کیم اولاجاغینی تانیمامیش و هله ده تانیماق ایستهمیر. [31]
یازیچی، میلّی شوعور سورجینین ایلک مرحلهسینین " کیم ایمیش و کیمدیر؟ " سورغوسونا جاواب وئرمکدن کئچدیگینی بیلدیگیندن اؤتری تاریخی کئچمیش پروبلملره اؤزل بیر یئر آییرمیشدیر. تبریزلی علی و میلّی منلیگینی آختاران هر بیر سویداشی اوچون "میلّت اولاراق هارادا یانلیشلیغیمیز اولدو کی، ایندی بو گونه قالدیق؟" سورغوسونا جاواب تاپماق فؤوقالعاده بؤیوک بیر اؤنمه مالیک دیر. بو سورغویا جاواب وئرمک اوچون تبریزلی علی تاریخی کئچمیشین بللی گئرچکلرینی خاطیرلادیر. تبریزلی علییه گؤره، ایسلامیت اؤنجهسی دؤنمده فارس ادبیاتی یالنیز بیر نئچه اثردن عیبارت ایدی: "ایسلامدان اؤنجه عجملرین [فارسلارین] هئچ بیر ادبی، نظمی، داستان کیتابلاری یوخدور و هله بیر نئچه جیریق-میریق یئرآلتیندان تاپیلان سانسکریت، آوستا، مزدیسنا، یشت آدلی کیتابچالار وارسا دا خورافهلر و موهومات اوچون یازیلمیشلار."[32]
او کیتابلارین دیلی ایله چاغداش فارس دیلی آراسیندا علاقه یوخدور و یا آیری-آیری سؤزلر بنزهسه ده ایندیکی فارسلار اونلاری آنلامیرلار. پان-ایرانیستلرین ایسلامیت اؤنجهسی ایران/فارس تاریخینی گؤیلره قالدیریب، یالان فرضییهلر اویدورماسینی تبریزلی علی شیدّتله ردّ ائتمکده دیر: "… بو گونکی یالاق عجم، او گونون، او چیرکین و قانلی گونون میلّی دیل و میلّی ادبیاتیندان دانیشاندا و سارساقلایاندا اؤزونو گولونج دوروما سالار و بوتون دونیانی اؤزونه گولدورور. " [33] تبریزلی علی، عرب و تورکلری "ظالیم، ییرتیجی و دیل بیلمز" کیمی تانیدانلارین عیرقچیلیگینه اعتیراض ائدیر، او یازیر: "فردوسی عرب الیفباسی ایله نه اوچون تورک شاهی محمود غزنوییه شاهنامهنی یازمیش؟ بو اوزون چاغلار بویو حکیم فرخی سیستانی، عنصوری، انوری، قاآنی شیرازی، حافظ شیرازی، وصل شیرازی، سعدی شیرازی، […] کمالالدین اسماعیل اصفهانی، ملکالشعرا بهار خراسانی و یوزلرله، مینلرله شاعیرلر و مداحلار هونرلری و باجاریقلارینی عرب، اؤزللیکله تورک اوچون نیثار [قوربان، هدیه] تقدیم ائتمیشلر. " او، تورک حؤکمدارلارینی یئرلی یئرسیز آلچالدان، تورک دیلینه ایکراهلا یاناشان عیرقچی یازیچیلاری اینصافلی اولماغا چاغیرماقدادیر. تبریزلی علی عیرقچی یازیچیلاری تنقید ائتدیگی قدر، تورک حؤکمدارلارینین میلّی دیل و ادبیاتا قئیدسیزلیگینه ده ایچدن یانیر. قوزئیدن-گونئییه، شرقدن-غربه اولماق اوزره بؤیوک- بؤیوک ایمپراتورلوقلار قوران"، اؤزگه میلّتلره دیل و میلّیت تحمیل ائتمهین تورک سولالرینین سیاستینین بدلینی (جریمهسینی) چاغداش سویداشلاری اؤدهییرلر. تبریزلی علی همین تورک سولالهلرینی بو سؤزلرله قیناییر: " قوللوقلاریندا یوزلرله کیچیک شاهلار، حؤکومتلر؛ تاریخ یازان لار، ادیبلر و شاعیرلر، معمارلار و طبیب لر اولان آتا و بابالاریمیز، گلهجک نسیل اوچون، یعنی بیزلر اوچون هئچ بیر گؤزل میلّی میراث، میلّی دیل و ادبیات، میلّی تاریخ بوراخمامیشلار. لاکین گونون نقد اولان قودرت و گوجونه قانع اولموش، زامانی و دونیانی کیچیک و قیسا گؤرموشلر."[34] اورتا چاغلاردا تورک سئچمهلری ایچینده اتنیک تعصوبون اولماماسی (علیشیر نوایی چاشدیریجی ایستیثنالاردان بیریدیر) 20. یوز ایلده آغیر سونوچلار وئردی. تبریزلی علی یازیر: " وارا و ثروته، قودرته و گوجه، یاخشی یئییب و ایچمگه، هابئله ائو بزهکلرینه و یوزلرله بئله شئیلره و ایشلره قیمت و دگر وئریلیردی، آنجاق دیله، ادبیاتا، میلّی کولتوره، میلّی ویجدانا، اؤزونو و میلّتینی تانیماغا ائله بیر کؤنول و علاقه وئریلمیردی. ایندی ده بو گونکی نسیلین الینده بئله بیر میلّی قایناق یوخدور، اولموش یا دا قالمیش اولان وارسا دا یا گؤزلردن ایتمیش یا دا زامانین پاسی و توزو ایله اؤرتولموشدور. [35]
تبریزلی علی، اورتا چاغلاردا تورک-فارس ایلیشکیلرینی آچیقلیغا قوووشدورماق اوچون محمود غزنوی-فردوسی حکایهسینی اؤرنک گؤسترمکدهدیر. او، شاعیر فردوسییه الده اولان محدود قایناقلاری، اؤزللیکله شاعیر اسدینین یازمیش اولدوغو شعیرلری بیر یئرده ییغیب سولطان محمود غزنوینین ایمپراتورلوغوندا اولان میلّتلری وحدته و بیرلیگه چاغیرماسینین تؤوصیه ائدیلدیگینی خاطیرلادیر. آنجاق حاضیرلادیغی "شاهنامه" ایله فردوسی وحدت و بیرلیک یئرینه میلّی آیریلیقلار و قؤومو دوشمنلیکلر تؤرتمیشدیر. [36] فردوسی دیلسیز (عجم) فارسلاری یاشاتماق اوچون باشدان سونا بوینوزلو یالانلارلا دولو بیر چووال یاراتدی، فارس اولمایانلاری آشاغیلادی. محض بونا گؤره ده فردوسییه وعد ائدیلمیش انعام وئریلمهدی. سونرالاری فارسلار، فردوسینین محمود غزنوییه یازدیغی هجوه دایاناراق یالاندان ناغیللار اویدوروب یایدیلار. بو تاریخی اولایا آیدینلیق گتیرن تبریزلی علی، فارسلارین آنا کیتابی ساییلان "شاهنامه" قونوسونداکی فیکیرلرینی اؤزتلهیهرک؛ بو اثرده اصل قونولارین بالکان آلبانیاسینین [آلبانیا] میلّی داستانلاریندان آلیندیغینی (1)؛ اونو بیر نئچه آدامین، اؤزللیکله شاعیر اسدینین یازدیغینی (2)؛ فردوسینین یازیلمیش حاضیر ایشلری دییشدیرهرک اونا دوشمن لیک قاتمیش اولدوغونو (3) وورغولار؛ فردوسی تأیید ائتمیشدیر: فارسلار، همان دیلسیزعجملر ایمیش، او اونلاری دیریلتمیشدیر (عجم زنده کردم) (4)؛ فردوسی، شاهی یئر اوزونون تانریسی و میلّتلری اونون قوللاری سایمیشدیر (5) دئیه یازیر.
تبریزلی علینین بو اثرینده دیقتی چکن دیگر بیر خوصوص دا آذربایجاندا ایلک دفعه تورکچو تاریخ آنلاییشینین یئر آلماسیدیر.
تورک کیمدیر؟
تبریزلی علی اثرینین بیر نئچه بؤلومونو تاریخی کئچمیشه حصر ائتمیشدیر. بو بؤلوملرین آنا غایهسی فارس شووینیزمی و آری عیرقچیلیگینین تاریخله علاقهلی اویدورما تزلرینی چوروتمک، سویداشلارینا دوغرو، ایناندیریجی بیر تاریخ شوعورو وئرمکدیر. یازیچی، "تورک کیمدیر؟" باشلیقلی بؤلومده اینسانلیغین یارانما ساحهسینین اورتا آسیا، قوزئی چین، آلتای داغلاری، آرال گؤلو ساحیللری اولدوغونو وورغولاییر. اوددان و چاخماقدان ایلک دفعه محض بورالاردا ایستیفاده ائدیلدیگی فیکیرینی ایرهلی سورور. دونیا علمینین اون ایللرجه موباریزه و موناقیشه ائتدیگی بو مسئلهدن سونرا ایندیکی تورکلرین و اونلارین اجدادلارینین یاشاییش ساحهسی، اونلارین سایی مسئلهلرینه کئچر. بیزه گؤره، یازیچی بو مسئلهلره حیسی یاناشیر، بیر چوخ اینانیلماز شیشیرتمهلره یول وئریر.
تورک تورهییش داستانینین، اسکی تورک تاریخینین ایضاحی تورکولوژی علمینه دایانیر. بو، ایران شرطلرینده جورئت طلب ائدن بیر ایش اولماقدان باشقا، هم ده سویداشلارینا گرکلی آکادمیک بیلگی چاتدیرماق باخیمیندان دا دیقتی چکیر. اسکی تورک تاریخینین هونلار، تئومان، مته، آتیلا کیمی قونولارینین اینجهلنمهسی آشاغیلیق کومپلکسینده اولان سویداشلارینین بیلگی اسکیکلیگینی قاپاما باخیمیندان چوخ اؤنملیدیر. بورادا دیقتی چکن اؤزللیکلردن بیری ده یازیچینین موغول پروبلمینه یاناشماسیدیر. رسمی ایران تاریخچیلیگینده نیفرتله دانیشیلان موغوللار، ایرانا بدبختلیکلر گتیرن اساس سبب اولاراق گؤستریلمکده دیر. تبریزلی علی، تورک - تاتار و موغوللاری عئینی خالق اولاراق گؤرور و اونلارین قهرمانلیقلارلا دولو کئچمیشینی، اتنوگرافیک اؤزللیکلرینی غورورلا تصویر ائدیر. یازیچینین اوخوجوسونا و سویداشینا وئردیگی مساژ بودور: رسمی ایران تاریخچیلیگینین ایدیعالارینین عکسینه، سنین غورور دویاجاغین بیر میلّی تاریخین واردیر؛ بو، ایران تاریخینین بیر پارچاسی دئییل، عومومی تورک تاریخینین بیر بؤلومودور.
میلّتی تشکیل ائدن عونصورلر
تبریزلی علی بوتون چوخ میلّتلی دؤولتلرده بؤیوک اؤنم داشییان میلّت آنلاییشینا دا یاناشماسینی آچیقلاییر. او، میلّتی تشکیل ائدن عنعنهوی عونصورلری (جوغرافیا، ایقتیصادیات، سیاست، کولتور، قانون و مدنی حوقوق بیرلیگی) سیرالادیقدان سونرا اونلارین اؤلکهدن اؤلکهیه، یئرلی شرطلره گؤره دییشدیگینی یازاراق " میلّیت، هر کسین گؤزونده و دوشونجهسینده و اؤزونه مخصوص اولان روحون و اینانجین تاثیری آلتیندا فرقلیلیک گؤستریر."[37] بو عونصورلرین هامیسی اولسا بئله اونلار اؤلکه اینسان لارینی تک میلّته چئویرمک اوچون یئترلی دئییل، چونکی دیل و اونا باغلی اولان ادبیات، فولکلور، ادب و روسوم، میلّی دویغولار و میلّی ویجدان (شوعور) و بونلارین باشیندا میلّی کولتوری گؤزآردی ائتمک مومکون دئییل. بونا گؤره ده "فارس کولتوری ایچینده اریدیلن شوعورسوز تورکلر، تورک کولتورونون اللی ایل بویونجا ظالیمانه شکیلده ایستیثمارا معروض قالدیغینی بیلمهدیکلری حالدا، اؤزلرینی تامامیله فارسلیغا ووروب گؤزدن ایتنلر ده کیچیک بیر دیقت ایله اونلارین فارس قؤوموندن اولمادیقلاری گؤزه چارپیر."[38] فارسلار و تورکلر آراسیندا بو ساحهده جیدی فرقلرین اولماسی اونلارین آیری-آیری میلّتلر اولدوغونو گؤسترمکدهدیر. تبریزلی علی بئله یازیر: "تورکلر ایله فارسلارین دین بیرلیگی، رژیم بیرلیگی، جوغرافیا بیرلیگی، ایقتیصادیات بیرلیگی ضروری اولسا بئله، هله میلّی کیملیک و میلّی کولتور بیرلیگی، میلّی اؤزللیک و میلّی ویجدان بیرلیگی اولا بیلمز، چونکی تورپاق (جوغرافی) و ایقتیصادیات و رژیم بیر اولا-اولا میلّی پسیکولوژی، میلّی کولتور و دیل و روحیات بیر دئییل و بیر اولا بیلمز. چونکی هر بیرینین اؤزونه مخصوص خاصیت، دب، روحیات، اخلاق، عصب و حتّی ژنی واردیر. یعنی، بوتون قؤومو اؤزللیکلری آیری-آیری اولان ایکی میلّتین تورپاغی، ایقتیصادیاتی، سیاسی رژیمی، ایجتیماعی قورولوشو بیر اولسا دا، آنجاق بو ایکی آیری-آیری میلّتلری بیر میلّت ائده بیلمز و سون مرحله ده هر عونصور اؤز اصلینه قاییدار. "[39]
علمی باخیمدان عومومیتله اوبیئکتیو اولان بو باخیش کیتابین نؤوبتی بؤلومونده (میلّیت ایله قؤومیت فرقی) قاریشدیریلماقدا، بیر-بیرینه ترس فیکیرلر ایرهلی سورولمکدهدیر. یازیچی بورادا قؤوم (اتنوس، اتنیک بیرلیک) آنلاییشینی تانیملار: " هر قؤوم دیگر بیر قؤومدن آیری دیل، ادبیات، تاریخ و کولتوری" ایله فرقلهنیر. [40] تبریزلییه گؤره، ایران سؤزو بللی بیر قؤومه عایید دئییل، ایراندا عربلر، تورکلر، بلوچلار، کوردلر، تورکمنلر و فارسلار یاشاییرلار و بونلارین جمعینه ایران میلّتی و ایران دؤولتی دئییرلر.[41] آنجاق بیرینه (فارسلارا) ائو صاحیبی، باشقاسینا (مثلاً تورکلر) کیرایهچی استاتوسو وئریلمهسینی یازیچی ردّ ائدیر، ایرانی بوتون میلّتلرین اورتاق وطنی ساییر. گؤروندوگو کیمی، تبریزلی علینین میلّت و قؤوم آنلاییشلاری، اویغون اولاراق تورک میلّتی و ایران میلّتی آنلاییشلاری بیر-بیرینه قاریشیر و کونکرت معناسینی ایتیریر.
" آذربایجانلی " و " آذری "
یازیچی، آذربایجان اهالیسینین (داها دوغروسو اونون اکثریتینی) "آذربایجانلی"، یا دا" آذری" اولاراق آدلاندیرماغین دوغرو اولمادیغینی دیله گتیریر: "ایران تورکلرینی تک آذربایجان آدلی قفسده دوستاق ائدنلرین حیلهسینی هلهلیک بوتون ایراندا اولان تورک قارداشلاریمیز آچیقجا گؤزه آلمامیشلار و بو گون روسیهده [سووئتلر بیرلیگینده]، اوروپادا، ایراندا بیزه تورک یئرینه آذربایجانلی آدینی زورلا و ایصرارلا تحمیل ائدنلرین هدفی بودور، بیزه تلقین ائتسینلر کی، تورک یالنیز آذربایجاندا اولا بیلر، تک او یئرده اولدوغو زامان دا تورک دئییل، بلکه آذری آدینی آلا بیلر. " [42] کیتابین دیگر بیر یئرینده یئنیدن بو قونویا دؤنن تبریزلی علی ایچی یانا - یانا بونلاری یازیر: "اؤزگهلری بیزه تورک دئمکدن چکینمیرلر، آنجاق اؤزوموزونکولر جین بسماللهدان قورخار کیمی اوشونورلر، چونکی یا اؤزلرینه اعتیمادلاری یوخدور یا دا باشقا یئرلردن دستور و یا دیکته بئلهدیر. "[43]
تبریزلی علینین بو کیتابدا اوستونده دوردوغو اساس فیکیرلردن بیری ده میلّی شوعورا صاحیب سویداشلارینین اسکی سیاسی تجروبهلردن درس آلماغا سسلهمکدیر. یوخاریدا دا یازیلدیغی کیمی، تبریزلی علینی بو کیتابی یازماغا سؤوق ائدن سببلردن بیری سویداشلارینین دبدبه اولان ایدئولوژیلره آلودهچیلیگی و اؤز میلّی پروبلملرینی اونوتماسیدیر. یازیچی بونونلا بیرلیکده ساغ یا دا سول پارتیالارین فعاّلیتینه قاتیلماماق کیمی بیر ایستگی ایرهلی سورمور: " هر هانسی بیری هانسی اینانج و مذهبده و هانسی یولدا اولماق ایستهدیگی یولدا اولماغا آزاددیر و هئچ کیمین فیلان غایه و فیلان دین آدینا اسکولاستیک دؤورونده اولان کیلیسا ایستیبدادینی یئنیدن قورماغا حاقی یوخدور."[44] آنجاق اینانجلار، پئشهلر و قانونلار میلّتین خیدمتینده دیر، نینکی میلّیت مراملارین و قانونلارین خیدمتینده دیر." ایشده بو باغلیلیق و میلّی شوعورون اولماماسی اوزوندن یوزایللرجه ایران تورکلوگو میلّتلر یاریشیندا اودوزماقدادیر. تبریزلی علی هارای چکیر؛ بو قدر فاجیعهدن سونرا هئچ اولمازسا ایندی تاریخی تجروبهمیزدن و یانلیشلاریمیزدان درس آلاق.
تبریزلی علییه گؤره، محض میلّی شوعورون اولماسی اوزوندن اینقیلابلار و قیاملار دؤورونده تورکلرین میلّت اولاراق چوخ یانلیشلاری اولدو. "مشروطیت دؤنمینده اؤز الیمیزله تورک تؤرهسی اولان قاجاری ییخدیق، بونون یانیندا دا فیرقهده میلّی آدییلا اوزریمیزه روس پالتاریندا کومونیستلر چیخدی و سونرا روسلار بیزیم اوستوموزده آمریکالیلار ایله موعامیله ائدیب، بیزی اسکی دوشمنیمیزین الینه تاپشیردیلار."[45] تبریزلی بیر باشقا ایفادهسینده مسئلهنین دراماتیک یانینی اورتایا قویموشدور: "مشروطیتده بیز یورغا گئتدیک، اونلار [فارسلار] میندیلر، پارتیالاردا و ایتیحادیهلرده بیزلر اعضا اولدوق، اونلار رؤسا." [46]
پهلوی حاکیمیتی دؤنمینده (1925-1979) گونئی آذربایجانین و تورکلوگون دورومونو یئکونلاشدیراجاق اولساق بیر نئچه اؤنملی قونونون وورغولاماق لازیمدیر.
پهلوی رژیمینین قورولدوغو 1920لردن سونرا آذربایجان و تورکلوک یاریم عصر بویونجا دراماتیک بیر دؤنم یاشادی. میلّتلشمه سورجینین طلبلرینه اعتینا گؤسترمهین و تشبوثو فارس اتنوسونا بوراخمیش اولان تورکلوک، بو یانلیشلیغین بدلینی آرتیقلاماسی ایله اؤدمک مجبوریتینده قالدی. تاریخینده ایلک دفعه مظلوم میلّت دورومونا دوشدو. عیرقچی پهلوی رژیمی تورکلوگون وارلیغینی ردّ ائتدی، اونونلا ایلیشکیلرینده قاتی بیر آسیمیلاسیون سیاستی یئریتدی. تورکلوک، ایرانین بوتونلوگو، پهلوی حاکیمیتی اوچون اساس تهلوکه ساییلدی. 50 ایلدن چوخ سورن بو اریتمه سیاستی هانسی سونوجلاری وئردی؟ هر شئیدن اؤنجه، اؤلکه خالقینین ان آز اوچده بیرینه برابر اولان تورکلری فارسلاشدیرما سیاستی عیرقچیلرین آرزو ائتدیگی سونوجو وئرمهدی. فارسلاردان فرقلی بیر اتنیک بیرلیک اولدوقلاری، فرقلی دیلی، کولتورو، عنعنه عادتلری، تاریخی کئچمیشی اولان چوخ میلیونلو بیر خالقی اؤز ایچینده اریتمک مومکون اولمادی. رضا پهلوی دؤنمینده تطبیق اولونان تورکلوگو اینکار، آذربایجانی ازمه سیاستی طبیعی اولاراق دیرهنیشله قارشیلاشدی. 1941-جی ایلدن سونرا آذربایجاندا میلّی-دموکراتیک حرکت، اؤزللیکله 1945-1946.جی ایللرده کی میلّی حؤکومتین فعاّلیتی ایراندا تورکلوگون آیریجا میلّت اولاراق فورمالاشماق عزمینی، اؤز حاقلاری اوغروندا موباریزه ائتمه ایرادهسینی اورتایا قویدو. میلّی-دموکراتیک حرکتین قانلا بوغولماسینا باخمایاراق، 21 آزار اولایی ایراندا آذربایجان مسئلهسینین میلّی-اراضی موختارییتی پرینسیپینه اویغون اولاراق حلّ مودلینی اورتایا قویدو.
ایران یازیچیسی جلال آل احمد ایران حؤکومتینین آذربایجانی "کولتور باخیمیندان اؤز موستملکهسی" سایدیغینی بیلدیرهرک، ایران یؤنتیمینین دیل سیاستی قونوسوندا بونلاری سؤیلهمیشدیر: "ایندی قیرخ ایلدیر کی، ایران حؤکومتلرینین سعی ایله بو دیلی یالنیز محدودلاشدیرماغا دئییل، حتّی اونو محو ائتمگه چالیشدیلار. اونو "آذری" اولاراق آدلاندیردیلار، اونا "زورلا قبول ائتدیریلمیش" بیر آد قویدولار، آذربایجانین شهر و محلّهلرینین آدینی دَییشدیردیلر، تورک عسگر و مأمورونو فارسلارین یاشادیغی بؤلگهلره گؤندردیلر و عکسینه، آنجاق تورک دیلینی محو ائتمک ایشینده کیچیک بیر اوغورا بئله نایل اولا بیلمهدیلر."[47] ایرانین اسکی تحصیل ومعاریف ناظیری آموخته ده بو اوغورسوزلوغو اعتیراف ائتمه مجبوریتینده قالمیش، 1953-62 ایللری آراسیندا دؤولتین تحصیل سیستمی قارشیسیندا قویدوغو آماجا چاتا بیلمهدیگینی آچیقلامیشدی: "همین ایللر بویونجا آذربایجانین کولتورو و تحصیلی ساحهسینده اؤنملی بیر اینکیشاف گؤرولمهمیشدیر. فارس دیلی آذربایجان اهالیسی آراسیندا یاییلمامیشدیر."[48] اهالینین بؤیوک بؤلومونون ساوادسیز اولدوغو بیر اؤلکهده فارسلاشدیرما سیاستینین اوغورو پان-ایرانیست سیاستچیلرین و یازیچیلارین آرزوسو اولاراق قالماقدا ایدی. یوخاریدا دا گؤستردیگیمیز کیمی، 1970-جی ایللرین اورتالاریندا شرقی آذربایجان اوستانیندا 6 یاشیندان بؤیوک اهالینین تک یوزده 36سی، غربی آذربایجاندا یوزده 30-و، زنجاندا ایسه 31-و اوخوما-یازما بیلیردی.
پهلوی رژیمینین فارسلاشدیرما سیاستینین سونوجلارینی دگرلندیریرکن، جلال آل احمدین وئردیگی بو فاکتا دا دیقت یئتیرمگه دَیر. آذربایجاندا تورک اهالیسی ایله احاطه اولونموش ایران دیللی اهالی قروپلاری سورعتله تورکلشمک اوزره ایدی. میلّیتجه تات اولان ایرانین بو دموکرات یازیچیسی بو ماراقلی سونوجو ایفاده ائدیر. سون زامانلارا قدر زنجان اوستانینداکی اسکی بوئینزهرا شهرینین 28 کندی تات دیلینده دانیشارکن، ایندیکی واختدا تخمیناً 9 کندده تات دیلی دانیشیلیر. یازیچی قونونو بو سؤزلرله وورغولاییر: " زنجان و ماراغادان گلن تورک دیلی قاسیرغا کیمی یولونا چیخان ایران لهجهلرینین هامیسینی سوپوروب آپارماقدا ایدی."[49]
پهلوی رژیمینین آسیمیلاسیون سیاستینین اوغورسوزلوغونو موطلقلشدیرمک قطعیاً دوغرو دئییلدیر. بو سیاست آذربایجانین ایجتیماعی-ایقتیصادی باخیمدان گئریده قالماسینا، خالقین بؤیوک بؤلومونون اؤز وطنینی ترک ائتمهسینه، بورانین مدنی باخیمدان گئریلهمهسینه سبب اولموشدور. بو سیاستین ان اؤنملی سونوجلاریندان بیری ده تورکلر آراسیندا میلّتلشمه (میلّت قوروجولوغو) سورجینین سون درجه لنگیمهسی اولدو. بو مرحلهده ده میلّی تمرکوزلشمهنین اؤنملی شرطلری حلّ ائدیمهمیش قالدی. ایسلام اینقیلابی عرفهسینده رسمی پان-ایرانیست، عیرقچی تاریخ آنلاییشینی شوبهه آلتینا آلا بیلهجک میلّی کئچمیش آنلاییشی یارانمادی، آذربایجانین گلهجگی ایله علاقهلی اساسلاندیرمیش آنلاییشلار اورتایا آتیلمادی، فرقلی سببلردن میلّتین و دیلین آدی ایله باغلانتیلی چئشیدلیلیک (تورک، آذربایجانلی، آذری) مئیدانا گلدی.
فارسلاشمیش مانقوردلار
تورکلرین تحصیل آلمیش طبقهسی ایچینده اتنیک منشأینی اینکار ائدن، فارسلاشمیش مانقوردلار ساییجا آرتدی. یئنی کسرویلر، رضازاده شفقلر،کاظمزادهلر، محمود افشارلار مئیدانا چیخدی. جلال آل احمدین قئید ائتدیگی کیمی، دؤولتین تورکلوگه موناسیبتده ایجرا ائتدیگی سیاستین ان حساس سونوجلاریندان بیری ده اؤلکه ده تورکلر ایله فارسلار آراسیندا نیفاقین یارانماسی اولدو.[50] بیر زامانلار فارسلارین تورکلر حاقینداکی تحقیر ائدیجی اتنیک کیلیشه و لطیفهلرینه فارسلار حاقیندا کلیشهلر علاو ائدیلدی. بو یئنی دورومون گؤستریجیسی اولاراق تبریزلی علینین یوخاریدا گؤزدن کئچیردیگیمیز کیتابینداکی فارسلار حاقیندا چئشیدلی آلچالدیجی ایفاده لری یازا بیلریک.
تورکلر آراسیندا میلّتلشمه سورجینین لنگیمهسی، تورک میلّی حرکتی ایدئولوژیسینین فورمالاشماماسی، بو حرکاتین یئتری قدر تشکیلاتلانا بیلمهمهسی آذربایجانین و ایران تورکلوگونون، پهلوی رژیمینی بؤهرانی قارشیسیندا حاضیرلیق قالماسینا سبب اولموشدور.
یازان : پروفسور نصیب نصیبلی
کؤچورن: عباس ائلچین
اتک یازیلار:
1 Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti), 29.12.1971.
2 Fred Halliday, İran: Dictatorship and Development, New Zealand, 1979, p. 216.
3 Örneğin bkz:В.И.Козлов, Динамика численности народов (Методология исследования и основные факторы), Москва: Наука, 1972, с.49; Формирования наций в Центральной и Юго-восточной Европе. Сборник статей,Москва: Наука, 1981, с. 247-251, 323-328.
4 Örneğin bkz: Mahmud Pənahiyan (Təbrizi)), Fərhənge coğrafiyaye melliye Torkane İranzəmin, c.3, (yersiz), s.34-35.
5 Bkz: Ali Şeriati, Bazgəşt, Tahran: Hoseyniyeyi-ərşad, 1357; Ali Şeriati, Ali Şiası Safevi Şiası, Ankara:Fecr, 2009.
6 MERİP Reports, Washington D.C., no 3, 1980, p.6-9.
7 Ali Rıza Nabdel, Azerbaycan və meseleyi melli, s. 38.
8 Bazı iddialara göre, baskıdan önce el yazması elden geçmiş, yazarın fikirleri tahrif edilmiştir. Bu, zayıf bir ihtimal sayılmalı, çünkü eserdeki fikirler yazarın üyesi olduğu teşkilatın program belgelerindeki hükümlere uygundur.
9 A.g.e., s. 4.
10 Ali Rıza Nabdel, Azerbaycan və meseleyi melli, s. 11.
11 A.g.e., s. 16.
12 A.g.e., s. 20.
13 A.g.e., s. 28.
14 A.g.e., s. 29.
15 A.g.e., s. 29-30.
16 A.g.e., s. 39.
17 Bijan Jazani, Capitalism and Revolution in İran, London, 1980.
18 Nokate gerxi dər bareye məsəleye melli dər İran və həlle an əz nəzəre Hezbe Tudeye İran, (yersiz, yılsız), s. 8-9.
19 Ervand Abrahamian, ‘Communism and Communalism in İran: The Tudah and the Firqah-i Dimukrat’, p.315-316.
20 Azerbaycan, N 7, 1983, s. 125.
21 Doktor Salamulla Cavid, O günün hasreti ile…Hatiralar, Bakü:Yurt, 2003, s.109.
22 Samed Behrengi, Pare-pare, Təbriz, 1342; Hüseyin Sadık, Asari əz şoərayi Azərbaycan, Tahran, 1352; Hüseyin Sadık, Vaqif – şaere zibai və həqiqət, Tebriz, 1347.
23 Celal Ale-Ahməd, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, Tahran:Harezmi, 1357, s. 314.
24 Nəsib Nəsibzadə, Bölünmüş Azerbaycan, Bütün Azərbaycan, Bakü: Ay-Yıldız, 1997, s. 202203.
25 Tebrizli Ali, Edebiyat ve milliyet, s. 115-116.
26 Muhammed Ali Ferzane, Məbaniye dəsture zəbane Azərbaycan, Tebriz, 1344, s. 1-2.
27Azerbaycan dil bilgisinde yazım kuralları, Tahran, 1344; Muhammed Tagi Zehtabi, Ana dilimizi nasıl yazalım? [yersiz], 1360; Z.M. (Zehtabi), İran Türkçesinin sarfiyatı, [yersiz], 1955; Muhammed Ali Ferzane, Azerbaycan dilinin grameri, Tebriz, 1965; N. Vezinpur, Saxtemane fel dərzəbane Torki əz dideqane zəbanşenasi, Tahran, 1348.
28 S.M.Cad [Salamulla Cavid], Azerbaycan diline mahsus sarfiyat və nəhv,[yersiz, yılsız], “cim” sayfası.
29 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyet, Tahran: Atropat Kitabevi,[yısız]. Bu kitabın İranda son çapı 2010 yılında Dil ve Edebiyat adında, Güneş dergisi emekdaşlarının çalışmaları sonucunda, Səid Muğanlı’nın editörlüğüyle gerçekleşmiş. Kitabın ilk baskısındaki kapağında Dil ve Edebiyat, sayfa başlığında ise Edebiyat ve Milliyet. Birinci Cilt yazılmışdır. Yazar, galiba Dil ve Edebiyat’ı iki ciltte yayınlamayı planlamış, ancak tek birini yayınlayabilmiştir. Biz ilk baskının başlığını daha uyğun gördük.
30 Bkz: Abdullah Ağcaköylü, ‘Bilinmeyen Büyük Bir Türkçü ve Türkçeci Tebrizli Ali’, Türk Kültürü, sayı 1, yıl 1, Kasım 1962, s. 41-45; Abdullah Ağcaköylü, ‘Tebrizli Aliden Seçme Şiirler’, Türk Kültürü, sayı 2, yıl 1, Aralık 1962, s. 29-34; Н.Л.Насибзаде, ‘А.Р.Набдель и А.Табризли: Два уклона в идеологии национально-освободительного движения азербайджанцев в Иране’, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri, Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1988, N 2, s. 60-66.
31 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyyet, s.3. Alıntılarda orijinalın üslubunu mümkün olduğu kadar korumaya çalıştık.
32 A.g.e., s. 18.
33 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyyet, s. 18.
34 A.g.e., s. 101.
35 A.g.e. Türk sülalelerinin Fars kültürünü himayə etmesi, ancak Türk dil ve edebiyatına bigane kalmaları mevzusunu Ahmed Ağaoğlu və M. Emin Resulzade de incelemişler. Bkz: Nesib Nesibli, Ahmed Ağaoğlu İran hakkında, http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDASNIZAMI-SI.html/inner/1; Nesib Nəsibli, Rəsulzadenin çağdaş “Nizamisi”,http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDASNIZAMI-SI.html/inner/1
36 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyet, s.137.
37 Tebrizli Ali, Edebiyat ve milliyet, s. 87.
38 A.g.e., s. 90.
39 A.g.e., s. 89.
40 A.g.e., s. 91.
41 A.g.e., s. 92.
42 A.g.e., s. 88.
43 A.g.e., s. 130.
44 A.g.e., s. 95.
45 A.g.e., s. 104.
46 A.g.e., s. 54.
47 Celal Ale-Ahmed, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 138.
48 Xandəniha, 11.09.1962, s.9.
49 Celal Ale-Ahmed, Tatneşinhaye boluke Zəhra, Tahran, 1958, s. 43.
50 Celal Ale-Ahmed, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 139.
قایناق: Millî Strateji Araştırma Kurul
آذربایجان تورک فلسفهسیندن یارپاقلار:
تورکچولوگون ایدئولوقو ؛ احمد بیگ آغااوغلو
ییرمینجی عصرین اوّللرینده احمد بیگ آغااوغلو غرب مدنیّتی ایله ایسلام مدنیّتی آراسیندا اوزلاشدیرما یولو ایله "ایسلام میلّتچیلیگی" علمی-راسیونال نظریهسینی ایرهلی سورموش، سونرالار اونوسیاسی-دینی بیرلیک کیمی تبلیغ ائتمیشدیر. حسین بایقارا، میرزه بالا محمدزادهنین مولاحیظهلرینجه، همین دؤورده ا.آغااوغلو قاباقجیل ضیالی کیمی، اساساً، ایسلام دینینده ایصلاحاتلار آپارماقلا موسلمانلارین ایجتیماعی-سیاسی ترقّیسینه و یوکسلیشینه چالیشمیش، داها چوخ "ایسلام میلّتچیلیگی"نی، یا دا ایسلامچیلیغی تبلیغ ائتمیشدیر. آذربایجان تورک میلّی ایدئیاسینین مؤلیفی، میلّی ایدئولوق محمد امین رسولزادهنین تعبیرینجه دئسک، بو دؤورده "میلّیتپرورلیگین ان آدلی-سانلی مورشیدلری، باشدا آغااوغلو احمد بیگ اولماقلا، ایسلامچیلیقلا تورکچولوگو چوخ دا آییرمیر، تورکلوک نامینا دئییل، موسلمانلیق نامینا موباریزه آپاریردیلار. میلّی حرکاتیمیزین آدی "پانایسلامیزم" ایدی. بو یالنیز روسلارین خطاسی دئییلدی. اؤزوموز ده ایسلامیتی میلّیت مفهومو یئرینده ایشله دیردیک".
قئید ائدک کی، او، "ایسلام میلّتچیلیگی" نظریهسینی مودافیعه ائدهنه قدر داها چوخ "ایران شیعهچیلیگی"نه مئییل گؤسترمیشدیر. هر حالدا 19. عصرین سونو، 20. عصرین اوّللرینده شیعهلیک آنلامیندا ایرانلیلیغین، سوننیلیک آنلامیندا ایسه عوثمانلیلیغین تبلیغ اولونماسی آغااوغلودان دا یان اؤتمهمیشدیر. 1890-جی ایللرده شیعهچیلیگه، "ایرانلی لیغ"ا، "ایران مدنیّتینه" آلوده اولان آغااوغلو پاریسده، داها سونرا تیفلیسده نشر اولونان "ایران جمعیتی" باشلیقلی سیلسیله مقالهلرینده اوچ مسلهیه 1) ایسلام عالمی، 2) ایران جمعیتی، 3) شیعهلیگه، خوصوصی دیقت یئتیرمیشدیر. ا.میراحمدوف یازیردی: " نهایت، او ایللرده آغااوغلونینکی اوروپا شرقشوناسلیغینین آذربایجان و ایران حاقیندا بعضی یانلیش مودعالارینین تاثیرلریندن آزاد دئییلدی، او، اؤزونو هم ده ایران مدنیّتینین نومایندهسی، شیعهلیگین آردیجیل طرفداری کیمی تقدیم ائدیر، حتّی بو ایسلام مذهبینی موستقیل، آیریجا بیر دین کیمی آلیردی".
عومومیتله، بو مقالهسینده آغااوغلو گؤستریر کی، ایسلام عالمینین نیجاتی اولان "ایران" فرانسهنین اوروپادا اوینادیغی رولو اوینایاراق یئنیلشمگه چالیشان تورکیهنی بئله قاباقلایاجاقدیر. بو آنلامدا اینگیلیسلرین "ایران"آ توخونماسینی اونلار اوچون بیر بومبا تهلوکهسی کیمی کاراکتریزه ائدن آغااوغلو حساب ائدیردی کی، "ایران" اوچون شیعه تمایوللو روحانیلیک اینستیتوتو هئچ ده گئریلیک حساب اولونا بیلمز. میراحمدوف یازیر: "روحانیلیک اینستیتوتونون دموکراتیک ماهیتده اولدوغونو، سعی ایله نظره چاتدیران مؤلیف ایدیعا ائدیر کی، بیزده اهالینین بوتون طبقهلرینین روحانی تحصیل-تربیه آلماق و موللا اولماق ایمکانی واردیر. بورادا روحانیلرین منفی کئیفیتلری ده قئید ائدیلیر و اونلارین اؤز وظیفهلرینی ایجرا ائدرکن یول وئردیکلری چوخلو منفی حاللار حیاتی میثاللارلا تنقید اولونور. ایرانین ایسلامی قبول ائتمهسینین قیسا تاریخچهسی وئریلندن سونرا یئنی دینی تفکّورون قدیم ایران مذهب و اعتیقادلاری ایله واریثلیک علاقهسینین سجیهسی موعینلشدیریلیر و شیعهلیگین یاییلماسی بو آسپکتلرده تدقیق ائدیلیر. مؤلیف اؤلکهنین تاریخیندن و خالقین معنوی-اخلاقی عالمیندن چیخیش ائدهرک اورتودوکس ایسلاملا شیعهچیلیک آراسینداکی قارشیدورمانین قانونااویغونلوغونو ثوبوتا چالیشیر". آغااوغلو یالنیز قیسماً 1895-جی ایلدن سونرا، اؤزللکله ده 20. عصرین باشلاریندان ایرانچیلیق، شیعهچیلیک حیسّلریندن اوزاقلاشاراق اؤنجه "ایسلام میلّتچیلیگی" ، داها سونرا دا تورکچولوگون ایدئولوقو اولموشدور.
"ایران شیعهچیلیگی"ندن اوزاقلاشاندان سونرا آغااوغلو "ایسلام میلّتچیلیگی" نظریهسینین قیزغین مودافعهچیسی اولوب، اونو سولدان و ساغدان تنقید ائدن ترقّیچیلره و موحافیظهکارلارا قارشی موباریزه آپارمیشدیر. موحافیظهکارلارین یئریتدیکلری ایدئیا خطی ایله باغلی آغااوغلو یازیردی کی، اونلار حددن آرتیق یئنیلشمگه قارشی چیخماقلا سهوه یول وئرمیشلر. موسلمان خالقلارینین یئنیلشمکدن تامامیله یان قاچمالارینین یانلیش اولدوغونو یازان آغااوغلونون فیکرینجه، موحافیظهکارلارین بو مسلهده گلدیکلری قناعته گؤره، موسلمان خالقلارینین بوتون فلاکتلری، یعنی اخلاق پوزغونلوغو، اؤزباشینالیق، کئچمیشه سایغیسیزلیق و سربست دوشونجه اونلارین عادت-عنعنهلردن اوز چئوریمهلری ایله باغلیدیر، بو چوخ دا دوغرو دئییلدیر: " بورادان دا اونلار (موحافیظهکارلار - ف.ع.) بئله نتیجهیه گلیرلر کی، خیلاص یولو نه اوروپادا، نه ده حیاتین منطیقینین آختاریلماسیندادیر. سادهجه، شفاوئریجی کئچمیشه قاییتماق لازیمدیر. بو کئچمیش اؤز اعجازکار قووّهسی ایله موسلمان عالمینی خیلاص ائدهجکدیر".
او، ثوبوت ائتمگه چالیشیردی کی، اوروپانین اینکیشافینا سبب اولان موترقّی ایدئیالاردان ایمتیناع ائدیب آنجاق "شفاوئریجی کئچمیش"-ه قاییتماقلا موسلمان خالقلارینین گئریلیگینی، نادانلیغینی و جهالتینی آرادان قالدیرماق مومکون دئییلدیر. اونون فیکرینجه، بو آنلامدا موسلمان خالقلارینین اویانیشی، اینکیشافی یولوندا ان باشلیجا انگللردن بیری ائله یاخین دؤور اجدادلاریمیز و موحافیظهکار روحانیلردیر کی، ایلک نؤوبهده، اونلاردان قورتولماق لازیمدیر. محض اونلار اؤز اولو اجدادلارینین عقلی و معنوی ثروتلرینی اونودوب سونراکی نسیللره میراث عوضینه یالنیز ظولمت و نادانلیق، مؤوهومات و خورافات، الدن دوشموش بدن، قورو و کوتلشمیش بئیینلر قویوب گئدیبلر. ا.آغااوغلو یازیر: "آه، بو کئچمیش! آخی او بیزدن نه ایستهییر؟ اونون بیزی هر معنادا - هم مادّی، هم ذهنی، هم معنوی باخیمدان محو ائتمهسی، دیلیمیزی، دینیمیزی، خالقیمیزی، خلقیلیگیمیزی محو ائتمهسی یئتمزمی!".
آغااوغلو موحافیظهکارلارین "شفاوئریجی کئچمیش"-ه قاییتماق مسلهسینده یاخین دؤور اجدادلارینین میراثینی قبول ائتمهمیش، اوستهلیک اونلارین هئچ بیر فرق قویمادان عومومیلیکده یئنیلشمگه قارشی اولمالارینی دوغرو سایمامیشدیر. او، یازیردی: "آتا-بابادان قالمیش بعضی قایدا و عادتلریمیز ده وار کی، سدّ کیمی بیزی نیجات و فلاکتدن ساخلاییر. مین ایللردن بری او قدر بیزیم دیللریمیزی، عقللریمیزی، قلم و فیکیرلریمیزی دؤیوب دؤینهییبلر کی، ایندی بیزده سؤز دانیشماغا، فیکیر جاری ائتمگه، اؤزوموزون قابیلیتیمیزی ایظهار ائتمگه طاقت و جورأت قالماییب". او، داها سونرا یازیردی: "جوملهیه معلومدور کی، بیز موسلمان طایفاسی چوخدان بری آتا بابامیزین عادت و قایداسی اولان و دین موبینبمیزین اوصول اساس اولان شورا، ایجتیماعی و مشورت یولونو اونودوب غئیریلری الینده صغیر سورو کیمی ایداره اولونماقدا ایدیک. پادشاهلاریمیز، خانلاریمیز، امیر و اومرالاریمیز گؤیدن گؤندریلن حاکیمی-موطلق صورتینده هر نه آرزو و هوسلری وار ایسه، بیزه جبری و ظولمو قبول ائتدیرمکده داوام ائدیردیلر. غئیری-طایفالار آراسینا دوشنلریمیز ده همین صورتده ایداره اولونوردولار".
آنجاق آغااوغلو اونو دا قئید ائدیردی کی، میلّی عادت-عنعنهلردن و شریعت قایدا-قانونلاریندان اوزاقلاشما سون دؤورلرده اولموشدور. بئله کی، واختیله تورک دؤولتلری (سلجوقلار، چینگیزلر، تئیموریلر و ب.) مشورتسیز، شوراسیز و قورولتایسیز هئچ بیر ایش گؤرمهییب و بونون دا نتیجهسینده بؤیوک ایمپراتورلوقلار قوروبلار. عئینی زاماندا، ایسلام دینی اؤزو ده ایجتیماعی اومّت اولوب، هم پئیغمبر، هم ده بیر چوخ خلیفهلر اوزون مودت مشورت و شورا ایله قرار قبول ائدیبلر. او، یازیردی: "لاکین تاریخ گئتدیکجه هم طایفامیزین و هم مذهبیمیزین قایدالرینی اونوتدوق. و بو تازه قایدا و روشن سایهسینده باشیمیزا نه قدر بلالار، فلاکتلر گلدی… لاکین بو فلاکتلرین، بو بلالارین جوملهسیندن آرتیق حؤکمدارلیغیمیزی، ویلایتلریمیزی الدن وئرمک اولماییب ان اوّل و ان موهیم بیزیم طبیعتیمیزه شیمدییهدک اولان اثریدیر".
"ایسلام، آخوند و هاتفالغیب" (1904) آدلی اثرینده ده ایسلاملا باغلی اولاراق سون عصرلرده یارانمیش مؤوهوماتا، خورافاتا، دینی فاناتیزمه دیقت یئتیرن آغااوغلو ریاکار روحانیلری باشا سالماق ایستهمیشدیر کی، اونلارین ایسلامین آدی ایله باغلی گؤردوکلری ایشلر بو دینه منفی تاثیر گؤسترمیش، اونون قودرتینی ضعیفلتمیشدیر. اثردن معلوم اولور کی، موسلمانلارین چوخو ایسلامین، قورآنین اصیل ماهیتینی بیلمیر و بورادا دا اساس گوناهکار دین خادیملریدیر. چونکی "جمعِ اُمرایِ نواحیِ اسلام سیز آخوندلارین واسیطهسیله و هامان فیکری-باطیل کی، "شریعتی-طاهیره حؤکم ائدن"ین برکتی ایله ریاکارلیق و ظاهیرپرستلیک اولوب، بیلمرّه ایسلامین ماهیتینه، یعنی اینسان قلبینه اعتینا ائتمیرسیز. اودور کی، موسلمانلارین ایچریسینده ظاهیری عیبادت و ایطاعت ایله بئله بو قدر ریاکار، مکیردار موتقلّیبلر آرتیب".
موحافیظهکارلار بوتؤولوکده یئنیلشمگه قارشی چیخیب "شفاوئریجی کئچمیش"ی نیجات یولو بیلدیکلری حالدا، عکسینه، ترقّیچیلر ایسه اساساً "شفاوئریجی کئچمیش"له بیردفعهلیک ویداعلاشیب یالنیز یئنیلشمه طرفداری ایدیلر. حتّی، بعضی ترقّیچیلر، خوصوصیله ده سوسیال-دموکراسی ایدئیاسینین حددن چوخ تاثیر آلتینا دوشنلر دئییردیلر کی، میلّی-دینی عادت-عنعنهلردن تامامیله ایمتیناع ائدیلمهلی و اوروپا خالقلارینین کئچدیکلری یول بورادا دا اولدوغو کیمی تطبیق ائدیلمهلیدیر. ترقّیچیلردن سوسیال-دموکراتلارا موناسیبتده ا.آغااوغلونون اؤزو ده ایلک دؤورلرده، عومومیلیکده هئچ ده مارکسیزمی ایسلام دینینه ضید سایمامیش، حتّی 1905-1906-جی ایللرده یازدیغی بعضی مقالهلرینده اونلارین علمی سوسیالیزم ایدئیاسینی تقدیر ائتمیش، سوسیالیزمین اساس غایهسینین بشر اؤولادینین معنوی و مادّی سعادتی اولدوغونو بیان ائتمیشدی.
آنجاق چوخ کئچمهدن آغااوغلو مارکسیزمی، خوصوصیله روس بولشویزمینی کسکین شکیلده تنقید ائتمیشدیر. اونا گؤره، هر هانسی جمعیتده اساس مسله کیمی صینفی موباریزهنی گؤرمک دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی: "صینفی موباریزه موختلیف خالقلار آراسیندا موناسیبتلری ایضاح ائتمک اوچون حدّیندن آرتیق الاستیک، حدّّیندن آرتیق اوزون، دومانلی حالدیر. اگر بو ترمین آلتیندا اهالینین موختلیف، مادّی جهتدن بیر-بیریندن آسیلی طبقهلری آراسیندا ماراقلار توققوشماسی باشا دوشولورسه، اوندا صینفی موباریزه ایلک نؤوبهده، عئینی میلّتین آیری-آیری قروپلاری آراسیندا مئیدانا گلمهلیدیر. آیدیندیر کی، بو جور توققوشمالار، مثلا، ائرمنی ایشگؤتورنلر ایله ائرمنی ایشچیلری، ائرمنی کاپیتالیستلری ایله ائرمنی کندلیلری آراسیندا اؤزونو بوروزه وئرمهلی ایدی؛ عئینیلیکله تورکلرده، گورجولرده و باشقالاریندا بئله اولمالی ایدی. لاکین بیز بو حالا راست گلمیریک و اونون بیزده مؤوجود اولماسی هلهلیک غئیری-مومکوندور". او، داها سونرا یازیردی: "بو دا آیدیندیر:صینفی موباریزهنین یارانماسی اوچون جمعیتین آیری-آیری طبقهلرینین اؤز داخیلی بیرلیگینی، اؤز همرأیلیگینی درک ائتمهسی لازیمدیر، بونلار ایسه یالنیز چوخ یوکسک کوتلوی اینکیشاف واخته مومکوندور. اوروپا "صینفی موباریزه" یولونا چوخدانمی قدم قویوب؟ چوخدانمی اوراداکی "دؤردونجو زومره" اؤزونه قارشی آز-چوخ شوعورلا یاناشماغا باشلاییب؟ خاریجده بو زومره ایندییهدک قارانلیق جهالتده قالماقدادیر و اونونه شوعورلو رهبرلری کوتلهنین بو جهالتیندن هئچ ده آز مأیوسلوق کئچیرمیر. اوندا بیزیم قافقازدا هانسی صینفی موباریزه دن صؤحبت گئده بیلر؟".
عومومیلیکده، آغااوغلو اونون سوسیالیزمله باغلی بعضی یازیلارینا ایستیناد ائدیلهرک "سوسیالیست" آدلاندیریلماسینی ایسه سهو حساب ائتمیشدی. حتّی، "ماتریالیزمین طنطنهسی و اساسسیزلیغی" (1908) مقالهسینده فلسفهده ماتریالیزم جریانینین اساسسیزلیغینی ثوبوت ائتمگه چالیشان آغااوغلونون فیکرینجه، موعین بیر دؤورده "غالیب" دورومدا اولان مارکسین ماتریالیست تعلیمی حاضیردا اؤز اهمیتینی ایتیرمیشدیر.
احمد بیگ آغااوغلوندا سوسیال-دموکراسی، یا دا مارکسیزم ایدئیالارینا یئنیدن ماراق، مالتا سورگونو (1919-1921) زامانی یارانمیشدیر. بئله کی، سورگوندن آزادلیغا چیخدیقدان آز سونرا سووئت آذربایجانینین باشچیسی نریمان نریمانوفا مکتوبوندا آغااوغلو یازیردی کی، وطنه قاییتماق و مارکسیست-لنینچیلرله بیر یئرده سوسیالیزم اوغروندا موباریزه آپارماق ایستهییر. بونا سبب ده، سورگونده اولدوغو زامان اوخودوغو کیتابلاردان الده ائتدیگی قناعتدیر کی، غرب دموکراتلاری، خوصوصیله ده اینگیلیسلر ایکیاوزلو اویونلار اوینایاراق یالنیز شرق خالقلارینی ایستیثمار ائتمهییب، عئینی زاماندا غرب خالقلارینی دا اسارت آلتیندا ساخلاییر. او، یازیردی: "بوتون بو موطالیعهلر، دوشونجهلر و بو مودّتده گؤرموش اولدوغوم تجروبهلر منی درین و قطعی بیر ایمانا گتیرمیشدیر کی، ایستر شرقده، ایسترسه غربده بوتون ایجتیماعی اوصول و بوتون ایجتیماعی قورولوش یالان، قابا صیفت، گوجلولرین گوجسوزلری ازمهلری اوزرینده دورماقدادیر. او شئیه کی، مدنیّت، حوریّت، موساوات دئییرلر زهرلی بیر یالان، آلچاق بیر ریاکارلیقدیر کی، اونلارین سایهسینده آنجاق قابا ظولم و حاقسیزلیق سلطنتی قورولا بیلر. بو ایداره اوصولو اؤز یالان و ریاکارلیغی داوام ائتدیکجه بشریته قورتولوش یوخدور و او بشریت اذیته محکومدور. اوندان اؤترو یگانه قورتولوش حال-حاضیردا روسیهده حؤکمفرما اولان ایدئال سایهسینده مومکوندور. من بو حرکات رهبرلرینه، بشریتین خیلاصکارلارینا ایستیراحت، محبت و سعادت اوچون ایمانی ایله دوغرو یول گؤسترن پئیغمبرلره باخان کیمی باخیرام".
آغااوغلونون یاشینین کامیل چاغیندا مارکسیزم نظریهسینه بو جور یاناشماسی گؤستریر کی، اوندان اؤنجه محمد امین رسولزادهنین، ن.نریمانوفون و باشقالارینین بو جریانا مئییل گؤسترمهسی تصادوفی اولمامیشدیر. سادهجه، رسولزاده مارکسیزمه موناسیبتده دایم مسافهلی داورانیب مارکسیزم-لنینیزمدن ایسه تامامیله اوزاق دوردوغو حالدا، ن.نریمانوف یالنیز عؤمرونون سون ایللرینده سوسیال-دموکراسی اطرافینداکی اویونلاری درک ائتمگه باشلامیش، آنجاق یئنه ده اوندان اوز دؤندرمهمیشدیر. بو باخیمدان ا.آغااوغلونون مالتا سورگونوندن سونرا، موعین حیسّلره قاپیلاراق مارکسیزم-لنینیزمه ایدئال کیمی باخماسی تعجوبلو دئییل. محض بو حیسّلرین تاثیری آلتیندا آغااوغلو داها سونرا مکتوبوندا یازیردی کی، بولشویزم شرق اوچون ده یگانه قورتولوش یولودور. او، یازیردی: " بو سوگووار، مظلوم، تشکیلاتجا ضعیف، مدنیّتجه عاوام، دایمی صورتده اسارته، قول اولماغا محکوم اولان شرقین حالی غربین اوزرینه ده فنا بیر صورتده عکس ائتمیش اولور. زیرا ضعیف شرقی ایستیثمار آلتینا آلان غرب ایمپریالیستلری غرب زحمتکشلرینی ده ایستیثمار آلتینا آلیب بوغماغا ایمکان قازانیرلار و بو دا عومومبشریت عاییلهسی آراسیندا یاخین بیر اویغونلوق ووجودا گتیریر. روسیه قهرمانلارینین بؤیوکلوگو ده بو درین حقیقتی درک ائتمکده، بیر میلّتین باشقا میلّت طرفیندن ایستیثمار آلتینا آلینماسینی اینکار ائتمکده، اونو میلّی موقدّاراتینی تعیینی، میلّتلرین فدراسیونو و داخیلی ایشده میلّتلرین ایختییاراتی پرینسیپلری ایله عوض ائتمکدهدیر. ایشته شرقی اسارتدن خیلاص ائدهجک و اونونلا برابر غربی ده قوروتارا بیلهجک بودور… بیز شرق میلّتلری بوتون مؤوجودیتیمیز ایله بو ایدئالا ایتیحاق ائدهجک (قوشاجاق) و شرق نامینه اونون ووجودا گلمهسینه خیدمت ائتمهلیییز. علیالخصوص ایسلام شرقی اونو قبول ائدهجکدیر و بوتون آسیانی، آفریقانی اؤز آرخاسینجا دارتاراق بوتون غربی ده اونون قارشیسیندا سجده ائتمگه مجبور ائدهجک، زحمتکش صینفی اسارته آلان یگانه وسایتی-ایمپرالیستلردن اونو خیلاص ائدهجکدیر. بو بارهده باکی فؤوقالعاده تاریخی بیر رول اوینایا بیلر".
نریمانوفون اونون بو ایستگینه موثبت جاواب وئرمهسینه باخمایاراق، آز سونرا آغااوغلو آذربایجانا دؤنمک فیکریندن داشینمیشدیر. او، نریمانوفا یازدیغی ایکینجی مکتوبوندا قوزئی آذربایجانا قاییتماماسینا اوچ سبب: 1) بولشویکلرله همفیکیر اولماماسینی؛ 2) تورکلر اوچون قورتولوش ایمکانینین تکجه عوثمانلی تورکلوگونده قالماسینی؛ 3) اونو اسارتدن قورتاران آنکارایا (آتاتورکه) ناموس بورجونون اولماسینی گؤسترمیشدیر. بیزجه، آغااوغلونون چوخ قیسا بیر زاماندا فیکریندن داشینماسیندا خوصوصیله ده، روس بولشویزمینین اساس ماهیتی حاقیندا بیلگیلرینین آرتماسی موهوم رول اوینامیشدیر.
زامان-زامان سوسیال-دموکراسییه رغبت بسلهین آغااوغلو، آنجاق عومومیلیکده اونلارین یولونو گئتمهمیش، اساساً ایسلامچیلیق، تورکچولوک و غربچیلیک یولونو توتموشدور. بو باخیمدان تزار روسیهسینده ایفراط ترقّیچیلردن سوسیال-دموکراتلاری، خوصوصیله ده اونون بولشویک قانادینی قبول ائتمهین آغااوغلو عوثمانلی دا ایسه "گنج تورکلر"له بعضی مسلهلرده فیکیر آیریلیغی یاشامیشدیر. موسلمان خالقلارینین دیرچلیشی مسلهسینده "گنج تورکلر"ین بوتؤولوکده دوغرو یول توتدوقلارینی قبول ائتمکله یاناشی، آغااوغلو اساساً ایکی مسلهده: 1) اوروپا ایدئیالارینی ایفراط شکیلده تقلید ائتدیکلرینه؛ 2) ایسلامچیلیغین علمی نظریهسی یارانمادان اونوسیاسیلشدیردیکلرینه، یعنی سیاسی پارتیا حالینا گتیردیکلرینه گؤره اونلارلا راضیلاشمیردی. او، یازیردی: "بعضیلری (ترقّیچیلر-ف.ع.) بئله دوشونورلر کی، بوتون فلاکتلرین سببی موسلمانلارین گئریلیگیندن، اونلارین دینینین حیات اوغروندا موباریزهیه یارارسیز اولماسیندان ایرهلی گلیر و بو وضعیتی آرادان قالدیرماق اوچون بوتون حیات قورولوشونو دییشدیرمک، اوروپانی تقلیده باشلاماق لازیمدیر. بئلهلری اوروپا تأسیساتینین قووّهسینه حدسیز ایناملا یاناشاراق اونو یوخلامادان، صاف-چوروک ائدیب آراشدیرمادان، اؤلکهلرینده تطبیق ائتمگین ضروریلیگی حاقیندا موعیظهلر اوخویورلار".
آغااوغلو بئله بیر قناعته گلمیشدیر کی، عوثمانلیداکی ترقّیچیلر ایلک دؤورلرده، یعنی 19. عصرین سونلارینا قدر ایسلام اؤلکهلرینی اوروپا علملری و ایدئیالاری ایله موعالیجه ائتمک یولو ایله جانلاندیرماغا چالیشماقلا دوزگون یول توتسالار دا، اونلاردان بعضیلری، خوصوصیله صبیرسیز اولانلاری ("گنج تورکلر") سون نتیجهنی چیخارماغا تلسدیلر. حالبوکی دین،سیاست، دؤولت کیمی موهوم مسلهلرده علمی حقیقتلره چاتماق اوچون صبیر و تمکینله حرکت ائتمک لازیم ایدی. ا.آغااوغلونا گؤره، ترقّیچیلردن بعضیلری ("گنج تورکلر") سیاسی مسلهلره قاریشماقلا بوتون شرقین اینکیشافینا مانعهچیلیک یاراتدیلار: "حرکات حقیقی اوبیئکتیولیک و راسیوناللیغینی ایتیردی،سیاسیلشدی، پارتیالاشدی و آرخالاندیغی خالقی غیب ائتدی".
آغااوغلو عومومیلیکده، یئنی دؤورده ترقّیچیلرین باشلادیقلاری یئنیلشمه حرکاتینی موثبت دَیرلندیرمیش، آنجاق اونون علمی-نظری اساسلاری یارانمادان، ان آزی موعین بیر مرحله کئچمهدن سیاسیلشمهسینی دوغرو حساب ائتمهمیشدیر. اونون فیکرینجه، تورکیهده یئنیلیکچی مدحت پاشا و اونون داوامچیلاری اولان "گنج تورکلر"ین ایدئیالارینین تورک خالقلاری آراسیندا اؤزونه گئنیش طرفدار کوتلهسی تاپماماسینین باشلیجا سببی علمی نظریهسی یارانمادان سیاستدن قایناقلانماسی اولموشدور. او، یازیردی: "همین کوتلهلر نه معنوی، نه ده ذهنی جهتدن "گنج تورکلری" قاوراماغا حاضیر دئییلدیر". احمد بیگین فیکرینجه، ترقّیچیلرین ایسلامدا یئنیلشمه حرکاتینی سیاسیلشدیرمهسی منفی نتیجهلردن باشقا بیر شئی وئرمهمیشدیر. اوستهلیک، بونونلا دا علمی-راسیونال حرکات اولان ایسلامچیلیغی شوبهه آلتینا آلینمیشدی.
آغااوغلو اوّللر حسینزادهدن فرقلی اولاراق، موحافیظهکارلار و ترقّیپرورلر آراسیندا اورتا مؤوقعدن چیخیش ائدن "عاغیللی عونصورلری" ایسه مؤعتدیل ترقّیپرورلر دئییل، "پانایسلامیستلر" آدلاندیرمیش و "پانایسلامیزم" آنلاییشینی موترقّی بیر مفهوم کیمی قبول ائتمیشدی: "عاغیللی عونصورلر هر ایکی ایفراط جریانی (یعنی موحافیظهکارلار و ترقّیچیلری - ف.ع.) بیرلشدیرهجک و هر ایکی طرفی راضی سالا بیلهجک ائله بیر یول-ایدئیا یاراتماق ایستهییرلر کی، ایفراط موترقّیچیلرین خیال ائتدیکلری کیمی، نه موجرّد-زمینسیز، نه ده کؤهنهپرستیلیک کیمی زمانهنین روحونا و دؤورون طلبینه ضید اولسون… بو پانایسلامیزمدیر". اونون فیکرینجه، "پانایسلامیزم" اؤزونون داخیلی مضمونونا گؤره گئرییه دؤنمک اولسا دا، آنجاق کؤهنهلیگه قاییتماق یوخ، داها ایناملا، داها قووّتله ایرهلییه گئتمک اوچون گئرییه دؤنمکدیر.
اولا بیلسین کی، ا.آغااوغلونون "پانایسلامیزم" آنلاییشینا ایلک دؤورلرده موثبت موناسیبتی سونرالار، همین مفهومون "ایسلام بیرلیگی" اوغروندا موباریزه آپاران بوتون قووّهلره وئریلمیش عومومی سیاسی-ایدئولوژی بیر آدا چئوریلمهسینده ده موعین رولو اولموشدو. آنجاق بوتون حاللاردا ا.آغااوغلو دا ع.حسینزاده کیمی، "پان ایسلامیستلر" دئدیکده، بوتون "ایتیحادی-ایسلام" طرفدارلارینی دئییل، یالنیز اونون اورتا مؤوقعدن چیخیش ائدن "عاغیللی عونصورلر"ینی، یعنی مؤعتدیل ترقّیپرور حیصهسینی نظرده توتموشدو.
بونو سونرالار ا.آغااوغلونون " پانایسلامیزم " آنلاییشینا دَییشن موناسیبتی ده گؤستریر. او، سونرالار بو آنلاییش اطرافیندا اوروپا، او جوملهدن روسیه میلّتچیلرینین یاراتدیغی منفی اوبرازی آرادان قالدیرماق اوچون قئید ائدیردی کی، "موسلمانلار قارداشدیرلار" پرینسیپینی ایرهلی سورن ایسلام، موسلمانلار آراسیندا قارداشلیغا، ایتّیفاقا و ایتّیحادا اساسلانیر: "فقط بو ایتّیحاد و ایتّیفاقیمیز اوروپالیلارین ایختیراعسی و اونلاری تقلید یولو ایله روسیه ائرمنیلرینین ده ایصطیلاح ائتدیکلری "پانایسلامیزم" دئییلدیر. یعنی بیزیم "ایتّیحادیمیز" اسلاویان میلّتی آراسیندا مؤوجود اولان "پاناسلاویزم" فیکری کیمی عومومایسلاملاری دا بیر دؤولته ایلحاق ائتمک و یاخود بیر نؤقطهیه ایجتیماع ائدهرک، عالمی-مسیحیته قارشی قیام ائتمک فیکری دئییلدیر". آغااوغلو یازیردی کی، اونلاردا "پانایسلاویزم"-ه اوخشار فیکیر یوخدور، آنجاق بئله بیر فیکیر اولسایدی پیس اولمازدی: "کاش کی، بیزده دخی بؤیله بیر اساسلی فیکیر و مرکزی-ایجتیماعیمیز اولا ایدی ده. بیز موسلمانلار دا بؤیله بیر مسلکه خیدمت ائتمکله ایفتیخار ائدر ایدیک. فقط نرهده بو فیکیر، نرهده بو مرکز؟! بؤیله بیر خیالدان عیبارت بولونان "پانایسلامیزم" فیکرینه دئییل، هئچ اولمازسا ایتّیحادی-ایسلامیه-شرعیهمیزه خیدمت ائتسهلر ده چوخ تشکّور ائدر ایدیک". بونونلا دا، آغااوغلو "پانایسلامیزم"ین موسلمانلارین واحید دؤولتینین یارادیلماسی اوغروندا موباریزه آپاران بیر جریان کیمی وئریلمهسینین علئیهینه چیخمیشدی.
آغااوغلو "پانایسلامیستلر"-ین اساس ایدئیا خطینی "ایسلام میلّتچیلیگی" نظریهسی کیمی گؤرموشدور. بورادا باشلیجا غایه موسلمان خالقلارینین آیری-آیری میلّتلر شکلینده دئییل، واحید "ایسلام میلّتی" اولاراق تمرکوزلشمهسیندن صؤحبت گئدیر. "ایسلام میلّتچیلیگی" نظریهسی اونون "ایسلاما گؤره و ایسلامدا قادین" ، "موسلمان خالقلارینین وضعیتی" ، "پانایسلامیزم و اونون کاراکتری" ، "آخوند، ایسلام و هاتفالغیب" و دیگر اثرلرینده، همچنین چوخسایلی علمی-نظری مقالهلرینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. همین اثرلرینده او، «ایسلام میلّتچیلیگی» نظریهسی ایله باغلی ایکی مسلهیه دیقت یئتیریلمهسینی ضروری ساییردی: 1) ایسلام دونیاسینین فلاکتلرینین سببلری اوبیئکتیو تحلیل ائدیلمهلی و ایسلام میلّتینین قورتولوش یولو روحانیلرین تبلیغ ائتدیگی ایسلامدا دئییل، مؤعتدیل ترقّیپرور روحلو ایسلامدا آختاریلمالی؛ 2) دینی کیملیکله (ایسلاملا) میلّی کیملیک (تورکلوک)، دینی اؤزونوتعیینله (ایسلامچیلیقلا) میلّی اؤزونوتعیین (تورکچولوک) نینکی ضیدیت تشکیل ائدیر، عکسینه بیر-بیرینی تاماملاییر.
1890-جی ایللرده پاریسده تحصیل آلارکن اوروپانین تضییقیندن سارسیلمیش ایسلام دونیاسینین فلاکتلرینین سببلرینی آختاران جمالالدین اسدآبادی ایله هم صؤحبت اولماق، اونون ایسلام دینینده ایصلاحاتچیلیق باخیشلارینی اؤیرنمک احمد بیگ آغااوغلونا درین تاثیر باغیشلامیش، "ایسلام میلّتچیلیگی" نظریهسینین فورمالاشماسیندا تکانوئریجی عامیل اولموشدور. آغااوغلو یازیردی کی، ج.اسدآبادی اؤزونده جسارت تاپیب بیرینجی اولاراق موسلمانلارین عاییله و جمعیت حیاتلارینین کؤهنهلندیگینی، چاغداش دؤوره اویغون اولمادیغینی و بونلارا سبب روحانیلرین اؤزلرینین کؤهنهلنمهسی، حاکیمیتین کوتلوگو و نادانلیغی اولدوغونو قئید ائتمیشدیر. آغااوغلو قئید ائدیردی کی، ج.اسدآبادی "…موسلمان خالقلارینی ایلکین ایسلاما قاییتماغا، لیاقتسیز حؤکمدارلارا قارشی آچیق موباریزهیه قوشولماغا چاغیریردی. عئینی زاماندا او، روحانیلری آمانسیزجاسینا تنقید ائدیر، اونلارین "بوش دیالکتیک و اسکولاستیکی" مسخرهیه قویور، اونلارین ریاکارلیغینا و حیاسیزلیغینا گولوردو. او، اؤز موحاکیمه و مولاحیظهلرینی قورآندان گتیریلن ایقتیباسلارلا، موسلمان تاریخینه عایید میثاللار و افسانهلرله اساسلاندیریردی. اونون بوتون گوجو ده محض بئله "اویغونلاشماق" باجاریغیندا ایدی. بوتون اؤلکهلرین موسلمانلاری اونون سسینده نه ایسه تانیش، عئینی زاماندا یئنی چالارلار حیسّ ائدیردیلر".
ج.اسدآبادینین بو ایدئیالارینی موثبت دَیرلندیرن آغااوغلونون فیکرینجه، شرقده نومونهوی ایجتیماعی خادیم اولان بو شخص، عئینی زاماندا اؤزونون گلهجک داوامچیلارینین فعالیتی اوچون پروقرام ترتیب ائتمیش و بو داوامچیلارین اینکیشاف ائتدیرملی اولدوقلاری ایدئیالاری گؤسترمیشدیر. شوبههسیز، آغااوغلو دا ج.اسدآبادینین داوامچیسی کیمی، "ایسلام میلّتچیلیگی" ایدئیاسینی ایشلهییب حاضیرلامیشدیر. او، "موسلمان خالقلارینین وضعیتی" (1903-1904) باشلیقلی مقالهلرینده یازیردی کی، طالعیین ضربهلریندن سارسیلیب مأیوس اولموش موسلمانلار ایندی گزیب بو فلاکتین اونلارین اوزرینه هارادان گلدیگینی آختاریر و وضعیتی دوزلتمک حاقیندا دوشونورلر. سووئتلر بیرلیگی دؤورونون مؤلیفلریندن ق.موصطفییئوه گؤره، آغااوغلو بو یازیلاریندا ج.اسدآبادینین فیکیرلری ایله راضیلاشدیغینی بیلدیرمیش، عئینی زاماندا "ایسلام شرقینین بؤحراندان چیخماسینین سببینی "ایسلامین برپاسیندا" ، ایسلام میلّتچیلیگینده گؤرموشدو".
"ایسلام میلّتچیلیگی" نظریهسینده قادینلارین آزادلیغی، عرب الیفباسیندا ایصلاحاتلارین حیاتا کئچیریلمهسی، موسلمان ایصلاحاتچیسینین اولماسی، غرب مدنیّتیندن یارارلانماق اساس شرطلردن ایدی. ا.آغااوغلو یازیردی کی، موسلمانلارین ایصلاحات دؤورونو کئچمهلرینین واختی چاتمیشدیر. ایصلاحاتلار ایلک نؤوبه ده قادینلارا آزادلیق وئریلمهسیندن و الیفبانین ایصلاحیندان باشلامالیدیر. عئینی زاماندا، او، موسلمانلاری غفلت یوخوسوندان اویاتماق اوچون، ج.اسدآبادی کیمی موسلمان ایصلاحاتچیسینین اورتایا چیخماسینی دا واجیب حساب ائدیردی: "موسلمان دونیاسینین غفلت یوخوسوندان اویادیلماسی، اونون مدنی خالقلارسیراسینا داخیل اولماسی اوچون گوجلو سارسیلما اولمالیدیر کی، موسلمانلار دا اؤز ایصلاحائدیلمه مرحلهسینه کئچسینلر و نتیجه ده اونلاردان دا مؤحکم ایرادهیه مالیک، جانیندان کئچمگه حاضیر اولان بیر رهبر چیخمیش اولسون، همین ایصلاحاتچی ایسه ایسلامین اؤزونده، اونون تاریخینده و عنعنهلرینده برکتلی بیر زمین تاپاجاق" .آغااوغلویا گؤره، "ایسلام میلّتلری" اصیل ایسلامی قانونلارا عمل ائتمکله یاناشی، غرب مدنیّتینین موثبت دَیرلرینی ده منیمسهملی و اوروپا میلّتلری کیمی اینکیشاف ائتمهلیدیرلر. اونا گؤره، موحافیظهکار روحانیلرین تبلیغ ائتدیگی کیمی ایسلام دینی بدبینلیک دئییل، نیکبینلیک و ترقّیپرورلیک دینیدیر. او، یازیر: "نه قورآن، نه ده شریعت اؤزلوگونده ترقّینین دوشمنی دئییلدیر؛ اؤزلرینی ایسلام ایدئیاسینین داشیییجیلاری حساب ائدن شئیخلر و عولمالار بد مقصدلرله اوراداکی فیکیرلری تحریف ائدیب، اونلاری مدنیّتین باریشماز دوشمنلرینه چئویرمیشلر".
آغااوغلونون فیکرینجه، یانلیز "پانایسلامیستلر" بیرلشمه آنلامینداکی کئچمیشه قاییتماغین علئیهداری اولمادیغی کیمی، عئینی فورمادا یئنیلشمگه ده قارشی چیخماقلا راضیلاشا بیلمز. چونکی اونلارین نظرینده بیرلشمک نامینه کئچمیشه قاییتماق قدر، یئنیلشمک ده چوخ واجیبدیر. او، یازیردی: " بیرلشمه معناسیندا کئچمیشه قاییتماغی تبلیغ ائدن پانایسلامیزم، عئینی زاماندا موسلمانلار آراسیندا موعاصیر حیاتین کؤکلو و بیریوللوق دَییشدیریلمهسینده تأکید ائدیر… بو، واختیله یالنیز موسلمانلارین مالی اولان ایقتیصادی، سیاسی و مدنی فوتوحاتلار ساحهسیندهکی تأکیددیر… بیر سؤزله، اوروپا عاغیل طرزی و یئنی موسلمان مئیلی مؤجوبینجه ایسلامچینین ایدئیالاریندا پانایسلامیزم و اوروپالیلیق آنلاییشیسینونیمی کاراکتری کسب ائتمیشدیر". آنجاق ا.آغااوغلو "پانایسلامیزم" و "اوروپالیلیق" آراسینداکیسینونیملیگی اساساً علم، صنایع،سیاست، تیجارت ساحهلرینه عایید ائدیب، بونو معنویات، داورانیش و اخلاقی مسلهلردن اوزاق توتماغا چالیشمیشدیر.
ا.آغااوغلو ایسلامدا یئنیلشمهنین ضروریلیگی باغلی دئییردی کی، دین نه قدر قودرتلی عامیل اولسا دا، اؤزونو دینده تاپان اینسان، اونون ان فعال عامیلی کیمی همیشه دینی دَییشدیرمگه، اؤز طلبلرینه اویغون گلن نظریهلر شکلینه سالماغا چالیشیر: " ایسلامدا دا بئله اولموشدور. عربلرین فیزیکی و ذهنی قووّهلری توکندیکده، عیرق دِژنراسیونا معروض قالدیقدا، ایسلام اونلاردان هئچ ده آز پریمیتیو، هئچ ده آز جنگاور اولمایان تورک-تاتار طایفالارینین الینه دوشدو، اؤز نؤوبهسینده اونلار دا ایسلامی اؤز قایدالارینا اویغون دییشدیردیلر".
1-جی روسیه اینقیلابی ایللرینده «حیات»، «ایرشاد» و دیگر قزئت-درگیلردهکی مقالهلرینده قورآن عنعنهلری ایله اؤز دؤورونو موقاییسه ائدن آغااوغلو ایسلامین تمل پرینسیپلرینه اوستونلوک وئرمکله یاناشی، ایسلامین هئچ بیرسیاسی، ویجدانی، معنوی آزادلیغا ضید اولمادیغینی عکسینه، بو عامیللرین قورآندا اؤز عکسینی تاپدیغینی گؤسترمگه چالیشمیشدیر. ق.مصطفییئوین فیکرینجه، بونونلا دا "ایجتیماعی-تاریخی حادیثهلره ایدئالیست-دینی مؤوقعدن یاناشان ا.آغایئو اؤزو-اؤزونو اینکار ائدیر. او، بیر الی ایله دینده یئنیلیگین ضروریلیگینی یازیر، دیگر الی ایله اونو پوزور". بیزجه ده، آغااوغلونون بیر طرفدن دینده یئنیلشمهنی ضروری سایدیغی حالدا، دیگر طرفدن ایسلامین تمل پرینسیپلرینین قورونماسی مسلهسینده ایصرارلی اولماسی بیر قدر ضیدیتلیدیر.
بئلهکی، " ایسلام میلّتچیلیگی " نظریهسینی اساسلاندیرارکن ایسلام فلسفهسیندن، او جوملهدن قورآنی-کریمه و پئیغمبرین حدیثلرینه اوز توتان آغااوغلو حساب ائدیردی کی، محمد پئیغمبرین (ص) تعلیمی آللاهین تعلیمیدیر و ایسلام حاقیندا فیکیر یوروتمک اوچون قورآن اساس گؤتورولمهلیدیر: " محمد پئیغمبر (ص) آللاه حاقیندا اونون تصوورلرینین قورآندا عکس ائدیلدیگی کیمی، موعاصیر فلسفه ترمینولوژیسینده دئیزم آدینی داشییان تعلیمین ان بیتکین، ان موکمّل و ان اعتیقادلی نومایندهسیدیر. اونون آللاهی شخص دئییل، هئچ بیر موعینلیگه مالیک دئییل، اونو ایفاده ائتمک مومکون دئییلدیر. اونا هئچ بیر آتریبوت - نه منفی، نه ده موثبت آتریبوتلار مونجر ائتمک اولماز. بو، هر شئیدن اول، فورماسیز، نهایتسیز آبستراکسیا، هر یئرده بولونان، سونسوز، عقل خاریجینده و هر شئیی احاطه ائدن ایدئال تصوورلردیر".
اونون فیکرینجه، ایسلامداکی آللاه آنلاییشی هر شئیین اوندان باش وئردیگی و هر شئیین اونا قاییتدیغی سونونجو "سببلر سببیدیر". آللاه حیاتی، اؤلومو، زامانی، مکانی اؤزونده احتیوا ائدیر، اؤزو ایسه بونلارین هئچ بیری ایله محدود دئییلدیر. او، یازیردی: " اونون هر شئیی قاورایان دئیزمی… دئمک اولار کی، پانتئیزمه سون درجه یاخینلاشیر. محمد پئیغمبر (ص) بو عومومی مودعالاردان چیخاردیغی نتیجهلرده اوروپا دئیستلریندن داها ایرهلییه گئتمیشدیر". چونکی اوروپا فیلوسوفلارینین "عالی عقل" ("موطلق ایدئیا")، ایسلام موتفکیرلرینین "اونیورسال روح" آدلاندیردیقلاری آللاه بو پئیغمبرین وایسطهسیله حقیقتی اینسانلارلا بیرلشدیرمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلام احکامی عقلی - «بوتون اینسانلارین داشیدیغی داخیلی پئیغمبری» بوتون پئیغمبرلردن یوکسک توتور و او، پئیغمبرلرسیراسینین باشیندا دورور. چونکی عقل اینسانلار اوچون بیرینجی پئیغمبردیر. بو باخیمدان ایسلام احکامینا گؤره "عقلده برائت تاپمایان نه وارسا دینین ترکیبینه داخیل اولمالیدیر". آغااوغلو یازیردی: " کیم اؤزونو تفکّور، علم ساحهسینده گؤسترمک ایستهییر، قوی او، بو پئیغمبرلر نظریهسینی، بو حقیقتین اینکیشاف منظرهسینی ایمکان حدّینه قدر گئنیشلندیرسین. او زامان اونون قارشیسیندا نه قدر گؤزل و نه قدر ده بؤیوک پرسپکتیولر آچیلمیش اولار".
بو کیمی مولاحیظهلردن گؤرمک اولار کی، آغااوغلو اؤزو ده ایلکین ایسلامی احکاملارین دَییشمهسینین علئیهینه اولوب، یالنیز ایسلاما سونرالار اولونموش علاوهلردن قورتولماغی واجیب حساب ائتمیشدیر. آنجاق مسله اوندادیر کی، بعضی حاللاردا ایلکین ایسلامی احکاملارلا اونا اولونموش علاوهلرله باغلی دا یکدیل فیکیر یوخدور. باشقا سؤزله، بعضاً موعینلشدیرمک اولمور کی، هانسی اصیل ایسلامی احکاملار، هانسی ایسه علاوهلردیر.
آغااوغلو داها چوخ "پانایسلامیزم و اونون کاراکتری" سیلسیله مقالهلرینده "ایسلام میلّتچیلیگی"نین علمی-نظری اساسلارینی وئرمگه چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلام دینینی قبول ائدن خالقلار آراسیندا بیر چوخ میلّی عادت-عنعنهلردهکی فرقلر اورتادان قالخمیش، اورتاق "ایسلام مدنیّتی" و "ایسلام میلّتی" آنلاییشلاری یارانمیشدیر. آغااوغلو یازیردی: "ایسلام آیری-آیری خالقلارین: عرب، تورک، فارس، زنجی، تاجیک و سایرهلرین اؤزونهمخصوص فردی اعتیقادلارینداکی، عادت-عنعنهلرینده کی ، حتّی دیل و گئییملرینده کی فرقی آرادان قالدیرمیش – نیوئرلهمیش، سؤزون تام معناسیندا اونلاری فاتحلرین آسسیمیلاسیونونا معروض قویموشدور. حال-حاضیردا موسلمان خالقلارینین لوغتینده میلّت مفهومونا اویغون اولان بیر ایصطیلاح آختارماق یئرسیز اولار. چونکی اونلارین هامیسی بو معنانی ایفاده ائدن عومومی بیر ایصطیلاحی - عربجه "میلّت" سؤزونو ایشلهدیرلر. بو ایصطیلاح ایسه عیرقی، قؤومی، اتنیک، حتّی اخلاقی بیرلیگی دئییل، هر شئیدن اول دینی بیرلیگی ایفاده ائدیر".
اونون فیکرینجه، "پانایسلامیزم" چرچیوهسینده "ایسلام میلّتی" ، یا دا "ایسلام میلّتچیلیگی" ایدئیاسی ایسلامین اؤزونده، اونون نظریه و تاریخینده احتیوا ائدیلمیشدیر. یعنی هر جور اتنیک میلّتچیلیگه دوشمن اولان ایسلام دینی، اونو قبول ائدن خالقلار اوچون اورتاق بیر دین کیملیگی "موسلمانلار قارداشدیرلار" تئزی ایله مؤحکملتمیشدیر. او، یازیردی: " عومومبشریلیک دئمک اولان ایسلام میلّی علاهیدهلیگی، عیرقی آیری-سئچکیلیگی، سیلکی خورافات و عنعنهلری ضعیفلتمگه چالیشیر. ایسلاما گؤره، اونا ایمان گتیرن بوتون اینسانلار قارداشدیرلار، هامی آللاه و قورآن قارشیسیندا برابردیر. نه تورک، نه عرب، نه فارس، نه هیندو، نه زنجی، نه آغ وار: هامی موسلماندیر، برابر و بیردیر، هامی عئینی بیر آتانین، سئون بیر آتانین اؤولادلاریدیر، فرق یالنیز اونا ایطاعت ائدهنین درجهسیندهدیر. بو ایدئیا قورآندا عومومی مودعا شکلینده دئییل، آیدین و رسمی شکیلده ایفاده ائدیلمیشدیر: "موسلمانلار قارداشدیرلار".
بیزجه، آغااوغلونون اتنیک میلّتچیلیگی بیر کنارا قویوب "ایسلام میلّتچیلیگی"نی تبلیغ ائتمهسی و بونو "موسلمانلار قارداشدیرلار" تزی ایله اساسلاندیرماغا چالیشماسی تصادوفی دئییلدی. بورادا ایلک نؤوبهده، اوروپا ایدئولوقلاری و حربچیلری طرفیندن شوعوری و فیزیکی جهتدن پارام-پارچا اولونموش ایسلام خالقلارینی بیر آرادا توتماق، اونلار آراسیندا مؤوجود اولان دوشمنچیلیک حیسّلرینی آرادان قالدیرماق ایدی. "ایسلام میلّتچیلیگی"نی گئرچکلشدیرمک نامینه اتنیک میلّتچیلیگی ایسلامین دوشمنی کیمی قلمه وئرن آغااوغلو دا موسلمان خالقلارینین قورتولوش یولونو "دینی میلّتچیلیک"ده گؤروردو.
ق.مصطفییئو ده حساب ائدیر کی، "ایسلام میلّتچیلیگی"نی ایرهلی سورمکله آغااوغلو و اونون کیمی دوشونن میلّی-بورژوا ضیالیلار آچیق شکیلده اولماسا دا، اوستو اؤرتولو اولاراق دینی میلّتچیلیک یولونو بیرینجی پلانا چکیر و موسلمان خالقلاری بو بایراق آلتیندا توپلاماغا چالیشیردیلار: "بورژوا میلّتچیلری آذربایجان خالقینین معاریف و مدنیّتی یولوندا معاریفچیلرین موباریزهسینی ایسلام معاریفی و مدنیّتی اوغروندا موباریزه ایستیقامتینه یؤنلتمگه چالیشیر، اونلارین کؤمگی ایله ایسلام دینی ایله علمی باریشدیرماق، "ایسلام مدنیّتینی" "غرب مدنیّتینه" قارشی قویماق، ایسلامی موعاصیرلشدیرمک، ایسلام روحانیلیگینی تزاریزمین تاثیریندن خیلاص ائدیب، ایسلام میلّتچیلیگی آخینینا جلب ائتمک ایستهییردیلر".
بیزجه، بورادا صؤحبت ایسلام مدنیّتینی غرب مدنیّتینه قارشی قویماقدان چوخ اوروپا مدنیّتینه عایید یئنیلشمه ایدئیالارینی دا قبول ائتمکله یاناشی، عئینی زاماندا، اونا آلترناتیو اولا بیلهجک بیر مدنیّتی اورتایا قویماق ایدی. سادهجه اولاراق، بورادا اؤزونو (پانایسلامیست، ایسلام میلّتی) و مدنیّتی (ایسلام مدنیّتی) آدلاندیرما دوغرو سئچیلمهدیگی (یا دا مجبورییّتدن) اوچون، بو اوروپا ایدئولوقلاری طرفیندن آنجاق دینی بیرلیک یؤنوندن دیرلندیریلمیشدیر. حالبوکی ج.اسدآبادی، ع.حسینزاده، ا.آغااوغلو و باشقا موتفکّیرلر یاخین شرق خالقلارینین عومومی اویانیشی و بیرلیگی آدینا "ایسلام میلّتی" ، "ایسلام مدنیّتی" آنلاییشلارینا سینونیم باشقا اوغورلو آد تاپا بیلمهدیکلری اوچون بونا مجبور ایدیلر. بوندان یالنیز اتنیک-میلّی آنلامدا (تورکچولوک، فارسچیلیق، عربچیلیک و ب.) کنارا چیخماق مومکون ایدی کی، بو دا غرب-اوروپا مدنیّتینه قارشی آلترناتیو اولماغی مومکونسوز ائدیردی. اونا گؤره ده، غرب مدنیّتینه، غرب میلّتچیلیگینه (اصلینده بونون دا سینونیم آدی مسیحیت میلّتچیلیگی، مسیحیت مدنیّتیدیر) آلترناتیو اولا بیلهجک ان اوغورلو ایدئیا کیمی "ایسلام مدنیّتی" و "ایسلام میلّتچیلیگی" گؤرولموشدور.
احمد بیگ آغااوغلو نه قدر ایسلام مدنیّتی و "ایسلام میلّتچیلیگی" طرفداری اولسا دا، بونونلا یاناشی تورک کیملیگینی، تورک وارلیغینی بیر سؤزله، تورک دونیاگؤروشونو ده ایفاده ائتمیشدیر. آغااوغلونون "ایسلام میلّتچیلیگی" ایله یاناشی تورکچولوگه مئییل ائتمهسینده ان باشلیجا عامیل قافقازدا روسلاشدیرما، فارسلاشدیرما سیاستی، او جوملهدن 1905-1906-جی ایللرده تزار روسیهسینین الی ایله باش وئرن ائرمنی-موسلمان موناقیشهسی اولموشدور. عومومیلیکده ایسه، "ایسلام میلّتچیلیگی" بوتون موسلمان خالقلارینی واحید مدنیّت، واحید ایدئیا، واحید دینی-سیاسی میلّت اولاراق بیر آرادا توتماق قدر واجیب اولدوغو حالدا، عئینی زاماندا، دؤرد بیر طرفدن تورک وارلیغینا قارشی آچیلمیش ساواشلارا دایانماق اوچون تورکچولوگو ده واجیب ائتمیشدیر. آنجاق آغااوغلونون نظرینده تورکچولوک صونعی بیر میلّتچیلیک دئییل، ایسلامچیلیقلا سسلشن بیر ایدئیادیر. او، "قافقازدا میلّی عداوت وارمی؟" (1902) آدلی مقالهسینده صونعی میلّتچیلیکله اصیل میلّتچیلیگی بیر-بیریندن آییرماغا چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه، "صونعی میلّتچیلیگی" یارادان داها چوخ شهر موحیطی و اونون محدود گؤروشلو" اینتللکتواللاری" دیر: "بیر طرفدن دین، عیرق، دیگر طرفدن ایسه اینسانا نیفرت - بودور همین "میلّتچیلر"ین گویا اؤز میلّتچی تندنسیالارینی بیان ائتمک اوچون ایستیفاده ائتدیگی سئویملیسیلاحلار. بو "اینتللکتوال احوال-روحیه" شهر ایصلاحاتی کئچیریلندن سونرا بیزیم آرامیزدا داها چوخ کسکینلشمیشدیر. خالقی تمثیل ائتمگه جان آتان، اؤزگهلرین فیکیرلرینه، سربستلیگینه دؤزومسوز اولان، باشقالارینین حوقوقلارینا، حیسّلرینه حؤرمت ائتمهین بو "اینتللکتوال فاناتیکلر" خالقین "قایغیسینا قالانلار" آدی آلتیندا "دین"له، "عیرق"له، "تاریخی خاطیرهلر"له اویناقلاشیرلار. اونلار هر بوش شئیه، هر عادی هوسه میلّی-دینی دون گئییندیرمگه چالیشیرلار و نتیجهده صونعی میلّتچیلیک مئیدانا گلیر کی، بیزیم چوخسایلی "میلّتچیلر" اوندان مهارتله و اؤزلرینه صرف ائدن کیمی یارارلانیرلر".
او، "قافقازدا میلّی مسله" (1904) مقالهسینده ده یازیردی کی، یاخشی و پیس میلّتچیلیک وار: "بیرینجیسی وطنه محبتله، دیل ایله، قان ایله، عومومی عنعنهلر و تابع ایله باغلی اولدوغونوز اینسانلارا غئیری-ایختییاری رغبت ائتمکدیر. بو جور میلّتچیلیگی طبیعت اؤزو یارادیر و هئچ بیر کاپیتالین، هئچ بیر قزئتین بورادا ایشی یوخدور. طبیعی اولدوغو اوچون بئله میلّتچیلیک هم گؤزلدیر، هم ده خئییرخواهدیر. او، خئییرخواهلیق ائتمک، وطنه خیدمت گؤسترمک، اونون اوغروندا اؤزونو، واختینی، گوجونو قوران وئرمک آرزوسوندان او طرفه کئچمیر. آنجاق پیس میلّتچیلیک ده وار - عداوته، نیفرته، باشقالارینی نیفرت ائتمگه و ازمگه سوروکلهین باریشماز میلّتچیلیک. بئله میلّتچیلیک صونعیدیر، غئیری-طبیعیدیر، اونو اینسانلار و کاپیتال یارادیر".
آغااوغلویا گؤره، قافقازدا پیس میلّتچیلیک ده تشکّول تاپماقدادیر و بونو هئچ کیم اینکار ائده بیلمز: "او، مؤوجوددور و هر گون حیاتیمیزی کورلاییر. بو فاکتدیر. بئله میلّتچیلیگین هارادان گلمهسی ایسه باشقا بیر مسلهدیر کی، اونو آنلاماق اوچون بو بلانین بیزیم دیارا نه واختدان گلدیگینی خاطیرلاماق یئتر. بیر شئی شکسیزدیر: بیزده صنایع، ایری تیجارت مرکزلری، بیر سؤزله، کاپیتال اولمایانا قدر پیس میلّتچیلیک ده یوخ ایدی. گلدیگیمیز یگانه قناعت بودور کی، قافقازدا کوتله آراسیندا، شهر مرکزلرینده، کندلرده و تارلالاردا هئچ کیم میلّتچیلیک باره ده دوشونمور؛ اورادا هامی حیلهگرجهسینه مودریکلیک ائتمهدن، ساده، عئینی وطنین اؤولادلاری کیمی، عئینی قایغیلارلا احاطهلنن، عومومی زحمتله بیرلشن، بیر-بیرینین کؤمگینه گلن اینسانلار کیمی یاشاییر".
آغااوغلونا گؤره، "پیس میلّتچیلیک" ایلک نؤوبهده اوروپادا کاپیتالیزمین یارانماسی ایله مئیدانا چیخمیش، بورادا بورژوازی و میلّتچیلیک بیر-بیرینه باغلی اولدوغو اوچون بورژوا اولوب میلّتچی اولماماق غئیری-مومکون اولموشدور: "کاپیتال سویغونچولوقدا هئچ نهیه فرق قویماماق ایسه کوسموپولیتیزمدیر. او، اؤزونکونو ده، اؤزگهنی ده، ائللینی ده، یهودینی ده عئینی راحاتلیقلا محو ائدیر. لاکین اونون کوسموپولیتزمی بوندان او یانا کئچمیر. اؤزگهنی محو ائتمک لازیم اولاندا و همین اؤزگه بونو کؤنوللو ائتمک ایستهمهینده کاپیتال سؤزون ان پیس معناسیندا میلّتچی اولور". او، داها سونرا یازیردی: "اوروپانی- باریشماز میلّتچیلیگین بو کلاسیک اؤلکهسینی گؤتورون. اونو یارادان همین کاپیتال دئییلمی؟ هانسیسا بازاردا اینگیلیس کاپیتالیستی ایله رقابت آپارماق ایستهین فرانسه کاپیتالیستی اؤز وطنینینده اینگیلیسلره قارشی نیفرت، پاخیللیق حیسّلرینی اویادیر. اونوتمایین کی، اونون بونون اوچون واسیطهلری – قزئتلر، درگیلر، تلقراف آژانسلاری و گؤرکملی، نوفوذلو مؤوقعیی وار. او، هموطنلرینین خوش حیسّلریندن، اونلارین اؤز میلّتینه، وطنینه سئوگیسیندن ایستیفاده ائدیر، بو حیسّلری پیس یولا چکیر، یاخشی میلّتچیلیگی پیس میلّتچیلیگه چئوریر. بو آزمیش کیمی، منفعت قازانماق اوچون او، قایغی آدی آلتیندا ایمکانسیزلیغا دوچار ائتدیگی، پرولتاریاتا چئویردیگی اهالینین اوچده بیر حیصهسینه پیس میلّتچیلیگی آرتیقلاماسی ایله آشیلاییر. بونلار باریشماز میلّتچیلیگی داها دا گوجلندیریر، اینکیشاف ائتدریر، دستکلهییر". آغااوغلونون دونیاگؤروشونده ایلک دؤورلرده ایسلامچیلیق، ایسلام میلّتچیلیگی ایدئولوژی کاراکتر داشیدیغی حالدا، تورکچولوک ایسه داها چوخ خوصوصی ماهیت کسب ائتمیشدیر. بوراداکی خوصوصیلیگین ماهیتینده ده تزار روسیهسینین ایشغالی آلتیندا اولان تورک-تاتار خالقلارینین دینی میلّتچیلیکدن داها چوخ اتنیک-میلّی میلّتچیلیگه گؤره آسسیمیلاسیونا معروض قالماسی ایدی. تورکچولوک حیسّینین گوجلنمهسی ده فارسلاشدیرما، روسلاشدیرما، ائرمنیلشدیرمه سیاستی قارشیسیندا موهوم سیاسی فاکتور ایدی. آغااوغلونا گؤره، روسیهدهکی موسلمان جمعیتی ده یالنیز دینی دئییل، هم ده میلّی کاراکترلیدیر: «بوتون بو جمعیت یالنیز دینی جمعیت اولماییب، عئینی زاماندا اتنیک بیر وارلیقدیر. چونکی بیزیم روسیه موسلمانلاری چوخ آز ایستیثنا ایله بؤیوک تورک-تاتار عیرقینه منسوبدورلار".
ی.آکچورانین تعبیرینجه دئسک، روسلاشدیرماغا، فارسلاشدیرماغا قارشی دایانماق، مذهب آیریلیغینا سون قویاراق دوشمنلرینه فورصت وئرمهمک باخیمیندان ا.آغااوغلو، ع.حسینزاده و ع.توپچوباشی قافقاز تورکلوگونده بیرلیگین یارانماسینا چالیشمیشلار. اونا گؤره ده ا.آغااوغلو نه قدر «ایسلام میلّتچیلیگی»ندن چیخیش ائتسه ده، آذربایجان تورکلرینین اویانماسی باخیمیندان گؤردوگو میلّی ایشلری، خوصوصیله ائرمنی-موسلمان موناقیشهسی زامانی «دیفاعی»نین لیدری کیمی آپاردیغی موباریزه اونو ایسلامچیلیغین ایدئولوقو ایله یاناشی، تورکچو آدلاندیرماغا لاییق ائدیر. تانینمیش عالیم ت.سویاتوخووسکی یازیر: «تاتار-ائرمنی موحاریبهسی نتیجهسینده مئیدانا گلن «دیفاعی» اؤزونون اساساً آنتیروس فعالیتی ایله شامیل دؤوروندن بو یانا تشکیلاتلانمیش هئچ بیر موقاویمتله اوزلشمهین تزار رژیمینه اوزون ایللر بویو موطیعلیک تابعچیلیگه ضربه ائندیرمیش اولدو».
عومومیتله، آغااوغلو "کاسپی" ، "حیات" و "ایرشاد" قزئتلرینده درج اولونان مقالهلرینده تزار روسیهسینده آپاریلان روسلاشدیرما، ائرمنیلشدیرمه، مسیحیلشدیرمه سیاستی نتیجهسینده تورکچولوگون و ایسلاملیغین آشاغیلانماسینا بیرمعنالی شکیلده قارشی چیخمیش، تورکلوگون و موسلمانلیغین اصیل ماهیتینی ایفاده ائتمگه چالیشمیشدیر. مثلا، او، "ایرشاد" قزئتینده نشر اولونان " طلوع ائدن آی پارچاسی" مقالهسینده آچیق شکیلده تورکلوگون و موسلمانلیغین مودافیعهچیسی کیمی چیخیش ائدیر و بونون سببلرینی گؤستریردی: "تورکلوک و موسلمانلیق مسلهسینه گلدیکده یئنه مِنشیکوفلار بیلمهلیدیرلر کی، بیز موسلمانیز و تورکوز. نه موسلمانلیقدا و نه تورکلوکده ائله بیر لکه گتیرن بیر شئی یوخدور کی، بیز اؤز موسلمانلیغیمیزی و تورکلوگوموزو گیزلهیک. ایسلام دونیادا ان اوّلینجی دینلردن بیریسیدیر. اوندا ائله بیر اینسانپرستلیک واردیر کی، اینسانا فخر و سعادتدن ساوایی بیر شئی گتیرمز. ایسلامدا نه وار کی، بیز اوندان اوتانیب اؤز موسلمان اولماغیمیزا پرده چکک؟ منشیکوفلارا ایسلام خوش گلمهییر. منه ده مسیحیت خوش گلمهییر. اونلار اؤز یوللاریندا، من ده اؤز یولومدا. نه اونلارا، نه ده منه بوندان بیر تؤهمت، بیر مذمت گلمز. تورک طایفاسی ایسه الان آسیا و آفریقادا ایسلاملار آراسیندا ان بؤیوک، ان رشید، ان موستعید، ان قابیل، ان اهمیتلی، ان بیرینجی طایفادیر. تورکلوک ایله آنجاق ایفتیخار ائتمک اولار". او، آچیق شکیلده یازیردی کی، تورکلوک ائله بیر حیسّ، دویغودور کی، اونو هئچ کیم تورکون الیندن زورلا آلا بیلمز: "تورک اولوب دا قلبی-مئیلیمیز دونیادا، هر یئرده تورک وار ایسه اونادیر. بو بیر حیسّی-طبیعیدیر. دونیادا هئچ بیر گوج، هئچ بیر زور بیزیم الیمیزدن آلاماز".
آغااوغلونون فیکرینجه، آنجاق آنتیتورک، آنتیایسلام ایدئولوقلارین ایفاده ائتدیگی کیمی، موسلمان و تورک اولماق هئچ ده "پان ایسلامیست" و "پانتورکیست" اولماق دئمک دئییلدیر: "چونکی پانایسلامیست دئمک، یعنی جومله موسلمانلاری بیر موسلمان دؤولتین تختی-ایدارهسینه جمع ائتمک دئمکدیر. پانتورکیزم دئمک ده جومله تورکلری بیر تورک دؤولتینین تختی-حؤکومتینه جمع ائتمک دئمکدیر. اگر معنا بئله ایسه دونیادا بیر موسلمان، بیر تورک تاپیلماز کی، بئله خیال ایله اوغراشسین. اگر تاپیلسا بئله دیوانهدیر. چونکی موسلمانلار و تورکلرین ایندیکی حالیندا بئله فیکیرلره آلیشماق دون کیشوت کیمی یئل دَییرمانی ایله ووروشماق کیمیدیر. ایسلام و تورک بو حالدا ائله پریشان، ائله مظلومدورلار کی، بو نؤوع فیکیرلره اصلا بئله یئر وئرمییورلار. موسلمانلارین و تورکلرین یوزده دوخسانی اؤزگه طایفالارین الینده دیرلر کی، اولسون اوروپا طایفالاریندان. بو طایفالار عالیم، موسلح طایفالاردیر".
آغااوغلو سونرالار اؤزو ده تزار حؤکومتینین روسلاشدیرما سیاستینه قارشی "حوریّت، موساوات، عدالت!» دئویزی ایله نشر اولونان "ایرشاد" قزئتینین توتدوغو مسلکی بئله ایضاح ائتمیشدیر: بیرینجیسی روس حؤکومتینه قارشی موجادیله ائدهرک تورک عونصورونون سیاسی حوقوقلارینی تأمین ائتمک، ایکینجیسی ایسه، تورک عونصورونده بیرلیک فیکرینی یاراتماق. دوغرودان دا، ا.آغااوغلو همین دؤورده تزار حؤکومتینین، ائلهجه ده مارکسیست-لنینچیلرین تورک خالقلارینا قارشی یئریتدیگی ریاکار سیاستی ایفشا ائتمگه چالیشمیش، سونونجولاری ایتّیحاد و ایتّیفاقا چاغیرمیشدی.
اونون فیکرینجه، تزار حؤکومتینین سیاستی ایسه، ساده روسلارین تورکلره اولان موناسیبتیندن تامام فرقلیدیر. بئله کی، ساده روسلارلا تورک-تاتارلار آراسیندا گیزلی بیر دوغمالیق، یاخینلیق واردیر، چونکی روسلارین دامارالاریندا تورک-تاتار قانی چوخدور. تاتارلارین بیر نئچه یوز ایل داوام ائتمیش حؤکمرانلیغی هدر گئتمهمیش، هر ایکی عیرق بیر-بیرینه مؤحکم قایناییب قاریشمیشدیر. بیر سؤزله، روسلارلا تورک-تاتارلار آرالارینداکی دین آیریلیغینا باخمایاراق، تاتارلارین اؤز آنتروپولوژی خوصوصیتلرینی قورویوب ساخلاماقلا یاناشی، بیر چوخ روس عاییلهلرینین ده دامارلاریندان تاتار قانی آخیر. آنجاق تورک-تاتارلارلا روسلار آراسینداکی بو دوغمالیغا، یاخینلیغا رغماً، 1-جی روس اینقیلابینا قدر تزار روسیهسی «منفور مذهبچیلیک-روسلاشدیرما سیاستی» آپارمیش، اونلاری ان موهوم حوقوقلاردان بئله محروم ائتمیشدیر. ا.آغااوغلو یازیر: "بیز ایندییه قدر دوغرودان دا عومومی آنامیز اولان وطنین اؤگئی اوغوللاری اولموشوق، بیزه اعتیبار ائتمیردیلر، بیزی کناردا ساخلاییردیلار، بیزی ان موهوم حوقوقلاردان محروم ائدیردیلر، یئر کورهسینین بوتون خالقلارینا وئریلمیش ان بسیط و عئینی زاماندا گرکلی مدنیّت موسیسهلرینی بیزه وئرمکدن ایمتیناع ائدیردیلر".
دئمهلی، روسلاشدیرما سیاستینده باشلیجا رولو روس حؤکومتی حیاتا کئچیرمیش و بو زامان اونلار روسلارلا تورک-تاتارلار آراسینداکی یاخینلیقلارینی نینکی نظره آلمامیش، حتّی اونلاری وحشی، یاریماینسان کیمی قلمه وئرمیشلر. ماراقلیدیر کی، وضعیتین بو درجهیه چاتماسیندا ایسه روس مأمورلاری مرکزی حؤکومتی دئییل، تورک-تاتارلارین اؤزلرینی گوناهکار سایمیشلار. بئلهکی، ا.آغااوغلو و باشقا ضیالیلارین روسلاشدیرما ایله باغلی ایمپریا مأمورلارینا یؤنلمیش ایتّیهاملارینا اونلارین جاوابی بئله اولموشدور: تقصیرسیزین اؤزونوزده دیر، آخی سیز نه اوچون سسینیزی چیخارمیردینیز، نه اوچون ایندییه قدر اؤزونوزو گؤسترمیردینیز. ا.آغااوغلو ایسه، روس مأمورلارینین بو ایرادلارینی آجی حقیقت کیمی درک ائدیب سارسیلدیقلارینی بیلدیرمیشدیر. فیکریمیزجه، روس مأمورلاری بو ایرادلاریندا هئچ ده حاقلی دئییلدیلر. بونا ان باریز نومونه کیمی «اکینچی»نین باغلانماسینی، اوزون مودت تورک دیلینده قزئتلرین نشرینه قاداغان قویولماسینی، تزار ظولمونه قارشی تک-توک چیخانلارین یا اؤلدورولمهسینی، یا داسیبیرییه سورگون ائدیلمهسینی گؤستره بیلریک.
احمد بیگ آغااوغلو یازیردی کی، بیزیم تربیهمیزین بیرینجی کرئدوسو، والیدئینلریمیزدن آلدیغیمیز بیرینجی اؤیود سوسماغی دانیشماقدان اوستون توتماقلا باغلیدیر: "بیزیم بوتون شاعیرلریمیز، یازیچیلاریمیز، مودریکلریمیز دینمهمگی گنجلیگین ان بؤیوک بزهگی، قوجالارین مودریکلیک علامتی کیمی ترنّوم ائدیرلر». بیر سؤزله، موسلمانلار آراسیندا "سوسماق قیزیلدیر" ، "صبر یاخشی شئیدیر" کیمی فیکیرلر هامییا معلومدور. اونون فیکرینجه، سون عصرلرده حؤکمدارلار، ریاکار روحانیلر "اؤزلرینین امین-آمانلیغی نامینه بیزیم موقدس دینیمیزی ایستیثمار ائتمیشلر، اونلار بیزیم قلبیمیزله اوینامیشلار و بیز بونا دا دؤزوروک".
دئمهلی، سون دؤورلرده "سوسماغ"ین نتیجهسی ایدی کی، هم روحاً، هم ده جیسماً ازیلمیش بیر میلّت "لال" اولموشدور. حالبوکی روس اینقیلابی ایللرینده "دانیشماق" قابیلیتینه چوخ احتیاج دویولوردو و میلّتین گلهجک مؤوجودلوغو دا بوندان آسیلی ایدی. آغااوغلو یازیردی: "روسیهلی موسلمانلار اوچون ده کؤهنه دَیرلری یئنیدن قییمتلندیرمک اوچون تاریخی مقام یئتیشمیشدیر. بیز اؤزوموزون «تاریخی سوکوتوموزو» دا، اونونلا بیرلیکده اینسانلارین طالعیینه هانسیسا مؤعجیزهلی بیر ایلاهی قووّهنین موداخیله ائدهجگینه تاریخی اینامی دا بیر کنارا آتمالیییق. بیز موسلمانلار ندنسه بئله دوشونمگه وردیش ائتمیشیک کی، گویا بیز هئچ نه ائتمهسک ده، اولو تانری بیزیم قئیدیمیزه قالاجاق و ایشلریمیزی لاپ یاخشی یولونا قویاجاقدیر. بو جور دوشونجه ایلک نؤوبه ده، قورآنا ضیدّیر. قورآندا گؤستریلیر کی، اینسانین بوتون طالعیی، اونون بوتون قیسمتی اؤزونون انرژیسیندن و امگیندن آسیلیدیر".
ا.آغااوغلو آچیق شکیلده دئییردی کی، هئچ بیر ایش گؤرمهدن، امک صرف ائتمهدن ایشلهین، ال-اله وئریب یاشایان خالقلارلا رقابت آپارماغی دوشونمک چوخ یانلیشدیر و داها بئله یاشاماق یاراماز. آرتیق اؤزوموزو جانسیز، اؤلو پورترتلرین یئرینه قویماقدان ال چکمهلی، ایشلهملی، اؤزوموز اؤزوموزون قئیدینه قالمالی، احتیاجلاریمیز باره ده دوشونمهلی و اونون تأمین ائدیلمهسی اوصوللارینی اؤیرنمهلیییک. او، یازیردی: «ایندی بوتون روسیه قارشیسی آلینماز و قودرتلی بیر طرزده یئنیلشدیگی بیر دؤورده بیز موسلمانلار دا یئنیلشمهلیییک، عکس تقدیرده بیز یئنه گئریده قالاجاییق، یئنه هامی بیزی اؤتوب کئچهجک». آغااوغلو یازیردی کی، روسیهده حیاتا کئچیریلن ایصلاحاتلاردان ماکسیموم یارارلانماق، یئنی حیات فورمالاری آراسیندا باشیمیزی ایتیرمهمک، همین فورمالارا عاغلاباتان طرزده اویغونلاشماق، اطرافیمیزدهکی خالقلارین سویهسینه چاتماق و اؤزوموزه لاییقلی یئر توتماق لازیمدیر: "بوندان اؤترو ایسه: 1) ائله بو ساعات، درحال ایجتیماعی حیاتدا بیزیم ضعیفلیگیمیزین، ایندیفرنتلیگیمیزین، دعاوا-دالاشین، شخصی غرضلیگین بوتون سببلرینی بیر کنارا آتمالیییق؛ 2) هر یئرده و هر ایشده عاغلا، ذکایا، ایشگوزارلیغا، بیلیکلره، ناموسلولوغا اوستونلوک وئرمهلی، اونلاری یئرلیبازلیغین، قوهومبازلیغین و شخصی غرضلیگین کؤلهلرینه چئویرمهملیییک؛ 3) موسلمانلارا هر یئرده و هر ایشده، همچنین موسلمان ضیالیلارینا تام اعتیماد گؤستریلمهلی، اونلاری اؤزلری اوچون رهبر سئچمهلی، اونلارین مصلحت و گؤستریشلرینه عمل ائتمهلیدیرلر، چونکی یئنی حیاتین طلبلرینی، بو طلبلرین تأمین ائدیلمهسی اوصوللارینی ان یاخشی بیلن همین ضیالیلاردیر".
آغااوغلونون بو تِزلرینده آچیق آشکار میلّی علامتلر ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. چونکی او، روسیهدهکی موسلمان خالقلاری دینی منسوبیت قدر، اتنیک منسوبیتی ده نظره آلماقلا، بیرلشمگه چاغیریر و اساس یوکو ضیالیلارین چیگینینه قویوردو. بیرینجی نؤوبه ده ضیالیلار بوتون قووّهلرینی جمعلشدیرملی، گئجه-گوندوز یورولماق بیلمهدن ایشلهملی و اؤلکه یئنی حیاتا قدم قویدوغو آندان اعتیباراً بونا حاضیر اولمالیدیرلار. چونکی ضیالیلار «اؤز خالقلارینین طالعیینی موعینلشدیرن مسلهلری حلّ ائتمهلی اولاجاقلار. محض بونا گؤره ده ضیالیلار تاخیرسالمادان بو مسلهلر اوزرینده دوشونمهلی، اونلاری هرطرفلی، عاغیللا گؤتور-قوی ائتمهلی، هئچ بیر سِنتیمنتال و یا نظری ایدئولوژییه اویمامالیدیرلار». آغااوغلونون فیکرینجه، ضیالیلار قافقازدا موسلمان تورکلرین چوخلوق تشکیل ائدن بیر میلّت اولدوغونا گؤره، مؤوجود اولان رسمی دؤولت اورقانلاری و باشقا تشکیلاتلاری، عئینی زاماندا دیارین اؤزونو هرطرفلی اؤیرنمهلیدیرلر. اگر بو باش وئررسه، اوندا تورکلر قافقازین ان سانباللی میلّتی کیمی دیارین حیاتیندا اونون سایینا و مؤوقئعیینه اویغون یئر توتا بیلهجک و ایندییه قدر اولدوغو کیمی کناردا قالمایاجاقدیر.
ا.آغااوغلونون میلّت و میلّتچیلیکله باغلی مولاحیظهلری "بیزیم میلّتچیلر" ("کاسپی")، "میلّت و میلّتچیلیک" ("ترقّی") مقالهلرینده ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. "میلّت و میلّتچیلیک" سیلسیله مقالهلرینده او، یازیردی: "کمالی امینیت و ایفتیخار ایله دئیه بیلریز: روسیه موسلمانلاری آراسیندا میلّیت و ایتّیحادی-ایسلام مسلهلرینی قالخیزانلارین بیریسی ده بیز اؤزوموزوک". اونا گؤره، آرتیق تورک خالقلارینی میلّتلرین اینکیشافینین ان پارلاق مرحلهسینی تشکیل ائدن میلّتچیلیک دئییلن دؤوره چاتدیرماق اوغروندا موباریزه آپارماق لازیمدیر. بشرین تاریخی تکامولونده دیندن سونرا میلّتچیلیگی اینسان روحونون ایکینجی نؤوعو آدلاندیران آغااوغلونا گؤره، بیرینجیسی جمعیتین، میلّتین ایلکین، ابدی حالی، ایکینجیسی ایسه بشری تکامولون واجیب علامتی، خاصّهسی، حتّی اونون اینکیشافینین "سِحرکار حالی"دیر: " ناسیونالیزم دؤورهسی بیر میلّتین امرینده همین مایهنین خمیریهیه تاثیر ائدیب، اونون قیجقیرماسی کیمیدیر. ناسیونالیزم دؤورونده میلّت اؤزونه گلیر، اؤزونو تانیییر، اونون جومله عوضولری جابجا اولوب، میلّتین ووجودو، بدنی غریبه بیر متانت، بیر موکمّلیت کسب ائدییور".
قئید ائدک کی، 1910-1918-جی ایللرده ا.آغااوغلو تورکیه ده اولارکن، خوصوصیله «تورک یورد»وندا «تورک عالمی» سیسلسیله یازیلاری ایله ایسلامچیلیقلا تورکچولوگون بوتؤولوگو مسلهسینه داها چوخ دیقت آییرمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلامیت جریانینین طرفدارلاری بیلمهلیدیرلر کی، قؤومیت (میلّیت) جریانی دا ایجتیماعیت آراسیندا نوفوذا مالیکدیر: «ایسلامیت فایلی موختلیف میلّتلردن تشکّول ائتدیگی اوچون پک طبیعیدیر کی، واحید کولّی قووّت، صلاحیت و مدنیّت، اونو تشکیل ائتمکده اولان اعضا و اقوامین قووّت و متانتی ایله موتناسیبدیر. ایسلام میلّتلری نه قدر گوجلو و متین اولورسا، ایسلامیتین هئیتی-عومومیهسی ده عئینی نیسبتده قووّت و متانت کسب ائدیر. میلّیته خیدمت ائتمک فیالحقیقه ایسلامیته ده خیدمت ائتمک دئمکدیر».
بونونلا دا، آغااوغلو تورکچولوگو ایسلامچیلیغا، ایسلامچیلیغی ایسه تورکچولوگه قارشی قویانلارا اؤز اعتیراضینی بیلدیرمیشدیر. او حساب ائدیردی کی، ایسلامچیلیغی گوجلندیرن ان اؤنملی عامیل میلّیت، یعنی تورکلوکدور. اگر اونلار بیر-بیرینه قارشی قویولارسا هر ایکیسی سوقوطا اوغرایاجاقدیر. بو معنادا آغااوغلو ایسلامچیلیغین گوجلو اولماسی اوچون، میلّیتین ده گوجلو اولماسی فیکرینی مودافیعه ائتمیشدیر. آنجاق بورادا اؤنملی بیر مقام واردیر کی، آغااوغلو دایما ایسلام-تورک بیرلیگینین طرفداری اولموشدور. یاخود دا، او، ان آزی معنوی-ایدئولوژی باخیمدان بئله بیر بیرلیگین اولماسینین ضروریلیگینه اینانمیشدیر. گؤرونور، بو سببدندیر کی، آغااوغلو ایسلام-تورک بیرلیگیندن چیخیش ائدهرک اتنیک تورکچولوگو، یعنی آیری-آیری تورک دؤولتلرینین یارانماسی ایدئیاسینا بیر او قدر ده رغبت گؤسترمهمیشدیر. احمد آغااوغلو "ایران و اینقیلابی" اثرینده ده یازیردی کی، تورک-ایسلام بیرلیگی مسلهسینده سولطان سلیمدن سونرا نادر شاه افشار موهوم رول اوینامیشدیر: "نادر بو ایشده داها ایرهلی گئتدی؛ تورکوستانی، بوخارانی، خیوهنی آلدی و عوثمانلیلارلا بیرلشمک ایستهدی؛ سوننی-شیعه ایختیلافلارینی آرادان قالدیراراق واحید بیر میلّت و واحید بیر اومّت قورماق سئوداسینا دوشدو. فقط بو سئودایه ده ایستانبولون عینادی مانع اولدو!". اونون بو سؤزلری ده گؤستریر کی، آغااوغلو داها چوخ واحید میلّت، واحید اومّت طرفداری اولموشدور.
بو باخیمدان بعضی تدقیقاچیلار (ا.بالایئف و ب.) حساب ائدیرلر کی، 1918-جی ایلده قافقاز ایسلام اوردوسونون ترکیبینده آذربایجانا گلن ا.آغااوغلو نورو پاشانینسیاسی موشاویری کیمی ایسلام-تورک بیرلیگی ایدئیاسینا اویغون اولاراق، موستقیل تورک دؤولتلرینین یارانماسینین علئیهینه چیخمیش، حتّی، آذربایجانین تورکیه یه بیرلشمهسینی طلب ائدن " ایلحاقچیلار"ین اساس ایدئولوقلاریندان بیری اولموشدور. واختیله م.ب.محمدزاده ده یازیردی کی، نورو پاشانین صلاحیتلی سیاسی موشاویری آغااوغلو اونونلا دانیشیقلار آپارماغا گلن میلّی شورانین نومایندهلرینه (م.ا.رسولزاده، ف.خویسکی و م.ح.حاجینسکی) خالقین اونلاری ایستهمهدیگینی، بو سببدن اونلارین حؤکومتینه قارشی خالق عوصیان ائدهجگی تقدیرده طرفسیز قالاجاقلارینی بیلدیرمیشدی. ا.آغااوغلوسیاسی بؤحراندان چیخیش یولو کیمی تکلیف ائتمیشدیر کی، میلّی شورا لغو اولونسون و نورو پاشانین اؤزو بیر حؤکومت قورسون. آنجاق میلّی شورا نومایندهلرینین اونون بو فیکیرلرینه اعتیراض ائتمهسیندن سونرا ا.آغااوغلو راضیلاشمیشدیر کی، میلّی شورا یئنی حؤکومتی تشکیل ائتسین و بوتون حوقوقلارینا اونا وئرمکله، اؤزونو لغو ائتسین. فیکریمیزجه، ا.آغااوغلونون میلّی شورایا قارشی توتدوغو کسکین مؤوقع هم او زامان، هم ده سونرالار اونون آیری-آیری موستقیل تورک دؤولتلرینین دئییل، واحید ایسلام-تورک دؤولتی ایدئیاسینین طرفداری اولماسی مولاحیظهسینین یارانماسینا سبب اولموشدور.
عومومیتله، آذربایجانین میلّی ایستیقلالی مسلهسینده ا.آغااوغلو ضیدیتلی مؤوقع توتموشدور. نورو پاشانین «سیاسی موشاویری» کیمی میلّی شورانین لغوینه و تورکیه ایله بیرلشمک ایستهین «ایلحاقچیلار»ا مئییللی یئنی حؤکومتین تشکیلینه نایل اولان ا.آغااوغلو، عوثمانلیدان گلن تورک عسکری آذربایجانی ترک ائتمگه مجبور اولدوقدان سونرا، باکیدا چیخان روسدیللی قزئتلردن بیرینه وئردیگی موصاحیبهسینده آذربایجانین یئنیدن روسیهنین ترکیبینه قاییتماسینی ان مقبول واریانت کیمی گؤسترمیشدی: "آذربایجان تورکلرینین ایندییه قدر آرخالاندیقلاری تورکیه، دونیا موحاریبهسی نتیجهسینده مغلوب اولموشدور. آذربایجان موستقیل یاشایا بیلمهدیگی اوچون روسیه ایله تورکیهدن بیرینه آرخالانمالیدیر. تورکیه مغلوب اولدوقدان سونرا آذربایجانین اؤز طالعیینی روسیهیه باغلاماقدان باشقا چارهسی قالمیر. اؤزو ده مدنی جهتدن روسیه تورکیه ایله موقاییسهده داها یوکسک پیللهده دورور. بوتون بو مولاحیظهلری نظره آلاراق، ائلجهده آذربایجان مسلهسینین اوروپاداکی صولح کونفرانسیندا قطعی حلینی تاپمایاجاغی تقدیرده، آذربایجان خالقی عومومروسیه فدراسیونونون ترکیبینه داخیل اولماغا راضیلاشمالیدیر».
آنجاق پارلمانین یارانماسی، مؤوجود سیاسی بؤحرانین آرادان قالخماسیندان سونرا، آرتیق میلّت وکیلی کیمی آغااوغلو آذربایجان جومهوریتینین ایستیقلالینی دستکلهمیشدیر. بونو، ا.آغااوغلونون پارلمانین ایجلاسلارینداکی چیخیشلاری دا تصدیق ائدیر: "حؤکومتین بیاننامهسینده سؤیلهدیگی آذربایجان ایستیقلالی بیزیم هامیمزین افضل (بیرینجی) آمالیمیزدیر! هر بیر اؤز شرفینی، اؤز آمالینی بیلن آذربایجانلی بونو دویمالی و بو یولدا اولمالیدیر!". اونون فیکرینجه، آذربایجانین بیر جوغرافی ایسیم دئییل، یئر اوزونده یاشایان بیر میلّتین یوردو، دؤولتی اولماسینی آرتیق بوتون دونیایا، او جوملهدن اوروپایا دا تانیتدیرماق لازیمدیر. بوتون بونلارلا یاناشی، اونونسیاسی-ایدئولوژی گؤروشلرینده کی بو کیمی ضیدیتلر سونرالار دا داوام ائتمیشدیر.
احمد بیگ آغااوغلو "اوچ مدنیّت" (1919-1921) اثرینده اوچ فرقلی - ایسلام، اوروپا و بودا-برهمن مدنیّتلرینین موقاییسهسینی آپارمیش، اخلاقی-فلسفی آنلاملارداکی فرقلیلیکلری ایضاح ائتمگه چالیشمیشدیر. او حساب ائدیردی کی، هانسی خالقلار مدنیّتین بوتون ساحهلرینده اینکیشافا نایل اولوبلارسا، دیگر مدنیّته صاحیب میلّتلر اوزرینده حؤکمران وضعیته گلمیشلر. اونون فیکرینجه، حاضیردا اوروپا-غرب مدنیّتی محض بئله بیر غالیب مؤوقعیه چاتمیش، ایسلام و بودا-برهمن مدنیّتلری ایسه مغلوب دوروما دوشموشلر. آغااوغلو یازیردی: "یئنیلمه ایکی جوردور: مادّی و معنوی. مادّی یئنیلمه او قدر آچیقدیر کی، آرتیق ظن ائدیرم هامیمیزین بئینیمیزه قدر گیردی. یئنیلمهنین بو قیسمی بو گون دئییل، اوچ یوز ایلدن بری باشلامیشدیر. ایسلام جمعیتلری بیر-بیرینین آردینجا و گورولتولو بیر طرزده ییخیلماقدا و محو اولماقدادیر. بیر چوخ باغیمسیز-موستقیل ایسلام حؤکومتلریندن تک بیر دنهسی بو گون اؤزونو قورویا بیلمهدی. ایسلامیتین سون ساغلام قالاسی اولان عوثمانلیدا بوگونکو پریشان حالینا دوشدو. آرتیق بو قدر ییخیلما اینکار اولوناجاق کیمی دئییلدیر. بوتون بو پریشانلیقلار، بو ییخیلمالار، شوبههسیز غرب مدنیّتی ایله اولان موجادیلهنین دوغرودان-دوغرویا سونوجودور".
اونا گؤره، ایسلام و بودا-برهمن مدنیّتلری معنوی باخیمدان دا غرب مدنیّتینه یئنیلهرک، اونون شخصیت و اؤزللیکلرینی قبول و ایرادهسینه تابع اولماق مجبوریتینده قالمیشلار. موسلمانلارین و بودیستلرین بوتون ساحهلرده اوروپالیلاری تقلیده باشلادیقلارینی ایرهلی سورن آغااوغلونون فیکرینجه، بونونلا دا موسلمان اؤلکهلرینده قدیم عنعنهلره دایانان موحافیظهکارلارلا اوروپا مدنیّتی طرفدارلاری چارپشماغا، اؤلوم-دیریم موجادیلهسی وئرمگه باشلادیلار. آغااوغلو یازیر: "بیر طرف اسکینی، عنعنهنی قوروماغا چالیشیر، او بیری طرف ایسه بو موحافیظهکارلیغین اؤلوم دئمک اولدوغونو تقدیر ائدهرک، اوروپا مدنیّتینی آلماق سایهسینده وارلیغینی داوام ائتدیرمگه چابالاییر. حیاتین هر گونکو تجروبهلری، اولایلاری بو ایکینجی جریانا حاق وئرمکدهدیر. اوروپا مدنیّتیندن قورونماق ایستهین بوتون جمعیتلرین و اؤزللیکله ایسلام مدنیّتینه منسوب اولانلارین هر گون توکهنیب گئتمکده اولدوقلارینی گؤروروک… سئل کیمی آخیب گلن و قارشیسیندا اؤز توروندن انگللر گؤرمهین اوروپا مدنیّتی هر شئیی سوروکلهییب گؤتورور. بو حالدا تک چاره یئنه او مدنیّته ایسینیشمک، اونو قبول ائتمکدیر".
او قئید ائدیر کی، اوروپا مدنیّتینی قبول ائدنلر آراسیندا فیکیر آیریلیغی واردیر. بعضیلری مدنیّتی علم و فنّه باغلایاراق، اوروپا مدنیّتینین سوزگجدن کئچیریلمهسینی و اونون یالنیز بو طرفینین قبول ائدیلمهسینی ایرهلی سوردوکلری حالدا، باشقالاری غرب مدنیّتینین تام شکیلده منیمسهنیلمهسینین طرفداریدیرلار. سونونجولارین فیکری ایله همرأی اولان آغااوغلو یازیر کی، بیر مدنیّت زومرهسی بؤلونمز بیر بوتوندور، پارچالانماز، سوزگجدن کئچریله بیلمز: «غالیبیت و اوستونلوگو قازانان اونون بوتونودور. یوخسا آیری-آیری فیلان و یاخود فیلان قیسمی دئییلدیر. اوروپا ساحهسینده علم و فن باشقا چئورهلردن زیاده گلیشیرسه، بونون سببلری او چئورهنین بوتونونده آرانمالیدیر، بوگونکو اوروپا علم و فنی دوغرودان-دوغرویا اؤز شرطلرینین و عومومی عونصورلرینین بیر اثریدیر». بو باخیمدان آغااوغلویا گؤره، غرب مدنیّتینی تام قبول ائتمهلی، یالنیز گئییملریمیزی، ائولریمیزی، موسیسهلریمیزی دئییل، بئینیمیزی، گؤروش طرزیمیزی، قلبیمیزی، ذهنیتیمیزی ده اونا اویغونلاشدیرمالیییق و بوندان کناردا قورتولوش یوخدور.
اونون فیکرینجه، تورک-موسلمان خالقلارینین غرب مدنیّتینی تامامیله منیمسمهسی، هئچ ده اونلارین میلّی شخصیتینی و اؤزونهمخصوصلوغونو ایتیرمهسی دئمک دئییلدیر. چونکی، یالنیز اساساً دیل و باشقا اؤزونهمخصوصلوقلاری (مِنیتالیتت) نظره آلماساق، هر بیر میلّتده دییشمهین، اؤلومسوز بیر اؤزللیک یوخدور. بئله کی، تاریخ بویو هر بیر میلّتین حیاتیندا بیر نئچه دفعه دین، حوقوق، اخلاق و باشقا ساحهلرده دییشیکلیکلر اولموشدور. آغااوغلو یازیر: «بونونلا برابر، بیر میلّتین تاریخینده ان ساغلام اولان و همن دییشمزلیک درجهسینه واران عامیل دیلدیر، یعنی یالنیز دیلدیر کی، ماهیتی دییشمهدن اؤزللیگینی داشیییر. دئمک کی، عومومیتله، شخصیت و اؤزلوک دئییلن مفهوم دیل ایله برابر بیر میلّتین مادّی وارلیغیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر".
آغااوغلویا گؤره، هر بیر خالق منتالیتتینی ساخلاماقلا یاناشی، همیشه دییشمگه مئییللیدیر. مدنیّت ساحهسینده مغلوب دورومدا قالیب، غرب مدنیّتینی منیمسهمک مجبوریتینده اولان موسلمان خالقلاری بو آددیمی آتماقلا میلّی شخصیتلرینی ایتیرمهیهجکلر. او، یازیردی: "میلّی شخصیتی یالنیز حرکتسیزلیک اؤلدورور. ایستر فردلرده و ایسترسه میلّتلرده حیات نه قدر قاتی و قووّتلیدیرسه، شخصیت ده او نیسبتده زیادهدیر. قلبینین هیجانلارینی یئنی آهنگلرله سؤیلهمهین ذکا و عاغلینین محصوللارییلا اینسانلیغی وئریملی، قودرتلی اولمایان، فعالیتینین مئیوهلرینی عومومی بازارا چیخارا بیلمهین جمعیتلر هانسی شخصیتدن، هانسی سؤزلوکدن سؤز ائده بیلرلر". اونا گؤره، مدنیّت ساحهسینده مغلوبیتیمیز قطعی اولوب، غالیب مدنیّتی منیمسهمک ده مجبوریتدیر. او، یازیردی: "بو گئرچگی نه قدر آجی اولسا اعتیراف ائتمهلی و گرگینجه حرکت ائتمهلیدیر. هم ده قطعی، آچیق، قئیدسیز-شرطسیز حرکت ائتمهلیدیر. اؤزوموزو کلیمهلرله، آلدادیجی نظریهلرله جاهیلجه "ایدارهیی-مصلحت "لرله آلداتمامالیییق. اطرافیمیزدا توفانلار اولور، قیامتلر قوپور".
آغااوغلویا گؤره، اوروپا خالقلاریندا دا تخمیناً دؤرد عصر بوندان اؤنجه مسیحیت حیاتین بوتون مادّی و معنوی مسلهلرینه قارشیردی و اونلار بونو حلّ ائتدیلر. حالبوکی "اینجیل"ده آنجاق معنوی حیاتا عایید مسلهلر اولموش، بونا باخمایاراق کشیشلر مادّی حیاتا دا موداخیله ائتمیشلر. او، یازیردی: "ان اوّل حؤکومتلر و حؤکمدارلار کیلیسانین بو موداخیلهسینی، هر شئیه قاریشماسینی، تبعه ایله تابع اولونان آراسینا گیرمهسینی، حؤکمدارین تبعه اوزرینده کی حؤکمرانلیغینی محدودلاشدیرلماسینی چکهمز اولدولار. بونلاردان ایلک اعتیراض ائدنلر شیدّتلی جزالارلا جزالاندیریلسالار دا، زامان کئچدیکجه و مئیدانا گلن وارلیقلار بؤیودوکجه اعتیراضلارین سایی و اراضیسی ده گئنیشلندی. او قدر کی، بیر مودّت سونرا آیری-آیری شخصلر بئله بو تحکّومون، بو قهرائدیجی قودرتلی ظولمون چکیلمز اولدوغونو دویماغا باشلادی".
اونون فیکرینجه، برونولار، گالیلهلر، کوپرنیکلر، لوترلر، کالوینلر، ارازملار، روسولار و باشقالارینین سایهسینده کیلیسانین نوفوذو آرادان قالخماغا باشلادی و 18-جی عصرین باشلاریندان اعتیباراً یئنیلیکچیلرله (لیبرالیستلر) موحافیظهکارلار (کلریکالیستلر) آراسیندا موباریزه یئنی بیر مرحلهیه داخیل اولدو. اونا گؤره، اوروپا خالقلاری کیلیسایا قارشی موباریزه آپاراراق دونیوی، مادّی ایشلرینی نیظاملاییب تام بیر حوریّت و سربستلیک الده ائتدیکدن سونرا موسلمان خالقلاریندان داها چوخ ایرهلیلهمگه، یوکسلمگه باشلادی و زامان کئچدیکجه مسافهلر گئنیشلندی، بوگونکو دوروم اورتایا چیخدی. او، یازیردی: "بیر طرفده سربستلیک و حوریّت، تجروبه و عاغیل حاکیمیتی، دیگر طرفده دورغونلوق و کئچمیشه باغلیلیق. بسبللیدیر کی، بیریسی یورویهجک و ایرهلیلهیهجک، اؤتهکی هئش اولمازسا دوراجاقدی… شیمدی بیر طرفدن بیر جمعیت دوشونوز کی، اؤز حیاتینی دوزنلهمهده، یعنی قانون یاپمادا تامامیله سربستدیر، دیگر طرفدن ده باشقا بیر جمعیت تصوور ائدینیز کی، بو سربستلیکدن یوخسون اولسون، بیر نؤقطهیه ساپلانیب دورسون. بسبللی دیر کی، بیرینجی حیاتینی دایما زامانا و مکانا اویغون بیر طرزده دوزنلهمیش و ترتیب ائتمیش اولاجاقدیر؛ ایکینجی دایما زامان و مکاندان گئری قالمیش بولوناجاقدیر". چونکی ایکینجییه عایید اولان دینی زومره تک صلاحیتی اؤزلرینده گؤرهرک بو دینی ذهنیتله ده حیات دوردورور، روحلو اینسانلاری روحسوز بیر قلیب حالینا سالماغا چالیشیرلار. او، یازیردی: "بیز بیر کره گلنگه یاپیشیب قالمیشیق. بیز هر شئیی اورادان آلماغا و اورایا دؤندرمگه آلیشمیشیق. یوز ایللردن بری بوتون علم و فنی، حیکمت و فلسفهنی، اخلاق و حوقوقو،سیاستی، قیساجاسی هر شئیی اورایلا ایلگیلی گؤرموشوک و شیمدی ده گؤروروک. بو گؤروش طرزینین دیشینا چیخانلارا قارشی دایما لعنتلهمه و کافیر سایما سیلاحینی قوللانمیشیق و قوللانیریق".
اونا گؤره، اوروپانین 4-5 عصر اوّلکی ذهنیتینی، حیاتینی داشیدیغیمیز حالدا، بو گون ایستر-ایستهمز اونون بیر چوخ حیاتی موسیسهلرینی تقلید ائتمک مجبوریتیندهییک: "بو دوروم بیزده ائله فاجیعهوی حاللار یاراتمیشدیر کی، فاجیعهنین درجهسینی یالنیز اوزون-اوزون دوشونوب بو گون چکدیگیمیز فلاکتلرین سببلرینی اینجهلهمک زحمتینه قاتیلان لار تقدیر ائده بیلیرلر. مثلا، بیز مشروطیت اوصولونو اوروپادان آلماق مجبوریتینده قالدیق. حالبوکی بو اوصولون اوروپادا ایفاده ائتدیگی معنا ایله بیزیم ذهنیتیمیز آراسیندا قارا ایله آغ قدر فرق واردیر. اوروپادا مشروطیت اوصولو دئمک، میلّی حاکیمیت دئمکدیر. یعنی میلّی ایرادهنین هر شئیه حاکیم اولماسی، میلّی ایرادهنین ایلگیلی اولدوغو هر مادّهنین کسکین بیر امر اولماسی دئمکدیر. اورادا میلّی مجلیسلر میلّی حیاتین هر هانسی بیر قیسمینی دوزنلهمک و هر هانسی شکله سالماق حاقینا صاحیبدیر. اورادا زامانین دَییشمهسیله حؤکملر ده دییشیر قایداسینا حاقی ایله رعایت ائدیلهرک هر هانسی قایدانی، اوصولو لوزوم گؤرولدوگو آندا دَییشدیره بیلیرلر".
اونا گؤره، موسلمان دؤولتلرینده اساساً نه بئله میلّی حاکیمیتلر، نه ده میلّی مجلیسلر واردیر. حتّی، میلّی مجلیسلر وارسا بئله، اونلار دا دین قورخوسوندان حرکت ائده بیلمیرلر. او زامان، اوروپادان اخذ اولونان موسیسهلرین یالنیز شکلی، فورماسی تقلید اولونور، مضمون و ماهیتده ایسه یئنه ده، سون عصرلرده حاکیم اولان دسپوتیزم و دین حاکیمیتی داوام ائدیر. او، یازیر: "بو ذهنیتدیر کی، قورتولوشوموز اوچون چاره سایاراق آلدیغیمیز بوتون موسیسهلرین تام اساسیندان پوزاراق، اصلینی دَییشدیرهرک یالنیز ایش گؤرهمز دئییل، حتّی عکسینه حرکت ائدهجک بیر حالا سوخور؛ فایدالانماق یئرینه ضرر گؤروروک. او زامان ساختا فیکیرلی آداملاریمیزدان موتعصیب و جاهیل گلنکچیلریمیزه قدر هر کس قیناما دیلینی آچاراق گؤردوگوموز قوصورلاری، عکس نتیجهلری همیشه او موسیسهلره یوکلهییرلر. بونلار آنلامیرلار و یا آنلاییب اعتیراف ائتمک ایستهمیرلر کی، قباحت او موسیسهلرده دئییل، بیزده دیر، بیزیم دار دوشونجهلریمیزده، کور ذهنیتیمیزده دیر".
اگر آغااوغلونون بو دوشونجهلرینی دیقتله اینجهلهسک گؤرریک کی، موسلمان خالقلاردا، او جوملهدن ایسلام اینانجلی تورک خالقلارینین چوخوندا عئینی وضعیت، یعنی سؤزده "دموکراسی" عنعنهلری (ظاهیری پارلمان، محکمه) داوام ائتمکدهدیر. اصلینده ایسه ایسترسه او زامان، ایسترسه ده ایندینین اؤزونده آغااوغلونو تعبیرینجه دئسک، قارشیمیزدا ایکی یول: 1) یا ازیلمگه، محو اولماغا راضی اولماق، 2) یا دا "دموکراتیک" قایدالاری (غرب مدنیّتینی) اولدوغو کیمی قبول ائتمک، واردیر.
چونکی آغااوغلونا گؤره، موسلمان خالقلارینین ان آزی 4-5 عصرلیک دینی حؤکملری (شریعتی) و میلّی عادت-عنعنهلری (تؤرهلری) آرتیق بیر ایشه یارامادیغی اوچون، چیخیش یولو غرب مدنیّتیندهدیر، اونو دا یالنیز فورماجا، تظاهورجه دئییل، مضمون و ماهیت اعتیباریله بوتونونو قبول ائتمک واجیبدیر. آغااوغلونون فیکرینجه، چونکی موسلمان دونیاسیندا غرب مدنیّتیندن بعضی اؤرنکلر آلاراق دینی و میلّی عادت-عنعنهلرله باغلی آپاریلان دییشیکلیکلر هئچ بیر فایدا وئرمیر. بئله کی، اوروپالی اسپنسرلرله، روسولارلا، اسمیتلرله، کونتلارلا، برقسونلارلا، دورکیملرله (پوزیتیویزم، "ایجتیماعی موقاویله" ، استروکتور فونکسیونالیزم و ب.) موسلمان شرقلی ابو یوسفلرین، ابو داویدلرین (عؤرفچولوک، داهیلیک و ب.) نظریهلری آراسیندا یئرله گؤی قدر فرق وار کی، اونلاری بیر-بیرلریله اوزلاشدیرماق چیخیش یولو دئییل، بلکه ده اؤلومو سئچمک کیمی بیر شئیدیر. چونکی بیرینجیلر، فردین دوشونجهسینه اؤنم وئرمکله یاناشی، فردله جمعیت آراسینداکی باغلاری، میلّی حاکیمیتی اینکیشاف ائتدیرمگه چالیشدیقلاری حالدا، ایکینجیلر یا فردلری اساسسیز اولاراق موطلقلشدیریلر، یا دا فردلرین فیکیرلرینه هئچ بیر دَیر وئرمهدن عومومی اینسانی "تانریلیق" آنلاییشینی اورتایا آتیرلار. آغااوغلو یازیردی: "حالبوکی گئرچکده سیاسی، ایجتیماعی، استتیک، فیکری گلیشمهنین ان تاثیرلی عامیلی یئنه فرددیر. هر نه قدر فردلر ایچینده اولدوقلاری چئورهدن ایلهام آلیرلار، فیکیر و دویغولارینین عامیللرینی و المانلارینی او چئورهلردن ساخلاییرلارسا دا گلیشمه تاریخی و هر گونکو موشاهیدهلریمیز ایثبات ائدیر کی، بو خوصوصدا فردلرله چئورهلر آراسیندا قارشیلیقلی بیر فعالیت و تاثیر واردیر. چئوره فرده نه قدر ایلهام وئریرسه، او نیسبتده ده فرد چئوره اوزرینه تاثیر ائتمکدن گئری قالمیر. فرد چئورهدن آلدیغینی فازلاسییلا گئری وئریر. ذاتاً فرد بو اولسایدی، اؤزو چئورهیه ایلهام وئرمهسهیدی و چئورهیه قارشی یالنیز قراموفون رولونو اویناماقلا (حاضیردا دا موسلمان شرقی خالقلارین فردلرینین چوخو قراموفون رولونو اویناماقدادیر- ف.ه.) قالمیش اولسایدی، بیر چوخ فردلرین بیر آرایا گلمهسیندن عیبارت اولان جمعیتده هئچ بیر یئنیلیک، هئچ بیر ایرهلیلهمه اولمازدی. جمعیتلر دؤنوب دؤنوب بیر نؤقطه اوزرینده قالمیش اولارلاردی" .
یازان: دوکتور فایق علیاکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
ضیا گؤکآلپ-ا گؤره، کولتور - مدنیّت و آیدینلارین وظیفهلری
ملکه متینتاش
عوثمانلی و ائرکن تورکیه دؤنمینده ایلک تورک توپلوم بیلیمجیسی اولاراق آنیلان ضیا گؤکآلپ، عوثمانلی ایمپراتورلوغونون پارچالانما دؤنمینده گئچن حیاتی بویونجا میلّتینی بؤهراندان قورتارماق و اوجالتماق نامینه بؤیوک ایشلر گؤرموش بیر آددیر. عوثمانلینین ان گرگین دؤنمینده یاشاماسی و فیکیر صحنهسینه بو دؤنمده چیخماسی گؤکآلپین اثرلرینده گرهک چؤزوم آختارمالاری گرکسه ده سوسیولوژیک تحلیللر باخیمیندان آچیقجا گؤرولور. عوثمانلینین سون دؤنملرینده فرقلی آلانلاردا یاشانان بؤیوک چاپلی پروبلملری تحلیل ائتمیش و چؤزوم یوللاری اؤنرمیشدیر. گرک باتی و دوغو آلانینی قاپسایان تحصیلی، گرکسه ده خالقا یاخینلیغی و میلّی کولتوره وئردیگی دَگر ایله او دؤنمده بیر چوخ آیدینین رادیکال دوشونجهلرینه قارشی گؤکآلپ اوبژکتیو و راسیونال چؤزوملر سونماغی باشارمیش بیر آددیر. گؤکآلپین اوزرینده چالیشدیغی باشلیقلاردان بعضیلری، کولتور و مدنیّت قونوسونداکی تعریفلری، آیدینلارین دؤنمدهکی دورومو اوزرینه سوسیولوژیک تحلیللری و دؤنمده یایغین اولموش باتیلیلاشما فیکرینه یاناشمالاریدیر. اؤزللیکله گؤکآلپ بو سیاسی مسلهلری قاپسایان باشلیقلار ایچینده، آیدینلار و خالق آراسینداکی ایلیشکی اوزرینه قوردوغو ایدهآلی و باتینی نئجه قبول ائتمهمیز گرکدیگینی آچیقلایان یازیلاری ایله اؤز دؤنمینده و گونوموزده بیر فیکیر رهبری حالینا گلمیشدیر.
گؤکآلپین اوزرینده دوردوغو و توپلومداکی آیدینلارین دا رهبری اولماسی گرکدیگینی ساووندوغو قونو، کولتور و مدنیّت آراسینداکی ایلیشکیدیر. گؤکآلپ بو ایکی قاورامی آیریشدیقلاری و بیرلشدیکلری نؤقطهلر باخیمیندان ایکییه آییراراق تعریفلهمیشدیر. پروف. دوکتور. اروْل گونگؤر-ه گؤره، ضیا گؤکآلپ، کولتور-مدنیّت آیریمینی بیر پراتیک اندیشه یاشادیغی اوچون قورغولامیشدیر (1). بیرلشدیکلری نؤقطهنی، هر ایکیسینینده توپلومسال حیاتی (کولتور، دین، اخلاق، حوقوق، عاغیل، استتیک، دیل) و دینامیکلری قاپسامالاری اولاراق گؤستریرکن آیریشدیقلاری نؤقطهیه داها قاپساملی توخونموشدور. گؤکآلپ-ا گؤره کولتور و مدنیّتین آیریشدیغی نؤقطهلر بو شکیلدهدیر، کولتور میلّی بیر قاورامدیر و میلّت ایچیندن گلن اؤز دگرلری قاپسار، آنجاق مدنیّت میلّتلرآراسی یعنی بئینالمیللدیر. یعنی، کولتور اولوسال بیر کیملیگی تمثیل ائدرکن، مدنیّت بوتون اینسانلیغا خطاب ائدن و بیر اولوسدان دیگرینه گئچه بیلن بیر قاورام اولاراق آچیقلانیر (2). بونو بو شکیلده اؤرنکلهیه بیلهریک، آلمان کولتورو، فرانسه کولتورو، اینگیلیس کولتورو و بو کولتورلرین اورتاق اولاراق ایچینده یئر آلدیقلاری باتی مدنیّتی. گؤکآلپین گؤستردیگی بیر دیگر آیریشما نؤقطهسی ایسه، کولتورون دویغولاردان تورهمیش، خالقدان گلهنی ایچینده باریندیران سویوت اولمایان بیر اولغو اولاراق سایارکن، مدنیّتی داها قاپساملی، ایچریسینده تکنیگی و بیلیمی باریندیرماسی اولاراق گؤستریر. بیر باشقا دئییشله، کولتور ایلهام ایله اورتایا چیخاریلیرکن، مدنیّت عاغیل و منطیق یولو ایله یارانیر (2). یئنه گؤکآلپین بیر باشقا باخیش آچیسینا گؤره، قبیلهلر اؤنجهلیکله بیر کولتوره صاحیب اولور، داها سونرا گلیشدیکلری، ایمپراتورلاشما و کوزموپولیت قورولوشا دؤنوشمه سورجلرینده مدنیّت حالینی آلیرلار (3). آیریجا، گؤکآلپ-ا گؤره باتی مدنیّتی مسیحی مدنیّتی اولمادیغی کیمی دوغو مدنیّتی ده ایسلام مدنیّتی اولاراق آنیلمامالیدیر. یعنی مدنیّتلر دین ایله باغداشمامالیدیر. بونا بیر دستکلهمه اولاراق، دوغو مدنیّتی ایچینده یئر آلمیش اولان بیزانسی اؤرنک وئره بیلهریک.
کولتور و مدنیّت باشلیقلارینین بیرلشمه و آیریشما نؤقطهلریندن یولا چیخاراق، گؤکآلپین او دؤنمین آیدینلاری اوزرینه اولان تحلیللری و دوشونجهلرینی دگرلندیرمک گرکیرسه، ضیا گؤکآلپ اؤنجهلیکله آیدین - خالق ایلیشکیسینین سوسیولوژی و فلسفه بیلیملرینی قوللاناراق تحلیلینی ائتمیشدیر (2). بو تحلیللر ایله آیدین و خالقین تعریفلهمهسینی، آرالارینداکی فرقلری و بیربیرلری ایله نئجه بیر ایلیشکی ایچینده اولمالاری گرکدیگینی آچیقلامیشدیر. آیریجا، ضیا گؤکآلپ، آیدینلارین توپلومداکی رولونو تحلیل ائتمک اوچون اؤنجهلیکله کولتور و مدنیّت قاورامی آراسینداکی آیریم نؤقطهسینی تام اولاراق آنلامامیز گرکدیگینی سؤیلر. یعنی آیدینین خالقا نه وئرمهسی و خالقدان نه آلماسی گرکدیگینی گؤکآلپ کولتور و مدنیّتین آیریملاری اوزهریندن آچیقلامیشدیر. ضیا گؤکآلپ ایدئالیندا آیدینلاری گرهک آلمیش اولدوقلاری تحصیل گرکسه یئتیشمیش اولدوقلاری چئورهدن دولایی میلّتتین سئچکینلری اولاراق گؤستریر (2). آیدینلار خالق مکتبلرینده اوخومامیش و خالق ایچریسینده یئتیشمهمیش تحصیللی قروپدور. یعنی ،خالقا عایید اولان کولتوره تام اولاراق حاکیم اولمامیشدیرلار. بو ندنله، گؤکآلپ، تورک میلّتینین آیدینلارینین روحو تمامی ایله تورک کولتورو ایله اشباع اولدوقدان سونرا میلّیلشمک ایمکانینا صاحیب اولابیلر دئیهرک آچیقلامیشدیر (4). ضیا گؤکآلپین بو سؤزونه گؤره، سئچکین دئیه گؤستریلدیگی بو قروپ آلدیغی غئیری میلّی تحصیلین اولوشدوردوغو میلّی کولتور آلانینداکی اسکیکلیکلری خالق ایچینده اوزون سورهلر گئچیریب، خالقا عایید دگرلری منیمسهمک ایله آرادن آپارمالیدیر (2). ساغلام میلّتلرده آیدینلارین وظیفهسی خالقین روحی محصوللارینی آنلاماق سونراسیندا دا نیظام و اینتیظاما سوخماقدان عیبارتدیر (5). گؤکآلپین بو سؤزو ایله ده آنلاشیلاجاغی اوزره، ساغلام میلّتلرده آیدین و خالق آراسیندا قارشیقلی بیر ایلیشکی اولدوغونو، آیدینلارین تمل وظیفهلری نین یاشادیقلاری میلّتین مدنیّتینی قورمالاری گرکدیگینی، مدنیّتی قورماق اوچون ده اؤنجهلیکله کولتوره چاتماق و اونو گلیشدیرمک گرکدیگینی سؤیلر. یعنی، آیدینلار بو تمل وظیفهلرینه کولتوره چاتماق ایله باشلامالیدیرلار. کولتوره ده آنجاق خالقا گئدهرک چاتارلار. داها سونراسیندا قورموش اولدوقلاری مدنیّت چرچیوهسینی خالقا منیمستمک و اونلارا چاتدیرمالاری گرهکدیر. بو ندنله ده خالقا تکرار گئتمهلری لازیمدیر. باشقا بیر دئییش ایله گؤکآلپ، آیدینلارین خالقا ندن گئتمهلری گرکدیگینی ایکی مادّه ده ساوونور: بیرینجیسی میلّی کولتورو اونلاردان آلابیلمک و سونراسیندا بو کولتورو تمل آلاراق قوردوقلاری مدنیّتی خالقا چاتدیرماق.
گؤکآلپ آیدینلاری ایدئال اولاراق تعریفی قیراغیندا آیریجا، عوثمانلی ایچینده کی دوروملارینی دا سوسیولوژیک بیر پرسپکتیو ایله دگرلندیرمگه آلمیشدیر. گؤکآلپین دگرلندیردیکلرینه گؤره عوثمانلیدا ایدئالیندان چوخ فرقلی بیر دوروم مؤوجوددور. عوثمانلیدا آیدین قاورامی باتیلیلاشما دوشونجهلری ایله بیرلیکده اورتایا چیخمیشدیر. (2) و عوثمانلی آیدینی دئیه آدلاندیریلان قروپ دؤولت ایچینده یئر آلمیش اولدوغو اوچون خالق ایله بیر علاقه حالیندا اولما قایغیسینا صاحیب اولامامیشدیر (2). بونون سونوجوندا، خالقا عایید دگرلری بایاغی اولاراق گؤرموش و کولتورو اونلاردان آلینماسی گرکدیگی اولغوسونو اؤنمسمهمیشدیر. بو دوروم عوثمانلیدا بیر چوخ اؤنملی قونودا ایکیلیکلر اولوشماسینا ندن اولموشدور. اؤرنگین، میلّتین ایچینده ایکی دیللیلیک (عوثمانلیجا و خالق ایچینده کی تورکجه)، دین، اخلاق و ایقتیصادا قارشی ایکی فرقلی یاناشیم، ایکی فرقلی موسیقی، وزن و ادبیات کیمی (2). عوثمانلی آیدینلاری آراسیندا چیخان بو سورونلار ندنی ایله ضیا گؤکآلپ آیدین و سئچکین قاورامینین تعریفلرینی و ایشلَولرینی آییراراق یئنیدن آچیقلاما احتیاجی دویموشدور. گؤکآلپ-ا گؤره سئچکین دئییلن قروپ، غئیری موسلمان اوخوللاردا غئیری میلّی تحصیل آلمیش و میلّی کولتوردن چوخ فرقلی بیر کولتورده یئر آلاراق یئتیشمیش بو ندنله ده اؤز خالقینین کولتورل دگرلرینی اؤنمسمهین صینیفدیر. بوندان فرقلی اولاراق آیدینلار ایسه خالقا چوخ یاخین، خالقین دگرلرینی منیمسهیه بیلن، آییرد ائدیلدیکلری نؤقطهنین سادهجه آلدیقلاری پوزیتیو تحصیل اولان، یعنی گؤکآلپین ایدئالینداکی آیدین قاورامینا اویغون اولان قروپدور.
سونوج اولاراق، ضیا گؤکآلپ، تورکیهده سوسیولوژینین قوروجوسو قبول ائدیلیر. آنجاق، ضیا گؤکآلپ عئینی زاماندا بیر تئوریسیندیر، فیکری ائتکیسی سادهجه سوسیال بیلیملرده بیر بیلیم اینسانی اولماقدان اؤتهدیر، تورکیه جومهوریتی دؤولتینین اولوشوموندا، گؤکآلپین دوشونجهلری اویغولاما آلانی تاپمیشدیر. بو یئنی دؤولتین سیاسی، اکونومیک، سوسیو-کولتورل قورولوشوندا گؤکآلپین جیدی یؤنلندیریجی ائتکیلری واردیر.
گؤکآلپ-ا گؤره؛ بیر اولوسون مدنیّتی خالقا راغماّ، خالقین میلّی کولتورونو هیچ دیقته آلمادان دئییل، تام عکسینه خالقین صاحیب اولدوغو میلّی کولتوردن حرکتله ائدیلمهلیدیر. اونا گؤره دؤولته، میلّی کولتوردن سوزولهرک آلینان دگرلرله روح وئریلمهسی گرکمکدهدیر.
گؤکآلپین سیاسی سؤیلهمی، بوگونکو معنادا اؤزگورلوکچو و دموکراتیک بیر بویوت داشیماقدان چوخ، تحصیل آلمیش آیدینلارین، خالقی آیدینلاتمالاری، داها دوغروسو آیدینلارین چاغین ان یوکسک مدنیّتیندن (باتی مدنیّتی) آلدیقلاری دگرلر ایله خالقین میلّی کولتورونون دگرلرینی قایناشدیراراق اولوشدوردوقلاری، " اورتاق یاخشی " نین خالقا منیمستیلمگه چالیشیلماسی گرکدیگی یؤنونده دیر.
گؤکآلپ آیدینچی آنلاییشی ایله؛ دؤولتی یؤنتهجک، هر آلاندا یول گؤسترهجک، آیریجالیقلی بیر صینیفی ایشارت ائتمهین، یعنی " سئچکینچی " اولمایان، آما بیر آیدینلار صینیفینین یئتیشدیریلمهسی گرکدیگی یؤنوندهدیر. گؤکآلپده دؤولت، آیدینلار آراجیلیغی ایله توپلومون وصیسیدیر. گؤکآلپ بو آیدینچی آنلاییشینی دا دموکراسی ایله باغداشدیرما گرهگی دویماقدادیر. گؤکآلپا گؤره دموکراسی خالقچیلیقدیر. آیدینلار ده خالقا دوغرو گئتمهلیدیر.
آیدینلار ایکی ندندن خالقا گئتمهلیدیر. بیرینجی ندن، خالقدان میلّی کولتورو اؤیرنهجکلر. ایکینجی ندن ایسه خالقا گونون ان یوکسک مدنیّتینی (باتی مدنیّتینی) وئرهجکلر، اؤیرهدهجکلردیر. بئلهجه آیدینلارین خالقدان قوپوق اولماماسی، گلیشدیردیکلری سیاستین خالق اوچون اولماسی، گئرچک دموکراسینین گئرچکلشدیریلمهسینه ده یول آچاجاقدیر.
گؤکآلپین دوشونجهلرینده اؤز توپلومونون دگرلرینی (میلّی کولتورو) حرکت نؤقطهسی ائدهرک باتی مدنیّتینه ایلیشکین عونصورلری بونلارلا بیرلشدیرمه چاباسی گؤرولور. گؤکآلپ، سیاست و توپلوم ایلیشکیسینه بو آچیدان یاناشمیش و اینشا ائدیلهجک قورولوشلارین و کیملیکلرین اؤز خالقینا یابانجی اولمایان آیدینلار طرفیندن دؤولت آراجیلیغی ایله یاپیلماسی گرکدیگینی دیله گتیرمیشدیر.
قایناقلار
1. گونگؤر، أ. کولتور دَییشمهسی و میلّیتچیلیک. ایستانبول : اؤتوکن یایین ائوی، 1986.
2. Mazlum, A. Gölbaşı, H. Ziya Gökalp, a idealistic case man at the junction point of turkish society’s becoming contemporary: the consept of intellectual. Journal of World of Turks (2009) Vol. 1 No. 1 pp: 221 – 239
3. گوندوغان، آ. عوثمانلینین سون دؤنملرینده و جومهوریتین باشلاریندا فیکیر آخیملاری و ضیا گؤکآلپ - تورکچولوگون فیکیر باباسی قیرمیزیلار.کوم، 2015
4. ضیا گؤکآلپ. کولتور و مدنیّت
5. ضیا گؤکآلپ. تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک
کؤچورن: عباس ائلچین
قوردلار و مانقوردلار
یازان: صمد آزاپ
دونیا تاریخینه وادبیاتینا یؤن وئرن چوخ زنگین سؤزلو و یازیلی مدنیت عونصورلرینه صاحب اولان تورکلر، کؤچلر، دؤیوشلر و تیجاری علاقهلر نتیجهسینده بیر چوخ قومله ائتکیلشیم ایچینده اولموشلار. بو ائتکیلشیم نتیجهسینده هله یازینین اولمادیغی دؤورلرده زنگین بیر سؤزلو مدنیت خالقین دیلینده بویدان بویا، نسیلدن نسیله کؤچورولهرک گونوموزه قدر گلمیشدیر. سؤزلو مدنیت اورونلریندن افسانهلر و داستانلار آیری بیر اؤنمه مالیکدیر. داستانلاردا یئر آلان آغاج، ایشیق، قورد وس. کیمی موتیولر داستانلارین کیلید نؤقطهلرینی اولوشدورورلار. بو موتیولردن قورد موتیوی، تورکلرین یارادیلیشی و سویلارینین داوامینی ساغلاماسییلا ایلگیلی آنلادیلان افسانهلرین وارلیغی سببیندن آیری بیر اؤنمه مالیکدیر.
چین قایناقلارینا گؤره قورددان تورهییش افسانهلریندن ایلکی حاقیندا بو حکایه روایت ائدیلیر:
ووُ-سوُنلارین باتی سینیریندا کیچیک بیر دؤولت وارمیش. هون حؤکمداری ووُ-سوُن کرالینا هوجوم ائتمیش و کوُنموْ-نون آتاسی اولان بو کرالی اؤلدورموش. کوُنموْ دا او سیرالار چوخ کیچیکمیش. هون حؤکمداری اونا قییا بیلمهمیش، اونو ساغ بوراخمیش. اوشاغین اطرافیندا بیر دیشی قورد گزمگه باشلامیش. قورد اوشاغی امیزدیردیکدن سونرا اورادان اوزاقلاشمیش. بوتون اولان بیتنی گؤرن هون حؤکمداری اوشاغین قوتسال بیر بالا اولدوغونو آنلامیش و اوشاغی بؤیودوب ووُ-سوُن کرالی ائتمیش. اورتا آسیاداکی ایلک قورد افسانهسی بو شکیلده اورتایا چیخمیشدیر.
تورک قبیلهلرینه عومومی آد اولاراق کاوْ-چی آدینی وئرن چینلیلر. کاوْ-چی-لرین یعنی تورکلرین قورددان تؤردیکلریله ایلگیلی آنلاتدیقلاری بیر باشقا افسانهیه گؤره، کاوْ-چی خاقانینین ایکی قیزیندان کیچیگی قورد ایله ائولنر. بو سببدن کاوْ-چی خالقی بو قوردلا قیزین اوشاقلاریندان تؤرمیشدیر.
گؤکتورکلرین اؤز سویلارینا عایید اینانیشلارییلا، دؤولت قورمادان اؤنجهکی تاریخلرینی ایشیقلاندیریجی خوصوصیتلر داشییان ایکی داستان واردیر. بیری "بوز قورد"، دیگری "ارگنهقون" داستانیدیر. بوزقورد داستانینین اساسی، یوخ اولما فلاکتینه اوغرایان گؤکتورک سویونون یئنیدن دیریلیب چوخالماسیندا بیر بوز قوردون، آنا قورد اولاراق وظیفه گؤرمهسیدیر. تورکلر ارگنهقوندان چیخدیقلاری واخت گؤکتورکلرین پادشاهی، قاغان سویوندان بؤرته چنه ایدی. بؤرته چنه، موغولجادا "بوز قورد" دئمکدیر. بئلهلیکله قورد سمبولو و آنا قورد آرادان کئچن زامانین اوزونلوغونا باخمایاراق اونودولمامیشدیر.
گؤکتورک چاغیندا قورد بیر توتئمدن چوخ قوتسال بیر سمبول حالینی آلمیشدی. گؤکتورکلرین اؤز بایراقلارینین باشینا بیر قورد هئیکلی قویمالارینین سببی ده بو ایدی. قورد باشلی بایراقلار، گؤکتورک دؤولتینین ییخیلیشیندان سونرا دا اونودولمامیش و چین ایمپراتورلوقلاری، مثلاً تورگئشلر کیمی تورک قؤوملرینه قاغانلیق عونوانلاری وئرهجکلری زامان قورد باشلی بیر بایراقلا بیر بارابان وئرمگی ده اونوتمامیشلار ایدی. یاکوت ناغیللاریندا ایسه قوتسال روحلارین ۹ اوغوللارینین هامیسی دا قوردا بنزهدیلیردی .
گؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" بؤیوک حؤکمدارلارین قودرتینی گؤسترمک اوچون ایستیفاده ائدیلن بیر صیفت ایدی. مثلاً ماناس داستانیندا قیرغیزلارین اورتا یوز رئیسی کؤکچؤنون اوغولو ایله ماناس-خانین اوغوللارینا، دانیشما اثناسیندا همیشه "کؤک-بؤرو سلطانیم" دئییلردی. ماناسین آروادی کانیکئی خاتون دا بیر گئجه یاتارکن چوخ گؤزل بیر یوخو گؤرموشدو. یوخوسونون یوزومو اوچون بئله دئمیشلر ایدی: "کؤک یال تؤبؤت بؤرو" یعنی "بو اوشاق گؤی یئلهلی قورخونج بیر قورد" کیمی اولاجاق. گؤی یئلهلی قورد موتیوی اوغوز قاغان داستانیندا اوغوز قاغانا یول گؤسترن قوتسال بیر اؤندر اولاراق کئچمکدهدیر: "
…گون دوغولارکن اوغوز قاغانین چادیرینا گونش کیمی بیر ایشیق گیردی. او ایشیقدان گؤی توکلو، گؤی یئلهلی بیر ائرکک قورد چیخدی. او قورد اوغوز قاغانا سؤز سؤیلهیهرک: "ائی اوغوز! سن اوُروُم اوزرینه یوروش دیلگیندهسن. من سنین خیدمتینده یورومک ایستهییرم." دئدی. اوغوز قاغان و اوردوسو گؤی یئلهلی قوردو ایزلهدیلر". اوغوز قاغان داستانینداکی بو ایفادهلردن ده آنلاشیلاجاغی اوزره قورد تورکلر طرفیندن بیر اؤندر، یول گؤستریجی اولاراق قبول ائدیلمیشدیر.
قیرغیزلاردا جینس، گؤزل و جسور آتلارا دا کؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" آدلاری وئریلیردی. یئنه قیرغیز ادبیاتیندا ماناس خان تصویر ائدیلرکن، "بؤرو کؤستو کوُ موُروُت" یعنی "قورد گؤزلو، قیر بیغلی" ماناسین اوخلاری اوچون ده، "بؤرو تیلدی چال ییبا"، یعنی "قورد دیللی قیر اوخ" دئییلیردی.
بهاالدین اؤگله گؤره، آلتای داغلاریندا "قورد داغی" آدینی داشییان بیر چوخ زیروه واردیر. آتیلانین اوزونو ده قوردا بنزهدنلر واردی. آلتایلارین دوغوسوندا یاشایان بئرسیت قبیلهسی ده اؤزلرینین قورددان تؤردیکلرینه اینانارلار و بونون گئرچک اولدوغونو دا ایدیعا ائدردیلر .
چینگیزنامه داستانیندا آلانقوْنون، دوُیین بایان-ین اؤلوموندن سونرا سماوی قوردلا جوتلشیب چینگیزی دوغورماسی، قورد موتیوینین و قورددان تؤرهمه آنلاییشینین بیر تظاهرو اولاراق یوروملانمالیدیر. چینگیزنامهنین باشقیرد روایتی اولان نوسخهده ده "باشقیرد قبیلهلرینی تشکیل ائدن یوُرماتی، قیپچاق، قانقلی، قیتای، تامغان کیمی موختلیف بویلارا تامغا، آغاج، قوش، اوُران (دؤیوش پاروْلوُ) وئرن بو گؤی بؤرو اوغولو چینگیز خاندیر." شکلینده بیر ایفاده کئچمکدهدیر. آنادولوداکی خالق اینانجلاریندا دا اوُلو شخصلرین قورد دونونا گیره بیلدیگینی گؤسترن اؤرنکلر واردیر. آیریجا داستانلارداکی "قورد آنا" و "قورد آتا" آنلاییشلارینی دون دَییشدیرمه ایله ایضاح ائدن چالیشمالار دا واردیر.
داستانلار، افسانهلر و ناغیللاردان باشقا، تورک تاریخی و ادبیاتی اوچون واز کئچیلمز قایناقلار اولان اورخون آبیدهلری، دده قورقود حکایهلری و قوتادغو بیلیگده ده قورد موتیوینین کئچمهسی، قوردون تورک تاریخینه و ادبیاتینا نه درجه نفوذ ائتدیگینی گؤستریر. اورخون آبیدهلرینده قاغانین عسگرلرینین قورد کیمی، دوشمنلرینین قویون کیمی اولدوغو دئییلر. دده قورقود حکایهلرینده قورد، سالوُر قازانین ائوینین یاغمالاندیغی حکایهده کئچیر. قازان حکایهده قورد ایله دانیشار و قورد اوچون ایشلتدیگی "قورد اوزو موبارکدیر" جوملهسی قوردون تورکلر آراسینداکی دَیرینی ایفاده ائدر. آیریجا دانیشمانین سونوندا ایشلهدیلن "قاراباشیم قوربان اولسون، قوردوم سنه" جوملهسی و قوتادغو بیلیگ ده یئر آلان "قوشلار بئله گؤک قوردو کئچه بیلمز! هاوادا اوچان قارتال سورولری، سنی سئچه بیلمزلر، ائی گؤک بؤری!" کیمی ایفادهلر تورهییش افسانهلریندن بری سورن، قوردو قوتساللاشان بیر وارلیق اولاراق گؤرن بیر حالقانین داوامیدیر.
آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق قورد موتیوی ایتمهمیش، شکیل دَییشدیرهرک داستانلاردان و افسانهلردن، رومانلارا، حکایهلره سیچرامیشدیر. بیلدیریده اله آلیناجاق اساس مؤوضو قورددان "مانقوردلاشما"یا گئدن سورجدهکی سمبوللار و ایماژلاردیر. "مانقورد" و "مانقوردلاشما" آنلاییشلاری ندیر؟ ایلک نه شکیلده اورتایا آتیلمیشدیر؟ بو سورغولارا جاواب تاپماق لازیمدیر.
مانقوردلوق حاقیندا ایلک بیلگیلره ماناس داستانیندا راست گلینیر. اورادا اوشاق ماناسین دجللیگی و دؤزولمز گوجوندن قورخان قالماقلارین، اونو مانقورد ائدک دئییب سؤز باغلادیقلاری بئله داستانلاشمیشدی:
بالانی توتوب آلاق
باشینا شیره تاخاق
ائوه آپاریب عذاب وئرک
آلتی بوی قالماغین
آیاق باشینی ییغاق
چینگیز آیتماتوو اثرلرینی بیر زرگر، بیر هئیکلتراش کیمی دزگاهیندا فؤوقالعاده وسواسلیقلا ایشلهمیشدیر. بو دزگاهدان چیخان ان نادیر لعل-جواهیرات بلکه ده "گون اولار عصره برابر" یا دا دیگر آدییلا "گون اوزانار عصر اولار" رومانیدیر. سؤز مؤوضوسو روماندا آیتماتوو بیر حکایه سؤیلهییر:
ساری اؤزَکی ایشغال ائدن دوشمنلر توتساقلارا قورخونج ایشگنجهلر ائدرلرمیش. اینسانین یادداشینی ایتیرمهسینه، دلی اولماسینا گتیریب چیخاران بیر ایشگنجه اوصوللاری وارمیش. اؤنجه اسیرین باشینی قازار، ساچلاری تک-تک کؤکوندن چیخارارلارمیش. بونو ائدرکن اوستا بیر قصاب اوراجیقدا بیر دوهنی یاتیردیب کسر، دریسینی اوزرمیش. سونرا بو درینی پارچالارا آییرار، تزه- تزه اسیرین قان ایچینده اولان قازینتینمیش باشینا سیخ سارارلارمیش. بئله بیر ایشگنجهیه معروض قالان توتساق یا آغریلار ایچینده قیوریلاراق اؤلر، یا دا یادداشینی تامامیله ایتیرر، اؤلهنه قدر کئچمیشینی خاطیرلامایان بیر "مانقورد"، یعنی کئچمیشینی بیلمهین بیر کؤله اولارمیش. بوندان سونرا دری کئچیریلن توتساغین بویونا باشینی یئره سورتمهسین دئیه بیر کؤتوک یا دا تاختا باغلار، اورک پارچالایان قیشقیریقلاری ائشیدیلمهسین دئیه اوزاق، اوجقار بیر یئره آپارارلار، اللری آیاقلاری باغلی، آچ -سوسوز گونشین آلتیندا ائلهجه بیر نئچه گون بوراخارلارمیش. ساری اؤزَکین قیزغین گونشینه "مانقورد" اولمالاری اوچون بوراخیلان توتساقلارین چوخو اؤلر، بئش-آلتی آدامدان آنجاق بیر یا دا ایکیسی ساغ قالارمیش. اونلاری اؤلدورن آجلیق یا دا سوسوزلوق دئییل، باشلارینا کئچیریلن سویومامیش دوه دریسینین گونشده قورویوب بوزولمهسی، باشلارینی منگهنه کیمی سیخیب دؤزولمز آغریلار وئرمهسی ایمیش. بو دؤزولمز آغریلار سونوندا توتساق یا اؤلر، یا دا عاغلینی یادداشینی ایتیررمیش. بیر "مانقورد" کیم اولدوغونو، هانسی سوبویدان، هانسی قبیلهدن گلدیگینی، آناسینی آتاسینی بیلمزمیش. اینسان اولدوغونون بئله فرقینده دئییلمیش .
روماندا آناسی نایمان آنانی تانیماییب، اونو اؤلدورن "مانقورد" اوغول جوْلامان ایشده بو ایتن دَیرلرین ان اؤنملی تمثیلچیسیدیر.
رومانین بیر بؤلومونده آنلادیلان بو حکایه عادیجه آنلادیلمیش بیر حکایه دئییل. آیتماتوو آنلادیلارینین کیلید نؤقطهسینی تشکیل ائدن "مانقورد" تیپی بو حکایه ایله دویولموش، سونرا بیر سمبول اولاراق بیر چوخ اثرده اؤزونه کیملیکسیز تمثیلچیلر تاپمیشدیر. "مانقورد" اولماق اوچون دوه دریسی شرط دئییل. کئچمیشینه، مدنیتینه، اؤز کؤکلرینه یابانجیلاشان دیگر بیر دئییشله اؤزگهلشن فردلر آیتماتوو و دیگر تورک یازیچیلارینین ایضاحلاریندا بیرجه "مانقورد" اولوب چیخمیشلار.
کوز باشینداکی اووچونون قیشقیریغی کیتابینین "عصرلرین کؤلگهسیندهکی سوچ" آدلی بؤلومونده، موختار شاهانووون سورغوسونا آیتماتووون وئردیگی جاواب "مانقوردلاشدیرما"نین بیلینجلی ایجرا ائدیلن ایدئولوژیک بیر کؤلهلشدیرمه پروژهسی اولدوغونو گؤستریر. "توتالیتر سیستم زامانیندا بوتون توپلوما، اونون ایچینده سنین ده منیم ده، هامیمیزین عاغلینا، فیکیرینه، آنلاییشینا ایدئولوژیک شیره قویولدو. بو، بیر رژیمه کورو-کورونا باغلاییب، قانداللاماق آماجییلا ائدیلمیشدی." زامانینین تراژئدیلرینه شاهید اولان آیتماتوو بو ایدئولوژیک یابانجیلاشدیرما، یوخ ائتمه سیاستینه آتاسی تؤرؤقول آیتماتووو قوربان وئرمیش. بو دورومون روحی دونیاسیندا آچدیغی درین یارانی یونگوللشدیرمک و "مانقوردلاشدیرما"نین قاباغینا کئچمک اوچون اثرلری آراجیلیغییلا اینسانلاری درین یوخولاریندان اویاندیرماغا چالیشمیشدیر. تسلیمیتچیلیگیه، کیملیک ایتکیسینه، شوعورسوزجا کئچمیشه، عادت- عنعنهلره اؤزگهلشمهیه، قارشی چیخان آیتماتوو، بوندا موفقیتلی اولماقلا قالمامیش ائورنسللیگی دا توتموشدور. بوریس شوستِفین ۱۹۹۹-جو ایلده قلمه آلدیغی "یهودی مانقوردلار" آدلی مقالهسی بونون ان یاخشی گؤستریجیسیدیر. رمضان قورخمازین بو تثبیتی ده "مانقوردلاشما" مسئلهسینی ان یاخشی آچیقلایان گؤروشلردن بیریدیر:
دئنهییمسل یادداشین کورلاندیغی ایجتیماعی اورتاملاردا فرد اونتولوژیک تهلوکهسیزلیک رفرانسلارینی ایتیردیگیندن اؤزونو ایزوله، ناراحات بیر شکیلده دویومسار و ایدئولوژیلر اوچون ایستیثمارا آچیق بیر ساحه مئیدانا گتیرر. دایم توتالیتر و شیدّت المنتلری احتیوا ائدن ایدئولوژیلر بو یالیتیک و اعتبارسیز فردلره اؤز دوغولمالارینی قیسا بیر زاماندا انژکته ائدرک، اؤزونه قطعی اینانجلی "مانقورد" حواریلر قازانمیش اولار. آندره کریلتسوو، تانسیکبایئو، ثابتجان، بازاربئی، آباکیر، اوروزکول، اوردوک وس. کسلر بو طرزده اؤزونو کورلایان گوجون کیملیگینه چئوریلمیش تیپلردیر .
آیتماتوو، اؤزو ایله آپاریلان بیر رئپورتاژدا، "مانقورد" تیپینین سووئتلر بیرلیگی و قیرغیز مدنیتی ایچیندهکی کئچمیشدهکی و بو گونکی دورومونا توخونور:
بیلدیگینیز کیمی بو "مانقورد" افسانهسینی بیر رومانیمدا آنلاتدیم؛ آما بیر لاف اولسون دئیه دئییل، بو گونکی سیاسی حیاتلا اویغونلاشدیراراق…
اسکیدن اصلینی اونوتموش، روبوتلاشدیریلمیش اینسانلارا "مانقورد" دئییلردی. بو گون ده عینی شکیلده دویغوسوزلاشدیریلمیش کؤکوندن قوپاریلمیش، نهیی نه اوچون ائتدیگینی بیلمهین و اؤزونه وئریلن امرلری هئچ دوشونمهدن تطبیق ائدن اینسانلار دا بیر چئشید "مانقورد"دور. تورک جومهوریتلرینده هله "مانقوردلارین" اولوب اولمادیغینا گلینجه: واردیر شوبههسیز. اما نه قدر اولدوقلارینی کسدیرمک چوخ آسان دئییل .
یازیچینین سؤیلدیگی کیمی "مانقورد" افسانهسی لاف اولسون دئیه سؤیلنمهمیشدیر. "مانقوردلاشما"، سیستمین روبوت فردلر یئتیشدیرمه پروژهسینین اثریدیر. بو فردلر کئچمیشینه، مدنی دَیرلرینه اؤزگه، آزادلیقلاری اللریندن آلینمیش، دوشونمه باجاریقلاریندان محروم بوراخیلمیش یازیقلاردیر. آیتماتوو "دیشی قوردون یوخولاری" آدلی اثرینده، بو ایدئولوژیک کؤلهلشدیرمه فاکتینا تنقید اوخلارینی یؤنلدیر. رومانین قهرمانی آبدیاس کیلسهنین "مانقورد" فردلر یئتیشدیرن دوقماتیکچی آنلاییشینا قارشی چیخمیش، بونون اوزرینه کیلسهدن قووولموشدور. آبدیاس موباریزهسینی بو کز ده گنجلری زهرلهین خاشخاش قاچاقچیلاری اوچون سوردورور. آنجاق یادداشی کؤکوندن قازماغی آماجلایان سیستم بو کز ده بو گنجلری هدف آلمیش بیر "مانقورد" اولما یولوندا اونلاری میغناطیس کیمی اؤزونه چکمیشدیر. آبدیاس کورلانان سیستمه تک باشینا اعتراض ائتمگه چالیشسا دا، گریشان لیدرلیگینده "مانقوردلاشان" گنجلرین اؤزونو قاطاردان آتماسینا انگل اولا بیلمهمیشدیر. بو کز ده اؤزونو بوسس و قروپونون ایچینده بولان آبدیاس، سایقا سورولرینی موژونقوم چؤلونده قتل ائدن "مانقوردلاشان" ایدئولوژییه قارشی دؤیوش آچسا دا کوتلهلر حالیندا "مانقوردلاشان" اینسانلارا دوغرونو آشیلامایا چالیشان عیسی کیمی چارمیخا گریلمکدن قورتولا بیلمز.
آیتماتووون اؤز اوتوبیوگرافیسینی یازدیغی "حاقیمدا نوتلار" کیتابیندان، اؤزگهلشمه، دَیرلره یابانجیلاشما و مانقوردلاشمایا سدد چکمک اوچون اثرلرینی یازدیغی بو جوملهلردن آیدین اولور:
یئددی گؤبکدن گلمهسینی بیلمک بیزیم کندده هر کسین وظیفهسیدیر. یاشلیلار کیچیک اوشاقلارا جیدی-جیدی سوروشاردیلار. بورا گل باخاق ایگید، هانسی سوبویدانسان آتانین آتاسی کیمدیر؟ و اونون آتاسی نئجه بیر آدام ایدی؟ و اگر اوشاق اؤز کئچمیشینی بیلمیرسه، او اوشاغین آناسی آتاسی دانلانیردی. نه بیچیم آتا بو، تایسیز دوستسوز، قوهومسوز دئیردیلر. نه اوچون بو قدر قئیدسیز؟ اینسان کئچمیشینی بیلمهدن نئجه بؤیویه بیلر؟ بورادا اؤنملی اولان نسیللرین و جمعیت ایچینده اورتاق اخلاقی سوروملولوقلارین داوامینی تأمین ائتمک ایدی .
"مانقوردلاشما"یا گئدن یوخ اولوش سورجینی ایضاح ائتمهده اؤندر آیتماتوودور؛ آنجاق دیگر تورک جومهوریتلری یازیچیلارینین بیر چوخو دا بو ایدئولوژیک یادداش سیلمه، یئنی ایدئولوژیلری دیکته ائتمه سورجینه، دؤورون شرطلری اوزوندن آنجاق دولایلی یوللاردان اثرلرینده جاواب وئرمیشلر. بو یازیچیلاردان بیری ده قازاق چؤلونون بیلگه یازیچیسی مختار عوضوودور. عوضوو "کؤکسئرئک" حکایهسینده "مانقوردلاشما"یا گئدن یولدا، قورد ایله ایت آراسینداکی اینجه کؤرپو، "مانقورد" تیپینین و ایدئولوژیک کیملیک سیلمه سورجینین نئجه ایشلدیلدیگینین ان آچیق گؤستریجیسی اولسا لازیمدیر. قورد موتیوی آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق هله دیری بیر شکیلده اثرلرده یاشادیلماقدادیر. قوردون کئچمیشده یوکلندیگی ویزیون زامانلا دَییشمیش قوتساللیق یئرینی، سایغییا بوراخمیشدیر.
"کؤکسئرئک" حکایهسینده اینسانلارلا قوردلارین اؤزللیکله ده کؤکسئرئکین موباریزهسی قونو ائدیلیر: "اینسانلار بیر قورد اینینی باساراق یئددی بالانین آلتیسینی اؤلدورر و بالا بیر قوردو یانلارینا آلاراق کندلرینه دؤنرلر. قورماش آدلی اوشاق بالایا کؤکسئرئک آدینی وئرهرک اونو یییهلنر. بالا قوردو اهلیلشدیرمگه چالیشارلار. کؤکسئرئک بؤیویر و یئلهلی ائرکک بیر قورد اولار. بیر ایت کیمی یاشادیلماغا چالیشیلان کؤکسئرئک، آرادان کئچن او قدر ایله باخمایاراق اصلینی اونوتمامیش و بیر گون غفلتاً اورتادان ایتهرک آزادلیغینا قوووشموشدور. قورخوسوز و عاغیلی بیر حیوان اولان کؤکسئرئک زامانلا افسانهلشمیش قویون، دوه، آت باشدا اولماق اوزره اینسانلارا آغیر ایتکیلر وئرمیشدیر. حتی بیر گون چوبان بیر اوشاغا هوجوم ائتمیش اونو پارچالایاراق اؤلدورموشدور. بو اوشاق، اؤزونو بالا بیر قورد ایکن آلیب بؤیودن قورماشدان باشقاسی دئییل. بیر ایت کیمی بؤیودولمگه چالیشیلان دیگر بیر دئییشله، قورد اولدوغو، اصلی اونوتدورولماغا چالیشیلان، عینی مضموندا دوشونولسه تورک خالقلاری کیمی "مانقوردلاشدیریلما"یا چالیشیلان کؤکسئرئک اؤزونه دؤنموش، بویونا کئچیریلن اسارت ایپینی پارچالایاراق سانکی قوردون اهلیلشدیره بیلمهیهجگی مئساژینی وئرمیشدیر.
عینی پارالئللیکده دَیرلندیریله بیلهجک بیر باشقا حکایه ده قیرغیز یازیچی تؤلؤگؤن قاسیمبکووون "بوزقورد" حکایهسیدیر. حکایهده، قورد اینیندن بوزقوردون دؤرد کیچیک بالاسینی قاچیران آداملا، بالالارینی قورتارماغا چالیشان بوزقورد آراسینداکی موباریزه قونو ائدیلر. چووالا قویدوغو بالالاری ائوینه آپاران آدام اونلاری بیر ایت کیمی یئتیشیرمک ایستر. حکایهده کئچن آدامین اؤز داخیلی دونیاسییلا دانیشماسی چوخ معنالیدیر:
-نه ائدجکسهن بونلاری؟ دئیه سوروشدو بالالارا آغرییان کؤنولوندن گلن بیر سس.
-‘اونلاری ایته چئویرهجگم' دئیه جاواب وئردی باشقا، سویوق بیر سس.
-‘قورد هئچ بیر زامان ایت اولا بیلمز اما' دئیه جاواب وئردی کؤنول سسی.
سویوق سس بیر قهقهه پارتلادیب ‘بورادا یاشایاجاقلار، ماسامین آرتیقلارییلا بسلنهجکلر؛ آنالارینین، سودویله وئردیگی قوردلوق دویغوسونو ایتیرهجکلر. بئلهجه ایته چئوریلهجکلر' .
اوچ بالاسی اؤلدورولن تک بالاسینی قورتارماق اوچون کنده گیرن بوزقورد تلهیه دوشوب توتولار. جانلی -جانلی دریسی اوزولن بوزقورد ائدیلن بو ایشگنجهیه گؤزونو بئله قیرپماز. اصالت سیمگهسی قوردون بو دوروشو قارشیسیندا آدامین آغیزیندان بو جوملهلر تؤکولر: "بونا باخ! سسینی بئله چیخارتمیر نیه گؤرهسن؟ بو آغرییا نئجه دؤزور. ایندی بونون یئرینده بیر ایت اولسایدی فریادی چوخدان باسمیشدی." آدام بوزقوردون گؤزلرینده بیر یاش داملاسی گؤره بیلمک اومیدیله وار گوجویله سویار درینی. بوزقورد ایسه، مغرورلوغوندان اؤدون وئرمز، هر زامانکی غورورلو گؤرونوشونو دَییشدیرمز. آرتیق یاخشیجا اورتایا چیخان ایچ اورقانلاری چالیشار، سانکی اونون هله جانلی اولدوغونو سیمگهلر.
"مانقوردلاشما" سورجینده قوردون ایتلشدیریلمک ایستنمهسیله آیتماتوو ایضاحلاریندا راست گلینن یادداشین سیلینمک ایستهنمهسی عینی سیستمین اورونودور. ایت اسارتین، قورد ایسه آزادلیغین سمبولودور. ایتین اؤنونه نه وئرسهنیز یئیر، صاحبینین سؤزوندن چیخماز. اویسا قورد ائلهدیرمی؟ اؤز یئمگینی اؤزو تاپار، طبیعتین-دوغانین سوندوقلارییلا کیفایتلنمز. یوخاربدا بحث ائدیلن حکایهلرده ده اولدوغو کیمی تاریخین هر دؤنمینده تورک اولوسلارینی بویوندوروق آلتینا آلماغا چالیشان، تورکلرین بویونلارینا اسارت ایپینی کئچیرمگه چالیشان ایدئولوژیک بیر سیرا دؤولتلر اولموشدور. آنجاق اصلینه، کئچمیشینه، عنعنه و عادتلرینه سیخی سیخییا باغلی تورک اولوسلاری بو مانقوردلاشدیرما سورجینه قارشی "بوزقورد" کیمی "کؤکسئرئک" کیمی دیمدیک آیاقدا دایانمیشدیر.
کاشغارلی محمود، دیوان لغات التورک آدلی اثرینین گیریشینده دئیر کی: "تانری دؤولت گونشینی تورکلرین بورجونده یاراتدی. فلگی اونلارین مولکونه اویغونلاشدیریب چئویرر. اونلاری تورک دئیه آدلاندیردی، دونیا مولکونون صاحیبی ائتدی".
کؤچورن: عباس ائلچین
KAYNAKLAR