ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیگونئی آذربایجان مسله‌سی و آتاتورک دؤورو تورکیه-ایران موناسیبت‌لری
گونئی آذربایجان مسله‌سی و آتاتورک دؤورو تورکیه-ایران موناسیبت‌لری
مبارز آغالارلی
۲۰. عصرین اوّل‌لرینده تورک و موسلمان دونیاسیندا مورکب سیاسی پروسه‌لرله زنگین اولان بیر دؤور باشلادی. بو دؤور کیچیک آسیا، یاخین و اورتا شرقده ایکی بؤیوک دؤولتین - عوثمانلی ایمپیراتورلوغونون و قاجار تورک خاندانلیغی‌نین سوقوطو و بو جوغرافیادا یئنی میلّی دؤولت‌لرین یارانماسی ایله سجیه‌له‌نیردی.
او عرفه ده قاجار تورک خاندانلیغی سیاسی بؤهران دؤورونو یاشاییردی. خاریجی دؤولت‌لرین یاخین شرق سیاستی بو بؤهرانین درینلشمه‌سینده موهوم عامیل‌لردن بیری ایدی. اوّلکی ایللرده چار قازاق پولکوندا عسگر، داها سونرا مهترباشی و قازاق بریقادا کوماندیری رضا پهلوی‌نین باشچیلیق ائتدیگی قازاق سیلاحلی قووّه‌لری ۱۹۲۱-جی ایلده اینگیلیس‌لرین کؤمگی ایله قاجار حاکیمیتینه قارشی حربی چئوریلیش ائدیر.
ادامه مطلب ...
اورمیه و اطرافیندا ائرمنی و آسوری‌لارین فعالیت‌لری (1917-1918) (جیلولوق فاجیعه‌سی )
اورمیه و اطرافیندا ائرمنی و آسوری‌لارین فعالیت‌لری (1917-1918)
(جیلولوق فاجیعه‌سی )
دوکتور باریش متین
اؤزت
اوکتوبر 1917 بولشویک اینقیلابیندان سونرا روسیه ساواشدان کنارا چکیلدی. بو وضعیت بیرینجی دونیا ساواشی ایللرینده روسیه، اینگیلیس، عثمانلی و آلمان آراسیندا موختلیف موناقیشه‌‌لره، او جومله‌دن فاکتیکی ساواشا صحنه اولان ایراندا تورک و آلمان قووّه‌لری اوچون اوستونلوک تأمین ائتدی. سؤزو گئدن مودّتده تورک قوشون‌لاری، ایران داخیلیندن قافقازلارا یؤنلمگه باشلارکن، اینگیلیس ده ایراندا روسیه‌نین بوشالتدیغی بؤلگه‌لری اله گئچیرمگه چالیشدی. اینگیلیس، تورک قووّه‌‌‌لریندن اؤنجه ایرانین قوزئیینی ایشغال ائتمک ایسته‌مه‌سینه باخمایاراق بو ایش اوچون عسگری گوجونون یئترسیز اولماسی سببی ایله اورمیه و اطرافیندا توپلانماغا باشلایان ائرمنی و آسوری‌لارا دستک وئردی. ائرمنی و آسوری‌لار دا بو بؤلگه‌لرده کی تورک قووّه‌لرینه و دینج موسلمان اهالی‌یه سالدیریب بیر چوخونو قتله یئتیردیلر.
آچار سؤزلر : ائرمنی، آسوری، اورمیه، اینگیلیس، روسیه، عثمانلی،جیلولوق
آشیق مراد چوبان اوغلو (۲۰۰۵-۱۹۴۰)
ائتمه دی می ؟
نه یینه گووه نم یالان دونیانین
کرمی یاندیریب کول اتمه دی می ؟
اون بیر آی بولبولو ائتدیردی فریا د
گول ایچین بولبولو لال ائتمه دی می ؟
بولبول عاشیق ایدی قونچا گوللره
آرزوسون سؤیلردی اسن یئللره
مجنون لیلا ایچین دوشدو چؤللره
فرهاد داغلاری یول ائتمه دی می ؟
چوبان اوغلو یارام دؤندو چیبانا
قوردوغوم باغلاریم اولدو ویرانا
قارداشی یوسوفو آتدی زیندانا
قـدری میصیردا قول ائتمه دی می؟
ایستر مــندن
سئویدیگیم یار منه گؤندرمیش نامه
روزگار توخونمامیش دال ایستر مندن
بیر لذت اولماسین اونون دادیندا
هیچ آری گؤرمه میش بال ایستر مندن
نه بیر چیچگیم وار نه ده بیر باغیم
نه بیر صدیریم وار نه ده قوناغیم
نه بیر یووام واردیر نه ده اوتاغیم
آل قوشام ایچینده شال ایستر مندن
من بو گئدیش ایلن نره یه وارام
درمان بولا بیلمم یارامی سارام
نه بیر چؤلوم واردیر نه بیر صحرام
یئنه اوجا داغدان یول ایستر مندن
بو فانی دونیادا چوخدور ضاراریم
نه بیر قازانجیم وار نه ده بیر کاریم
نه بیر آغاجیم وار نه ده یاپراغیم
یازین قیشین سولماز گول ایستر مندن
چوبان اوغلویام من ایز بولا بیلمم
قیشین چوخ آراریم یاز بولا بیلمم
اینسانلاردا دوغرو سؤز بولا بیلمم
یالان سؤیله مه ین دیل ایستر مندن
آشیق موراد چوبان اوغلو (۲۰۰۵-۱۹۴۰)
تورکیه یازاری: سامی پاشازاده سزائی
تورکیه یازاری:
سامی پاشازاده سزائی
سامی پاشازاده سزائی (1859، ایستانبول- 26 آوریل 1936، ایستانبول) - تورکیه‌لی رئالیست حکایه و رومان یازاری‌دیر. تورکیه ادبیاتی‌نین ایلک رئالیست/گئرچکچی رومان‌لاریندان بیری اولما اؤزل‌لیگی ایله ادبیات تاریخینده بؤیوک اؤنم داشییان "سرگذشت" آدلی رومانین یازاری‌دیر. 1892.جی ایلده یازدیغی "کیچیک شئی‌لر" ایله تورکیه ادبیاتیندا مودرن قیسا حکایه‌نین قورجولاریندان‌دیر.[1][2][3] ادامه مطلب ...
احمد بیگ آغااوغلونون آزادلیق و دموکراسی آختاریش‌لاری
احمد بیگ آغااوغلونون آزادلیق و دموکراسی آختاریش‌لاری
احمد بیگ آغااوغلونون یارادیجی‌لیغی‌نین سونونجو دؤورو (1920-30-جو ایل‌لر) هم ماهیتی، هم ده مضمونو باخیمیندان یئنی بیر مرحله تشکیل ائدیر.
"تورک تشکیلاتی-اساسیّه‌سی" (1925)، "اوچ مدنیت" (1927)، "اینگیلیس و هیندیستان" (1929)، "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" (1930)، "تورک حوقوق تاریخی" (1931-1933)، "من کیمم؟" (1936)، "دؤولت و فرد" (1936)، "ایران و اینقیلابی" ، "کؤنولسوز اولماز" (1929)، "تکامول‌مو، اینقیلاب‌می؟!" ، "سربست فیرقه خاطیره‌لری" (1931) کیمی اثرلرینده و یوزلرله مقاله‌لرینده یئنی جمعیت قوروجولوغونون تاریخی، نظری، موعاصیر آسپکت‌لری ایله باغلی درین تحلیل‌لر آپاریر. بو اثرلردن بیری 1930-جو ایلده آنکارادا تامام‌لادیغی "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" آدلی فلسفی تراکتاتی‌دیر. 30-جو ایل‌لر تورکیه‌سینده (بو زامان تورکیه بیرپارتیالی سیستمه مالیک ایدی و هله دموکراسی تام اوتوروشدوغونو دئمک اولمازدی) بئله بیر اثرین اورتایا چیخماسینا یالنیز تعجوب ائتمک اولاردی. اصلینده، اؤزو ده سربست دوشونجه‌لی اینسان اولان ا.آغااوغلو بو اثرده هله هئچ اوروپادا بئله مؤوجود اولمایان بیر دموکراسی‌نین، آزاد جمعیتین کونتورلارینی جیزمیشدیر. اثرین بیر چوخ یئرینده اوتوبیوقرافیک جیزگی‌لر یئر آلسا دا، بو گون ده اوتوپیک گؤرونن فیکیرلره ده راست گلمک اولور.
اثر آذربایجانین و تورکیه‌نین جومهوریت قورولوشونا یییه‌لندیکدن، موعین دؤولتچی‌لیک، جمعیت و فرد، سربست‌لیک، آزادلیق، برابرلیک یولوندا قازاندیغی ضعیف تجروبه‌دن سونرا یازیلیب. اونون آرزو ائتدیگی اوروپا اوصوللو-جومهوریت قورولوشلو دؤولت شرقده ایلک اولاراق تورک میلّتینه نصیب اولموشدو. اؤزونون ده تمثیل اولوندوغو آذربایجان تورکلری جمعی 23 آی بو قورولوشدا یاشامیش، تورکیه تورکلری 7 ایل ایدی کی، جومهوریت ایداره ائتمه‌سینی قورویوب ساخلاییردی. اثرده‌کی بیر چوخ یاناشمالارین، آنلاییش‌لارین پراکتیک اولاراق هله تورکیه جمعیتینه شامیل ائدیلمه‌سی چوخ چتین ایدی. اثرین باشلانغیجینداکی قئیدلردن گؤرونور کی، مؤلیف بونو یازماقدا چوخ چتین‌لیک چکمیش، اؤزونون ده یاشادیغی جمعیتین گله‌جگینی دوشونموشدور. بو دؤورده موخالیفت جبهه‌سینه چکیلمه‌سی ده اثرین یازیلماسینی چتین‌لشدیرن عامیل‌لردن ایدی. اونا گؤره ده، فیلوسوف اثرین فورماسی، ژانری اوزرینده خئیلی دوشونموش، نهایت، اونو حکایت، فلسفی تراکتات شکلینده یازماغی قرارا آلمیشدیر: "اثریمه هانسی بیچیم وئرمکله باغلی خئیلی تردّود کئچیردیم؛ نهایت، اونو بیر حکایه شکلینده یازماغا قرار وئردیم. اسارتدن قورتولموش بیر تورک فردینی آزاد و سربست بیر اؤلکه‌یه آپاردیم..." لاکین ائله بوراداجا" ...بو اؤلکه‌نین رهبرلری تورک جومهوریتینی قوران داهی‌نین امل و آرزولاری‌نین گئرچک‌لشمه‌سی اوچون چالیشماقدادیر" ، - دئییر و بو جومهوریتین باش معماری آتاتورکو "داهی" اولاراق قییمت‌لندیریر. بونونلا دا اثری‌نین تورکیه موحیطینده دوزگون باشا دوشولمه‌یه‌جگیندن احتیاط ائدهرک یاشادیغی جمعیت و جومهوریت ایله باغلی فیکیرلرینی ده بیلدیرمکله اؤزونو تنقیدلردن سیغورتالاییر. بو اؤزل‌لیکلری اؤز اوزرینده حیس ائدن ا.آغااوغلو بیر فرد اولدوغونا گؤره جومهوریتنین معنوی جهتدن ایدئولوژی‌سینی قورماق جسارتی گؤستریر. ا.آغااوغلو دؤولت قورولوشوندا جومهوریتچی‌لیغی تقدیر ائدیردی. بعضاً او، ایچینده یاشادیغی جمعیتین شرط‌لرینی و تاریخی شراییطی ده نظردن قاچیرمیردی. آنجاق بوتون حال‌لاردا یازدیق‌لاری ایله فعالیتی اوست-اوسته دوشوردو.
ادیبین قیزی تئزئر تاشکیران اونون 20-30-جو ایل‌لر موجادیله‌سی‌نین دموکراسی‌یه کؤکلنمه‌سی ایله باغلی یازیر "...جومهوریت دؤورونده کی موجادیله‌سی ده بو نؤقطه‌یه چئوریلدی. بوتون چالیشمالاریندا میلّته دایانان دؤولت گؤرونوشونو فردین حاق و حورّیت‌لرینی قورویان دؤولت دئیه منیمسه‌ییر، هر وظیفه‌‌نین قارشی‌لیغیندا بیر حاق واردیر تِزیسینی مودافیعه ائدیردی. بو تِزیس احمد آغاوغلونون فیکیر و سیاست حیاتی‌نین سون مرحله‌سی‌دیر" . ت.تاشکیرانین بو فیکری ا.آغااوغلونون اثرلری و فعالیتی ایله تصدیق ائدیلیر. خوصوصی ایله، دموکراسی، فیکیر آزادلیغی، حورّیت مسله‌سینده هئچ زامان هئچ کیمه گوزشته گئتمه‌میشدیر. ف.ساکال بلگه‌لره دایاناراق اونون میلّت وکیلی اولدوغو زامان تورکیه بؤیوک میلّت مجلیسینده "هر شئی‌ین بیر مونتقیدی اولمالی‌دیر" فیکرینی سؤیله‌دیگینه دیقت چکیر. بو ایسه اونو گؤستریر کی، ا.آغااوغلو دموکراسی اوچون ان موهوم شرطلردن بیری اولان تنقید اینستیتوتونو همیشه مودافیعه ائتمیشدیر.
ا.آغااوغلو "اؤن سؤز" ده فیلوسوف مونتسکیونون "قانون‌لارین روحو" آدلی اثرینده کی حاکیمیت بیچیم‌لری ایله باغلی دئییلمیش " ایستیبداد- یعنی شخصی حاکیمیت-مشروطیت-شرفه، جومهوریت ایسه لیاقته دایانیر" فیکرینی خاطیرلادیر و بونون هله ده معنا و اهمیتینی ایتیرمه‌دیگینی سؤیله‌ییر. یازیچی-فیلوسوفون ش.مونتسکیونون (1689-1755) فیکرینی سیتات گتیرمه‌سی اونو گؤستریر کی، ا.آغااوغلو دموکراسی و آزادلیق آنلاییش‌لاری ایله باغلی نظری و پراکتیک قناعت‌لره مالیک‌دیر. او، بو زامان یالنیز ش.مونتسکیونون دئییل، دونیانین بیر چوخ تانینمیش فیلوسوف‌لارین فیکیرلریله تانیش اولموشدور. شارل دو مونتسکیو، جان لاک عنعنه‌لرینی داوام ائتدیرمکله دموکراتیک دؤولت قورولوشونون سیستمینی داها دا فورمالاشدیرمیشدیر.
ا.آغااوغلو اثرده ج.لاک، ج.میلّتون، اسپنسر، کانت، هگل، وولتر، ژان-ژاک روسو، ماکیاولی، برونو و ب. موتفکّیرلرین ده آدینی چکیر. بو ایسه او دئمکدیر کی، بو مؤلیف‌لرین اثرلرینی اوخوموش، فیکیرلریله یاخیندان تانیش اولموشدور. اثرین سونوندا میلّت مؤوضوسوندا اوستادین مئیدانا آتدیغی ان موهوم یئنی‌لیک میلّتین تشکّولو حاقینداکی فیکری و ادبی جریان‌لارین چوخ اؤنملی اولدوغونو گؤستریر. ا.آغااوغلو بو فیکرینی اوستادا عایید ائدیر و اونون اینقیلاب ائتدیگینی دوشونور. اونون فیکرینجه، میلّت‌لرین تشکّول تاپماسینا ادبیات دا چوخ اؤنملی تاثیر گؤستریر. ا.آغااوغلو بو سیرادا شکسپیر، گوته، شیلر، مولیر، ویکتور هوقو، دانته، پوشکین، لرمونتوف، تولستوی کیمی یازیچی‌لارین، شاعیرلرین آدینی چکیر و " ...اونلار اولماسایدیلار، اینگیلیس، آلمان، فرانسه، ایتالیا، روس میلّت‌لری یارانمازدی" ، - دئیه میلّتین فورمالاشماسینداکی رولونو یوکسک قییمت‌لندیریر.
ا.آغااوغلو اثرده حاکیمیت مسله‌سینه ده توخونور. آنایاسالی مونارشی زامانی حاکیمیتین حؤکمدارلا ایمتیازلی حاکیم صینفین الینده، جومهوریتده ایسه بوتونلوکله خالقین الینده اولدوغو قناعتی اثر بویو اؤز تصدیقینی تاپیر. اونون فیکرینجه، شخصی حاکیمیت زامانی خالق تک شخصین شیلتاق و هوسینه تابع اولور، میلیون‌لارجا اینسان بو شیلتاق‌لیق و هوسه ایطاعت ائدیر، خالق قورخور و خوف ایشینده یاشاییر. آنایاسالی مونارشی زامانی ایسه حاکیمیت حؤکمدارلا ایمتیازلی بیر صینفین الینده اولور. جومهوریته گلینجه ایسه اورادا حاکیمیت بوتؤولوکده خالقین الینده اولور، او، خالقا عاییددیر و هر کسین ایداره‌چی‌لیگه قاتیلماق حاقی واردیر. یازیچی بورادا اساس دیقتی لیاقته یؤنلدیر و جومهوریت زامانی وطنداش‌لارین لیاقت‌لری‌نین قورونماسینا دیقت چکیر.
ایلک دفعه 1930-جو ایلده تورکیه‌ده "جومهوریت" قزئتینده حیصه-حیصه درج ائدیلن "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثری "من بیر اسیر ایدیم، آزاد اولماق ایسته‌دیم" اِپیقرافی ایله باشلاییر. بو اِپیقراف مؤلیفین آزادلیغا نه قدر بؤیوک اؤنم وئردیگینه ثوبوت‌دور. بو معنادا اثرین باش قهرمانینی "آزادلیق عاشیقی" ده آدلاندیرماق اولار. زنجیرلرینی قیراراق اسیرلیکدن قورتاران اینسانین آزاد اولدوقدان سونرا قارشیسیندا ایکی یول گؤرونور: آزادلیق و کؤله‌لیک یولو. ساغ طرف آزادلیق، سول طرف ایسه کؤله‌لیک یولودور. او، آزادلیغی ایسته‌دیگی اوچون ساغ طرفی توتور و سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینه گلیب چیخیر. لاکین اؤلکه‌یه گلمکله هله هر شئی حلّ اولونمور. آزادلیغا چاتماق کیمی، اورادا یاشاماغین دا موعین شرط‌لری واردیر. "آزادلیق عاشیقی" "اصل من ایسته‌ین یئردیر" ، - دئیه فیکیرلشه‌رک ایچری کئچمک ایستیرکن، سورغو-سوال ائدیلیر: ایچ زنجیرینی ده سؤکوب آتمیسان‌می؟؛ طاماحینا یییه دورموسان‌می؟؛ دوغرونو سئویرسن‌می؟؛ حقیقته دؤزومون وارمی؟؛ لیاقت صاحیبی‌سن‌می؟ بو سوال‌لارین هر بیری آزادلیغی الده ائتمه‌نین پرینسیپ‌لری کیمی موعین‌لشیر.
سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین وطنداشی اولماق ایسته‌ین اینسان‌لار، هر شئیدن اول، او اؤلکه‌نین آنایاساسینی بیلمه‌لی و عمل ائتمه‌لی ایدی. پیرلرین تانیش اولماق اوچون اونا وئردیگی "آنایاسا"دا ایسه بو اؤلکه‌نین قانون‌لاری، آزادلیغین شرط‌لری اؤز عکسینی تاپمیشدی. یاسادا قئید اولونان مادده لرده دئییلیردی:
1. آزادلیق دوغرویا و جسارته سؤیکه‌نیر؛
2. یالان سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده تام یاساق‌دیر. بو آزارا توتولان اؤلکه خاریجینه چیخاریلیر؛
3. ایکی‌اوزلولوک و یالتاق‌لیق ان آغیر گوناه‌دیر. بو گوناها باتان‌لار هامی‌لیقجا داشا توتولورلار؛
4. چوغول‌لوق ائدن‌لر سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین وطنداش‌لیغیندان چیخاریلیرلار؛ قورخاق‌لیقلا سربست اؤلکه وطنداش‌لیغی بیر آرایا سیغماز.
ا.آغااوغلونون قهرمانی حاقی قوروماق، چالیشماق، دؤزوم و یاردیم گؤسترمگین بیر وظیفه اولدوغونو دئییر. بو یاسالارلا و سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین حیاتی ایله یاخیندان تانیش‌لیغی اسیر اینسانی آزاد اؤلکه‌ده یاشاماغین، اونون قانون‌لارینا عمل ائتمگین شرفلی اولدوغو قدر ده چتین‌لیگینی باشا دوشور. آنجاق آرتیق بو بیر شرف ایشی اولدوغوندان اسیر آدام بوتون دئییلن‌لره جان-باشلا عمل ائدیر، بو اؤلکه‌نین تاریخینی اؤیره‌نیر. معلوم اولور کی، بو اؤلکه‌نین شرفلی بیر تاریخی اولوب؛ ایندی اینسان‌لارین آزاد گزیب دولاشدیغی کوچه‌لرده بیر واخت‌لار اینسان‌لار بیر-بیری‌نین اوستونه قالخمیش، قان سو یئرینه آخمیشدی. لاکین اینسان‌لار آزادلیق اوغروندا موباریزه آپاریب و چارپیشیبدیر. ا.آغااوغلو بونونلا ایکی مسله‌نی دئمک ایسته‌ییر؛ بیرینجیسی، آزادلیق وئریلمیر، آلینیر. اونون اوغروندا موباریزه آپاریلمالی‌دیر؛ ایکینجیسی، بو گون موعین معنادا بو جمعیته صاحیب اولان اوروپادا جمعیت هئچ ده بوگونکو کیمی اولمامیشدیر، اینسان‌لار بیر-بیری‌نین اوزرینه قالخمیش، قان سو یئرینه آخمیشدیر. منجه، بو فیکیر، ا.آغااوغلونو حددن آرتیق غربی اؤیمکده تنقید ائدن‌لر اوچون یاخشی جاواب‌دیر. او، تاریخه موراجیعتده یالنیز شرقی تنقید ائتمیردی، هم ده غربی تنقید ائدیردی. آنجاق ایندی غرب بوتون بو مرحله‌لری کئچمیش، یئنی جمعیت قوروجولوغوندا دموکراتیک اساس‌لارا سؤیکنمیشدیر.
اثرده پیرلرله وئریلن صؤحبت‌لرین معنا یوکو بؤیوک‌دور؛ آزاد اولماق ایسته‌ین اینسان آزادلیغین چتین و کشمکشلی یول‌لاردا کئچدیگینی درک ائدیر. "یالان" ، "ایکی‌اوزلولوک" ، "یالتاق‌لیق" بؤلومونده بونلارسیز جمعیتی عاغلینا گتیره بیلمه‌ین اینسان پیرلرین صؤحبتیندن سونرا فیکرینی دَییشمه‌لی اولور و بونون بیر تربیه مسله‌سی اولدوغونو آنلاییر: "ان خیردا و ان گوناه‌سیز یالانا دا دؤزوم گؤسترمک اولماز. بیر سؤزله، اوشاق عاییله و مکتبدن چیخیب جمعیته قوووشدوغو زامان یالانین اییرنج بیر آزار اولدوغونو دویوب آنلامالی‌دیر".
ماراقلی‌دیر کی، بو مسله‌یه ا.آغااوغلو بونا قدرکی اثرلرینده ده توخونور. اونون فیکرینجه، بوتون بونلار دموکراتیک جمعیت‌لرده دئییل، دؤولتی حؤکمداردان عیبارت بیر زومره‌نین حاکیم اولدوغو جمعیت‌لرده باش وئریر. بئله ده هامی بیر شخصه باغلی‌دیر. "اوچ مدنیت" اثرینده ده بونون اوزرینده دایاناراق یازیردی: "فقط ایش بیر کره شخصی باغلی‌لیق آلانینا تؤکولدومو، یالتاق‌لانما، ایکی‌اوزلولوک، حیله ، یالان، فیتنه، خیانت و جینایت دؤولت آدام‌لاری اوچون مزیت و فضیلت یئرینه کئچر. رقابت دؤولتی یاخشی ایداره ائتمکده کی لیاقتی بیلگی، عزم، متانت، ناموس ساحه‌سیندن چیخار. شخصه باغلی‌لیق آلانینداکی ذیلت و رذالت‌لره تؤکولور. گئرچک عاغیل، ذکا و فضیلت یئرینه بیجلیک، حیله ، فیریلداق کئچر".
سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده آزادلیقلا چوغولچولوق دا بیر آرایا سیغمیر؛ آزادلیق صمیمیت و دوغروچولوق ایسته‌ییر. آزاد بیر اؤلکه‌یه خبرچی‌لیک، چوغولچولوق قدر ضررلی شئی اولماز. چوغولچولوق اولان یئرده کیمسه کیمسه‌یه اینانماز، یالان و ایکی ا‌وزلولوک آرتار.
بو اؤلکه‌نین بیر پارکیندا آزادلیق هئیکلی ده اوجالدیلمیشدیر. هئیکل ایستیبدادا قارشی آزادلیق بایراغینی قالدیران ایلک وطنداشین شرفینه اوجالدیلیب. هئیکلین اطرافیندا واخت‌آشیری میتینق‌لر کئچیریلیر. آزاد اولماق ایسته‌ین آدام همین گون اوچ میتینقین شاهیدی اولور؛ میتینق‌لرین بیرینده حؤکومتین پروقرامینا صادیق قالمادیغی، ایکینجیده گنج نسلین یوردسئورلیک کئیفیتیندن اوزاقلاشدیغی و بوندا تحصیل سیستمی‌نین گوناهکار اولدوغو، اوچونجوده ایسه قادین حوقوق‌لاری‌نین کیشی‌لرله تام برابر توتولماسی ایسته‌نیلیردی. سونونجو میتینقده قادین‌لار بوتون حال‌لاردا کیشی‌لرله برابر توتولان حوقوق‌لاری‌نین عئینی اولماسینی ایسته‌ییردی.
ا.آغااوغلو جمعیتده ضیالی، ادیب مؤوقعییندن دانیشارکن مقاله‌لرینده اولدوغو کیمی، غرب-شرق موقاییسه‌سینی آپاریر، ضیالی‌نین شرق عالمینده میلّت عامیلینه یابانچی قالماسی مسله‌سینه ده توخونور. اونون فیکرینجه، شرق عالمینده میلّت آنلاییشی غربینکیندن فرقله‌نیب. شرق ادبیاتی ایچینده اولدوغو موحیطه، اینسان و طبیعت موحیطینه یابانچی قالیب، دایم گؤیلرده، بوشلوق‌لاردا دولاشیب. بو ادبیات تک بیر شخصین ایفاده‌سی اولدوغوندان اینسان‌لیق و طبیعتله دیل تاپماغی آشی‌لاماییب. طبیعتله اینسان آراسینداکی، ائلجه ده اینسان‌لارین اؤز آراسینداکی یادلاشمانی آرادان قالدیرماغا، معنوی باخیمدان بوتؤولشدیرمگه چالیشماییب.
آزاد اولماق ایسته‌ین آدام پیرلرین موشاییعتی ایله سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین پارلمانیندا، بیلیم‌یوردونودا، اینستیتوتوندا، ایری ماشین‌قاییرما کارخانه‌سینده، ایبتیدایی مکتبده و کیتابخانادا اولور، نیظامنامه‌سی و اونون مادّه‌لری حاقیندا دوشونمک اوچون واخت ایسته‌ییر. اؤلکه‌نین غریبه‌لیگی و حئیرت‌آمیزلیگی اونو مفتون ائتمیشدی. هر شئیی یئنیدن اؤیرنمک، هر شئیه یئنیدن آلیشماق لازیم ایدی. نه قدر چالیشیب-چابالاسا دا، کؤهنه وردیش‌لردن ال چکمک هئچ ده آسان دئییلدی. بو ایشی باجارمایاجاغی حاقیندا پِسسیمیزمه ده قاپیلیر، آنجاق اونو دا فیکیرلشیر کی، من بو اؤلکه‌نین تاریخی ایله تانیش اولارکن اونلارین دا عئیناً بیزیم یولوموزو کئچدیگینی گؤردوم، دئمه‌لی، اونلار دا باشلادیقلاری زامان هر شئی آسان اولماییب، اونلار دا اذیت چکیب. کؤهنه حیاتا دؤنمگین مومکون‌سوزلوگونو گؤره‌رک او، سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده قالماغا قرار وئریر.
دموکراسی، حاکیمیت، دؤولت و فرد مسله‌لری ده ا.آغااوغلونون یارادیجی‌لیغی‌نین سونلاریندا ان چوخ توخوندوغو مسله‌لردن‌دیر. "دؤولت و فرد" ، "اوچ مدنیت" اثرلرینده، "دموکراسی و دؤولتچی‌لیک" مقاله‌سینده بو مؤوضودا فیکیرلرینی سیخ-سیخ بیلدیرمیشدیر. بو مسله‌ده همیشه غربله شرق دموکراسی‌سینی موقاییسه ده ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، دموکراسی‌نین اساس‌لارینی چئینه‌ین دؤولتچی‌لیک سیستمینده دموکراسی‌دن دانیشماق مومکون دئییل. بو جور رژیم‌لر شخص‌لرین و زومره‌لرین تحکّومونه یول آچا بیلیرلر. حتّی خالقین تنقید آزادلیغی‌نین اولماسی بئله دموکراسی اوچون یئترلی دئییلدیر، بو آزادلیغی قوللانا بیله‌جک گوج ده اساس‌دیر. بو گوجو ایسه خالق لیبرال توپلوم‌لاردا تاپیر و ایشله‌دیر.
ا.آغااوغلونون "اوچ مدنیت" اثرینده ده دموکراسی موجادیله‌سی‌نین شاهیدی اولوروق. اونون دؤولت قاورامیندا اینسانین حاق و حورّیتینی قورویان غرب مدنیتی‌نین تمل پرینسیپ‌لری باشلیجا یئر توتور. اثرده مدنیت آنلاییشی گئنیش آنلامدا گؤتورولور و بورادا دین، اخلاق، فرد، عاییله، جمعیت، دؤولت، حؤکومت عامیل‌لری تحلیل ائدیلیر. جمعیت حیاتی‌نین قووّت‌لنمه‌سینه و گلیشمه‌سینه سبب اولان عامیل‌لری تحلیل ائدن مؤلیف بؤیوک فرانسه اینقیلابینا توخوناراق وولتر، دیدرو، مونتسکیو، روسو، کانت، شللینق، هگل کیمی فیکیر آدام‌لاری‌نین نظریه‌لرینه ایستینادلار ائدیر، اینسان حاقلاری بیاننامه‌سی‌نین آدینی چکیر. بو اثرینده ا.آغااوغلو دموکراسی، جمعیت و فرد آنلاییش‌لارینا ایکی کونتکستده - شرق و غرب کونتکستینده یاناشیر. بیر طرفده "کیمسه یوخ، پادشاه وار، حاق یوخ، کئیف وار" دیگر طرفده ایسه "فرد یوخ، جمعیت وار، حاق یوخ، وظیفه وار" پرینسیپی یئر توتور. عومومیتله، دموکراسی، اینسان حاقلاری مسله‌سینده ا.آغااوغلو دایم غربچی‌لیگی اوستون توتور. ف.ساکال بونو "شرقین کئچمیشینی دموکراسی آجیسیندان یئره وورماسی" کیمی دَیرلندیریر.
"سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثرینده فیلوسوف-ادیب دؤولت ایداره ائدیلمه‌سینده دموکراسینی اساس گؤتورور. بو ایسه خالق ایداره ائتمه‌سی‌دیر. خالق ایداره‌ائتمه‌سی اولان یئرده "ایستیبداد قورولوشوندا اولدوغو کیمی، دؤولت سریشته‌سیزلرین الینده تجروبه تاختاسی اولا بیلمز" . اونون فیکرینجه "خالق ایداره‌سی ایله ایستیبداد آراسینداکی اساس فرق‌لردن بیری ده بودور کی، ایستیبداددا دؤولت آدام‌لاری‌نین و مأمورلارین آرخالاندیقلاری گوج حؤکمدارین یاخشی‌لیق و قایغیسی‌دیر. حالبوکی خالقین یؤنلتدیگی دؤولتده همین آدام‌لار یالنیز خالقین اینامینا سؤیکنه بیلر".
اثرده قویولان مسله‌لر ا.آغااوغلونون "دؤولت و فرد " و"سربست فیرقه خاطیره‌لری" اثرلرینده داوام ائتدیریلیر. بو اثرلرده فعالیتی‌نین موعین دؤنم‌لرینده کی وضعیتده اونون نه قدر دوغرو یول توتدوغونو گؤستریر. 20-جی ایللرده مؤوجود رژیمی مودافیعه ائدن کادروچولار اونا قارشی هوجوما کئچمیشدیلر. اونلارین بو حرکت‌لرینی ا.آغااوغلو دموکراسی‌یه قارشی حرکت کیمی قییمت‌لندیریردی. "دؤولت و فرد" اثرینده کادروچولارین تنقیدینه جاواب وئره رک "حقیقتاً کادرونون مودافیعه ائتدیگی سیستم، جاهاندا اؤرنگی اولمایان، آنلاشیلماز، قرابت‌لرله دولو بیر شئی‌دیر. بناءًعلیه حادیثه‌لر و واقعه‌لرین اؤنونده قوشان ائشسیز و اؤرنک‌سیز، مجهول و آنلاشیلماز بیر سیستمی آغااوغلونون مفکوره‌‌سی طبیعتی لیله قاورایا بیلمز" ، - دئیه یازیردی.
تورکیه‌ده سئچکی‌لردن درحال سونرا یازدیغی "سربست فیرقه خاطیره‌لری" اثرینده تورکیه‌نین تک‌پارتیالی سیستمدن چوخ‌پارتیالی‌لیغا کئچید دؤورونده باش وئرن حادیثه‌لری قلمه آلیر. بو اثر گؤستریر کی، حتّی تک‌پارتیالی سیستم زامانی ا.آغااوغلو نظری جهتدن سؤیله‌دیگی فیکیرلری حیاتدا دا مودافیعه ائتمیش، جمعیتین دموکراتیک‌لشمه‌سی ایله باغلی سؤیله‌دیگی نظری فیکیرلری پراکتیک جهتدن حیاتا کئچیرمگه چالیشمیشدیر. نه قدر چتین اولسا دا، یئنی جمعیتین قورولماسیندا موخالیف‌لیک اینستیتوتونون یارانماسیندا قاتقیسی اولموش، یئنی پارتیانین یارانماسیندا الیندن گلنی ائتمیش، لاکین اونون قاپانماسیندان سونرا پارتیایا گئری دؤنمه‌میشدیر.
آزادلیق و دموکراسی آنلاییش‌لاری ا.آغااوغلونون بوتونلوکله یارادیجی‌لیغیندا موهوم یئر توتور. بو تمل پرینسیپ‌لر "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثرینده ایلک دفعه اولاراق سیستملی شکیلده ایشله‌نیلیر. اونون فیکیرلرینده غرب دونیاسی‌نین دؤولتچی‌لیگی‌نین تمل پرینسیپ‌لری‌نین باشلیجا یئر توتدوغونو گؤروروک. بو تمل پرینسیپ‌لر، دئمک اولار کی، اونون اثرلرینده اولدوغو کیمی، حیاتی‌نین و فعالیتی‌نین ده اساس پرینسیپ‌لریندن اولموش، یئنی جمعیتین فورمالاشماسیندا موستثنا خیدمت‌لر گؤسترمیشدیر. اثرده آزادلیق و دموکراسی حاقیندا نظری فیکیرلرله یاناشی، پراکتیک مسله‌لر ده یئر آلیر. یعنی ا.آغااوغلونون یاشادیغی جمعیتین بیر چوخ مسله‌لری اوستواؤرتولو شکیلده اؤز عکسینی تاپیر. بورادا قویولان مسله‌لرین بیر چوخونو یاشادیغی جمعیته بیرباشا شامیل ائتمگین مومکون اولمادیغی اوچون فلسفی تراکتات فورماسیندا یازماغا اوستونلوک وئریر. بو فورما هم فیکرین چاتدیریلماسی، عومومی‌لشدیریلمه‌سی، هم ده مؤوجود دورومدا کسکین تنقیدلردن اوزاق دورماسینا ایمکان وئریر. ا.آغااوغلو جمعیتده کی دموکراتیک‌لشمه‌نین فردین گوجلنمه‌سینه ائتکیسی اولاجاغینی، بونونلا دا توپلوما دینامیزمین گله‌جگینی و فردلرین وظیفه‌لری‌نین آرتماسی ایله آزادلیق‌لارینی داها دا آرتیراجاغینی دوشونوردو.
ا.آغااوغلو "سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده" اثری ایله دموکراسی، اینسان حاقلاری، آزادلیق، فرد، دؤولت، جمعیت، حاکیمیت کیمی تمل پرینسیپ‌لرله چیخیش ائدن فیلوسوف و یازیچی‌لار ارسطو، توماس هابز، جان لاک، جان میلّتون، شارل دو مونتسکیو، ژان ژاک روسو، جان استورت میل، میرزه فتحعلی آخوندزاده، آبراهام لینکولنون فیکیرلرینی یئنی دؤورده اینکیشاف ائتدیرمیش و زنگین‌لشدیرمیشدیر.
یازان: بدیرخان احمدلی
کؤچورن: عباس ائلچین
باسدیغین یئرلری "توپراق" دئیه‌رک گئچمه تانی!
Neşet Ertaş -Sevda Olmasaydı
Sevda Olmasaydı
Neşet Ertaş
ضیا گؤک‌آلپ-ا گؤره، کولتور - مدنیّت و آیدینلارین وظیفه‌لری
ضیا گؤک‌آلپ-ا گؤره، کولتور - مدنیّت و آیدینلارین وظیفه‌لری
ملکه متینتاش
عوثمانلی و ائرکن تورکیه دؤنمینده ایلک تورک توپلوم بیلیمجیسی اولاراق آنیلان ضیا گؤک‌آلپ، عوثمانلی ایمپراتورلوغونون پارچالانما دؤنمینده گئچن حیاتی بویونجا میلّتینی بؤهراندان قورتارماق و اوجالتماق نامینه بؤیوک ایشلر گؤرموش بیر آددیر. عوثمانلی‌‌نین ان گرگین دؤنمینده یاشاماسی و فیکیر صحنه‌سینه بو دؤنمده چیخماسی گؤک‌آلپ‌ین اثرلرینده گره‌ک چؤزوم آختارما‌لاری گرکسه ده سوسیولوژیک تحلیل‌لر باخیمیندان آچیقجا گؤرولور. عوثمانلی‌‌نین سون دؤنم‌لرینده فرقلی آلان‌لاردا یاشانان بؤیوک چاپلی پروبلم‌لری تحلیل ائتمیش و چؤزوم یول‌لاری اؤنرمیشدیر. گرک باتی و دوغو آلانینی قاپسایان تحصیلی، گرکسه ده خالقا یاخین‌لیغی و میلّی کولتوره وئردیگی دَگر ایله او دؤنمده بیر چوخ آیدین‌ین رادیکال دوشونجه‌لرینه قارشی گؤک‌آلپ اوبژکتیو و راسیونال چؤزوم‌لر سونماغی باشارمیش بیر آددیر. گؤک‌آلپ‌ین اوزرینده چالیشدیغی باشلیق‌لاردان بعضی‌لری، کولتور و مدنیّت قونوسونداکی تعریف‌لری، آیدینلارین دؤنمده‌کی دورومو اوزرینه سوسیولوژیک تحلیل‌لری و دؤنمده یایغین اولموش باتیلی‌لاشما فیکرینه یاناشمالاری‌دیر. اؤزل‌لیکله گؤک‌آلپ بو سیاسی مسله‌لری قاپسایان باشلیق‌لار ایچینده، آیدین‌لار و خالق آراسینداکی ایلیشکی اوزرینه قوردوغو ایده‌آلی و باتی‌نی نئجه قبول ائتمه‌میز گرکدیگینی آچیقلایان یازی‌لاری ایله اؤز دؤنمینده و گونوموزده بیر فیکیر رهبری حالینا گلمیشدیر.
گؤک‌آلپ‌ین اوزرینده دوردوغو و توپلومداکی آیدینلارین دا رهبری اولماسی گرکدیگینی ساووندوغو قونو، کولتور و مدنیّت آراسینداکی ایلیشکی‌دیر. گؤک‌آلپ بو ایکی قاورامی آیریشدیق‌لاری و بیرلشدیک‌لری نؤقطه‌لر باخیمیندان ایکی‌یه آییراراق تعریفله‌میشدیر. پروف. دوکتور. اروْل گونگؤر-ه گؤره، ضیا گؤک‌آلپ، کولتور-مدنیّت آیریمینی بیر پراتیک اندیشه یاشادیغی اوچون قورغولامیشدیر (1). بیرلشدیک‌لری نؤقطه‌نی، هر ایکیسی‌نینده توپلومسال حیاتی (کولتور، دین، اخلاق، حوقوق، عاغیل، استتیک، دیل) و دینامیک‌لری قاپسامالاری اولاراق گؤستریرکن آیریشدیق‌لاری نؤقطه‌یه داها قاپساملی توخونموشدور. گؤک‌آلپ-ا گؤره کولتور و مدنیّتین آیریشدیغی نؤقطه‌لر بو شکیلده‌دیر، کولتور میلّی بیر قاورام‌دیر و میلّت ایچیندن گلن اؤز دگرلری قاپسار، آنجاق مدنیّت میلّت‌لرآراسی یعنی بئین‌المیلل‌دیر. یعنی، کولتور اولوسال بیر کیملیگی تمثیل ائدرکن، مدنیّت بوتون اینسان‌لیغا خطاب ائدن و بیر اولوسدان دیگرینه گئچه بیلن بیر قاورام اولاراق آچیقلانیر (2). بونو بو شکیلده اؤرنکله‌یه بیله‌ریک، آلمان کولتورو، فرانسه کولتورو، اینگیلیس کولتورو و بو کولتورلرین اورتاق اولاراق ایچینده یئر آلدیقلاری باتی مدنیّتی. گؤک‌آلپ‌ین گؤستردیگی بیر دیگر آیریشما نؤقطه‌سی ایسه، کولتورون دویغولاردان توره‌‌میش، خالقدان گله‌نی ایچینده باریندیران سویوت اولمایان بیر اولغو اولاراق سایارکن، مدنیّتی داها قاپساملی، ایچریسینده تکنیگی و بیلیمی باریندیرماسی اولاراق گؤستریر. بیر باشقا دئییشله، کولتور ایلهام ایله اورتایا چیخاریلیرکن، مدنیّت عاغیل و منطیق یولو ایله یارانیر (2). یئنه گؤک‌آلپ‌ین بیر باشقا باخیش آچیسینا گؤره، قبیله‌لر اؤنجه‌لیکله بیر کولتوره صاحیب اولور، داها سونرا گلیشدیکلری، ایمپراتورلاشما و کوزموپولیت قورولوشا دؤنوشمه سورج‌لرینده مدنیّت حالینی آلیرلار (3). آیریجا، گؤک‌آلپ-ا گؤره باتی مدنیّتی مسیحی مدنیّتی اولمادیغی کیمی دوغو مدنیّتی ده ایسلام مدنیّتی اولاراق آنیلمامالی‌دیر. یعنی مدنیّت‌لر دین ایله باغداشمامالی‌دیر. بونا بیر دستکله‌مه اولاراق، دوغو مدنیّتی ایچینده یئر آلمیش اولان بیزانسی اؤرنک وئره بیله‌ریک.
کولتور و مدنیّت باشلیق‌لاری‌نین بیرلشمه و آیریشما نؤقطه‌لریندن یولا چیخاراق، گؤک‌آلپ‌ین او دؤنمین آیدینلاری اوزرینه اولان تحلیل‌لری و دوشونجه‌لرینی دگرلندیرمک گر‌کیرسه، ضیا گؤک‌آلپ اؤنجه‌لیکله آیدین - خالق ایلیشکیسی‌نین سوسیولوژی و فلسفه بیلیم‌لرینی قوللاناراق تحلیلینی ائتمیشدیر (2). بو تحلیل‌لر ایله آیدین و خالقین تعریفله‌مه‌سینی، آرالارینداکی فرق‌لری و بیربیرلری ایله نئجه بیر ایلیشکی ایچینده اولمالاری گرکدیگینی آچیقلامیشدیر. آیریجا، ضیا گؤک‌آلپ، آیدینلارین توپلومداکی رولونو تحلیل ائتمک اوچون اؤنجه‌لیکله کولتور و مدنیّت قاورامی آراسینداکی آیریم نؤقطه‌سینی تام اولاراق آنلامامیز گرکدیگینی سؤیلر. یعنی آیدین‌ین خالقا نه وئرمه‌سی و خالقدان نه آلماسی گرکدیگینی گؤک‌آلپ کولتور و مدنیّتین آیریم‌لاری اوزه‌ریندن آچیقلامیشدیر. ضیا گؤک‌آلپ ایدئالیندا آیدینلاری گره‌ک آلمیش اولدوقلاری تحصیل گرکسه یئتیشمیش اولدوقلاری چئوره‌دن دولایی میلّتتین سئچکین‌لری اولاراق گؤستریر (2). آیدین‌لار خالق مکتب‌لرینده اوخومامیش و خالق ایچریسینده یئتیشمه‌میش تحصیللی قروپ‌دور. یعنی ،خالقا عایید اولان کولتوره تام اولاراق حاکیم اولمامیشدیرلار. بو ندنله، گؤک‌آلپ، تورک میلّتی‌نین آیدین‌لار‌ی‌نین روحو تمامی ایله تورک کولتورو ایله اشباع اولدوقدان سونرا میلّی‌لشمک ایمکانینا صاحیب اولابیلر دئیه‌رک آچیقلامیشدیر (4). ضیا گؤک‌آلپ‌ین بو سؤزونه گؤره، سئچکین دئیه گؤستریلدیگی بو قروپ آلدیغی غئیری میلّی تحصیلین اولوشدوردوغو میلّی کولتور آلانینداکی اسکیک‌لیک‌لری خالق ایچینده اوزون سوره‌لر گئچیریب، خالقا عایید دگرلری منیمسه‌مک ایله آرادن آپارمالی‌دیر (2). ساغلام میلّت‌لرده آیدینلارین وظیفه‌سی خالقین روحی محصول‌لارینی آنلاماق سونراسیندا دا نیظام و اینتیظاما سوخماقدان عیبارت‌دیر (5). گؤک‌آلپ‌ین بو سؤزو ایله ده آنلاشیلاجاغی اوزره، ساغلام میلّت‌لرده آیدین و خالق آراسیندا قارشیقلی بیر ایلیشکی اولدوغونو، آیدینلارین تمل وظیفه‌لری نین یاشادیقلاری میلّتین مدنیّتینی قورمالاری گرکدیگینی، مدنیّتی قورماق اوچون ده اؤنجه‌لیکله کولتوره چاتماق و اونو گلیشدیرمک گرکدیگینی سؤیلر. یعنی، آیدین‌لار بو تمل وظیفه‌لرینه کولتوره چاتماق ایله باشلامالی‌دیرلار. کولتوره ده آنجاق خالقا گئده‌رک چاتارلار. داها سونراسیندا قورموش اولدوقلاری مدنیّت چرچیوه‌سینی خالقا منیمستمک و اونلارا چاتدیرمالاری گره‌ک‌دیر. بو ندنله ده خالقا تکرار گئتمه‌لری لازیم‌دیر. باشقا بیر دئییش ایله گؤک‌آلپ، آیدینلارین خالقا ندن گئتمه‌لری گرکدیگینی ایکی مادّه ده ساوونور: بیرینجیسی میلّی کولتورو اونلاردان آلابیلمک و سونراسیندا بو کولتورو تمل آلاراق قوردوقلاری مدنیّتی خالقا چاتدیرماق.
گؤک‌آلپ آیدینلاری ایدئال اولاراق تعریفی قیراغیندا آیریجا، عوثمانلی ایچینده کی دوروم‌لارینی دا سوسیولوژیک بیر پرسپکتیو ایله دگرلندیرمگه آلمیشدیر. گؤک‌آلپ‌ین دگرلندیردیکلرینه گؤره عوثمانلیدا ایدئالیندان چوخ فرقلی بیر دوروم مؤوجوددور. عوثمانلیدا آیدین قاورامی باتیلی‌لاشما دوشونجه‌لری ایله بیرلیکده اورتایا چیخمیشدیر. (2) و عوثمانلی آیدینی دئیه آدلاندیریلان قروپ دؤولت ایچینده یئر آلمیش اولدوغو اوچون خالق ایله بیر علاقه حالیندا اولما قایغیسینا صاحیب اولامامیشدیر (2). بونون سونوجوندا، خالقا عایید دگرلری بایاغی اولاراق گؤرموش و کولتورو اونلاردان آلینماسی گرکدیگی اولغوسونو اؤنمسمه‌میشدیر. بو دوروم عوثمانلیدا بیر چوخ اؤنملی قونودا ایکی‌لیک‌لر اولوشماسینا ندن اولموشدور. اؤرنگین، میلّتین ایچینده ایکی دیللی‌لیک (عوثمانلیجا و خالق ایچینده کی تورکجه)، دین، اخلاق و ایقتیصادا قارشی ایکی فرقلی یاناشیم، ایکی فرقلی موسیقی، وزن و ادبیات کیمی (2). عوثمانلی آیدینلاری آراسیندا چیخان بو سورون‌لار ندنی ایله ضیا گؤک‌آلپ آیدین و سئچکین قاورامی‌نین تعریف‌لرینی و ایشلَولرینی آییراراق یئنیدن آچیقلاما احتیاجی دویموشدور. گؤک‌آلپ-ا گؤره سئچکین دئییلن قروپ، غئیری موسلمان اوخول‌لاردا غئیری میلّی تحصیل آلمیش و میلّی کولتوردن چوخ فرقلی بیر کولتورده یئر آلاراق یئتیشمیش بو ندنله ده اؤز خالقی‌نین کولتورل دگرلرینی اؤنمسمه‌ین صینیف‌دیر. بوندان فرقلی اولاراق آیدین‌لار ایسه خالقا چوخ یاخین، خالقین دگرلرینی منیمسه‌یه بیلن، آییرد ائدیلدیکلری نؤقطه‌نین ساده‌جه آلدیقلاری پوزیتیو تحصیل اولان، یعنی گؤک‌آلپ‌ین ایدئالینداکی آیدین قاورامینا اویغون اولان قروپ‌دور.
سونوج اولاراق، ضیا گؤک‌آلپ، تورکیه‌ده سوسیولوژی‌نین قوروجوسو قبول ائدیلیر. آنجاق، ضیا گؤک‌آلپ عئینی زاماندا بیر تئوریسین‌دیر، فیکری ائتکیسی ساده‌جه سوسیال بیلیم‌لرده بیر بیلیم اینسانی اولماقدان اؤته‌دیر، تورکیه جومهوریتی دؤولتی‌‌نین اولوشوموندا، گؤک‌آلپ‌ین دوشونجه‌لری اویغولاما آلانی تاپمیشدیر. بو یئنی دؤولتین سیاسی، اکونومیک، سوسیو-کولتورل قورولوشوندا گؤک‌آلپ‌ین جیدی یؤنلندیریجی ائتکی‌لری واردیر.
گؤک‌آلپ-ا گؤره؛ بیر اولوسون مدنیّتی خالقا راغماّ، خالقین میلّی کولتورونو هیچ دیقته آلمادان دئییل، تام عکسینه خالقین صاحیب اولدوغو میلّی کولتوردن حرکتله ائدیلمه‌لی‌دیر. اونا گؤره دؤولته، میلّی کولتوردن سوزوله‌رک آلینان دگرلرله روح وئریلمه‌سی گرکمکده‌دیر.
گؤک‌آلپ‌ین سیاسی سؤیله‌می، بوگونکو معنادا اؤزگورلوکچو و دموکراتیک بیر بویوت داشیماقدان چوخ، تحصیل آلمیش آیدینلارین، خالقی آیدینلاتمالاری، داها دوغروسو آیدینلارین چاغین ان یوکسک مدنیّتیندن (باتی مدنیّتی) آلدیقلاری دگرلر ایله خالقین میلّی کولتورونون دگرلرینی قایناشدیراراق اولوشدوردوقلاری، " اورتاق یاخشی " نین خالقا منیمستیلمگه چالیشیلماسی گرکدیگی یؤنونده دیر.
گؤک‌آلپ آیدینچی آنلاییشی ایله؛ دؤولتی یؤنته‌جک، هر آلاندا یول گؤستره‌جک، آیریجالیقلی بیر صینیفی ایشارت ائتمه‌ین، یعنی " سئچکینچی " اولمایان، آما بیر آیدین‌لار صینیفی‌نین یئتیشدیریلمه‌سی گرکدیگی یؤنونده‌دیر. گؤک‌آلپ‌ده دؤولت، آیدین‌لار آراجی‌لیغی ایله توپلومون وصیسی‌دیر. گؤک‌آلپ بو آیدینچی آنلاییشینی دا دموکراسی ایله باغداشدیرما گره‌گی دویماقدادیر. گؤک‌آلپا گؤره دموکراسی خالقچی‌لیق‌دیر. آیدین‌لار ده خالقا دوغرو گئتمه‌لی‌دیر.
آیدین‌لار ایکی ندندن خالقا گئتمه‌لی‌دیر. بیرینجی ندن، خالقدان میلّی کولتورو اؤیرنه‌جکلر. ایکینجی ندن ایسه خالقا گونون ان یوکسک مدنیّتینی (باتی مدنیّتینی) وئره‌جکلر، اؤیره‌ده‌جکلردیر. بئله‌جه آیدینلارین خالقدان قوپوق اولماماسی، گلیشدیردیکلری سیاستین خالق اوچون اولماسی، گئرچک دموکراسی‌نین گئرچکلشدیریلمه‌سینه ده یول آچاجاقدیر.
گؤک‌آلپ‌ین دوشونجه‌لرینده اؤز توپلومونون دگرلرینی (میلّی کولتورو) حرکت نؤقطه‌سی ائدهرک باتی مدنیّتینه ایلیشکین عونصورلری بونلارلا بیرلشدیرمه چاباسی گؤرولور. گؤک‌آلپ، سیاست و توپلوم ایلیشکی‌سینه بو آچیدان یاناشمیش و اینشا ائدیله‌جک قورولوش‌لارین و کیملیک‌لرین اؤز خالقینا یابانجی اولمایان آیدین‌لار طرفیندن دؤولت آراجی‌لیغی ایله یاپیلماسی گرکدیگینی دیله گتیرمیشدیر.
قایناق‌لار
1. گونگؤر، أ. کولتور دَییشمه‌سی و میلّیتچی‌لیک. ایستانبول : اؤتوکن یایین ائوی، 1986.
2. Mazlum, A. Gölbaşı, H. Ziya Gökalp, a idealistic case man at the junction point of turkish society’s becoming contemporary: the consept of intellectual. Journal of World of Turks (2009) Vol. 1 No. 1 pp: 221 – 239
3. گوندوغان، آ. عوثمانلی‌‌نین سون دؤنم‌لرینده و جومهوریتین باشلاریندا فیکیر آخیم‌لاری و ضیا گؤک‌آلپ - تورکچولوگون فیکیر باباسی قیرمیزی‌لار.کوم، 2015
4. ضیا گؤک‌آلپ. کولتور و مدنیّت
5. ضیا گؤک‌آلپ. تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک
کؤچورن: عباس ائلچین
Canakkale Sehitlerine
En kesîf orduların yükleniyor dördü beşi,
-Tepeden yol bularak geçmek için Marmara'ya-
Kaç donanmayla sarılmış ufacık bir karaya.
Ne hayâsızca tehaşşüd ki ufuklar kapalı!
Nerde -gösterdiği vahşetle- "bu: bir Avrupalı! "
Dedirir -yırtıcı, his yoksulu, sırtlan kümesi,
Varsa gelmiş, açılıp mahbesi, yâhud kafesi!
Eski Dünyâ, Yeni Dünyâ, bütün akvâm-ı beşer,
Kaynıyor kum gibi, tûfan gibi, mahşer mahşer. (1)
Yedi iklîmi cihânın duruyor karşına da, (2)
Ostralya'yla berâber bakıyorsun: Kanada!
Çehreler başka, lisanlar, deriler rengârenk;
Sâde bir hâdise var ortada: Vahşetler denk.
Kimi Hindû, kimi yamyam, kimi bilmem ne belâ...
Hani, tâ'ûna da züldür bu rezîl istîlâ!
Ah o yirminci asır yok mu, o mahlûk-i asîl,
Ne kadar gözdesi mevcûd ise, hakkıyle sefîl,
Kustu Mehmedciğin aylarca durup karşısına;
Döktü karnındaki esrârı hayâsızcasına.
Maske yırtılmasa hâlâ bize âfetti o yüz...
Medeniyyet denilen kahbe, hakikat, yüzsüz.
Sonra mel'undaki tahrîbe müvekkel esbâb,
Öyle müdhiş ki: Eder her biri bir mülkü harâb.
Öteden sâikalar parçalıyor âfâkı;
Beriden zelzeleler kaldırıyor a'mâkı;
Bomba şimşekleri beyninden inip her siperin;
Sönüyor göğsünün üstünde o arslan neferin.
Yerin altında cehennem gibi binlerce lağam,
Atılan her lağamın yaktığı: Yüzlerce adam.
Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer;
O ne müdhiş tipidir: Savrulur enkaaz-ı beşer...
Kafa, göz, gövde, bacak, kol, çene, parmak, el, ayak,
Boşanır sırtlara, vâdîlere, sağnak sağnak.
Saçıyor zırha bürünmüş de o nâmerd eller,
Yıldırım yaylımı tûfanlar, alevden seller.
Veriyor yangını, durmuş da açık sînelere,
Sürü hâlinde gezerken sayısız tayyâre.
Top tüfekten daha sık, gülle yağan mermîler...
Kahraman orduyu seyret ki bu tehdîde güler!
Ne çelik tabyalar ister, ne siner hasmından;
Alınır kal'â mı göğsündeki kat kat îman?
Hangi kuvvet onu, hâşâ, edecek kahrına râm?
Çünkü te'sis-i İlâhî o metîn istihkâm.
Sarılır, indirilir mevki'-i müstahkemler,
Beşerin azmini tevkîf edemez sun'-i beşer;
Bu göğüslerse Hudâ'nın ebedî serhaddi;
"O benim sun'-i bedî'im, onu çiğnetme" dedi.
Âsım'ın nesli...diyordum ya...nesilmiş gerçek:
İşte çiğnetmedi nâmûsunu, çiğnetmeyecek.
Şühedâ gövdesi, bir baksana, dağlar, taşlar...
O, rükû olmasa, dünyâda eğilmez başlar,
Yaralanmış tertemiz alnından, uzanmış yatıyor, (3)
Bir hilâl uğruna, yâ Rab, ne güneşler batıyor!
Ey, bu topraklar için toprağa düşmüş asker!
Gökten ecdâd inerek öpse o pâk alnı değer.
Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhîd'i...
Bedr'in arslanları ancak, bu kadar şanlı idi.
Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?
"Gömelim gel seni târîhe" desem, sığmazsın.
Herc ü merc ettiğin edvâra da yetmez o kitâb...
Seni ancak ebediyyetler eder istîâb.
"Bu, taşındır" diyerek Kâ'be'yi diksem başına;
Rûhumun vahyini duysam da geçirsem taşına;
Sonra gök kubbeyi alsam da, ridâ namıyle,
Kanayan lâhdine çeksem bütün ecrâmıyle;
Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan, (4)
Yedi kandilli Süreyyâ'yı uzatsam oradan;
Sen bu âvîzenin altında, bürünmüş kanına,
Uzanırken, gece mehtâbı getirsem yanına,
Türbedârın gibi tâ fecre kadar bekletsem;
Gündüzün fecr ile âvîzeni lebriz etsem;
Tüllenen mağribi, akşamları sarsam yarana...
Yine bir şey yapabildim diyemem hâtırana.
Sen ki, son ehl-i salîbin kırarak savletini,
Şarkın en sevgili sultânı Salâhaddîn'i,
Kılıç Arslan gibi iclâline ettin hayran...
Sen ki, İslâm'ı kuşatmış, boğuyorken hüsran,
O demir çenberi göğsünde kırıp parçaladın;
Sen ki, rûhunla beraber gezer ecrâmı adın;
Sen ki, a'sâra gömülsen taşacaksın...Heyhât,
Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihât...
Ey şehîd oğlu şehîd, isteme benden makber,
Sana âgûşunu açmış duruyor Peygamber.
(1) İlk baskılarda:...kum gibi, mahşer mi, hakîkat mahşer.
(2) İlk baskılarda:...duruyor karşında,
(3) İlk baskıda: Vurulup tertemiz alnından, uzanmış yatıyor,
(4) İlk baskılarda: Ebr-i nîsânı açık...
Mehmet Akif Ersoy