تورک میفولوژی‌سینده قوربان

تورک میفولوژی‌سینده قوربان 

  اینسان و توپلوم حیاتینی ائتکی‌له‌ین عونصورلر آراسیندا اینانج‌لار اؤنملی بیر یئر توتور. شخصیتین مئیدانا گلمه‌سینده، عاییله فردلری آراسینداکی باغلارین مؤحکم بیر قورولوشا اوتورماسیندا، توپلوم عوضولری ایله اولان ایلیشکی‌لرین تشکیل ائدیلمه‌سینده، اینکیشافیندا و ایجرا ائدیلمه‌سینده اینانج‌لارین رولو بؤیوک‌دور.‌[1] 

  بیز بو مقاله‌میزده، ائورنسل بیر عیبادت اولان قوربانین تورک میفولوژی‌سینده‌کی یئرینی تثبیت ائده‌رک بو عیبادتین، گونوموزه نئجه عکس اولوندوغونو اورتایا قویماغا چالیشاجاغیق. 

  قوربان مؤوضوسونا کئچمه‌دن اؤنجه میفولوژی ندیر سورغوسونا جاواب آختارمامیز لازیم‌دیر. 

  میف، ایبتیدایی توپلوم‌لاردا اولای، fable, fiction قارشیلیغی اولاراق ایستیفاده ائدیلمکده دیر. میفین اصل معناسی  "‌گئرچک حکایه‌"  و بونون دا اؤته‌سیندن صاحیب اولونان موقدّس، چوخ دگرلی و معنالی شئی‌لردیر. بو گون بو سؤز: fiction، خیال، تصوّور،  illüzyon، گئرچگین پوزولماسی معنالارینی وئرمکده‌دیر. اتنولوق، سوسیولوق، تاریخچی و دین آدام‌لارینا گؤره ایسه،  "‌موقدّس عنعنه‌لر، ایبتیدایی اینانیش‌لار، اؤرنک مودل‌لر‌"  معناسینی داشییار. میفولوژی ایسه میف علمی دئمک‌دیر.‌[2] 

  زنگین بیر میفولوژی‌یه صاحیب اولان میلت‌لرین داستان‌لاری دا زنگین‌دیر. بو گون تورک دونیاسیندا شیفاهی/سؤزلو عنعنه‌ده هله ده یاشایان اوغوز کاغان، دده قورقوت، ماناس، کوراوغلو داستان‌لاری آراشدیریلینجا تورک‌لرین نه قدر زنگین بیر میفولوژی قایناغینا صاحیب اولدوقلاری آسان‌لیقلا گؤرولر. میف‌لر داستان‌لارین ایچینده یاشامالارینا داوام ائتدیکلری کیمی زامانلا بعضی خوصوصیت‌لرینی ایتیره‌رک ناغیلا و افسانه‌یه ده چئوریلرلر.‌[3] 

  پروف. دوکتور. بیلگه سئییداوغلو، میف‌لرین اؤزل‌لیک‌لرینی بئله سیرالاماقدادیر:  "‌میف موقدّس بیر حکایه‌نی احتیوا ائدر. ایبتیدایی زامان‌لاردا مئیدانا گلمیش بیر حادیثه‌نی ایضاح ائدر. میفده هر زامان بیر یاراتما سؤز مؤوضوسودور. بعضی شئی‌لرین نئجه مئیدانا گلدیگینی و تشکیل اولدوغونو اله آلار. گئرچکده اولان شئی‌لری ایضاح ائدر. میف‌لرده‌کی  کاراکترلر فؤوق‌العاده وارلیق‌لاردیر. اونلارین نه ائتدیکلری چوخ اسکی زامان‌لاردا "باشلانغیج" زامانیندا بیلینیردی. میف‌لر بو قهرمان‌لارین یارادیجی‌لیق‌لارینی گؤسترر. اونلارین موقدّس و فؤوق‌العاده اولوش‌لارینی آچیقلایار. قیساجا میف‌لر، چئشیدلی موقدّس، فؤوق‌العاده دگرلری آچیقلایارلار. بونلار بوتون دونیانی قوران و بو گونه قدر گتیرن گئرچک دگرلردیر. ‌"‌[4] 

  قوربان، چئشیدلی سؤزلوک‌لرده بئله تعریف ائدیلمیشدیر. تورک دیلی‌نین ان اسکی و دگرلی سؤزلوک‌لریندن دیوانی لغات التورک‌ده (بسیم آتالای تر. ج. اوچ، ص. 10) قوربان قارشی‌لیغی اولاراق  "‌یاغیش‌"  سؤزو کئچمکده‌دیر.  "‌یاغیش، ایسلامدان اؤنجه تورک‌لرین آداق‌ اوچون، یاخود تانری‌لارا یاخینلیق الده ائتمک اوچون بوت‌لره کسدیکلری قوربان‌‌"  اولاراق آنلاملاندیریلمیشدیر. یئنه عئینی اثرده (بسیم آتالای تر. ج. بیر. ص. 65) ایدهوُک/ایدوُک سؤزو کئچمکده‌دیر.  "‌ایدهوُک: موقدّس و موبارک اولان هر نسنه. بوراخیلان هر حئیوانا بو آد وئریلر. بو حئیوانا یوک وورولماز، سودو ساغیلماز، یونو قیرقیلماز؛ صاحیبی‌نین ائتدیگی بیر آداق اوچون ساخلانار.‌"  شکلینده تانیملانمیشدیر. 

  احمد‌بیجان ارجیلاسونون باشچی‌لیغیندا بیر کومیسیون طرفیندن حاضیرلانان؛ (قارشیلاشدیرمالی تورک لهجه‌لری سؤزلوگو بیر، ص. 516-517) ده قوربان سؤزجوگو کیچیک سس دَییشیکلیک‌لری‌ ایله؛ گوُربان، کوْربان، قوُربان (دیک)، قوُرمان‌دیق، قوُربان‌لیق شکلینده کئچمکده‌دیر. 

  "قاموس‌ تورکی"‌ده بئله بیر تعریف یئر آلماقدادیر:  " فی سبیل الله کسیلن و جنابی حاقّا وسیله‌یی تقرب اولونان قویون و سایر اتی یئییلر حئیوان‌"‌. 

  فرید دوه‌لی‌اوغلو، عوثمانلی‌جا-تورکجه انسیکلوپدیک لوغتده:  "آللاهین راضی‌لیغینی قازانماغا وسیله اولان شئی. 2. اتی یوخسول‌لارا پولسوز اولاراق پایلانماق نیتی‌ ایله کسیلن (قویون، کئچی، مال، دوه… کیمی) حئیوان. 3. بیر مقصد اوغرونا فدا اولما. "  شکلینده تعریف ائتمیشدیر. 

  تورک دیل قورومونون حاضیرلادیغی تورکجه سؤزلوکده:  "1.دینین بیر بویروغونو و یا بیر آداغی(عهدی) یئرینه یئتیرمک اوچون کسیلن حئیوان. 2. موسلمان‌لاردا قوربان بایرامی. 3.مج. بیر ایدئال اوغروندا فدا ائدیلن و یا اؤزونو فدا ائدن کیمسه. 4.مج.بیر قضادا و یا فلاکتده اؤلن کیمسه. 5. بعضی بؤلگه‌لرده سسلنمه سؤزو اولاراق ایستیفاده ائدیلر. 

  یوخاریداکی تعریف‌لردن آیدین اولاجاغی اوزره قوربان، اینسانین آللاها یاخینلیق الده ائتمک اوچون آدادیغی جاندیر. ایره‌لیده گؤروله‌جگی اوزره ایبتیدایی دین‌لرده قوربانلا بیرلیکده تانری‌لارا تقدیم ائدیلن هدیه‌لر ده قوربان احاطه‌سینه گیرمکده‌دیر.     

قوربانین تاریخچه‌سی 

  قوربان کسمه عنعنه‌سی، ایسلام دینی‌نین دوغوشوندان چوخ اؤنجه‌کی  چاغلارا قدر اوزانار. چوخ اسکی طبیعت دین‌لری ایله مزوپوتامیا، آنادولو، میصیر، هیند، چین، ایران و عیبرانی دین‌لرینده ایلین موعین آیلاریندا دینی مراسیم‌لرله قوربان تقدیم ائتمه، بایرام ائتمه عنعنه‌سی واردیر. [5] آنجاق اینسان‌لیق تاریخینده ان چوخ شؤهرت تاپان قوربان حادیثه‌سی حض. ابراهیم‌ینکی‌دیر. مشهور دین‌لر تاریخچیسی میرچا الیاده بو حادیثه  اوزرینده بئله بیر شرح ائتمکده‌دیر: "  مورفولوژیک آچیدان باخیلدیغیندا ابراهیمین اوغولونو قوربان ائدیشی اسکی-شرق دونیاسیندا تئز-تئز تطبیق اولونان و عیبرانی‌لرین پئیغمبرلر دؤنمینه قدر داوام ائتدیردیکلری، ایلک اوشاغین قوربان ائدیلیشی پراتیکیندن باشقا بیر شئی دئییل. ایلک اوشاق، اکثریتله بیر تانری‌نین اوشاغی اولاراق گؤرولردی…بو ایلک اوشاغین قوربان ائدیلمه‌سی، تانری‌یا عایید اولانین گئری وئریلمه‌سی دئمک ایدی… بیر آنلامدا اسحاق،[6] تانری‌نین اوغولو ایدی، چونکی سارا دوغورغان‌لیق چاغینی کئچدیکدن چوخ سونرا ابراهیم و سارایا وئریلمیشدی. آمّا اسحاق اینانج‌لاری یولویلا وئریلمیشدی اونلارا؛ وعد و اینانجین اوشاغی ایدی. ابراهیم طرفیندن قوربان ائدیلیشی، فورما اولاراق اسکی سامی دونیاسیندا یئنی دوغولموش کؤرپه‌لرین قوربان ائدیلیشینه بنزه‌سه ده مضمون باخیمیندان بونلاردان فرقلی‌دیر.  

  اسکی سامی دونیاسی‌نین بوتونونده بئله بیر قوربان، دینی ایشلَوینه باخمایاراق یالنیز بیر عنعنه ، آنلامی  تامامیله قاورانا بیلر بیر آیین‌‌ایکن ابراهیمین دوروموندا بیر اینانج حرکتی‌دیر. بو قوربانین نییه  ایستندیگینی آنلاماز؛ یئنه ده بونو یئرینه یئتیرر، چونکی تانری بئله ایسته‌میشدیر. گؤرونورده آخماق اولان بو حرکتله ابراهیم یئنی بیر دینی تجروبه‌نی، ایمانی باشلاتماقدادیر‌"‌.‌[7] 

  میفولوژی دؤنمده‌کی  قوربان ائیلمینی  میرچا الیاده بئله آچیقلایار:  "میفولوژی دؤنمده‌کی  اینشا آیین‌لری‌نین آلتیندا یاتان نظریه بونا برابر گلمکده دیر؛  "‌جانلاندیریلمادیغی‌" ، بیر قوربان وئریله‌رک اونا  "‌جان‌"  بخش ائدیلمه‌دیگی تقدیرده هئچ بیر شئی سوره بیلمز؛ اینشا آیینی‌نین پروتوتیپی دونیانین قورولوشو اثناسیندا گئرچکله‌شن قوربان کسمه ائیلمی‌دیر. بئله کی، کیمی آرکایک کوزموقونی‌لرده دونیا، کائوْسو سیمگله‌ین بیر ایلک جاناوارین (تیآمات) و یا بیر کوزمیک دئوین (یمیر، پان-کوُ، پوُروُشا) قوربان ائدیلمه‌سی ایله واراولوش قازانمیشدیر‌"‌. [8]  

  آیدین اولاجاغی اوزره ایبتیدایی زامان‌لاردا قوربان ائدیلن نسنه و یا شئی شخصاً ایلاهین اؤزو اولاراق تصوّور ائدیلمیشدیر. قیساجا اینسان‌لیق تاریخی‌نین تجروبه ائتدیگی بوتون دین‌لرده آماج، شکیل و مضمون یؤنونده بعضی فرقلی‌لیک‌لرله ده اولسا قوربان عیبادتینه راست گلمکده‌ییک. 

  ایبتیدایی دین‌لرده‌کی  قوربان عیبادت‌لرینه کئچمه‌دن اؤنجه، قوربان نؤوع‌لری اوزرینده دایانماق فایدالی اولاجاق. قوربان /قوربان‌لیق‌لار عومومیتله قانلی (جانلی) و قانسیز (جانسیز) اولماق اوزره ایکی جوردور. 

  قانسیز قوربان‌لار اینسان، حئیوان و بالیق‌لار کیمی جانلی وارلیق‌لارین خاریجینده تانری‌لارا تقدیم ائدیلن دیگر هدیه‌لری احاطه ائدر. بو هدیه‌لر اینسان‌لارین صاحیب اولدوقلاری و ایستحصال ائده بیلدیکلری هر جور قیدا مادّه‌سی نؤوعوندن شئی‌لردیر. 

  قانسیز قوربان‌لارین دَییشیک بیر نؤوعو ده ایدیک/اوُدوُک (یوللانیلمیش، گؤندریلمیش) دئیه بیلینن و تانری اوچون باشی‌بوش بوراخیلان حئیوان‌لاردیر. بونون بیر اؤرنگی یاکوت تورک‌لرینده گؤره بیلیریک:  "یاکوت‌لاردا گؤک‌تورک‌لرده اولدوغو کیمی تک بیر یارادیجی یوخدور.[9] 

  آغ یارادیجی (آییق تانگارا) اولاراق قبول ائتدیکلری تانرینی اینسان‌لارا جان (قوُت) وئرن و کایناتی یارادان اولاراق گؤرردیلر. بو آغ یارادیجینی دیگر یاخشی روح‌لاردان آیری توتار و اونا جانلی قوربان وئرردیلر. جانلی قوربان، حئیوان‌لاری باشی‌بوش بوراخماق‌دیر. بونلارا ایدیک/ایدوُک (یوللانیلمیش/گؤندریلمیش) دئییلردی. قوربان اولاراق باشی‌بوش بوراخیلان حئیوان‌لاردان ایستیفاده ائدیلمزدی. نه اتی یئییلر، نه سودو ساغیلار نه ده یوک حئیوانی اولاراق ایستیفاده ائدیلردی. اسکی زامان‌لاردا یاکوت‌لار آت سورولرینی شرق بؤلگه‌لرینه، بؤیوک یارادیجی‌یا قوربان اولسون دئیه سورردیلر‌.[10] 

  قاقائوزلارین قوربان عیبادتی ایچینده ان  دیقته دگری  "‌آللاه‌لیق‌"  آدینی وئردیکلری قوربان‌دیر. ایدوُک سؤزو ایله عئینی آنلامی وئرن آللاه‌لیق؛ مال مولک صاحیبی بیر جوتچونون ان گؤزل اؤکوز بالاسینی قوربان‌لیق اولاراق سئچمه‌سی و چؤل‌لره یوللاماسی‌دیر.‌[11] 

  قانسیز قوربان‌لاردان بیری ده ساچی (libation)دیر. بو مؤوضودا داها ایره‌لی‌ده بیلگی وئره‌جه‌ییک. 

  قانلی قوربان‌لار ایسه تانری/تانری‌لارا تقدیم ائدیلن اینسان، حئیوان و بالیق‌لاردیر. حئیوان قوربان‌لاری‌نین باشیندا مال، قویون، کئچی، آیی، دونوز و تویوق گلیر. کولت‌لره باغلی اولاراق ایسیس (میصیر) کولتونده قاز، تورک‌لرین اسکی اینانج‌لاریندا ایسه آت موقدّس قوربان‌لارین باشیندا گلیر. بونلارین خاریجینده ایت، ائششک، ایلان وس. حئیوان‌لار دا قوربان اولاراق تقدیم ائدیلمیشلر. 

  اسکی چاغلاردا اینسان قوربان ائدیلمه‌سی، بیر جور تمیزلنمه و سِحر واسیطه‌سی ایدی. یوخاریدا دا ایضاح ائتدیگیمیز کیمی عاییله‌نین ایلک اوشاغی تانری‌یا عایید ایدی و اونا قوربان ائدیلمه‌سی لازیم ایدی. بو پراکتیکدن باشقا میصیرلی‌لر ایت باشلی اولاراق تصویر ائتدیکلری اینسان‌لارا  "‌آنی‌"  دئییرلر و اونلاری  " آی تانریسی‌"-نا قوربان اولاراق تقدیم ائدیردیلر.‌[12] 

  یونان میفولوژی‌سینده ده اینسان قوربانی‌یلا قارشیلاشیریق. افسانه‌یه گؤره؛  " تروُوا دؤیوشونده مِنِلائوُس، هم آروادینی قورتارماق هم ده اینتیقام آلماق اوچون، قارداشی و آرقوْس کرالی آقامِمنونون باش کوماندیرلیگینده بیر اوردو توپلار. دؤیوشه بوتون یونان کرال‌لاری قاتیلار. گمی‌لره مینرلر. آنجاق کولک تانریسی یئلکن‌لری دولدورماز. تانری‌لار کولک وئرمک اوچون آگاممنونون قیزی ایفیگنیا‌نی قوربان ائتمه‌سینی ایستیرلر. ایفیگنیا قوربان ائدیلر. یئلکن‌لری دولان آخایولار آنادولویا کئچر، تروُوایا چاتارلار"‌[13] 

  کسیک باش کولتونه باغلی اولاراق اینسان قوربانی مؤوضوسوندا احمد یاشار اوجاک، میرچا الیاده‌دن بو بیلگی‌لری نقل ائدر:  "‌… الیاده، سوئد، آلمان، فرانسه و اینگیلیس کیمی مملکت‌لرده اینسان قوربانی آیین‌لریندن بحث ائتدیکدن سونرا، بو آیین‌لرین اکینچی‌لیک کولتورو ایله سیخ باغلی اولدوغونو و چوخ قووّتلی بیر  احتیماللا، بونون، سوریه، مزوپوتامیا و آنادولو کیمی بیر نئچه مرکزدن اسکی دونیایا یاییلمیش اولا بیله‌جگینی ایره‌لی سورمکده‌دیر. 

  الیاده آنادولودا اؤزل‌لیکله تاریخی دؤورلرده، مثلا ایلک چاغلاردا محصول مؤوسومو سببیندن ایجرا ائدیلن اینسان قوربانی و باش‌کسمه آیین‌لرینه اؤرنک اولاراق فریگیه‌لی‌لری گؤسترمکده‌دیر. فریگیه‌لرده بو حادیثه‌له ایلگیلی بیر ده افسانه اولدوغونو ایفاده ائدن الیاده، اونلارین عصرلر اؤنجه محصول زامانیندا اینسان‌لاری، باشلارینی کسمک صورتی ایله قوربان ائتدیکلرینی، حتّی الده مؤوجود دلیل‌لره گؤره، او زامان‌لار بو عادتین شرقی آغ‌دنیزین هر طرفینده یایغین اولدوغونو قئید ائتمکده‌دیر. الیاده‌یه گؤره، سؤز مؤوضوسو افسانه ایشده بو حادیثه‌‌نین خاطیره‌سینی عکس ائتدیرمکده اولوب بئله یئکون‌لاشدیریلا بیلر: افسانه‌نین قهرمانی مشهور کرال میداس‌ین غئیری مشروع اوغولو لیتیرسِس‌دیر. بو آدام قورخونج ایشتاهی ایله تانینماقدا و محصولونو، داها دوغروسو بوغدالارینی شخصاً بیچمگی چوخ سئومکده‌دیر. اؤزونون بیر عادتی واردیر: تارلادا اکین بیچمکدیکن، اورادان کیم کئچسه، اؤزو ایله اکین بیچمه یاریشینا مجبور ائتمکده‌دیر. یولچو بو یاریشمادا مغلوب اولسا، لیتیرسِس ال‌لرینی باغلاییر و تیرپانلا باشینی کسه‌رک بدنینی تارلایا آتیردی. گونون بیرینده، بیر یولچو قیلیغیندا هِرکول اورادان کئچر و طبیعتی ایله لیتیرسِس طرفیندن یاریشماغا چاغیریلار. آنجاق بو دفعه  ترس بیر نتیجه ایله قارشیلاشیلار: لیتیرسِسین تانی‌یا بیلمه‌دیگی هرکول  اونو مغلوب ائدر و باشینی کسه‌رک بدنینی مِندِرِس چایینا آتار. بئلجه اؤز عادتینه اؤزو قوربان گئتمیشدیر." [14] 

  ایران میفولوژی‌سینده ایسه اینسان قوربانی حاقیندا بو بیلگی‌لره صاحیب‌ایک: جمشید، تانری اهورا مزدانین وئرمیش اولدوغو هر شئیی اونوداراق، اینسان‌لارا ظولم ائتمگه باشلار. او سیرالاردا عربیستاندا ضحاک آدیندا بیر شاهزاده چیخار. شئیطان/اهریمن «انگره‌مَینیو»، دییشیک قیلیق‌لاردا ضحاکین یانینا گله‌رک اونون گووه‌نینی قازانار. و اؤنجه آتاسینی اؤلدورتدورر. داها سونرا ضحاکی جمشیدین اوزرینه سالاراق ایشیق‌لار اؤلکه‌سی ایرانی ایستیلا ائتدیرر. بو حادیثه‌دن سونرا ضحاک اؤزونو گوج و ظفرین سمبولو اولاراق اعلان ائدر. بو سیرادا بارماغینداکی اوزوک ده سوروشه‌رک دوشر. «انگره‌مَینیو»-نون صاحیب‌لندیگی ضحاک او گونلرده یالنیز پیس اینسان‌لارین ایشلرینی گؤرر اولموش.  

  یاخشی ایشلر گؤرمک و یاخشی‌لارلا گؤروشمک گیزلی توتولارمیش. چوخ کئچمه‌دن قوربان مسله‌سی اورتایا چیخمیش. شئیطان‌لاردان درس آلانلار قارا جادو ایله مشغول اولماغا باشلامیشلار. هر گون ایکی گنج آدام اؤلدورولوب ضحاکین چیگین‌لرینده‌کی  ایلان‌لار دویورولماغا باشلانمیش.[15]      

  اسکی سامی قؤوم‌لرینده اینسان قوربانی چوخ یایغین بیر عنعنه  حالینی آلمیشدی. تؤورات‌دا آدی چکیلن بوْلوْ یعنی باآل داها چوخ کؤرپه اتلری سئوردی. اونون تونج هئیکلی‌نین بیر فیرین اولان قارینیندا اوشاق‌لار یاندیریلار و بو اییرنج تانری دویورولاردی.‌[16] 

  جاهیلیت دؤنمی عرب‌لرینده ده اینسان قوربانینا راست گلیریک. جاهیلیت دؤورو عرب‌لری‌نین دان اولدوزونا داها دوغولمادان بؤیوک بیر عجله ایله اینسان و آغ دوه قوربان ائتدیکلری بیلینمکده‌دیر. یئنه اؤنملی بوت‌لردن العزایا اوغلان‌لارلا، قیزلارین و اسیرلرین ده قوربان ائدیلدیکلری ایره‌لی سورولمکده‌دیر. [17] 

  یئنه عئینی دؤنم‌لرده ماهیتی فرقلی ده اولسا عبدالمطلب، اوغولو عبداللهی قوربان ائتمه‌سی‌ ایله ایلگیلی  اولاراق بو بیلگی‌لره صاحیب‌ایک. حض پئیغمبرین  بؤیوک باباسی عبدالمطلب، زمزم قویوسونون قازیلماسی اثناسیندا قریش‌‌لی‌لرین اؤزونه چیخارتدیقلاری چتینلیک‌لر سببی ایله، اگر اون دنه اوغولو اولسا و بونلار اؤزلرینی قورویاجاق یاشا گلیرلرسه ایچلریندن بیرینی کعبه‌نین یانیندا آللاه اوچون قوربان ائتمگی تعیین ائتمیشدی. عبدالمطلب ایستگی گئرچکلشینجه او، آداغینی(عهدینی) یئرینه یئتیرمک ایسته‌میش؛ اوغول‌لاری آراسیندا چکمیش اولدوغو پوشکده قوربان آدایی اولاراق عبدالله چیخمیشدی. عبدالمطلب عهدینی یئرینه یئتیرمگه جهد ائدینجه، بئله بیر عهدین عادت حالینا گلمه‌سیندن چکینن قریش‌لی‌لر اونا مانع اولموشلار ایدی. بو حادیثه  قارشیسیندا ایکی‌یول آراسیندا قالان عبدالمطلب بیلگی‌سینه گووندیگی بیر قادینا باش ووردو؛  "عاغیللی قادین بئله دئدی‌:  "منه ایلهام گلدی، سیزده قان عوضی ندیر؟" اونا اون دوه اولدوغونو سؤیله‌دیلر.  "‌مملکتینیزه دؤنون و قوربان ائده‌جگینیز آدامی بیر طرفه، اون دوه‌نی ده بیر طرفه قویون و آرالاریندا پوشک آتین. اوخ آدامین علئیهینه چیخارسا، اون دوه داها علاوه  ائدین و تکرار پوشک آتین. فال دوه‌لره چیخانا قدر دوه‌لری آرتیرین. دوه‌لری قوربان ائدیب آدامی بوراخین‌"  دئدی. 100 دوه‌یه چاتانا قدر اوخلار عبداللهی گؤستردی. داها سونرا فال (پوشک) دوه‌لره چیخدی و کفّاره اولاراق بو 100 دوه قوربان ائدیلدی.‌[18] 

 و. إبرهارد، تورک‌لرده اینسان قوربانی‌نین اولمادیغینی، بو جور قوربانین تورک‌لر طرفیندن قاداغان ائدیلدیگینی یازار. بهاالدین اؤگل ده عئینی فیکیرده‌دیر. آتالارین روح‌لارینا اینسان قوربان ائتمه عادتی‌نین بیر موغول عنعنه‌سی اولدوغونو یازان اؤگل بئله بیر افسانه نقل ائدر:  "‌تورک‌لر دیشی مارالی بیر نؤوع تانری داها دوغروسو بیر دیشی روح قبول ائدیردیلر. گؤک‌تورک‌لرین آتالاریندان  بیری، تئز-تئز بیر ماغارایا گئده‌رک اورادا دنیز-تانریسی ایله سئویشرمیش. بیر مودت سونرا دنیز-تانریسی ماغارایا گلمز اولموش. بونون سببی بیر آغ-مارالین عسگرلر طرفیندن اؤلدورولمه‌سی ایمیش. بو وضعیتی اؤیرنن گؤک‌تورک رئیسی آغ-مارالی ووران آداملا قبیله‌سینی جزالاندیرمیش. بو جزایا گؤره گؤک‌تورک‌لرده اینسان قوربان‌لاری، همیشه بو عسگرین قبیله‌سیندن وئریلرمیش‌"‌. 

  اؤگل‌ین بو افسانه ایله ایلگیلی  فیکیرلری ایسه بئله‌دیر:  "‌بو افسانه تورک‌لرین چوخ اسکی، بلکه ده تاریخدن اؤنجه‌کی  عادت‌لری‌نین بیر عکس-صداسی‌دیر. چونکی گؤک‌تورک چاغی ایله ایلگیلی هئچ بیر قایناق گؤک‌تورک‌لرده اینسان قوربانی وئریلدیگینه دایر ان کیچیک بیر آچیقلاما دا یوخدور‌"‌.‌[19]  

  آنجاق گؤک‌تورک‌لرده آت ایله بیرگه اینسان قوربان ائدیلدیگینه دایر بیزانس ائلچیسی والِنتی‌نین، ایستمی کاغانین جنازه تؤره‌نینی (یوغ) ایضاح ائدرکن ائتدیگی تصویر چوخ دیقت چکیجی‌دیر:  "‌ماتم گونلریندن بیرینده، دؤرد دنه باغلی هون گتیردیلر (کاغانین) آتاسی‌نین آتلاری ایله بیرلیکده بونلاری اورتایا قویدولار… (او بیری دونیایا) گئدیب، (کاغانین) معیتینه گیرمه‌لرینی امر ائتدیلر". امل اسین، بو قئید حاقیندا،  " کؤک‌تورک‌لرده، اینسان قوربان ائدیلدیگی حاقیندا تک روایت‌"  دئمکده و  " باشقا نادیر روایت‌لر شوبهه‌لی ماهیتده‌دیر و اساساً ده اؤلوم ایله بیتمه‌مکده‌دیر‌"  دئیه علاوه  ائتمکده‌دیر.‌[20] 

   "‌اینسان قوربانی آیین‌لری‌نین سیخ اکینچی‌لیک کولتورو ایله باغلی اولدوغو‌" [21] تثبیتیندن حرکتله، اسکی تورک توپلوموندا اینسان قوربانی اولماماسینی، تورک‌لرین کؤچری حیات طرزینی داوام ائتدیرمه‌لرینه باغلایا بیلریک.  

  آنجاق باشقیردلارین مشهور داستانی اورال-باتیردا، ایلده بیر دفعه‌، کاغانین اؤزو، دوغوم گونو، سویویلا یویوندوغو قویو و تانری اوچون قوربان سونولدوغونو گؤسترن بو میصراع‌لار ماراقلی‌دیر.  

   " سن اوزاق اؤلکه‌دن / یاخشی دوشونجه ایله گلمیسن / ائی ایگیدیم سن بیلسنسه / بیزیم اؤلکه‌ده اولسانسا/ قاتیل پادشاهین ائتدیگی / ایشلری گؤرسنسه؛ / آغری و خسته‌لیک گؤرمه‌ین / اؤلوم باشینا گلمه‌ین / قادینی، قیزی، کیشینی، آتانی / گنج و یاشلینی آییرمادان / ال و آیاق‌لارینی باغلادیب / آرالاریندان سئچدیریب / ایلده بیر دفعه  ییغدیریر / سارایینا آلدیریر / قیزی ایگیدلر سئچیر / اؤزو قیزلار سئچیر / قالان‌لاری داهی / پادشاهین یاخین آدام‌لاری / اؤزلرینه سئچیرلر/ دیگرلرینه مرحمت ائتمیر / قانلی گؤزیاش‌لارینا باخمیر / دیری، ساغ/ قیزلاری گؤله سالدیریر / کیشی‌لری آتشده یاندیردیر / آتاسی اوچون، اؤزو اوچون / یاخین آدام‌لاری‌نین شانی اوچون /ؤز دوغولموش اولدوغو گون اوچون /ایلده بیر دفعه  تانری اوچون /قانلی قوربان وئریر… 

  بیزیم اؤلکه ده بیر پادشاه وار / یاخین آدام‌لاری‌نین تؤره‌سی وار / ایشده بو خالق ایچینده/ چئشیدلی نسیلدن اینسان وار / هر ایل پادشاهین دوغولدوغو گون اوچون / آتا و آناسی‌نین حاقی اوچون / پادشاه دوغونجا سو آلیب / یویوندوغو قویوسو اوچون / قوربان وئرر تؤره وار/ پادشاهین توغونون بزه‌گینده / قارا قوزغون قوشو وار / او قوشلاری هر ایل / ایکرام‌لادیغی گونو وار / ایشده ایگید گؤرورسن / او قوشلاری بیلیرسن / گلیب داغا قونموشلار / یئمله‌نه‌جکلرینی بیلمیشلر / قیزلاری قویویا قویدوقدان سونرا / قیزلار اورادا اؤلدوکدن سونرا /هامیسینی قویودان گؤتوروب / قوزغون‌لارا آتیرلار/ اونلار اورادا یئییرلر/ ایشده باغلی ایگیدلر /هر سویدان گلمیشدیر / پادشاهین قیزی هر ایل / یئنیدن بیرینی سئچیر / اوندان قالانی پادشاهین اؤزو / سارایا کؤله‌لر سئچیر / اوندان دوروب قالانی/ تانری اوچون قوربان ائدرلر‌"‌.‌[22] 

  ایسکیت (ساکا[23]] ) کرال‌لاری‌نین اؤلومو اوزرینه ائدیلن جنازه تؤرن‌لرینده؛ اؤلن کرالا او بیری دونیادا یاردیم ائتمه‌سی اوچون آروادی، خیدمتچیسی، آشبازی و آتی‌نین دا اؤلو ایله بیرلیکده مزارا قویولدوغونو گؤروروک؛  " ایچی بوشالدیلیب مومیالانان کرال قیرخ گون مودتله قبیله -قبیله دولاندیریلار و مزاری‌نین اولدوغو گئری‌یه گتیریلردی. بورادا جنازه، حاضیرلانان مزارا ائندیریلر و بیر دؤشکجه‌نین اوزرینه یاتیردیرلار. جنازه‌نین اطرافینا، زمینه میزراق‌لار باتدیقدان سونرا، مزارا تاوان تشکیل ائده‌جک تاختا تیرلر یئرلشدیریلر و بونلارین اوزرینه ده هؤرمه حصیردن بیر دام دوزه دیلیردی. کرالا عایید مزارین ایچینده ایچی بوش قالان یئرلره، بوغولاراق اؤلدورولن آروادی، ساقیسی، آشبازی، مهتری، خیدمتچیسی، خبرچیسی، بیر نئچه آتی، و اؤزونه عایید اولان اشیادان بیر قیسیمی، قیزیل قابلار باسدیردیلار. بوتون بو ایشلر تامام‌لاندیقدان سونرا، مزارین اوزرینده بؤیوک بیر تورپاق تپه دوزه‌لیر و ایسکیت‌لر بو تپه‌نی، مومکون درجه ده یوکسلتمک اوچون بیر-بیرلری ایله یاریش ائدردیلر.‌"‌[24] 

  بو وئردیگیمیز اؤرنک‌لردن حرکتله تورک‌لرده اینسان قوربان ائتمه حادیثه‌سی‌نین گؤک‌تورک چاغیندان اؤنجه‌لر وار اولدوغونو و بالاخره بو عادتین قاداغان ائدیلمیش اولا بیله‌جگینی سؤیله‌یه بیلریک. 

  قوربان حادیثه‌سینده دیقت چکن بیر خوصوص دا، قوربان ائدیله‌جک حئیوان‌لارین رنگ‌لری‌دیر. بو رنگ‌لر قوربان سونولاجاق تانری‌نین ماهیتینه گؤره دَییشمکده‌دیر. عومومیتله گؤی‌اوزو تانری‌لارینا آغ و قیرمیزی رنگلی حئیوان‌لارین قوربان ائدیلمه‌سی بیر عنعنه‌دیر. چونکی، آغ رنگ دین‌لرده و خالق آراسیندا صاف‌لیغین، تمیزلیگین حساس‌لیغین ایشاره‌سی‌دیر] (بو مؤوضونو اسکی تورک‌لرده قوربان حیصه‌سینده داها گئنیش اولاراق ایشله‌یه‌جه‌ییک.) 

  ایبتیدایی توپلولوق‌لاردا قوربان کسمه یئرلری (قوربانگاه) و زامانی دا بیر اؤزل‌لیک اولاراق قارشیمیزا چیخماقدادیر. 

  میرچا الیاده قوربان سوناغی حاقیندا بئله دئمکده دیر:  " کوزمیک زامانین کوزموقونی‌نین تکراری یولویلا اینشاسی براهمان قوربان تؤرن‌لری‌نین سیمگه‌چی‌لیگینده داها دا آچیق گؤرولمکده دیر.  برهمان‌لاردا هر قوربان وئریش دونیانین یئنی بیر یارادیلیشینا برابردیر. بئله کی، قوربان سوناغی‌نین اینشاسی 'دونیانین یارادیلیشی' اولاراق قاورانماقدادیر.[26] بو حالی‌یلا بو قوربانگاه یئرلری بیر باخیما تمیزله‌نیلمیش مکان‌لاردیر. آیریجا تانری‌نین دا  "‌اورادا‌"  اینسان‌لارا داها یاخین اولاجاغی دوشونولدوگوندن سئچیلمیش ایلاهی بیر مکان اولدوغو دوشونوله بیلر.‌[27] 

  جاهیلیت دؤنمینده کعبه‌نین قارشیسیندا دایانان ایکی قایا واردی و بو قایالار بوت اولاراق قبول ائدیلمیشدی. و قریش‌لی‌لر قوربان‌لارینی بو ایکی قایانین آراسیندا کسیردیلر. افسانه یه گؤره:  " إساف و نائله آدینداکی بو ایکی بوت؛ مکّه بوت‌لری  آراسیندا یوکسک بیر یئره صاحیب دئییلدی، حتّی اونلارین کعبه‌نین قودسیتینه تجاووز ائتدیکلری اوچون داشا چئوریلمیش گوناهکار بیر قادینلا بیر کیشی اولدوغو روایت ائدیلمکده‌دیر".[28] 

  گؤک‌تورک‌لرده بیر آتا-ماغاراسی کولتونون اولدوغونو بیلیریک. گؤک‌تورک کاغانی/کاغان‌لاری ایلین بللی زامان‌لاریندا[29] دؤولتین ایره‌لی گلن‌لری و قبیله‌لرین سویلولارینی یانینا گؤتوره‌رک بو اجداد ماغاراسینا گئدیر و اورایا قوربان‌لار وئره‌رک سایغی دوروشوندا اولوردولار[30] بورادا بحث ائدیلن اجداد ماغاراسی‌نین اؤتوکن‌ ییش-‌دا (اؤتوکئن مئشه‌سی) اولدوغونو ادهم روحی فیغلالی، امل اسین‌دن نقل ائتمکده‌دیر.[31] 

  یئنه اسکی تورک بویلاریندان ساقای‌لاردا دا هر اوچ ایلده، بیر داغ تپه‌سینده آیین کئچیریلدیگینی و قوربان‌لار کسیلدیگینی عبدالقادر اینان نقل ائتمکده‌دیر. [32] بئلتیر بویوندا ایسه قوربان آیین‌لری، قادین آیاغی دَیمه‌میش موقدّس بیر داغ تپه‌سینده کئچیریلمیش. آیین کئچیریلن بو یئر داها سونرا کایین[33] آغاج‌لاری ایله آغاجلاندیریلارمیش. بو آیین کئچیریلن یئره  " تیگیر تاییجان /تانری‌یا قوربان کسیلن داغ"  دئییلمکده‌دیر.‌[34] 

  کارلوق‌لارین موقدّس بیلدیکلری، دیبینده آنلاشیلمازلیقلارینی حلّ ائتدیکلری و قوربان کسدیکلری یاشیل بیر داش واردیر.‌[35] 

  اسکی تورک دینی‌نین ایزلرینی، بونا پارالل اولاراق قوربانگاه یئرلرینی بو گون آنادولونون بعضی یئرلرینده تعقیب ائده بیلیریک. ایلک دؤنم‌لرده اجداد ماغارالاری، موقدّس یاشیل داشلار و قادین آیاغی دَیمه‌میش داغلاردا اولان قوربانگاه یئرلری ایندیکی واختدا آداق قوربان‌لارینا باغلی اولاراق بعضی اؤولیا تکّه‌لری اطرافیندا یاشاما ساحه‌سی تاپمیشلار. اؤرنک اولاراق، چانکیری ائلی، ایلغاز ماحالی شئیخ یونس کندینده اولان توربه‌نی گؤستره بیلریک. اوشاغی اولمایان/ قالمایان کسلر بو توربه‌یه گلیر و عهد باغلاماق صورتی‌ ایله اوشاق‌لاری‌نین اولاجاغینا/ قالاجاغینا  اینانارلار. هر ایل مئی آییندا توربه‌یه قوربان کسیلر. یاغیش دوعاسی دا بورادا اوخونور. یئددی ایلده بیر یئددی اؤکوز قوربانی (بؤیوک دوعا/شوربالیق) دا یئنه بو کندده ائدیلمکده‌دیر. [36] بورادان موقدّس کسلرین روح‌لارینا-اسکی تورک‌لرده کی  آتا روح‌لارینا- قوربان کسیلدیگینی و قوربانگاه یئری اولاراق دا بورانین ایستیفاده ائدیلدیگینی اؤیره‌نیریک. 

  قانلی قوربان پراکتیکی‌نین گئرچکلشدیریلمه‌سینده چئشیدلی اوصول‌لار تطبیق اولونموشدور. بو اوصول‌لارین باشیندا حئیوانین بوغازلانیلاراق قانی‌نین آخیدیلماسی باشدا گلیر. آج-سوسوز بوراخماق، سورویه‌رک، یاندیراراق اؤلدورمک و سودا بوغماق دا گئچرلی اوصول‌لارداندیر. 

  تورک‌لر موسلمان اولمادان اؤنجه، قوربان‌لاری کسمه‌ده اوچ دَییشیک اوصول تطبیق ائتمیشلر. ع. اینان، مایناقاشئف‌دن بئلتیرلرده کی  قوربان‌لیق حئیوانین اؤلدورولمه‌سی ایله ایلگیلی اولاراق بونلاری نقل ائدر:  "بئلتیرلرین هامیسی گلدیکدن سونرا قویون‌لاری  کسمگه باشلادیلار. ان اؤنجه اونا خاص بیر اوصوللا قوربان‌لیق حئیوانی اؤلدوردولر. منیم گؤردوگوم قوربان‌لیق آغ بیر اوغلاق ایدی. اوغلاق بو صورتله اؤلدورولدو: ایکی آدام بیر قایین سیریغی‌نین ایکی باشیندان توتدو، ایکی آدام دا اوغلاغین اؤن و آرخا آیاقلاریندان توتوب بو سیریغین اوزرینه یاتیرتدیلار و حئیوانین بئل سوموگونو قیردیلار؛ قیشقیرماماسی اوچون آغیزینی تیخادیلار. عقیده‌لرینه گؤره بئله‌ایکن حئیوان قیشقیرسا مقبولییتینه علامت‌دیر. بئل سوموگو قیریلماقلا حئیوان تئز اؤلور؛‌[37]  

  اونو یئره یاتیردیب درحال قارینینی یاردیلار و بئل سوموگونه باغلی اولان عوضووندن بیرینی چیخاردیلار (بو عوضو اورک اولمالی‌دیر). بو عملیاتدان سونرا حئیوان درحال اؤلدو. قانینی یئره  داملاتماماق[38] اوچون چوخ دیقتلی دریسینی اوزوب گؤوده‌سینی پارچالادیلار. باشینی، آیاق، باغیرساق و جیگرلرینی دری‌یه ساریب یاشیل بوداق‌لار اوزرینه قویدولار. [39] قوربان‌لیغین اؤن طرفینی قازانا قویوب دیگر قویون‌لارین اتی ایله بیرلیکده بیشیردیلر. لاکین اؤزلری بونون مراسیم قاعیده‌سینه موخالیف اولدوغونو و اوصولا گؤره قوربان‌لیغین بوتون اتلری‌نین  "اولوغ اود " دا یاندیریلماسی لازیم گلدیگینی سؤیله دیلر.‌"‌[40] 

  شامان آیین‌لرینده کئچن بونا بنزر بیر حادیثه‌نی ده رادلوف نقل ائتمکده‌دیر.‌[41] 

  ایسکیت‌لرده‌کی آتین قوربان ائدیلیش شکلی یوخاریدا نقل ائتدیگیمیز حرکتله اوست-اوسته دوشمکده‌دیر.‌[42] 

سماوی اولمایان دین‌لرده قوربان

  قوربانین تاریخچه‌سی بؤلومونده قیسا توخونمالاردا اولدوغوموز کیمی، قوربان عیبادتی اینسان‌لارلا وار اولموشدور. اینسان‌لار ایناندیقلاری دینین گره‌گی هر واخت قوربان تقدیم ائتمه ائیلمینده اولموشلار. قوربانین بیر عیبادت اولاراق یئرینه یئتیریلمه‌سی‌نین سبب‌لرینی بئش مادّه باشیندا ییغا بیلریک. 

1.   حئیران‌لیق: اینسان‌لار چئشیدلی سبب‌لرله بعضی شئی‌لره (گؤی، آی، گونش، حئیوان وس.) حئیران‌لیق دویموشلار، بو حیسّ‌لرینی ده او حئیران اولدوقلاری وارلیق‌لارا قوربان تقدیم ائده‌رک دیله گتیرمیشلر.  
2.   تشکّور: یئر اوزونده چوخ چئشیدلی نعمت‌لره صاحیب اولما شانسینا چاتان اینسان، بونلاری اؤزونه لوطف ائتدیگینی دوشوندوگو تانری‌ یا دا تانری‌لارا قوربان تقدیم ائتمک صورتی ایله، شوکرونو ایفاده ائتمیشدیر. یعنی قوربانی بیر تشکّور واسیطه‌سی اولاراق دوشونموشدور. 
3.   کؤنول آلما: ایبتیدایی دین‌لرده اینسان‌لار، تانری/تانری‌‌لارین غضبینی دیندیرمک یا دا ایشله‌میش اولدوقلاری سوچلارین جزاسیندان خیلاص اولماق اوچون قوربان ائیلمینده اولموشلار. قوربانی بیر نؤوع کؤنول آلما واسیطه‌سی اولاراق ایستیفاده ائتمیشلر. نه ده اولسا  "‌یاریم آلما، کؤنول آلما‌"  اوچون یئترلی‌دیر. 
4.   بازارلیق (آداق): اینسان‌لار بعضی ایستک‌لری‌نین تانری/تانری‌لار طرفیندن قبول ائدیلمه‌سینی ایسته‌میشلر/ دیله‌میشلر. دیلک‌لری یئرینه گلینجه ده تانری‌یا بو لوطفونون قارشی‌لیغی اولاراق قوربان تقدیم ائتمیشلر. 
5.   کفاره: اینسان‌لار ائتدیکلری پیسلیک‌لر و ایشله‌میش اولدوقلاری جینایت‌لرین قارشی‌لیغی اولاراق قوربان ائیلمینی گئرچکلشدیرمیشلر. 

  بیز بورادا بوتون سماوی اولمایان دین‌لرده کی  قوربان عیبادتینی تک-تک اله آلماق یئرینه؛ تورک‌لرین کولتور آلیش-وئریشینده اولدوقلاری توپلولوق‌لارین قوربان عادتی اوزرینده دایاناجاغیق. بئله‌لیکله قارشی‌لیقلی ائتکی‌لشیم‌لری ده آچیقلامیش اولاجاغیق. 

  1.کونفوسیوسچولوق و تائویزمده قوربان: 

  تورک‌لرین تاریخ بویونجا کولتور آلیش‌وئریشینده اولدوقلاری میلت‌لرین باشیندا چینلی‌لر گلیر. چینلی‌لرده قوربان مراسیم‌لرینه بؤیوک اؤنم وئریلرمیش. چینلی‌لر قانلی قوربان اولاراق لکه‌سیز، تک رنگلی و عئیب‌سیز بیر اؤکوز قوربان ائدرلر. قانسیز قوربان‌لاری ایسه، جئشیدلی یئمک‌لر، ایپک پارچالار و یئشیم داشی‌دیر. چینلی‌لرده بیر ده ساچ قوربانی واردیر. کی، تانگی مغلوب ائتدیکدن سونرا یئددی ایل قوراق‌لیق و بونا باغلی اولاراق قیتلیق اولموش. تانگ، او زامان ساچلارینی کسمیش و یاغیش یاغماغا باشلامیش. –چینلی‌لرین باشلاری‌نین هر طرفینی تاراش ائدیب، پئیسره یاخین قیسیمده بیر توتام ساچ بوراخمالاری‌نین سببی بو اولسا گرک.- چینلی‌لرده قوربان تؤره‌نی بو شکیلده ائدیلردی. اؤنجه دوعا اوخونار. دوعانین سونوندا ایمپراتور سجده ائدر کیمی یئره قاپانار. دیگر حاضیر اولانلار دا عومومیتله دیز اوستو دوروردولار. بو پراکتیک‌لردن سونرا ساچی اولاراق گتیریلمیش اولان شئی‌لر کؤز حالینداکی اوجاق‌لارا آتیلاراق یاندیریلاردی. [43] بورادا قارشیمیزا چیخان دوعا عادتی بوتون دین‌لرده اورتاق بیر موتیودیر.  

  شامان‌لار دا قوربان آیین‌لری اثناسیندا دوعا ائدردیلر. برابرلرینده گتیردیکلری ساچی‌لارین کؤز حالینداکی آتشه آتیلماسی دا اسکی تورک‌لرین قوربان پراکتیکی ایله اوست-اوسته دوشمکده‌دیر. یاکوت‌لاردا دمیرچی‌لره تقدیم ائدیلن قوربان‌لارین جیگرلری‌نین دمیر اوجاق‌لاریندا یاخشیجا قیزاردیلدیقدان سونرا، بونلاری چکیج-سیندانلا ازردیلر. یئنه بئلتیرلرده اؤزونه خاص اوصوللا (بئل سوموگو قیریلاراق) اؤلدورولن حئیوانین دا بؤیوک آتشده یاندیریلماسی لازیم اولدوغونو یوخاریدا ذیکر ائتمیشدیک.   

  2. هیندویزم و بودیزمده قوربان: 

  تورک‌لرین دَییشیک دؤورلرده جئشیدلی دین‌لرین ائتکیسینه گیردیگینی و بونلاری قبول ائتدیکلرینی بیلیریک. هیندویزم و بودیزم هیندیستاندا دوغولوب داها سونرا تورک‌لر طرفیندن قبول ائدیلن دین‌لردن‌دیر. 

  قوربان هیندویزمده چوخ اؤنملی بیر یئره مالیک‌دیر. ودالارین امر ائتدیگی دینی حیات قوربان‌لار اطرافیندا توپلانمیشدیر. تانری‌لار بئله قودرت‌لرینی آنجاق قوربان‌لار سایه‌سینده گؤستره بیلمیشلر. کایناتی یارادان قوربان‌لار اولموش و گؤیده باشلامیشدیر. تانری‌لارین تقدیم ائتدیکلری قوربان‌لار یئر اوزونده‌کی‌لره (اینسانلارا) اؤرنک اولموشدور. اینسان‌لاری تانری‌لارلا یاخشی موناسیبتده ساخلایان یئنه قوربان‌لاردیر. تانری‌لارا تقدیم ائدیلن هر شئی قوربان‌دیر. هیندویزمده یایغین اولان قانسیز قوربان‌لاردیر. آنجاق یاز و قیش گون دؤنوم‌لری موناسیبتی ایله قانلی قوربان‌لارین دا تانری‌لارا تقدیم ائدیلدیگینی گؤرمکده‌ییک. بو قانلی قوربان‌لارین ان بؤیوگو و اؤزل بیر تؤرن طلب ائدنی  "‌سوْما"  قوربانی‌دیر. سوْمادا کئچی و اینک کیمی حئیوان‌لار قوربان ائدیلمیشدیر. تانری‌لارین حیرص‌لرینی تسکین‌لیک وئرمک مقصدی ایله تقدیم ائدیلن بو قوربان‌لارین یانیندا اؤزل هدیه‌لر ده تانری‌لارا تقدیم ائدیلمیشدیر.‌[44] 

  هیندویزمده قوربانگاه‌لاردا ان یاخشی حئیوان‌لارین قوربان ائدیلمه‌سی و اتلری‌نین یاخشی قیسیم‌لری‌نین یئنه بورادا اولان آتش‌لرده یاندیریلما عنعنه‌سی واردیر.    

  هیندویزمین بیر اؤزل‌لیگی ده اؤلموش/اؤلن کسلر اوچون قوربان کسمه شرطینی گتیرمیش اولماسی‌دیر. هیندویزمه گؤره، اؤلولر قوربان‌سیز آچ قالارلارمیش. 

  ودالاردا بئش گؤزل عملدن بیری اولاراق قوربان کسمه یئر آلماقدادیر.[45] 

  هیندویزمده گؤزله‌مه‌دیگیمیز اؤلولر اوچون قوربان کسمه، تورک‌لرده اؤلنله بیرلیکده آتی‌نین دا اؤلدورولمه سی اولاراق قارشیمیزا چیخماقدادیر. آتا (اجداد) ماغارالارینا تقدیم ائدیلن قوربانی دا بو باغلامدا دوشونه بیلریک. 

  بیر اخلاق دینی ساییلا بیله‌جک بودیزمده؛ داورانیش‌لارین اخلاقی اولماسینی تأمین ائده‌جک اساس‌لاردان بیری ده جانلی وارلیق‌لارین اؤلدورولمه‌مه‌سی‌دیر. بو سببله بودیزمده مقبول اولان قوربان، قانسیز اولانی‌دیر. بونلارین باشیندا سود، چیچک، دوگو گلمکده دیر. بودیست‌لرین قوربانگاه یئرلری بودا هئیکل‌لری‌دیر. 

  بلکه ده اسکی تورک‌لرده کی  قانسیز قوربان‌لار و  " ایدوُک "-لار بودیزمدن قایناقلانمیش اولا بیلر. تورک تاریخی بویونجا بوتپرست‌لیگه راست گلینمه‌دیگی اوچون؛ هر هانسی بیر بوتون و یا بوت‌لرین اطرافیندا قوربانگاه یئرلری ده مئیدانا گلمه‌میشدیر. 

  3. زردوشت‌لوک/ مزدایزمده قوربان: 

  تورک‌لرین موناسیبتده اولدوغو قؤوم‌لردن بیری ده ایرانلی‌لاردیر. ایراندا دوغان و تک تانری اینانیشینا یئر وئرن زردوشت‌لوگه، سؤیکندیگی تک تانری اهورا مزدایا نیسبتاً  " مزدایزم "  ده دئییلیر.  

  زردوشت‌لوگون موقدّس کیتابی اولان زند-أوستادا قوربانلا ایلگیلی بعضی بیلگی‌لر وار. أوستادا  "  فیبِر  "  (سو آتی)  دئییلن بیر حئیوانین قوربان ائدیلدیگی ذیکر ائدیلمکده‌دیر. قوربانین اساسی عفودیر. اوستادا قوربانلا ایلگیلی  دیقت چکن بیر خوصوص دا قوربان‌لارین، داغ تپه‌لرینده، چای و گؤل کنارلاریندا یوز  آت، مین مال، اون مین قویون شکلینده قوربان ائدیلمه‌سی‌نین ایستنمه‌سی‌دیر.‌[46] 

  زردوشت‌لوکده کی  قوربان عیبادتینده دیقتی چکن خوصوص قوربانگاه یئرلری‌نین تورک‌لرین قوربانگاه یئرلری ایله اوست-اوسته دوشمه‌سی‌دیر. بورادا قوربان ائدیله‌جک حئیوان‌لارین سایی‌یلا ایلگیلی  اولان موبالیغه‌لی ایفاده‌لره  "‌اوغوز داستانی‌"‌ندا دا راست گلیریک:  "‌اوغوزون اؤز اؤلکه‌سیندن چیخیب جئشیدلی مملکت‌لر آلماسی و سونرا یئنه گئری‌یه، اؤز یوردونا گلمه‌سی تخمیناً اللی ایل داوام  ائتمیشدی. اوغوز یوردا چاتماسی شرفینه توی اوچون دوخسان مین قوچ و دوققوز یوز مادیان کسیلمسینی امر ائتدی و بؤیوک بیر توی ائتدی "‌.‌[47] 

  4. اسکی تورک‌لرده قوربان: 

  اسکی تورک‌لرده کی  قوربان عیبادتینه کئچمه‌دن اؤنجه اسکی تورک دینی ایله ایلگیلی  اولاراق اورخان تورک‌دوغان‌ین دیقت‌لرینی کؤچورمه‌نین فایدالی اولاجاغی قناعتینده‌ییک.‌[48] تورک‌دوغان، اورخون آبیده‌لرینده کی  بعضی ایفاده‌لردن حرکتله اسکی تورک دینی ایله ایلگیلی  اولاراق بو چیخاریم‌لاردا اولور.  " اؤد تئنگری یاشار، کیشی اوْغولی کوْپ  اؤلگئلی تؤروًمیش‌ "  (ارگین، 1980/75) زامانی تانری یاشار، اینسان اوغلو همیشه اؤلمک اوچون یارادیلمیش. بو کؤکلو و آنلاملی سؤز، بیزه  "‌تانری‌"‌نین اؤلومسوز، اینسانین ایسه اؤلوملو اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. او حالدا گؤک‌تورک‌لرده بئله بیلدیگیمیز قدری ایله اونیورسال دین‌لره یاخینلاشان بیر  "‌تانری‌"  آنلاییشی حاکیم‌دیر. آنجاق بو تانری، تورک تانریسی‌دیر، باشقا میلتین تانریسی دئییل. 

   "‌اوًزه تورک تئنگریسی ایدوُک ییری سوُبی آنچا ائتمیش ائرینچ‌"  (ارگین، 1980/79) یوخاریدا تورک تانریسی، موقدّس یئری، سویو ائله تنظیم ائمیشدیر‌"‌. گؤرولور کی، بورادا کایناتین یارادیلیشی (کوزموقونی) گلیشدیریلمکده‌دیر. بئله کی،  " اوًزه کؤک تئنگری آسرا یاغیز ییر قیلوندیقدا ایکین آرا کیشی اوغلو قیلینمیش. کیشی اوغلیندا اوًزه ائچوًم آپام بوُمین کاغان، ایستئمی کاغان اوْلوُرمیش. اوْلوُروپان تورک بوُدوُنوُنگ ایلین تؤروسین توُتا بیرمیش (ارگین،1980/67) اوسته ماوی گؤی، آلتدا یاغیز یئر یارادیلدیغیندا، ایکیسی آراسیندا اینسان‌اوغلو قیلینمیش. اینسان اوغلونون اوزرینه آتالاریم بوُمین کاغان، ایستئمی کاغان اوتورموش. اوتوراراق تورک میلتی‌نین ائلینی تؤره‌سینی توتموش، دوزنه سوخموش.‌"  

  زامانی یاشایان، یعنی اؤلومسوز اولان تانری اصلینده گؤک تانری‌دیر. ماوی گؤی ایله یاغیز یئر و ایکیسی آراسیندا اینسان‌اوغلو دا یارادیلمیشدیر. نئجه گؤک تانری یئری، سویو، موقدّس قیلمیش و اونلاری تشکیل ائتمیش ایسه، عئینی شکیلده بومین و ایستئمی کاغان‌لار دا تورک میلتی‌نین ائلینی تؤره‌سینی دوزنله‌میشلر.‌[49] 

  بورادا اسکی تورک‌لرین دینی اولاراق یایغین و یانلیش اولاراق بیلینن  "شامانیزم"  حاقیندا دا تورک‌دوغان بئله دئمکده‌دیر:  "اسکی تورک‌لرده دینی اینانج‌لارلا ایلگیلی  اولاراق بعضی کولت‌لره راست گلمکده‌ییک کی،  "‌شامانیزم‌"  بونلاردان بیری‌دیر. سوسیولوژی و آنتروپولوژی باخیمیندان کولت؛ بیر دینین عیبادت ایله بیرلشن تطبیق‌لری و مراسیم‌لر مجموعه‌سی‌دیر. بو سببله هر هانسی بیر کولت، دیوْنیسیوُس (Dionysius) کولتورینده گؤرولدوگو کیمی، تانریسال تطبیق، عمل‌لر و فیکیرلر مجموعه‌سینی احاطه ائدر. بو سببله، شامانیزم ده بیر دین دئییل بیر کولت‌دور.‌"‌[50] 

  اسکی تورک‌لرین بؤیوک بیر چوخلوغو گؤک تانری دینینه اینانماقلا بیرلیکده، ایلیشکیده اولدوقلاری میلت‌لرین دین‌لرینی ده قبول ائتمیشلر. یوخاریدا دا گؤسترمگه چالیشدیغیمیز کیمی، دینی بیر ائیلم اولان قورباندا بو دین‌لرین ائتکی‌لرینی تعقیب ائده بیلیریک.     

  آ. قانلی قوربان‌لار: 

  قانلی قوربان‌لارین باشیندا آت گلمکده‌دیر. یوخاریدا دا ایضاحا چالیشدیغیمیز کیمی اینسان‌لارین قوربان اولاراق تقدیم ائتدیکلری، صاحیب اولدوقلاری وارلیق‌لارلا دوغرو موتناسیب‌دیر. بوتون کؤچری توپلولوق‌لاردا اولدوغو کیمی تورک‌لر اوچون ده آت ان دگرلی حئیوان‌لاردان بیری ایدی. دؤیوشده و باریشدا داواملی آت اوزرینده اولان تورک‌لر آیریجا آتین اتیندن و سودوندن ده ایستیفاده ائدیردیلر. [51] حال بئله اولونجا تانری‌یا تقدیم ائدیله‌جک ان دگرلی قوربان دا آت اولماقدادیر. 

  ماناس داستانیندا بیر چوخ یئرده آت قوربانی کئچمکده‌دیر:  " ماناس‌‌ین اوغولو سِمِتئی تالاس‌دا ذولفقار داغیندا اوتوران بای‌اوغلو باقایی زیارت ائدر. باقای سئوینر. تانری یولونا آتلار قوربان ائدر.‌"‌[52] 

  یئنه ماناس داستانیندا ماناسین اؤلومو اوزرینه ائدیلن جنازه تؤره‌نینده آت قوربانی اؤنه چیخماقدادیر:  "‌ماناس اؤلدوکدن سونرا، دوققوز گون گؤزله‌دیلر. دوخسان مادیان کسیلر. دوققوز-قات پارچا خالقا پایلانار. داها سونرا عئینی جنازه تؤره‌نینده آلتمیش ساییسی رول اویناماغا باشلار.‌[53] آلتمیش گون گؤزله‌دیلر. آلتمیش  مادیان کسیلر و اؤلو مزارا قویولار. بو صورتله مراسیم بیتر "‌.‌[54] 

  قوربان ائدیلن آتلار جئشیدلی رنگلرده‌دیر. بونلارین باشیندا آغ، بوز، ساری رنگ‌لر گلمکده‌دیر. آغ رنگده‌کی  قوربان‌لارین یاخشی روح‌لارا/تانری‌لارا تقدیم ائدیلدیگینی داها اؤنجه ایفاده ائتمیشدیک. آغ آت قوربانی حاقیندا اؤگل بونلاری سؤیله‌یر:  " خیتای‌لاردا آغ آتا مینه‌رک، آغ تولکو اوولاما مراسیم‌لری، آغ آتلا آغ اؤکوزون گؤک تانریسینا قوربان ائدیلمه‌سی، بیر شهر ضبط ائدیلدیکدن سونرا، یئنه آغ آتلا قویون‌لارین قوربانی، چوخ اسکی تورک-موغول عادت‌لری‌نین بیزه گلن عکس‌لری‌دیر.‌‌"‌[55] 

  ساری آت قوربانی ایله ایلگیلی  اولاراق اؤگل بونلاری نقل ائدر:  "ساری آت و یا ساری اینکله ساری دوه‌نین کسیلمه‌سی ده تورک میفولوژی‌سی‌نین موتیولریندن بیری‌دیر. ساری رنگده حئیوان‌لارین اتلری‌نین داها یاخشی خوصوصیتده اولدوغوندانمی؛ یوخسا قیزیل کیمی ساری رنگ‌لرین موقدّس اولوشوندان و یا سویلو طبقه‌نی گؤستردیگیندن اؤتریمی، بؤیوک سایغی ضیافت‌لرینده ساری حئیوان‌لارین کسیلدیگینی بیلیریک. ‌"‌[56] 

  شامان آیین‌لرینده کی  آت قوربانی‌یلا ایلگیلی  اولاراق دا بیلگه سئییداوغلو بو بیلگی‌لری وئرر:  "‌شامان آیین‌لرینده آچیق بیر رنگ آت قوربان ائدیلر. اتی بیر مراسیمله آیینه قاتیلان‌لارا پایلانار. ان یاخشی پارچا دا شامانا قالار. قوربان ائدیلمیش آتین روحونون شامانلا بیرلیکده گؤی‌اوزونده گزدیگینه و اوچونجو جنّته چاتدیغینا اینانیلار.‌"‌[57] 

  آت قوربانی‌نین خاریجینده؛ مال، کئچی، قوچ، قوزو و اؤکوز ده اسکی تورک‌لره گؤره مقبول قوربان‌لیق‌لاردیر. مال قوربانی گئنیش شکیلده قازاخ-قیرغیزلار و قیرغیزلار آراسیندا یایغین‌دیر. مال قوربانی‌نین (اؤزل‌لیکله اؤکوز) گونوموزه عکس اولونماسینی چانکیری ائلی ایلغاز ماحالی شئیخ یونوس کندینده ائدیلن و یئددی ایلده بیر تکرار ائدیلن یئددی اؤکوز قوربان ائتمه تؤره نینده ایزله‌یه بیلیریک.‌[58] 

  یاکوت‌لاردا شامانلیغا گیریش تؤرن‌لرینده ائدیلن دوعالاردا؛ باشی‌نین یاریسی قارا اولان آغ اینک ایله قیرمیزی اینگین قوربان اولاراق تقدیم ائدیله‌جگی شامان آدایی‌نین دیلیندن ایضاح ائدیلمکده‌دیر.‌[59] 

  اسکی تورک‌لرده‌کی  قوربان‌لارین رنگ‌لری باره‌سینده گؤستریلن حساس‌لیق، ایندیکی واختدا قوربان‌لیق‌لارین بزه‌مه‌سی، خینالانماسی شکلینده اؤزونو گؤسترمکده‌دیر. 

  ب. قانسیز قوربان‌لار: 

  قانسیز قوربان‌لارین باشیندا روح‌لارا باغیشلاناراق باشی‌بوش بوراخیلان  " ایدوُک "‌لار گلمکده‌دیر. بو مؤوضونو یوخاریدا آچیقلادیغیمیز اوچون تکرار ائتمیریک. 

  قانسیز قوربان‌لارین بیر نؤوعو ده  " ساچی " (libation)‌دیر. بو دینی ترمین بوتون تورک بویلاریندا اورتاق‌دیر. موغول‌لاردا  "‌ساچوُ‌"  اولاراق کئچمکده‌دیر. قانلی قوربان‌لارا تاییلقا یاخود هاییلقا دئییلدیگی کیمی ساچییا دا ساچیلقا یاخود چاچیلقا دئییلیر. کؤچری تورک بویلاریندا سود، قیمیز، یاغ، یارما قاریشدیریلمیش سود ساچی اولاراق ایستیفاده ائدیلن شئی‌لردیر. 

  ماهیت اعتیباریله ساچی، فؤوق‌العاده گوجلره صاحیب اولدوغونا اینانیلان اییه و روح‌لارا تقدیم ائدیلن و اونلار آدینا اونلارین راضی‌لیغینی و یاردیمینی قازانماق اوچون پایلانان جانسیز نسنه‌لره وئریلن بیر آد، اؤز اعتیباریله بیر جینس قوربان‌دیر.‌[60] 

  یئری گلدیکجه ایضاحا چالیشدیغیمیز کیمی اسکی تورک اینانیشین ایزلری شکیل و ماهیت دَییشدیره‌رک گونوموزه قدر گلمیشدیر. ساچی، دییشیک سؤیله‌نیش‌لری ایله ساچیلقا و یاخود چاچیلقا ایندیکی واختدا توی عادت‌لری بونیه‌سینده اؤزونو موحافیظه ائتمیشدیر. آشاغی‌یا آلاجاغیمیز اؤرنک‌لرده بونو بوتون آچیقلیغی‌یلا گؤرمه‌میز مومکون‌دور. 

 تورکیه‌نین اسکی‌شهیر شوکرانلی کندینده گلینین اوغلان ائوینه گتیریلیشی ایله ایلگیلی  اولاراق بو پراکتیک‌لر تطبیق اولونماقدادیر:  "‌گلین اوتاغینا آلیندیقدان سونرا یئنگه‌لری طرفیندن بزه‌گه آپاریلار. اوغلانین یولداش‌لاری دا دامادی اولدوغو یئردن گتیررلر. گلین بزه‌گه آپاریلارکن داماد قاچاراق گلینین اوستوندن پول و  "‌داماد یئمیشی‌"  دئییلن یئمیشی ساچار. قیزین یانینداکی یئنگه‌لر، یئمیش‌لری ییغاراق ایچری گتیررلر. بونلار ائوده اولان‌لارا پایلانار.‌"‌[61] 

 تورکیه‌نین نیغده کاییرلی قصبه‌سینده تطبیق اولونان ساچی تؤره‌نی ایسه بئله‌دیر:  " دامادین ائوی‌نین ائشیگینه سیرا ایله بیر قویون پوستو، بیر سایاجاق، بیر کندیر قویولار. گلین بونلارین اوستوندن آتلاییب کئچر و الینده‌کی  یاغی قاپی‌یا یاپیشدیرار. گئری دؤنه‌رک یئرده‌کیلری توپلار. داها سونرا سو دولو تستینی آیاغی‌یلا قیرار. ایچینده کیشمیش، بوغدا، شکر قاریشیغی اولان بیر قاب گلینین الینه توتوشدورولار. گلین  بونلاری قادین‌لارین اوزرینه سپر.‌"‌[62] 

 بیزیم ده سیواس مرکز اسن‌یورت (شیمکوًرک) کندینده موشاهیده ائتدیگیمیز ساچی حادیثه‌سی بئله گئرچکلشدی: گلینین اوغلان ائوینه گیره‌جگی یئرین اوست طرفینده داماد و ساغدیچ یئرلرینی آلدیلار. گلین تام ایچری گیره‌جگی سیرادا داها اؤنجه‌دن حاضیرلانمیش اولان و بیر دسمالا قویولان پول، لبلبی، اوزوم گلینین باشی‌نین اوزرینه داماد طرفیندن ساچیلدی. اطرافدا اولانلار بیر-بیرلرییله یاریشارجاسینا بو ساچیلان‌لاری توپلاماغا چالیشدیلار. 

  ساچی یالنیز، تویلاردا دئییل حیاتین هر مرحله‌سینده گؤرولر. اوشاق دونیایا گلینجه، ایلک دیشی چیخینجا، ایلک دفعه  ساچ تاراشی اولونجا ائدیلن پراکتیک‌لر ایله اؤلن بیر آدامین آردیندان ائدیلن یاردیم‌لار ده ساچی اولاراق دگرلندیریله بیلر. ساچی گئده رک ایسلامیتین ده تاثیرییله  "‌صدقه"  ایله عئینی‌لشمیشدیر. [63] 

  یاتیرلارا، چالی‌لارا، اولو آغاج‌لارا باغلانان بئزلری ده بو باغلامدا بیر ساچی اولاراق دوشونوله بیلر.[64] 

  ج. بعضی کولت‌لره باغلی اولاراق کسیلن/تقدیم ائدیلن قوربان‌لار: 

  شامان-قام دوعالاریندا قوربان بؤیوک بیر یئر توتار. شامانلیغی گیریش تؤره‌نینده آدای بئله دوعا ائدر:  "‌اینسان‌لارا اؤلدوروجو  خسته‌لیک‌لر گؤندرن بوْئوُرما لاهایتوْیوْن-ا، آروادی بوْئوُرای مالای خاتین-آ خیدمت ائده‌جگم. اوشاق‌لاری یاشامایان‌لارین اوشاق‌لارینا عؤمور وئرمه‌لرینی دیله‌یه‌رک باشی‌نین یاریسی قارا اولان آغ اینگی قوربان وئره‌جگم… 

  یاکوت خالقینا قودرتلی دمیرچی‌لر بخش ائدن خیتای باخشی توْیوْن-آ سایغی گؤستره‌جگم. دمیرچی خسته‌لنسه قیرمیزی اینک کسیب قوربان تقدیم ائده‌جگم؛ قوربانین جیگرلرینی و بؤیرک‌لرینی دمیرچی‌نین اوجاغینا باسدیراجاغام… اینسان‌لارا عاغیل خسته‌لیگی گؤندرن تامیق خاتینا حؤرمت ائده‌جگم. اونون راضی‌لیغی اوچون دوققوز کاکوم، دوققوز ساری سیچان، دوققوز کوکارجا، دوققوز گؤیرچین آزاد ائده‌جگم، قیرمیزی اینک قوربان ائده‌جگم.‌"‌[65] 

  گؤک‌تورک‌لرده داغ و مارا کولتو اؤنملی بیر یئره مالیک‌دیر.  موقدّس داغلار و اونلارین روح‌لاری آدینا چوخ مؤحتشم آیین و مراسیم‌لر ائدیلردی. داغ آیینی قوچ و بئلتیرلر بویلاریندا  "‌تیگیر تایان‌"  یعنی  "گؤی قوربانی‌" ، ساقای‌لاردا  "‌تاغ تایانی‌"  یعنی  "‌داغ قوربانی‌"  شکلینده آدلاندیریلمیشدیر.‌[66] 

  تؤلؤس‌لرده بؤیوک دینی مراسیم‌لرده گؤیله بیرلیکده موقدّس روح‌لارا بیر چوخ آت قوربان ائدیلمیشدیر.‌[67] 

  بیر چین سولاله‌سی اولان توْبالارداکی گؤیه، یئره و خان سویلاری‌نین روح‌لارینا قوربان تقدیم ائدیلدیگینی بیلیریک. گؤک‌تورک‌لرده ایلین موعین گونلرینده اجداد (آتا) ماغارالارینا قوربان‌لار تقدیم ائدیلمکده‌دیر.‌[68] 

      اسکی تورک‌لرده کی  یاس تؤرن‌لرینه  "‌یوغ‌"  دئییلدیگینی بیلیریک. بیری اؤلونجه دینی و حوقوقی بیر مجبوریت اولاراق بو یوغ تؤره‌نی گئرچکلشدیریلیردی.  "‌بیر کیمسه اؤلونجه جسدی چادیری‌نین ایچینده یئره یاتیریلار. بوتون قوهومو بیرجه قویون، آت و یا مال قوربان ائدرلر. بونلار چادیرین خاریجینده یئرلره سریلر. سونرا هامی آتلار اوزرینده فریادلار قوپاراراق چادیرین اطرافیندا یئددی دفعه  دؤنرلر و قاپی‌یا گلینجه اوزلرینی بیچاقلا یارالارلار؛ قان گؤزیاشلارینا قاریشار. جسدی باسدیرماق اوچون اوغورلو بیر زامان سئچیلمه‌سی عادت‌دیر. بیر کیمسه یازدا و یا یایدا اؤلموشسه، یارپاق‌لار تؤکوله‌نه قدر، پاییزدا و یا قیشدا اؤلموشسه یارپاق‌لار یاشیل‌لاشانا قدر گؤزله‌نیلر. اولاً اؤلونون آتی یاندیریلار و کولو -اؤلویه عایید دیگر اشیالارلا بیرلیکده- جنازه ایله بیرگه باسدیریلار؛ اصل دفن گونو تکرار قوربان‌لار کسیلر، مزارین اطرافی آتلارلا دؤور اولونور و مزارین اوستونه اؤله‌نین حیاتدا ایکن اؤلدوردوگو دوشمن ساییسینجا داشلار و یا هئیکل‌لر تیکیلر کی بونلارا   "‌بالبال[69]‌" دئیرلر.  

  بونلاردا جنازه‌نی یاندیریب کول‌لرینی باسدیرماق عادتی ده واردیر. بو کؤچری‌لرین (توُ-کی‌ایئ) اعتیقادی‌جا گرک اشیا و آت گرک حیاتیندا اؤلدوردوگو دوشمن‌لر او بیری دونیادا اؤزونه خیدمت ائتمکله موکلف‌دیر".‌[70] 

  کؤپرولو،  " مال: دینی سورگون اووو "  و  "  شؤلن: عومومی ضیافت‌لر‌" ده‌کی قوربان موتیوی ایله ایلگیلی  اولاراق بونلاری سؤیله‌یر:  "‌تورک‌لرده دین، طبیعتی ایله، ایجتیماعی و سیاسی تشکیلات‌لاری‌نین ماهیتی ایله موتناسیب بیر شکیلده تجلّی ائدیردی. اونلار آیری طایفالار حالیندا یاشادیقلاری زامان  "‌توتمیزم‌"  دینینه سالیک ایدیلر.     

  اساسن  "‌توتمیزم ‌" ، طایفانین داها کیچیک، چوخ کیچیک تک پارچاسی دئمک اولان  "‌ سِمِیّه:طایفا "  دینی‌دیر.  " توتم "  هر هانسی بیر طایفا پارچاسی‌نین اؤزونون آتاسی سایدیغی و آدینی آلدیغی بیتکی و یا   حئیوانین معبود تانینماسی‌یلا تعیین اولونموش اولار. تورک‌لرین اووچولوق دؤورلرینه عایید اولان بو  "‌سِمِیّه‌"  تشکیلاتیندا ‌سِمِیّه‌لر توتم‌لری‌نین اتینی یئیه بیلمزلر، تک ایلده بیر دفعه  بیر جور ایبتیدای  "حجّ"  آیینیندن سونرا اونو قوربان ائده‌رک یئرلر ایدی. ایشده تورک‌لرده اوزون مودت داوام ائدن  "‌مال: دینی سورگون اوْوو "  و  "  شؤلن: عومومی ضیافت‌لر‌"  بونون قالیغی‌دیر. "‌[71] 

  یازدیقلاریمیزی یئکونلاشدیراجاق اولساق؛ ائورنسل بیر عیبادت اولان قوربانین تورک میفولوژی‌سینده چوخ اؤنملی بیر یئره صاحیب اولدوغونو سؤیله‌یه بیلریک.  

یازان: دوکتور صلاح‌الدین بککی

کؤچورن: عباس ائلچین

Kaynakça:

♦ Akyüz, Vecdi. “İnsanlık Tarihinde Kurban İbadeti”, (Bu makale, Ali Murat Daryal’ın ‘Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri’ adlı kitabının 309-347 sayfaları arasındadır. bkz. künye 5.)

♦ Araz, Rıfat. “Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sûfîliği ile Yatır ve Türbelerin Çevresinde Yaşayan Eski Türk İnançları”, Erdem, Atatürk Kültür Merkezi der.(Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı III), C.8, S. 24, Ocak 1996, s.783-827.

♦ Aşkun, Vehbi Cem. Sivas Folkloru, C.I, Kâmil Matbaası, Sivas 1940.

♦ Atnur, Gülhan. Ural Batır Destanı Üzerine Bir İnceleme, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) A.Ü. Sos. Bil. Enst. Erzurum 1996.

♦ Banarlı, Nihad Sâmi. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi,C.I, Millî Eğt. Bak. Yay., İst., 1971.

♦ Cingöz, Meltem Emine. “Şükranlı’da (Eskişehir) Evlenme Âdetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay., Ank., 1992, s. 9-21.

♦ Çınar, Ali Abbas. Türklerde At ve Atçılık, Kül. Bak. Yay. Ank., 1993 Daryal, Ali Murat. Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, 2. bs. İst., 1994 Doğan, Mehmet Can. “Adama ve Adanma Biçimleri”, Dergâh Sanat Kültür Edebiyat Der., S. 76, C. VII, Haziran 1996, s. 15-16.

♦ Eliade, Mircea. Ebedi Dönüş Mitosu, Çev. Ümit Altuğ, İmge Yay., Ank., 1994.

♦ Ergin, Prof. Dr. Muharrem. Orhun Abideleri, Boğaziçi Yay., 8.bs. İst., 1980.

♦ Eröz, Prof. Dr. Mehmet. “Türk boylarında ‘Kansız Kurban’ Geleneği”, Türk Kültürü, S. 211-212-213-214, Y. XVIII, May. Haz.Tem. Ağus., 1980, s. 17-22.

♦ Fığlalı, Ethem Ruhi. Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevilik-Bektaşilik, Ank., 1994.

♦ Güngör, Harun-Mustafa Argunşah. Gagauz Türkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı, Kül. Bak. Yay. Ank.,1991.

♦ İnan, Prof.Dr. Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK.,Yay., 4.bs. Ank.,1995 Kalafat, Dr. Yaşar. Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, 2.bs. Ata. Kül. Mer. Yay. Ank. 1995

♦ Kolcu, Ali İnsan. “Niğde Kayırlı Kasabası Evlenme Âdetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak.,Yay., Ank., 1992, s. 129-141.

♦ Köprülü, Ord.Prof.M. Fuat.Türk Edebiyatı Tarihi,3.bs. Ötüken Yay., İst., 1986.

♦ Lıngs, Martin. Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev.Nazife Şişman, İz Yay., 3.bs. İst.,1995. Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, TTK. Yay., 3.bs. Ank., 1995. Ocak, Ahmet Yaşar.Türk Folklorunda Kesik Baş, Türk Kül. Arş. Enst. Yay., Ank.,1989.

♦ Ögel, Prof. Dr. Bahaeddin, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), C.I, 2. bs. TTK. Yay. Ank., 1993

♦ Seyidoğlu, Prof. Dr. Bilge. Mitoloji Üzerine Araştırmalar Metinler ve Tahliller, A.Ü. Fen-Edb. Fak. Yay., Erz.,1990

♦ Seyidoğlu, Prof. Dr. Bilge. “Mitolojik Dönemde At” , Folkloristik Prof.Dr. Umay Günay Armağanı, Ank., 1996, s. 51-56.

♦ Taner, Tarhan. “İskitler’in Dînî İnanç ve Âdetleri”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi., S. 23, Mart 1969, s. 145-169.

♦ Tanyu, Prof. Dr. Hikmet. İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Boğaziçi Yay., İst., 1986.

♦ Tezcan, Prof. Dr. Mahmut. “Çankırı’da İslam Antropolojisinden Bir Örnek: Yedi Yılda Yedi Kurban”, Türk Halk Kültürü Araştırmaları 1993, Kül. Bak. Yay., Ank.,1993, s. 151152.

♦ Togan, A. Zeki Velidî, Oğuz Destanı-Reşiddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili, 2.bs. Enderun yay., İst., 1982.

♦ Turan, Osman. Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Dil ve Tarih-Coğ. Fak. Yay. Cumhuriyet Matbaası İst., 1941.

♦ Tümer, Prof. Dr. Günay- Doç. Dr. Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ank.,1988.

♦ Türkdoğan, Prof. Dr. Orhan. Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan Yay. İst., 1996.

Dipnotlar:

[1] R. Araz, “Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sûfîliği ile Yatır ve Türbelerin Çevresinde Yaşayan Eski Türk İnançları”, Erdem Atatürk Kültür Merkezi der. (Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı III), C.8, S. 24, Ocak 1996, s. 783-827.

[2] B. Seyidoğlu, Mitoloji Üzerine Araştırmalar Metinler ve Tahliller, Ata. Ü. Yay. Erz. 1990, s. 4; A. Erhat, Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İst., 1989; B. Necatigil, 100 Soruda Mitologya, Gerçek yay., İst., 1969; E. Peterich, Küçük Yunan Mitologyası, Çev. Yakup Baydur, Maarif Basımevi, Ank., 1959.

[3] B. Seyidoğlu, a.g.e., s. 3

[4] B. Seyidoğlu, a.g.e., s. 5

[5] V. Akyüz. “İnsanlık Tarihinde Kurban ibadeti” (Bu makale Ali Murat Daryal’ın “Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, 2. bs. İst., 1994” adlı kitabının 309-347. sayfaları arasındadır.)

[6] Hz. İbrahim’in iki oğlu vardır: İshak ve İsmail. Kur’an-ı Kerim’de kurban edilecek çocuğun isminden söz edilmez. Ama tefsircilerin kanaatine göre bu İsmail’dir. Zira olay göçten hemen sonra olmuştur ki, o zaman İsmail vardı. Ayrıca olay Mekke’de geçmiştir. Mekke’ye gelen de İsmail’dir. (Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli, TDV Yay 86, Ank., 1993, s. 449 açıklama cümlelerinden); M. Eliade ise kurban edilen çocuğun İshak olduğunu bildirmektedir.

[7] M. Eliade. Ebedi Dönüş Mitosu, Çev. Ümit Altuğ, İmge Yay., Ank., 1994, s. 109-110.

[8] M. Eliade. a.g.e., s. 33.

[9] Türkler’de tek Tanrı inancı için bkz. Hikmet Tanyu, İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Boğaziçi Yay., İst.,1986; Abdülkadir İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK, Yay., 4.bs. Ank.,1995; Orhan Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan Yay., İst.,1996.

[10] B. Ögel, Türk Mitolojisi, C.I., 2. bs. Ank.,1993, s. 431; A. İnan, a.g.e., s. 98.

[11] H. Güngör-Mustafa Argunşah, Gagauz Türkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı, Kül. Bak. Yay. Ank., 1991, s. 36.

[12] B. Ögel, a.g.e., s.193

[13] N. S. Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, Millî Eğt. Bak. Yay. İst., 1971, s. 2

[14] A. Y. Ocak, Türk Folklorunda Kesik Baş, Türk Kül. Enst. yay., Ank., 1989, s. 54-55; (Mircea Eliade’nin eseri için bkz.”Traite d’Historie des Religions, Paris 1975″

[15] B. Seyidoğlu, Mitoloji Üzerine Araştırmalar, Metinler ve Tahliller, A. Ü. Fen-Edb. Fak. Yay., Erz., 1990, s. 71-78.

[16] V. Akyüz, a. g. m.

[17] V. Akyüz, a. g. m.

[18] M. Lings, Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev. Nazife Şişman, İz yay., İst., 1995, s. 31-32.

[19] B. Ögel, a.g.e., s. 570

[20] T. Gülensoy, Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yay., İst., 1989, s. 44

[21] A. Y. Ocak, a.g.e., s. 54

[22] G. Atnur, Ural Batır Destanı Üzerine Bir Araştırma, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) A. Ü. Sos. Bil. Enst. Erzurum 1996, s. 114-115-118.

[23] İskitler’in Türk oldukları konusunda bkz. Dr. İlhami Durmuş, İskitler (Sakalar), Türk Kül. Araş. Enst. yay. Ank., 1993

[24] T. Tarhan,”İskitler’in Dini İnanç ve Âdetleri”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi der., S.23, Mart 1969, s. 145-169

[25] H. Tanyu, a.g.e., s. 173.

[26] M. Eliade, a.g.e., s. 82-83

[27] M.C. Doğan, “Adama ve Adanma Biçimleri”, Dergah, S.76, C.VII, Haziran 1996, s. 15-16.

[28] M. Lings, a.g.e., s. 26

[29] Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi adlı eserinde; Doğu Göktürkleri’nin ecdat mağaralarına giderek kurban sundukları tarihin, “yılın beşinci ayının yirminci gününe” tekabül ettiğini söylemektedir. s.43. Göktürler’deki bu âdetin Hiong-nu’lardan gelmiş olabileceğini kaydeden Turan daha sonra Hiong-nu’lar’daki kurban hakkında şu bilgileri verir: “Göktürkler’in bu merasimleri (Ergenekon’dan çıkış yıldönümlerinde yaptıkları bayram), hakkında Çin ve İslam menbalarının naklettikleri rivayetler hep bir tarihî hadiseye işaret etmektedir. Bununla beraber Çin kaynaklarının “Hiong/nu”lar (Hunlar) hakkında verdikleri malumat bize bu ananenin, Göktürklerin tarihî hareketlerine intibak etmek üzere Hiong-nular’dan intikal etmiş olacağı ihtimalini veriyor: Her yılın ilk ayında, büyük küçük kumandanlar Tanju (Tanrı?)nun sarayında toplanırlar; yer ve gök ruhlarına, atalara kurban keserlerdi. Güzün “Tailin”de de bir içtima akdedilirdi. Çünkü o zaman otlar semirmiş bulunurdu. Bunu tavzih eden başka bir vesika da bunların yılın birinci, beşinci, dokuzuncu ayların “wu” günlerinde olmak üzere yılda üç defa “Liong” (Ejder) kurbanı yapılmak suretiyle, Semaya ve tanrılara kurban takdim edilirdi.” Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, İst., 1941, s. 45.

[30] B. Ögel, a.g.e., s.21

[31] E. R. Fığlalı, Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevilik-Bektaşilik, Ank., 1994, s.66.

[32] A. İnan, a.g.e., s. 53

[33] Kayın ağacının Türk kültüründeki yeri konusunda bkz. Kerim Yund, “Türklerin Kutlu Ağacı Kayın (Huş) Adı Üzerine”, Türk Kültürü der., S. 120, C.X, Ekim 1972, s. 36-40 ; Hikmet Tanyu, “Türklerde Ağaçla İlgili İnançlar” Türk Folklor Araştırmaları Yıllığı 1975, Kül. Bak. yay. Ank., 1976, s. 129-142.

[34] A. İnan, a.g.e., s. 55-56

[35] H. Tanyu, a.g.e., s. 91

[36] M. Tezcan, “Çankırı’da İslam Antropolojisinden Bir Örnek: Yedi Yılda Yedi Kurban”, Halk Kültürü Araştırmaları 1993, Kül. Bak. yay., Ank., 1993, s. 141-147.

[37] Yukarıda anlatılan hayvanın belkemiğinin kırılarak öldürülmesi olayını – çok uzak bir ihtimal de olsa- Şaman Kokoço Tebtegenberi’nin öldürülmesi olayında takip edebiliyoruz. Bkz. Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, 3.bs. TTK. yay., Ank., 1995, s. 163-168

[38] Fığlalı, bu konuda T. Feyizli’den şu bilgileri nakleder: “Türkler’de kurban gibi kanıda kutsaldı. Oğuzlar ve Kutluk’larda başına darbe vurularak öldürülen kurbanlarda ve kalbini sıkıp sökmek suretiyle öldürülmesi kandaki sihri kuvvetin yere düşmemesi içindir.” Fığlalı, a.g.e., s. 61. ; “Aynı kanı yere dökmeme hassasiyetini Alevi Türkmenleri’nde de görebiliyoruz:” Türkler Müslüman olduktan sonra, kurbanı kesmeğe ve kanını akıtmağa başladılar. Ancak eski adet ve inançlarını da büsbütün bırakmadıklarından “Kan tabusu” Alevi ve Bektaşi cemaatlerinde yaşadı. Bu cemaatlerin, kurban kesmek yerinde, “Tıglamak” terimini kullanmaları bunu gösterir…

Oniki hizmetten birini gören “kurbancı”, tığlanan tercemanın kanını büyük bir “kara kazan”ın içine akıtırlar. Kurbanın kanını, barsaklarını, işkembesini ve diğer artıklarını kefenleyip, tenha bir yere, çok derin bir çukura gömerler.” (M. Eröz, “Türk Boylarında ‘Kansız Kurban’ Geleneği”, Türk Kültürü der. S.211-214, Y. XVIII, Mayıs-Ağustos 1980, s. 17-22.

[39] Kurban edilen hayvanın sakatat kısmının deriye sarılarak yeşil dallar üzerine atıldığını gördük. Bu yapılan pratikle örtüşen bir olay da Veli kültüne bağlı olarak karşımıza çıkmaktadır. “Çocuğu olmayanlar Sivas’ta bulunan Abdülvahab-ı Gazi türbesine giderek akide (adak) adarlar. Çocuk doğduğu gün kurban kesilir. Derisi itina ile yüzülür. Kemiğine satır, bıçak vurulmaz. Elle karnından bir delik açılarak ciğeri ve bağırsakları çıkarılır. İyice içerisi temizlendikten sonra pirinçle doldurulur ve öylece pişirilir. Eti yenen kurbanın zayedilmeyen kemikleri toplanır, koyunun yüzülen derisi içine konularak, çocuğun doğduğu yere rastlayan toprağa gömülür.(“V. Cem Aşkun, Sivas Folkloru, C.I, Kâmil Matbaası, Sivas 1940, s. 147.)

[40] A. İnan, a.g.e., s. 57.

[41] W. Radlof, Sibirya’dan (Seçmeler) Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, Kül. Bak. yay. İst., 1976, s. 236-247.

[42] T. Tarhan, a. g. m.

[43] V. Akyüz, a.g.m.

[44] G. Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 69.

[45] V. Akyüz, a.g.m.

[46] V. Akyüz, a.g.m.

[47] Z. V. Togan, Oğuz Destanı Reşiddin Oguznâmesi, Tercüme ve Tahlili, 2.bs. İst., 1982, s. 47.

[48] Eski Türkler’de din sistemi ve çeşitli kültler hakkında bir çok araştırıcı değerli yayınlar yapmışlardır. Bu konu ili ilgili olarak Dr. Yaşar Kalafat’ın “Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri”, 2.bs. Ank., 1995 adlı kitabının bibliyografyasına bakılabilir.

[49] O. Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan yay., İst., 1996, s. 187-189.

[50] O. Türkdoğan, a.g.e., s. 190

[51] A. Çınar, Türklerde At ve Atçılık, Kül. Bak. yay. Ank., 1993

[52] B. Ögel, a.g.e., s. 534.

[53] Altmış sayısı bize Çinlilerden geçmiş olmalıdır. Çin takviminin esası “altmış” sayısına dayanır ve bu nevi takvimlere “Sexagenaire” denir. Osman Turan Çin takviminin esası hakkında şu bilgileri verir: “Çinliler” onikili” devreyi müstakilen kullanmadıkları için bunu “onluk devre” ile karıştırarak “altmışlık” bir devre vücuda getirirler. Bu suretle, onlar yılları “altmışlık” devre ile gösterdikleri gibi, günleri de altmış günlük bir hafta ile hesap ederler ve her bir günü bu iki devrenin terkibi ile hasıl olan bir çift isimle ifade ederler”. (Osman Turan Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, s. 28)

[54] B. Ögel, a.g.e., s. 513.

[55] B. Ögel, a.g.e., s. 550

[56] B. Ögel, a.g.e., s. 522

[57] B. Seyidoğlu, “Mitolojik Dönemde At”, Folkloristik Prof. Dr. Umay Günay Armağanı, Ank., 1996, s. 51-56.

[58] M. Tezcan, a.g.m.

[59] A. İnan, a.g. e., s. 77-78.

[60] Y. Kalafat, Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ank., 1995, s. 111.

[61] M. E. Cingöz, “Şükranlı’da (Eskişehir) Evlenme Adetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay., Ank., 1993, s. 9-20.

[62] A. İ. Kolcu, “Niğde Kayırlı Kasabası Evlenme Adetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay. Ank., 1992, s. 129-135.

[63] Y. Kalafat, a.g.e., s. 111.

[64] M. Eröz, a.g .m.

[65] A. İnan, a.g.e., s. 77-78.

[66] A. İnan, a.g.e., s. 53

[67] B. Ögel, a.g.e., s. 17.

[68] B. Ögel, a.g.e., s. 21-22.

[69] “Balbal” terimine değişik zamanlarda değişik anlamlar yüklenmiştir. Bu terim hakkında İnan, kitabının arkasına bir açıklama koyma gereğini duymuştur: “Orhun yazıtlarında “balbal” kelimesi geçmektedir. Bu balbal kelimesi Tarihte ve Bugün Şamanizm’in dört yerinde geçmektedir. Orhun yazıtlarının ilk bulunduğu yıllarda bu kelime-terim, “yoğ törenini idare eden bey” diye açıklanmıştı. Sonra bunun yanlış olduğu anlaşıldı ve “öldürülen düşmanın adına dikilen heykel” diye izah edildi. Bunun da yalnış olduğu arkeolog ve tarihçi L. A. Evtıyuchova ile L. R. Kızlasov’un çalışmaları ile meydana çıkarıldı. Halbuki Kızlasov’un ispat ettiğine göre heykellerin hiç biri “balbal” değildir. Balballar ölen alpın, hayatında öldürdüğü düşmanların adına mezarına konulan taşlardan ibarettir. Bir kahraman alpın mezarının yanında bir sıra taşlardan birinde şu yazı okunmaktadır: “İşbara Tarkan balbalı” (“Ongon yazıtı” yanında). Mezardaki kahramanın öldürdüğü düşmanlar için bu “balbal” denilen taşlar sembol olarak konulurdu. Öldürülen şahıs önemli kişi ise “balbal” taşına adının da yazıldığı anlaşılmaktadır.” (Tarihte ve Bugün Şamanizm, 4. bs. Ank., 1995, s. 231.)

[70] F. Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, 4. bs. Ötüken yay., İst., 1986, s. 15-16.

[71] F. Köprülü, a.g.e., s. 14.

فریاد (فیلم)

​

فریاد — 1993-جو ایلده، 1. قاراباغ ساواشیو خوجالی فاجیعه‌سی حاقیندا ایستحصال اولونموش آذربایجان فیلمی.[۱]

مضمونو

 " اؤگئی آنا "  فیلمی‌نین باش قهرمانی-بالاجا اسماعیل (جئیهون میرزه‌یئف) آرتیق بؤیوموش، عاییله صاحیبی اولموشدور. بو فیلمده اسماعیل حسینوف آرتیق باتالیون (گردان) کوماندیری‌دیر. او، وطن تورپاق‌لاری‌نین ارمنیایشغالچی‌لاریندان آزاد اولونماسی اوغروندا مردلیکله ووروشور، اسیر دوشور...[۲] 

  فیلم قاراباغ موحاریبه‌سینا حصر اولونموشدور. باش قهرمانین پروتوتیپی وار و بورادا تصویر اولونان حادیثه‌لر رئال فاکت‌لارا اساس‌لانیر. 

     اکران اثری قاراباغ موحاریبه‌سینده دؤیوشن عسگرلردن بیری‌نین باشینا گتیریلن احوالاتدان بحث ائدیر.   

فستیوال‌لار و موکافات‌لار

  1) 1994-جو ایلده: 

•   سناریو مؤلیفی واقف مصطفی‌یئفه سناریویا گؤره " تاغی‌یئف "  موکافاتی وئریلمیشدیر. 

  2) 1994-جو ایلده: 

•   قورولوشچو یؤنتمن و آکتیور جئیهون میرزه‌یئفه (اؤلوموندن سونرا)  " باکیلی "  جمعیتی‌نین " هومای "  موکافاتی وئریلمیشدیر. 

  3) 1995-جی ایلده باکیدا آذربایجان فیلم‌لری‌نین اوچ فستیوال-موسابیقه‌سی 

•   قورولوشچو یؤنتمن و آکتیور جئیهون میرزه‌یئفه (اؤلوموندن سونرا) اکراندا قهرمان‌لیق مؤوضوسونون حلینده فداکارلیغا و یارادیجی‌لیق آختاریش‌لارینا گؤره دیپلوم و اؤدول وئریلمیشدیر. 

فیلم حاقیندا

•   فیلم یؤنتمن و آکتیور جئیهون میرزه‌یئفین سینمادا سون ایشی‌دیر. باش رولون ایفاچیسی جئیهون میرزه‌یئف فیلمی ایزله‌یه بیلمه‌میشدیر.[۳]
•   فیلمده گوللـه‌لنمیش، سویوقدان دونموش خوجالی‌لار ائله اصلینده خوجالی ساکین‌لری‌دیر. اونلار همین واخت خوجالی‌دان گورانبویا گلن‌لردیر.
•   فیلمده  " اؤگئی آنا "  فیلمی‌نین کادرلاریندان ایستیفاده اولونموشدور.[۴] 

فیلمین هئیتی

  فیلم اوزرینده ایشله‌ین‌لر (تیترلرده کی  سیرایا گؤره)

•   یاپیمجی: ناظم عبدالله‌یئف 
•   تکنیکی یاپیمجی: فایق علی‌یئف
•   سناریو مؤلیفی: واقف مصطفی‌یئف 
•   قورولوشچو یؤنتمن: جئیهون میرزه‌یئف 
•   قورولوشچو اوپراتور: کنعان محمدوف (کنعان عزیز کیمی)
•   قورولوشچو رسام: رافیز اسماعیلوف (رافیس رضا کیمی) 
•   بسته‌کار: جاوانشیر قولی‌یئف 
•   سس اوپراتورو: اسد اسدوف
•   مونتاژ ائدن: نایله داداشووا 
•   فیلمین دیرکتورو: قاسم صفراوغلو 
•   یؤنتمن: سلیمان احمدوف
•   اوپراتور: ترلان بابایئف 
•   چالیر: سیاووش کریمی‌نین رهبرلیگیله اینسترومنتال آنسامبل 
•   دیریژور: رافیق بابایئف 
•   باش مصلحتچی: رفعت امیروف (پولکوونیک) 
•   مصلحتچی: نظامی موسایئف (یی) (پولیس پودپولکوونیکی)
•   یؤنتمن یاردیمچیسی: آیدین محمودبیگوف، ن. محمدووا، ائلشن محمدوف، علوی مهدی (4-جو تیترلرده یوخدور) 
•   اوپراتور یاردیمچیسی: م. مرادوف 
•   رسام یاردیمچیسی: عزیز محمدوف 
•   مونتاژ اوزره یاردیمچی: س. حیدرقیزی 
•   قریم رسامی: ائلبروس واحدوف، چینگیز پاشایئف 
•   دکور رسامی: رافیق نصیروف 
•   فوتوقراف-رسام: پرویز قولی‌یئف 
•   رنگ آراشدیریجیسی: امینه جعفرووا 
•   قوراشدیریلمیش صحنه‌لرین اوپراتورو: رامیز بابایئف 
•   قوراشدیریلمیش صحنه‌لرین رسامی: رائوف داداشوف 
•   ایشیق اوستاسی: طاهر باغیروف 
•   ایشیقچی: محمد حاجی‌یئف، شمسی قدیروف
•   تروک‌لرین قورولوشو: علی محمدف 
•   کاسکادیور: علی محمدوف 
•   پیروتکنیک: علی‌بالا محمدوف 
•   رداکتور: میرزاغا آتش 
•   اینضیباطچی: م. صفروف، ف. حسینوف، او. صفروف 
•   روس دیلیندن ترجومه متنینی اوخویان: رافیق حسینوف (تیترلرده یوخدور) 

  رول‌لاردا

•   جئیهون میرزه‌یئف — اسماعیل[۵]
•   ملیک داداشوف — خاچاتوریانس[۶]
•   حاجی اسماعیلوف-رؤوشن 
•   لیانا قودادزه-آسیا 
•   فکرت محمدوف-ارمنی عسگر 
•   جبرائیل ریضایئف 
•   یکاترینا آرچاییا 
•   شامیل محمودبیگوف-ساموئل 
•   نجیبه بهبودووا-ارمنی قادین 
•   لاله باغیرووا-ارمنی موعلیمه 
•   ائلمیرا شابانوفا-اسماعیلین آناسی 
•   فرج فرجوف-خورئن 
•   یوری قوروبتس 
•   شاهمارغریبلی(شاهمار غریبوف کیمی)-ارمنی 
•   لیدا بابایئفا 
•   سنوبر ایسگندرلی-اسماعیلین آروادی 
•   راهیب علی‌یئف 
•   کونستانتین آرتیوموف 
•   آقشین صفروف 
•   کمال حسینوف 
•   کامل محرموف 
•   ناظر علی‌یئف-ارمنی میلیس نفری 
•   رافیق علی‌یئف (یی) 
•   ناظیم ایبراهیموف (ییی) 
•   آنار محمدوف 
•   ائلشن روستموف-آغ آتلی اوغلان 
•   جاوانشیر هادی‌یئف 
•   هئیبت حؤرمت(هئیبت حؤرمت‌زاده کیمی)-لئوون 
•   آغاعلی بابایئف 
•   سلیمان زئینالوف 
•   ش. بالاکیشی‌یئف 
•   ادریس روستموف 
•   ائلبروس واحیدوف 
•   نامیس شیرمممدوف-ظابیط 
•   ائمیلیا عظیمووا 
•   آیدین محمودبیگوف 
•   ن. قولی‌یئف 
•   کنعان محمدوف-ارمنی 
•   ائ. ساتیلمیشوف 
•   مناف داداشوف 
•   گ. عبدالله یئوا
•   صحیه‌الدین حسنوف (ص. حسنوف کیمی) 
•   رافیق قاسموف 
•   گ. ایمانوفا 
•   ر. محرمووا 
•   فایق بابایئف 
•   آزاد داداشوف 
•   روسلان کریموف-ارمنی 

اتک یازی‌لار

1.  Nizami Kino Mərkəzində “Fəryad” filmi nümayiş olunur: [filmin quruluşçu rejissoru Ceyhun Mirzəyevdir] //Mədəniyyət.- 2014.- 17 yanvar.- S. 3.
2.  Gülşən Raufqızı (2014-06-28). "Kadraraxası: "Ceyhun dedi ki, "məni döyün", şil-küt elədilər onu.."" (azərb.). modern.az. 2014-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-03.
3.  “Fəryad” filminin kadrarxası: Baş rolun ifaçısı Ceyhun Mirzəyevin izləyə bilmədiyi film //Azadlıq.- 2014.- 30 iyun.- S.14.
4.  “"Ögey ana"nın İsmayılı "Fəryad"ın qəhrəmanı oldu” //Xalq.- 2011.- 16 aprel.
5.  Dadaşov, A. Ceyhun Mirzəyevin “Fəryad”ı //Mədəni həyat.- 2014.- № 4.- S.80-81.
6.  "Axırıncı aşırım"dan "Fəryad"a qədər: Məlik Dadaşov xarakterlər ustasıydı: [Xalq artisti haqqında] //Şərq. — 2011.- 18 iyun.- S. 11.

قایناق‌لار

• Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 362-364.
• Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 816.

فیلمه باخ

• فریاد (1993)

آیریجا باخ

• اوگئی آنا (فیلم 1958)

کؤچورن‌: عباس ائلچین

​ احمد بیگ آغااوغلونون آزادلیق و دموکراسی آختاریش‌لاری

​

  احمد بیگ آغااوغلونون آزادلیق و دموکراسی آختاریش‌لاری    

 احمد بیگ آغااوغلونون یارادیجی‌لیغی‌نین سونونجو دؤورو (1920-30-جو ایل‌لر) هم ماهیتی، هم ده مضمونو باخیمیندان یئنی بیر مرحله  تشکیل ائدیر.      

   "تورک تشکیلاتی-اساسیّه‌سی‌"  (1925)،  "‌اوچ مدنیت‌"  (1927)،  "‌اینگیلیس و هیندیستان‌"  (1929)،  "‌سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده‌"  (1930)،  "‌تورک حوقوق تاریخی‌"  (1931-1933)،  "‌من کیمم؟‌"  (1936)،  "‌دؤولت و فرد‌"  (1936)،  "‌ایران و اینقیلابی‌" ،  "کؤنولسوز اولماز‌"  (1929)،  "‌تکامول‌مو، اینقیلاب‌می؟!‌" ،  "‌سربست فیرقه خاطیره‌لری‌"  (1931) کیمی اثرلرینده و یوزلرله مقاله‌لرینده یئنی جمعیت قوروجولوغونون تاریخی، نظری، موعاصیر آسپکت‌لری ایله باغلی درین تحلیل‌لر آپاریر. بو اثرلردن بیری 1930-جو ایلده آنکارادا تامام‌لادیغی  "‌سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده‌"  آدلی فلسفی تراکتاتی‌دیر. 30-جو ایل‌لر تورکیه‌سینده (بو زامان تورکیه  بیرپارتیالی سیستمه مالیک ایدی و هله دموکراسی تام اوتوروشدوغونو دئمک اولمازدی) بئله بیر اثرین اورتایا چیخماسینا یالنیز تعجوب ائتمک اولاردی. اصلینده، اؤزو ده سربست دوشونجه‌لی اینسان اولان ا.آغااوغلو بو اثرده هله هئچ اوروپادا بئله مؤوجود اولمایان بیر دموکراسی‌نین، آزاد جمعیتین کونتورلارینی جیزمیشدیر. اثرین بیر چوخ یئرینده اوتوبیوقرافیک جیزگی‌لر یئر آلسا دا، بو گون ده اوتوپیک گؤرونن فیکیرلره ده راست گلمک اولور.     

  اثر آذربایجانین و تورکیه‌نین جومهوریت قورولوشونا یییه‌لندیکدن، موعین دؤولتچی‌لیک، جمعیت و فرد، سربست‌لیک، آزادلیق، برابرلیک یولوندا قازاندیغی ضعیف تجروبه‌دن سونرا یازیلیب. اونون آرزو ائتدیگی اوروپا اوصوللو-جومهوریت قورولوشلو دؤولت شرقده ایلک اولاراق تورک میلّتینه نصیب اولموشدو. اؤزونون ده تمثیل اولوندوغو آذربایجان تورکلری جمعی 23 آی بو قورولوشدا یاشامیش، تورکیه تورکلری 7 ایل ایدی کی، جومهوریت ایداره ائتمه‌سینی قورویوب ساخلاییردی. اثرده‌کی  بیر چوخ یاناشمالارین، آنلاییش‌لارین پراکتیک اولاراق هله تورکیه جمعیتینه شامیل ائدیلمه‌سی چوخ چتین ایدی. اثرین باشلانغیجینداکی قئیدلردن گؤرونور کی، مؤلیف بونو یازماقدا چوخ چتین‌لیک چکمیش، اؤزونون ده یاشادیغی جمعیتین گله‌جگینی دوشونموشدور. بو دؤورده موخالیفت جبهه‌سینه چکیلمه‌سی ده اثرین یازیلماسینی چتین‌لشدیرن عامیل‌لردن ایدی. اونا گؤره ده، فیلوسوف اثرین فورماسی، ژانری اوزرینده خئیلی دوشونموش، نهایت، اونو حکایت، فلسفی تراکتات شکلینده یازماغی قرارا آلمیشدیر:  "‌اثریمه هانسی بیچیم وئرمکله باغلی خئیلی تردّود کئچیردیم؛ نهایت، اونو بیر حکایه شکلینده یازماغا قرار وئردیم. اسارتدن قورتولموش بیر تورک فردینی آزاد و سربست بیر اؤلکه‌یه آپاردیم...‌"  لاکین ائله بوراداجا‌" ...بو اؤلکه‌نین رهبرلری تورک جومهوریتینی قوران داهی‌نین امل و آرزولاری‌نین گئرچک‌لشمه‌سی اوچون چالیشماقدادیر" ، - دئییر و بو جومهوریتین باش معماری آتاتورکو  "‌داهی‌"  اولاراق قییمت‌لندیریر. بونونلا دا اثری‌نین تورکیه موحیطینده دوزگون باشا دوشولمه‌یه‌جگیندن احتیاط ائده‌رک یاشادیغی جمعیت و جومهوریت ایله باغلی فیکیرلرینی ده بیلدیرمکله اؤزونو تنقیدلردن سیغورتالاییر. بو اؤزل‌لیکلری اؤز اوزرینده حیس ائدن ا.آغااوغلو بیر فرد اولدوغونا گؤره جومهوریتنین معنوی جهتدن ایدئولوژی‌سینی قورماق جسارتی گؤستریر. ا.آغااوغلو دؤولت قورولوشوندا جومهوریتچی‌لیغی تقدیر ائدیردی. بعضاً او، ایچینده یاشادیغی جمعیتین شرط‌لرینی و تاریخی شراییطی ده نظردن قاچیرمیردی. آنجاق بوتون حال‌لاردا یازدیق‌لاری ایله فعالیتی اوست-اوسته دوشوردو.     

   ادیبین قیزی تئزئر تاشکیران اونون 20-30-‌جو ایل‌لر موجادیله‌سی‌نین دموکراسی‌یه کؤکلنمه‌سی ایله باغلی یازیر  "...جومهوریت دؤورونده کی  موجادیله‌سی ده بو نؤقطه‌یه چئوریلدی. بوتون چالیشمالاریندا میلّته دایانان دؤولت گؤرونوشونو فردین حاق و حورّیت‌لرینی قورویان دؤولت دئیه منیمسه‌ییر، هر وظیفه‌‌نین قارشی‌لیغیندا بیر حاق واردیر تِزیسینی مودافیعه  ائدیردی. بو تِزیس احمد آغاوغلونون فیکیر و سیاست حیاتی‌نین سون مرحله‌سی‌دیر‌" . ت.تاشکیرانین بو فیکری ا.آغااوغلونون اثرلری و فعالیتی ایله تصدیق ائدیلیر. خوصوصی ایله، دموکراسی، فیکیر آزادلیغی، حورّیت مسله‌سینده هئچ زامان هئچ کیمه گوزشته گئتمه‌میشدیر. ف.ساکال بلگه‌لره دایاناراق اونون میلّت وکیلی اولدوغو زامان تورکیه بؤیوک میلّت مجلیسینده  "‌هر شئی‌ین بیر مونتقیدی اولمالی‌دیر‌"  فیکرینی سؤیله‌دیگینه دیقت چکیر. بو ایسه اونو گؤستریر کی، ا.آغااوغلو دموکراسی اوچون ان موهوم شرطلردن بیری اولان تنقید اینستیتوتونو همیشه مودافیعه  ائتمیشدیر.      

  ا.آغااوغلو  "‌اؤن سؤز‌" ده فیلوسوف مونتسکیونون‌ "‌قانون‌لارین روحو‌"  آدلی اثرینده کی  حاکیمیت بیچیم‌لری ایله باغلی دئییلمیش  " ایستیبداد- یعنی شخصی حاکیمیت-مشروطیت-شرفه، جومهوریت ایسه لیاقته دایانیر‌"  فیکرینی خاطیرلادیر و بونون هله ده معنا و اهمیتینی ایتیرمه‌دیگینی سؤیله‌ییر. یازیچی-فیلوسوفون ش.مونتسکیونون (1689-1755) فیکرینی سیتات گتیرمه‌سی اونو گؤستریر کی، ا.آغااوغلو دموکراسی و آزادلیق آنلاییش‌لاری ایله باغلی نظری و پراکتیک قناعت‌لره مالیک‌دیر. او، بو زامان یالنیز ش.مونتسکیونون دئییل، دونیانین بیر چوخ تانینمیش فیلوسوف‌لارین فیکیرلریله تانیش اولموشدور. شارل دو مونتسکیو، جان لاک عنعنه‌لرینی داوام ائتدیرمکله دموکراتیک دؤولت قورولوشونون سیستمینی داها دا فورمالاشدیرمیشدیر.  

  ا.آغااوغلو اثرده ج.لاک، ج.میلّتون، اسپنسر، کانت، هگل، وولتر، ژان-ژاک روسو، ماکیاولی، برونو و ب. موتفکّیرلرین ده آدینی چکیر. بو ایسه او دئمکدیر کی، بو مؤلیف‌لرین اثرلرینی اوخوموش، فیکیرلریله یاخیندان تانیش اولموشدور. اثرین سونوندا میلّت مؤوضوسوندا اوستادین مئیدانا آتدیغی ان موهوم یئنی‌لیک میلّتین تشکّولو حاقینداکی فیکری و ادبی جریان‌لارین چوخ اؤنملی اولدوغونو گؤستریر. ا.آغااوغلو بو فیکرینی اوستادا عایید ائدیر و اونون اینقیلاب ائتدیگینی دوشونور. اونون فیکرینجه، میلّت‌لرین تشکّول تاپماسینا ادبیات دا چوخ اؤنملی تاثیر گؤستریر. ا.آغااوغلو بو سیرادا شکسپیر، گوته، شیلر، مولیر، ویکتور هوقو، دانته، پوشکین، لرمونتوف، تولستوی کیمی یازیچی‌لارین، شاعیرلرین آدینی چکیر و  " ...اونلار اولماسایدیلار، اینگیلیس، آلمان، فرانسه، ایتالیا، روس میلّت‌لری یارانمازدی‌" ، - دئیه میلّتین فورمالاشماسینداکی رولونو یوکسک قییمت‌لندیریر.      

  ا.آغااوغلو اثرده حاکیمیت مسله‌سینه ده توخونور. آنایاسالی مونارشی زامانی حاکیمیتین حؤکمدارلا ایمتیازلی حاکیم صینفین الینده، جومهوریتده ایسه بوتونلوکله خالقین الینده اولدوغو قناعتی اثر بویو اؤز تصدیقینی تاپیر. اونون فیکرینجه، شخصی حاکیمیت زامانی خالق تک شخصین شیلتاق و هوسینه تابع اولور، میلیون‌لارجا اینسان بو شیلتاق‌لیق و هوسه ایطاعت ائدیر، خالق قورخور و خوف ایشینده یاشاییر. آنایاسالی مونارشی زامانی ایسه حاکیمیت حؤکمدارلا ایمتیازلی بیر صینفین الینده اولور. جومهوریته گلینجه ایسه اورادا حاکیمیت بوتؤولوکده خالقین الینده اولور، او، خالقا عاییددیر و هر کسین ایداره‌چی‌لیگه قاتیلماق حاقی واردیر. یازیچی بورادا اساس دیقتی لیاقته یؤنلدیر و جومهوریت زامانی وطنداش‌لارین لیاقت‌لری‌نین قورونماسینا دیقت چکیر.  

  ایلک دفعه  1930-جو ایلده تورکیه‌ده  "‌جومهوریت‌"  قزئتینده حیصه‌-حیصه  درج ائدیلن  "‌سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده‌"  اثری  "‌من بیر اسیر ایدیم، آزاد اولماق ایسته‌دیم‌"  اِپیقرافی ایله باشلاییر. بو اِپیقراف مؤلیفین آزادلیغا نه قدر بؤیوک اؤنم وئردیگینه ثوبوت‌دور. بو معنادا اثرین باش قهرمانینی  "‌آزادلیق عاشیقی‌"  ده آدلاندیرماق اولار. زنجیرلرینی قیراراق اسیرلیکدن قورتاران اینسانین آزاد اولدوقدان سونرا قارشیسیندا ایکی یول گؤرونور: آزادلیق و کؤله‌لیک یولو. ساغ طرف آزادلیق، سول طرف ایسه کؤله‌لیک یولودور. او، آزادلیغی ایسته‌دیگی اوچون ساغ طرفی توتور و سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینه گلیب چیخیر. لاکین اؤلکه‌یه گلمکله هله هر شئی حلّ اولونمور. آزادلیغا چاتماق کیمی، اورادا یاشاماغین دا موعین شرط‌لری واردیر.  "‌آزادلیق عاشیقی‌"   "‌اصل من ایسته‌ین یئردیر‌" ، - دئیه فیکیرلشه‌رک ایچری کئچمک ایستیرکن، سورغو-سوال ائدیلیر: ایچ زنجیرینی ده سؤکوب آتمیسان‌می؟؛ طاماحینا یییه دورموسان‌می؟؛ دوغرونو سئویرسن‌می؟؛ حقیقته دؤزومون وارمی؟؛ لیاقت صاحیبی‌سن‌می؟ بو سوال‌لارین هر بیری آزادلیغی الده ائتمه‌نین پرینسیپ‌لری کیمی موعین‌لشیر.  

  سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین وطنداشی اولماق ایسته‌ین اینسان‌لار، هر شئیدن اول، او اؤلکه‌نین آنایاساسینی بیلمه‌لی و عمل ائتمه‌لی ایدی. پیرلرین تانیش اولماق اوچون اونا وئردیگی  "‌آنایاسا"‌دا ایسه بو اؤلکه‌نین قانون‌لاری، آزادلیغین شرط‌لری اؤز عکسینی تاپمیشدی. یاسادا قئید اولونان مادده لرده دئییلیردی:    

  1. آزادلیق دوغرویا و جسارته سؤیکه‌نیر؛ 

  2. یالان سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده تام یاساق‌دیر. بو آزارا توتولان اؤلکه خاریجینه چیخاریلیر؛ 

  3. ایکی‌اوزلولوک و یالتاق‌لیق ان آغیر گوناه‌دیر. بو گوناها باتان‌لار هامی‌لیقجا داشا توتولورلار؛     

  4. چوغول‌لوق ائدن‌لر سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین وطنداش‌لیغیندان چیخاریلیرلار؛ قورخاق‌لیقلا سربست اؤلکه وطنداش‌لیغی بیر آرایا سیغماز.     

  ا.آغااوغلونون قهرمانی حاقی قوروماق، چالیشماق، دؤزوم و یاردیم گؤسترمگین بیر وظیفه  اولدوغونو دئییر. بو یاسالارلا و سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین حیاتی ایله یاخیندان تانیش‌لیغی اسیر اینسانی آزاد اؤلکه‌ده یاشاماغین، اونون قانون‌لارینا عمل ائتمگین شرفلی اولدوغو قدر ده چتین‌لیگینی باشا دوشور. آنجاق آرتیق بو بیر شرف ایشی اولدوغوندان اسیر آدام بوتون دئییلن‌لره جان-باشلا عمل ائدیر، بو اؤلکه‌نین تاریخینی اؤیره‌نیر. معلوم اولور کی، بو اؤلکه‌نین شرفلی بیر تاریخی اولوب؛ ایندی اینسان‌لارین آزاد گزیب دولاشدیغی کوچه‌لرده بیر واخت‌لار اینسان‌لار بیر-بیری‌نین اوستونه قالخمیش، قان سو یئرینه آخمیشدی. لاکین اینسان‌لار آزادلیق اوغروندا موباریزه آپاریب و چارپیشیبدیر. ا.آغااوغلو بونونلا ایکی مسله‌نی دئمک ایسته‌ییر؛ بیرینجیسی، آزادلیق وئریلمیر، آلینیر. اونون اوغروندا موباریزه آپاریلمالی‌دیر؛ ایکینجیسی، بو گون موعین معنادا بو جمعیته صاحیب اولان اوروپادا جمعیت هئچ ده بوگونکو کیمی اولمامیشدیر، اینسان‌لار بیر-بیری‌نین اوزرینه قالخمیش، قان سو یئرینه آخمیشدیر. منجه، بو فیکیر، ا.آغااوغلونو حددن آرتیق غربی اؤیمکده تنقید ائدن‌لر اوچون یاخشی جاواب‌دیر. او، تاریخه موراجیعتده یالنیز شرقی تنقید ائتمیردی، هم ده غربی تنقید ائدیردی. آنجاق ایندی غرب بوتون بو مرحله‌لری کئچمیش، یئنی جمعیت قوروجولوغوندا دموکراتیک اساس‌لارا سؤیکنمیشدیر.

  اثرده پیرلرله وئریلن صؤحبت‌لرین معنا یوکو بؤیوک‌دور؛ آزاد اولماق ایسته‌ین اینسان آزادلیغین چتین و کشمکشلی یول‌لاردا کئچدیگینی درک ائدیر.  "‌یالان‌" ،  "ایکی‌اوزلولوک‌" ،  "‌یالتاق‌لیق"  بؤلومونده بونلارسیز جمعیتی عاغلینا گتیره بیلمه‌ین اینسان پیرلرین صؤحبتیندن سونرا فیکرینی دَییشمه‌لی اولور و بونون بیر تربیه مسله‌سی اولدوغونو آنلاییر:  "‌ان خیردا و ان گوناه‌سیز یالانا دا دؤزوم گؤسترمک اولماز. بیر سؤزله، اوشاق عاییله و مکتبدن چیخیب جمعیته قوووشدوغو زامان یالانین اییرنج بیر آزار اولدوغونو دویوب آنلامالی‌دیر‌"‌. 

     ماراقلی‌دیر کی، بو مسله‌یه ا.آغااوغلو بونا قدرکی اثرلرینده ده توخونور. اونون فیکرینجه، بوتون بونلار دموکراتیک جمعیت‌لرده دئییل، دؤولتی حؤکمداردان عیبارت بیر زومره‌نین حاکیم اولدوغو جمعیت‌لرده باش وئریر. بئله ده هامی بیر شخصه باغلی‌دیر.  "‌اوچ مدنیت‌"  اثرینده ده بونون اوزرینده دایاناراق یازیردی:  "‌فقط ایش بیر کره شخصی باغلی‌لیق آلانینا تؤکولدومو، یالتاق‌لانما، ایکی‌اوزلولوک، حیله ، یالان، فیتنه، خیانت و جینایت دؤولت آدام‌لاری اوچون مزیت و فضیلت یئرینه کئچر. رقابت دؤولتی یاخشی ایداره ائتمکده کی  لیاقتی بیلگی، عزم، متانت، ناموس ساحه‌سیندن چیخار. شخصه باغلی‌لیق آلانینداکی ذیلت و رذالت‌لره تؤکولور. گئرچک عاغیل، ذکا و فضیلت یئرینه بیجلیک، حیله ، فیریلداق کئچر‌"‌.                

  سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده آزادلیقلا چوغولچولوق دا بیر آرایا سیغمیر؛ آزادلیق صمیمیت و دوغروچولوق ایسته‌ییر. آزاد بیر اؤلکه‌یه خبرچی‌لیک، چوغولچولوق قدر ضررلی شئی اولماز. چوغولچولوق اولان یئرده کیمسه کیمسه‌یه اینانماز، یالان و ایکی ا‌وزلولوک آرتار. 

    بو اؤلکه‌نین بیر پارکیندا آزادلیق هئیکلی ده اوجالدیلمیشدیر. هئیکل ایستیبدادا قارشی آزادلیق بایراغینی قالدیران ایلک وطنداشین شرفینه اوجالدیلیب. هئیکلین اطرافیندا واخت‌آشیری میتینق‌لر کئچیریلیر. آزاد اولماق ایسته‌ین آدام همین گون اوچ میتینقین شاهیدی اولور؛ میتینق‌لرین بیرینده حؤکومتین پروقرامینا صادیق قالمادیغی، ایکینجیده گنج نسلین یوردسئورلیک کئیفیتیندن اوزاقلاشدیغی و بوندا تحصیل سیستمی‌نین گوناهکار اولدوغو، اوچونجوده ایسه قادین حوقوق‌لاری‌نین کیشی‌لرله تام برابر توتولماسی ایسته‌نیلیردی. سونونجو میتینقده قادین‌لار بوتون حال‌لاردا کیشی‌لرله برابر توتولان حوقوق‌لاری‌نین عئینی اولماسینی ایسته‌ییردی.   

  ا.آغااوغلو جمعیتده ضیالی، ادیب مؤوقعییندن دانیشارکن مقاله‌لرینده اولدوغو کیمی، غرب-شرق موقاییسه‌سینی آپاریر، ضیالی‌نین شرق عالمینده میلّت عامیلینه یابانچی قالماسی مسله‌سینه ده توخونور. اونون فیکرینجه، شرق عالمینده میلّت  آنلاییشی غربینکیندن فرقله‌نیب. شرق ادبیاتی ایچینده اولدوغو موحیطه، اینسان و طبیعت موحیطینه یابانچی قالیب، دایم گؤیلرده، بوشلوق‌لاردا دولاشیب. بو ادبیات تک بیر شخصین ایفاده‌سی اولدوغوندان اینسان‌لیق و طبیعتله دیل تاپماغی آشی‌لاماییب. طبیعتله اینسان آراسینداکی، ائلجه ده اینسان‌لارین اؤز آراسینداکی یادلاشمانی آرادان قالدیرماغا، معنوی باخیمدان بوتؤولشدیرمگه چالیشماییب. 

  آزاد اولماق ایسته‌ین آدام پیرلرین موشاییعتی ایله سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سی‌نین پارلمانیندا، بیلیم‌یوردونودا، اینستیتوتوندا، ایری ماشین‌قاییرما کارخانه‌سینده، ایبتیدایی مکتبده و کیتابخانادا اولور، نیظامنامه‌سی و اونون مادّه‌لری حاقیندا دوشونمک اوچون واخت ایسته‌ییر. اؤلکه‌نین غریبه‌لیگی و حئیرت‌آمیزلیگی اونو مفتون ائتمیشدی. هر شئیی یئنیدن اؤیرنمک، هر شئیه یئنیدن آلیشماق لازیم ایدی. نه قدر چالیشیب-چابالاسا دا، کؤهنه وردیش‌لردن ال چکمک هئچ ده آسان دئییلدی. بو ایشی باجارمایاجاغی حاقیندا پِسسیمیزمه ده قاپیلیر، آنجاق اونو دا فیکیرلشیر کی، من بو اؤلکه‌نین تاریخی ایله تانیش اولارکن اونلارین دا عئیناً بیزیم یولوموزو کئچدیگینی گؤردوم، دئمه‌لی، اونلار دا باشلادیقلاری زامان هر شئی آسان اولماییب، اونلار دا اذیت چکیب. کؤهنه حیاتا دؤنمگین مومکون‌سوزلوگونو گؤره‌رک او، سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده قالماغا قرار وئریر. 

    دموکراسی، حاکیمیت، دؤولت و فرد مسله‌لری ده ا.آغااوغلونون یارادیجی‌لیغی‌نین سونلاریندا ان چوخ توخوندوغو مسله‌لردن‌دیر.  "دؤولت و فرد‌" ،  "‌اوچ مدنیت‌"  اثرلرینده،  "‌دموکراسی و دؤولتچی‌لیک‌"  مقاله‌سینده بو مؤوضودا فیکیرلرینی سیخ-سیخ بیلدیرمیشدیر. بو مسله‌ده همیشه غربله شرق دموکراسی‌سینی موقاییسه‌ ده ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، دموکراسی‌نین اساس‌لارینی چئینه‌ین دؤولتچی‌لیک سیستمینده دموکراسی‌دن دانیشماق مومکون دئییل. بو جور رژیم‌لر شخص‌لرین و زومره‌لرین تحکّومونه یول آچا بیلیرلر. حتّی خالقین تنقید آزادلیغی‌نین اولماسی بئله دموکراسی اوچون یئترلی دئییلدیر، بو آزادلیغی قوللانا بیله‌جک گوج ده اساس‌دیر. بو گوجو ایسه خالق لیبرال توپلوم‌لاردا تاپیر و ایشله‌دیر. 

 ا.آغااوغلونون  "‌اوچ مدنیت‌"  اثرینده ده دموکراسی موجادیله‌سی‌نین شاهیدی اولوروق. اونون دؤولت قاورامیندا اینسانین حاق و حورّیتینی قورویان غرب مدنیتی‌نین تمل پرینسیپ‌لری باشلیجا یئر توتور. اثرده مدنیت آنلاییشی گئنیش آنلامدا گؤتورولور و بورادا دین، اخلاق، فرد، عاییله، جمعیت، دؤولت، حؤکومت عامیل‌لری تحلیل ائدیلیر. جمعیت حیاتی‌نین قووّت‌لنمه‌سینه و گلیشمه‌سینه سبب اولان عامیل‌لری تحلیل ائدن مؤلیف بؤیوک فرانسه اینقیلابینا توخوناراق وولتر، دیدرو، مونتسکیو، روسو، کانت، شللینق، هگل کیمی فیکیر آدام‌لاری‌نین نظریه‌لرینه ایستینادلار ائدیر، اینسان حاقلاری بیاننامه‌سی‌نین آدینی چکیر. بو اثرینده ا.آغااوغلو دموکراسی، جمعیت و فرد آنلاییش‌لارینا ایکی کونتکستده - شرق و غرب کونتکستینده یاناشیر. بیر طرفده  "‌کیمسه یوخ، پادشاه وار، حاق یوخ، کئیف وار" دیگر طرفده ایسه  "‌فرد یوخ، جمعیت وار، حاق یوخ، وظیفه  وار‌"  پرینسیپی یئر توتور. عومومیتله، دموکراسی، اینسان حاقلاری مسله‌سینده ا.آغااوغلو دایم غربچی‌لیگی اوستون توتور. ف.ساکال بونو  "‌شرقین کئچمیشینی دموکراسی آجیسیندان یئره وورماسی‌"  کیمی دَیرلندیریر. 

   "‌سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده‌"  اثرینده فیلوسوف-ادیب دؤولت ایداره ائدیلمه‌سینده دموکراسینی اساس گؤتورور. بو ایسه خالق ایداره ائتمه‌سی‌دیر. خالق ایداره‌ائتمه‌سی اولان یئرده  "‌ایستیبداد قورولوشوندا اولدوغو کیمی، دؤولت سریشته‌سیزلرین الینده تجروبه تاختاسی اولا بیلمز‌" . اونون فیکرینجه  "‌خالق ایداره‌سی ایله ایستیبداد آراسینداکی اساس فرق‌لردن بیری ده بودور کی، ایستیبداددا دؤولت آدام‌لاری‌نین و مأمورلارین آرخالاندیقلاری گوج حؤکمدارین یاخشی‌لیق و قایغیسی‌دیر. حالبوکی خالقین یؤنلتدیگی دؤولتده همین آدام‌لار یالنیز خالقین اینامینا سؤیکنه بیلر". 

  اثرده قویولان مسله‌لر ا.آغااوغلونون  "‌دؤولت و فرد " و"سربست فیرقه خاطیره‌لری‌"  اثرلرینده داوام ائتدیریلیر. بو اثرلرده فعالیتی‌نین موعین دؤنم‌لرینده کی  وضعیتده اونون نه قدر دوغرو یول توتدوغونو گؤستریر. 20-جی ایل‌لرده مؤوجود رژیمی مودافیعه  ائدن کادروچولار اونا قارشی هوجوما کئچمیشدیلر. اونلارین بو حرکت‌لرینی ا.آغااوغلو دموکراسی‌یه قارشی حرکت کیمی قییمت‌لندیریردی.  "‌دؤولت و فرد‌"  اثرینده کادروچولارین تنقیدینه جاواب وئره رک  "حقیقتاً کادرونون مودافیعه  ائتدیگی سیستم، جاهاندا اؤرنگی اولمایان، آنلاشیلماز، قرابت‌لرله دولو بیر شئی‌دیر. بناءًعلیه حادیثه‌لر و واقعه‌لرین اؤنونده قوشان ائشسیز و اؤرنک‌سیز، مجهول و آنلاشیلماز بیر سیستمی آغااوغلونون مفکوره‌‌سی طبیعتی لیله قاورایا بیلمز‌" ، - دئیه یازیردی.      

  تورکیه‌ده سئچکی‌لردن درحال سونرا یازدیغی  "‌سربست فیرقه خاطیره‌لری‌"  اثرینده تورکیه‌نین تک‌پارتیالی سیستمدن چوخ‌پارتیالی‌لیغا کئچید دؤورونده باش وئرن حادیثه‌لری قلمه آلیر. بو اثر گؤستریر کی، حتّی تک‌پارتیالی سیستم زامانی ا.آغااوغلو نظری جهتدن سؤیله‌دیگی فیکیرلری حیاتدا دا مودافیعه  ائتمیش، جمعیتین دموکراتیک‌لشمه‌سی ایله باغلی سؤیله‌دیگی نظری فیکیرلری پراکتیک جهتدن حیاتا کئچیرمگه چالیشمیشدیر. نه قدر چتین اولسا دا، یئنی جمعیتین قورولماسیندا موخالیف‌لیک اینستیتوتونون یارانماسیندا قاتقیسی اولموش، یئنی پارتیانین یارانماسیندا الیندن گلنی ائتمیش، لاکین اونون قاپانماسیندان سونرا پارتیایا گئری دؤنمه‌میشدیر.      

  آزادلیق و دموکراسی آنلاییش‌لاری ا.آغااوغلونون بوتونلوکله یارادیجی‌لیغیندا موهوم یئر توتور. بو تمل پرینسیپ‌لر  "‌سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده‌"  اثرینده ایلک دفعه  اولاراق سیستملی شکیلده ایشله‌نیلیر. اونون فیکیرلرینده غرب دونیاسی‌نین دؤولتچی‌لیگی‌نین تمل پرینسیپ‌لری‌نین باشلیجا یئر توتدوغونو گؤروروک. بو تمل پرینسیپ‌لر، دئمک اولار کی، اونون اثرلرینده اولدوغو کیمی، حیاتی‌نین و فعالیتی‌نین ده اساس پرینسیپ‌لریندن اولموش، یئنی جمعیتین فورمالاشماسیندا موستثنا خیدمت‌لر گؤسترمیشدیر. اثرده آزادلیق و دموکراسی حاقیندا نظری فیکیرلرله یاناشی، پراکتیک مسله‌لر ده یئر آلیر. یعنی ا.آغااوغلونون یاشادیغی جمعیتین بیر چوخ مسله‌لری اوستواؤرتولو شکیلده اؤز عکسینی تاپیر. بورادا قویولان مسله‌لرین بیر چوخونو یاشادیغی جمعیته بیرباشا شامیل ائتمگین مومکون اولمادیغی اوچون فلسفی تراکتات فورماسیندا یازماغا اوستون‌لوک وئریر. بو فورما هم فیکرین چاتدیریلماسی، عومومی‌لشدیریلمه‌سی، هم ده مؤوجود دورومدا کسکین تنقیدلردن اوزاق دورماسینا ایمکان وئریر. ا.آغااوغلو جمعیتده کی  دموکراتیک‌لشمه‌نین فردین گوجلنمه‌سینه ائتکیسی اولاجاغینی، بونونلا دا توپلوما دینامیزمین گله‌جگینی و فردلرین وظیفه‌لری‌نین آرتماسی ایله آزادلیق‌لارینی داها دا آرتیراجاغینی دوشونوردو. 

  ا.آغااوغلو  "‌سربست اینسان‌لار اؤلکه‌سینده‌"  اثری ایله دموکراسی، اینسان حاقلاری، آزادلیق، فرد، دؤولت، جمعیت، حاکیمیت کیمی تمل پرینسیپ‌لرله چیخیش ائدن فیلوسوف و یازیچی‌لار ارسطو، توماس هابز، جان لاک، جان میلّتون، شارل دو مونتسکیو، ژان ژاک روسو، جان استورت میل، میرزه فتحعلی آخوندزاده، آبراهام لینکولنون فیکیرلرینی یئنی دؤورده اینکیشاف ائتدیرمیش و زنگین‌لشدیرمیشدیر. 

یازان: بدیرخان احمدلی

کؤچورن: عباس ائلچین

بیر اؤزگورلوک حکایه‌سی

​

 بیر اؤزگورلوک حکایه‌سی

  -نه دوشونورسن؟ دئیه سوروشدو ماوی قانادلی قوش. 

  یاشیل قانادلی قوش بیر آز داها باخدی شوشه‌دن چؤله. بیر قفس ایچریسینده بو ائوه گتیریلمه‌لری‌نین اوزریندن خئیلی بیر زامان کئچمیش ایدی. هئچ ده موتلو دئییلدی دؤرد دیوار آراسیندا اولماقدان. داها دوغروسو قیزیل رنگینه بویانمیش بزکلی قفسیندن. 

  باشینی چئویردی یولداشینا. 

  -چؤلده اوچماق نئجه اولاردی اؤزگورجه؟ دئیه سوروشدو. 

  ماوی قانادلی قوش یولداشینا باخدی. سؤیله‌دیکلری چوخ غریبه  گلیردی. 

  -چؤلده اوچماق‌می؟ سن دلی‌سن‌می؟ بیز چؤلده یاشایا بیلمه‌ریک کی! 

  یاشیل قانادلی قوش گولومسه‌دی. آنجاق غملی ایدی. تکرار چؤلو ایزله‌مگه باشلادی. ماس-ماوی گؤی‌اوزونه باخدی. یاشیل آغاج‌لارا تک-تک گؤز گزدیردی. آغاج بوداق‌لاریندا ماهنی اوخویان اؤز سویداش‌لارینا تک-تک گؤز گزدیردی. اونلارا غیبطه ائتدی. ایچیندن،  "‌من ده سیزلر کیمی اؤزگور اولسایدیم، نه قدر ده گؤزل اولاردی‌"  دئیه کئچدی. 

  ماوی قوش اوتاغی‌نین ایچریسینده بیر اوچوش گزدیکدن سونرا قفسی‌نین ایچینه گیردی. سوقابیندان بیر ایکی قورتوم سو ایچدی. قفسیندن چیخیب تکرار یولداشی‌نین یانینا قوندو. یولداشی هله چؤلو ایزله‌ییردی. اوزون سوره سس‌سیزجه ایزله‌دیلر چؤلو. یاشیل قانادلی قوش یولداشینا دؤندو.    

  -صاحیبیمیز پنجره‌نی آچدیغیندا بیر فورصت تاپیب قاچاجاغام. اؤزگورجه قاناد چیرپاجاغام ماوی گؤیده. آغاج‌لارین بوداق‌لاری آراسیندان منه سسلنن یولداش‌لاریملا صؤحبت ائده‌جگم. 

  ماوی قانادلی قوش قایغیلاندی. یولداشی‌نین سؤیله‌دیکلری چوخ خوشونا گلمه‌میشدی. صاحیبی بیله‌لرینه اوتاقدا گزمه‌لری اوچون ایجازه وئرمیشدی. اوتاغی‌نین ایچینده اؤزگور ایدیلر. یئمک‌لری ده، سولاری دا زامانیندا وئریلیردی. داها نه ایسته‌یه بیلردی کی؟ 

  ایکی قوش قفس‌لرینه گیردیلر. چوخ کئچمه‌دن گلدی صاحیب‌لری. اوتاغی هاوالاندیرماق اوچون آچدی پنجره‌نی. یاشیل قانادلی دیقتله صاحیبینی ایزله‌دی. صاحیبی‌نین بیر آنلیق دالغین‌لیغیندان فایدالاندی. سس‌سیزجه چیخدی قفسیندن. یولداشی‌نین  "‌دایان"  دئمه‌سینه فورصت وئرمه‌دن آچیق پنجره‌دن اؤزگورلوگه قاناد چیرپدی. صاحیبی فرقینه وارمادی اولان‌لارین. بیر آز سونرا باغلادی آچدیغی پنجره‌نی. ماوی قانادلی یاخینلاشدی شوشه‌یه. یولداشینی آختاردی گؤزلری. 

  یاشیل قاناد چوخ موتلو ایدی. اؤزگورجه قاناد چیرپیردی. اؤزگورلوگون دادینی چیخاردیردی. اونون اوچون اؤزگورلوکدن داها گؤزل نه اولا بیلردی؟ آغاج‌لارین آراسیندا اؤزگورجه اوخویان یولداش‌لاری نین یانینا گئتدی. اونلارلا صؤحبت ائتمک ایسته‌دی. بوداق‌لارین آراسینداکی قوشلار هاوالاندیلار بیر-بیر. نییه گئتدیکلری آنلامادی یاشیل قانادلی قوش. تکرار هاوالاندی ماوی گؤیه  دوغرو. چوخ موتلو ایدی. اؤزگورلوک نه قدر ده گؤزل بیر دویغو ایدی.  

  چیلغینجا قاناد چیرپدی. کیم بئله بیلردی کی بو قاناد چیرپیش‌لارین سون چیرپینیش‌لار اولاجاغینی. بولودلارین آراسیندان بیر قیرغی، اؤزگورجه اوچان یاشیل قانادلی قوشون اوزرینه دوغرو شیغیدی. یاشیل قانادلی نه اولدوغونو آنلامادی ایلک اؤنجه. قیرغی‌نین جایناق‌لاری نین آراسیندا تاپدی اؤزونو. توزاغا دوشمودو، قورتولوشو یوخ ایدی آرتیق. ماوی گؤیده اؤزگورجه گزدیگی آنلار گلدی عاغیلینا. قیسا بیر سوره اولسا دا چوخ موتلو اولموشدو. قیرغی‌نین جایناق‌لاریندا اولدوغونو سایمادان اوزونده بیر گولومسمه یاراندی . بو اؤزگورلوگو دویا -دویا یاشادیغی آنلارا عایید بیر گولومسه‌مه ایدی. 

  اولان‌لاری شوشه‌دن ایزله‌ین ماوی قانادلی قوش یولداشی‌نین دورومونا اوزولدو. 

  -بیر آنلیق اؤزگورکوک اوچون حیاتینی وئرمگه دَیردی‌می؟ صاحیبیمیز بیزه بیر اوتاق دولوسو اؤزگورلوک وئرمیشدی حالبوکی. 

  ماوی قانادلی قوش، یاشیل قانادلی قوشون باشینا گله‌جک‌لرینی تخمین ائده بیلیردی. آنجاق یاشیل قانادلی نین اوزونده گؤرونن گولومسه‌مه‌یه بیر آنلام وئره بیلمه‌دی. 

  دَیرلی اوخوجولاریمیز سیزجه بیر آنلیق اؤزگورلوک اوچون دَیردی‌می؟ 

یازان: علی ایرماک

کؤچورن: عباس ائلچین

روس کولتورونده تورک ایزلری

روس کولتورونده تورک ایزلری 

  تورک‌لرین چینلی‌لر، فارس‌لار و عرب‌لردن سونرا ان اسکی قونشولاری اؤنجه روس‌لار سونرا دا بوتون اسلاولاردیر. اسلاولارین مین بش یوز ایله یاخین سوره ایچینده دایماً بیر تورک قؤومونون قونشوسو اولمالاری؛ تیجارت، اکونومی و یئرلشیم باخیمیندان بیربیرلری ایله یاخین تماس ایچریسینه گیرمه‌لرینی ساغلامیشدیر. بئله‌لیکله روس کولتورونده تورک تاثیرلری اورتایا چیخمیشدیر.     

  روس-تورک ایلیشکی‌لری‌نین تاریخی 

  تورک قؤوم‌لری ایله اسلاو زومره‌لری آراسینداکی ایلیشکی، اؤزل‌لیکله قارادنیزین قوزئیی و اورتا دنپر ساحه‌سینده باشلامیشدیر. باتی سیبیر و تورکیستاندان ایدیل بویونا دوغرو اوزانان گئنیش بوزقیر-استپ‌لردن، ان گئج میلاد سیرالاریندا دوغو اوروپایا سیزماغا باشلایان تورک قؤوم‌لری‌نین بعضی‌لری دنپر و دنستر بویلاریندا اسلاو عونصورلری ایله قارشیلاشمیشدیر. بو ایلک ایلیشکی‌لر حاقیندا کسین بیلگی‌لر اولماماسی ایله بیرلیکده، تورک‌لر و اسلاولار آراسینداکی یاخین ایلیشکی‌نین میلاددان سونرا 370 ایل‌لرینده باشلامیش اولان قؤوم‌لر بؤیوک کؤچلری سیراسیندا اولدوغو قووّتلی بیر احتیمال‌دیر. 

  میلاددان سونرا 6. یوزایلین اورتالاریندا قارادنیزین قوزئیی، بالکان‌لار و پانونیادا غالیب گوج حالینا گلن آوارلار، اسلاولاری دا حاکیمیت‌لری آلتینا آلمیشدیلار. اسلاولار اوزرینده‌کی  آوار حاکیمیتی، اسلاولارین تشکیلات‌لانمالاریندا اولدوغو کیمی، بالکان‌لاردا یئرلشدیریلمه‌لرینده ده بؤیوک بیر رول اوینامیشدیر.  

  آوارلارین همن آردیندان بو آلانا، گوجلو دؤولت قورولوشونا صاحیب اولان خزرلرین حاکیم اولدوغو گؤرولور. خزر قاغان‌لیغی‌نین ان گوجلو دؤورونده، 862 ایلینده روس کنیازلیغی قورولموش و روس‌لار گلیشمک اوچون چوخ ال‌وئریشلی شرط‌لره قوووشموشدور. خزرلرین بوراخدیقلاری ائتکی‌لر‌ده بوندا اؤنملی رول اوینامیشدیر. روس کنیازلاریندان مسیحیتی قبولو ایله شؤهرت قازانان ولادیمیرین قاغان عونوانینی داشیمیش اولماسی خزر ائتکیسی‌نین درجه‌سینی گؤسترمکده‌دیر. 

  قارادنیزین قوزئیینه گله‌رک دوْندان توُنایا قدر اوزانان گئنیش بوزقیرلاری باشدان باشا ایشغال ائدن پچنک‌لر ده روسیه تاریخی اوزرینه بؤیوک ائتکی بوراخمیشدیلار. روس‌لارین استپله موجادیله‌لری پچنک‌لرله باشلامیشدیر. کنیاز ایقوْر زامانیندا کئچیریلن دوستجا ایلیشکی‌لر ایسه، روس عسکری تشکیلاتینا پچنک‌لرین ائتکیسینی ساغلامیشدیر.

  کوُمان‌لار دؤنمینده ایسه روس یوکسک طبقه‌سی‌نین کوُمان قیزلاری ایله ائولندیگی، کوُمان‌لاردان بیرچوخونون روس اراضی‌سینده قالدیغی، کوُمان بؤیوک‌لریندن بعضی‌لرنین مسیحیته گئچدیگی گؤرولمکده‌دیر.   

  آلتین اوردو دؤنمینده روس‌لارین کولتور باخیمیندان گلیشدیگی؛ آنجاق روس یوردونون تام بیر سیاسی آنارشی ایچینده چالخالاندیغی گؤرولمکده‌دیر. بو دؤنمده ده روس‌لارین یاشاییش، دوشونوش و گؤروش‌لرینده تورک‌لر ائتکیلی اولموشدور. آلتین اوردودا اولان گوجلو بیر مرکزیتچی دؤولت رژیمی ده روس کنیازلارینا اؤرنک اولموشدور.    

  قازان خانلیغی دؤنمینده ایسه روس‌لار قازانا قارشی دوشمانجا بیر سیاست ایزله‌میشدیلر. 1552 ایلینده قازانین دوشمه‌سی، روس-تورک ایلیشکی‌لری آچیسیندان بیر دؤنوم نؤقطه‌سی اولموشدور. بو دؤنمه قدر گؤرولن تورک حاکیمیتی، یئرینی روس حاکیمیتینه بوراخمیشدیر. بو تاریخدن سونرا روس‌لار طرفیندن بؤیوک بیر مسیحی‌لشدیرمه و آسیمیلاسیون سیاستی باشلادیلمیشدیر.     

  روس-تورک ایلیشکی‌لرینده آلینتی سؤزلر 

  روس قؤومونون تورک حاکیمیتی آلتیندا بیر دؤولته دؤنوشدوگو ایلک دؤورلردن اعتیباراً روس دیلینه بیر چوخ تورکجه آلینتی گئچمیشدیر. ایقور دستانی کیمی اسکی بیر منظومه‌ده ده بو آچیخجا گؤرولمکده‌دیر. بو آلینتی‌لار، ساده‌جه یئر آدلاریندا دئییل (کایالا، سوُلا، ایتیل، تموُتاراکان وس.)، حئیوان آدلاریندا (کِرِچت، قوْقوْل، بوُس بوٌری وب.)، مجوسی تانری آدلاریندا (بوْیان، وِلِس وس.)، قؤوم آدلاریندا (هون‌لار، خینوْولار، اوُقیرلار، اوْوارلار، اوْلبِرلر، آلپرلر وس.)، عسگری ترمین‌لرده (قیلیچ، کوْریچ، هوْروُقو، تِلِقا، یاپانچا وس.)، تیجارت و اکونومی ایله ایلگیلی ترمین‌لرده (آلتین، آربا، باریش، دِنگا، باسما، بیزمن، توْوار وس.) ده گؤرولور. 

  روس دیلینده کی  بو آلینتی سؤزلره قارشی‌لیق، او دؤنمده تورک دیلینده روسجا آلینتی‌لارا راست‌لانیلماماقدادیر. 1552 تاریخیندن سونرا ایسه تورک دیلی‌نین روسجا اوزرینده کی  اوستونلوگونو ایتیردیگی، آرتیق روسجا سؤزلرین تورک دیلینه گیرمگه باشلادیغی گؤرولمکده دیر.     

روس اولاراق تانینان تورک اصیللی سولاله‌لر 

  1236 ایلیندن اعتیباراً موغول آخین‌لاری و حاکیمیتی ندنی‌ ایله تورک فئودال‌لاری و اونلارا باغلی کیشی‌لرین روسیه‌یه کؤچو باشلامیشدیر. بو کیشی‌لر روسیه‌یه گلیب اؤزلرینه یئر ایسته‌میشدیلر و بئله‌لیکله تورک خالق‌لاری‌نین سورکلی کؤچدوکلری کندلر مئیدانا گلمیشدیر. سونراکی ایل‌لرده تورکجه قونوشان خالق‌لارین روسیه‌یه کؤچمه‌سی آرتاراق دوام ائتمیشدیر.    

  قازان خانلیغی دؤنمینده ایسه روسیه، قازان اوچون همیشه سالدیرغان اولوب قازان تورپاق‌لارینا سورکلی هوجوم‌ ائدیردی. اونون بو سیاستینه تورک فئودال‌لاری ده یاردیم ائتمیشدیر. بو سایه‌ده تورپاق الده ائده‌رک باشقا اوستونلوک‌لردن ده یارارلانمیشدیلار. یعنی روسیه، ایچ و دیش سیاستینی گئرچکلشدیریرکن تورک فئودال‌لارینی قوللانمیشدیر. روسیه‌نین مولکیتچی‌لری، یعنی زادگان‌لار چوخ زامان بونلارا دایاناراق مئیدانا گلمیشدیر .    

  بو کیشی‌لرین چوخو اؤز دیل‌لری تورکجه‌نی ده یاخشی بیلدیکلری اوچون روس دیپلوماسی‌سینده و عسگری آراشدیرما ایشلرینده ائتکین اولاراق قوللانیلمیشدیلار. چوخو زامان بونلار آراسیندان دؤولت گؤرَولی‌لری ده چیخمیشدیر.    

  قیساجاسی؛ ایشغال‌لار و روس سیاسی حاکیمیتی دولاییسییلا تورک‌لر مقام و مناصیب قازاناراق روس دؤولتینه قاتیلمیشدیلار. روس توپلومو ایچریسینده یوکسَلیب بوگون بیلیم و کولتور دونیاسیندا تانینان تورک سویلو یوزلرجه عاییله‌دن بعضی‌لر بونلاردیر: 

توُرگنیف‌لر: توُرگنیف‌لرین آتاسی میرزا لئو توُرگنیف‌ تعمید غُسلی تؤرنیندن سونرا ایوان آدینی آلمیشدیر. 1440لی ایل‌لرده بؤیوک کنیاز واسیلی ایوانوویچ‌ین یانینا آلتین اوردودان گلمیش، آلتین اوردو زادگان‌لاری‌نین اؤنده گلن سیمالاریندان اولموشدور. 

  توُرگنیف‌ آدی، کؤکونده تورگِن لقبینی قوروماقدادیر. بو کلمه موغولجا توُرگِن سورعتلی، تلَسیک سؤزوندن گلمکده‌دیر. بو سؤز، بوگونکو سیبیری تورک آغیزلاریندا عئینی آنلامدا قوللانیلماقدادیر.      

  توُرگِن لقبی بؤیوک احتیماللا گئچیجی آنلاما دایانیلاراق وئریلمیشدیر و بو آدی داشییانین کاراکتری -چابوق اؤفکه‌لنن، حیرصلی- ایله ایلگیلی‌دیر.    

  مشهور روس یازاری ایوان سرگئی‌یئویچ توُرگنیف‌ بو نسیلدن‌دیر. 

   28 اوکتوبر 1818ده اوْرِل شهرینده دوغان ای. س. توُرگنیف‌، هله بیر اوشاقکن آلمانجا، اینگیلیسجه و فرانسیزجانی آنا دیلی کیمی قونوشماغا باشلامیشدیر. موسکو و پترزبورق بیلیم‌یوردلاریندا اوخویوب، فلسفه فاکولته‌سینی یاخشی درجه‌ ایله بیتیرمیشدیر.      

  داها سونرا آلمانا گئده‌رک برلین بیلیم‌یوردونا گیرمیشدیر و اورادا 4 ایل قالمیشدیر. تاریخ، کلاسیک فیلولوژی علم‌لرینده چالیشمیش، یونانجا و لاتینجه اؤیرنمیشدیر. یوردونا گئری دؤنه‌رک پترزبورق بیلیم‌یوردوندا پروفسورلوق سیناغینی قازانمیشدیر. 1842 ایلی اونون اوچون دؤنوم نؤقطه‌سی اولموشدور. ایلک جیدی چالیشمالارینی بو دؤنمده ائتمیشدیر. رئالیزم آخیمیندان ائتکی‌لنن توُرگنیف 1885 ایلیندن سونرا بؤیوک رومان‌لارینی یاییملاماغا باشلامیشدیر. 3 سپتامبر 1883ده فرانسه ده پاریس یاخین‌لاریندا اؤلموشدور.    

  اثرلری؛ بیر اوْوجونون خاطیره‌لری، روُدین، زادگان یوُواسی، عرفه، آتالار و اوغول‌لار، توغ‌بای، چیی تورپاق، دومان، بوزقیرلار کرالی، ایلک عشق -دیر. ان اؤنملی رومانی اولان آتالار و اوغول‌لاردا نسیل‌لر آراسینداکی چاتیشمانی درینله‌مه‌سینه و دنگه‌لی بیر باخیشلا سرگیله‌میشدیر. رومان بیر باخیما توُرگنیف‌ین عوضوو اولدوغو کند منشألی زادگان آیدین‌لارین شهر منشألی رادیکال آیدین‌لارا مغلوب دوشوشونون اؤیکوسودور. 

راحمانینوف‌لار: راحمانینوف سوی‌آدی یئنی آدلار سیراسینا داخیل‌دیر و شجره‌ده 1741 ایلی ایله قئید ائدیلمیشدیر .     

  تورکجه قونوشان خالق‌لاردان چیخدیقلارینی، اونلارین یاخین نسیل‌لرینده سیخ-سیخ تورک آدلی راحمانینوف‌لارا راستلانماسی تصدیق‌له‌ییر.    

  راحمانینوف سوی‌آدی‌نین تملینی عربجه رحمان-باغیشلاییجی کلمه‌سی اولوشدورماقدادیر. بو آد آللاها عایید اولان لقب‌لردن بیری‌دیر. بو سؤز عئینی زاماندا کیشی اؤزل آدی کیمی ده ایشله‌نیلیر.    

  بؤیوک روس بسته‌چیسی سرگئی واسیلی‌یئویچ راحمانینوف دا بو نسیلدن‌دیر. 

  1873 ایلینده نووقوروددا دوغان س. و. راحمانینوف، موسکو کونسرواتوواریندا یئتیشمیشدیر. بیر سوره موعلّیم‌لری؛ آرِنسکیی و تانِیئف‌ین ائتکیسینده قالدیقدان سونرا چایکوفسکی‌یه باغلانمیشدیر. باتی موسیقیسی و روس فولکلوروندان ایلهاملانان بسته‌لری ایله20. یوزایلین ان بؤیوک بسته‌چی‌لری آراسیندا یئر آلماقدادیر. 

  اثرلری؛ آلِکوْ، جوزاملی آتلی، "فرانچیسکا دا  ریمینی" آدلی اوپرالار؛ اوچ سمفونی و سمفونیک شعیرلر، پیانو و اورکستر اوچون دؤرد کونسرت ، بیر اوچلو، ویولون‌سل و پیانو اوچون بیر سنات، پیانو اوچون بیرچوخ پارچا آیریجا یئتمیش دوققوز ملودی‌دیر.

کوْرساکوْف‌لار: کوْرساکوْف‌لار سولاله‌سی تملینی لتونی‌دن موسکویا گلن ونتسلاو ژگمونتوویچ کوْرساک آدلی شخصدن آلماقدادیر. اونون تؤرمه‌لری اولان کوْرساکوْف‌لار 7187/1676 ایلینده و باشقا تاریخ‌لرده چئشیدلی گؤرَولرده اولموش، یاخشی خیدمت‌لرینه قارشی‌لیق اؤدول‌لندیریلمیشدیلر. 

   کوْرساکوْف‌ سوی‌آدی‌نین تملینی کوْرساک بوزقیر آتی سؤزو اولوشدورماقدادیر. بو سؤز، تورک لهجه‌لری‌نین قیپچاق قوروبوندان آلینمیشدیر.  مشهور روس بسته‌چی، نیکولای ریمسکی کوْرساکوْف‌ بو نسیلدن‌دیر. 

 سن. پترزبورقا یاخین تیخوین قصبه‌سینده دونیایا گلن ن. ر. کوْرساکوْف‌، پیانو چالماغی بورادا اؤیرنمیشدیر. 12 یاشیندا سن. پترزبورقداکی دونانما اوخولونا گیرمیشدیر. 

  1871ده سن. پترزبورق هونرستانیندا باشلادیغی پروفسورلوق گؤرَوینی، حیاتی‌نین سونونا قدر دوام ائتدیرمیشدیر. 1874-1907 تاریخ‌لری آراسیندا سن. پترزبورق، موسکو، کیئف، بروکسل و پاریس‌ده چوخ ساییدا سمفونیک کونسرت یؤنتمیشدیر. دونانمانین براسس قروبوندا اون ایل چالیشمیش، موسیقی اوخولوندا یئدی ایل مودیرلیک، ایمپریال جاپللادا ایسه اون ایل مودیر یاردیمجی‌لیغی اتئمیشدیر. 1908 ایلینده لیوبنسک‌ده یاشامینی ایتیرمیشدیر. 

  ان تانینمیش اثری، مین‌بیر گئجه ناغیل‌لاریندان ایلهام آلمیش اولان شهرزاد  اثری‌دیر.         

قوْقوْل (قوْقِل) : چوخ سونرادان لهیستان‌دان کؤچه‌رک، 1775 ایلیندن اعتیباراً روسیه دووْریان‌لاری اولان کیشی‌لرین سولاله‌سی‌دیر. بو سوی‌آدی، تورک-بولغارلاردا (چوواش‌لاردا) قوش آدینی بیلدیرن قوْقوْل ~ کوْقوْل سؤزوندن دوزلمیشدیر.    

  تانینمیش روس رومان و اویون یازاری نیکولای واسیلی‌یئویچ قوْقوْل بو نسیلدن‌دیر. 

  ن. و. قوْقوْل 1809 ایلینده اوکراین‌ین سوْروْچینتسی‌ده دونیایا گلمیشدیر. یاشامی‌نین، دوشونجه‌لری‌نین بوتون قرارسیز و غریب یؤنلرینه قارشین، روس ادبیاتی ایچینده چوخ اؤنملی بیر یئری وار. روسیه‌یه اؤز اوزونو گؤسترن ایلک یازارلاردان‌دیر. آیریجا، کیچیک اینسانی بیر ادبیات قهرمانی ائتمه‌سی آچیسیندان دا اؤنملی‌دیر. ادبیاتی آشماق سعی‌لری ایله یاناشی ، روح سیخینتیسی دا داها یوکسک بیر دوزئیده تولستوی و داستایئفسکی طرفیندن سوردورولموشدور.      

  اثرلری؛ ناغیل‌لار، موفتتیش، پالتو، اؤلو جان‌لار، بوُرون، بیر دلی‌نین خاطیره دفتری، پورتره، اسکی زامان بیگلری، تاراس بوُلبا، فایتون، قومارچی‌لار، دعاوا، ائولنمه، پترزبورق حکایه لری-دیر.

شاه‌اثری اولان اؤلو جان‌لاردا فئودال روسیه‌نین دؤولت ایداره‌چی‌لیگینده‌کی عدالت‌سیزلیگی گؤستریر.

کوُتوُزوف‌لار: بؤیوک کنیاز آلکساندر یاروْسلاووْویچ نوسکیی‌نین یانینا پروُسلوُلاردان گلن، چوُد ساواشی‌نین تانینمیش قهرمانی قاوریلین نوه‌سی‌نین اوغلو و نوْوقوروْدلو پروشکانین نوه‌سی فِدوْر آلکساندروْویچ کوُتوُزدان‌دیر. روس تاختینا چئشیدلی روتبه‌لرده خیدمت ائتمیشدیلر. کوُتوُزوف‌ سوی‌آدی‌نین تملینی تورک-بولغار کوُتوُز ~ کوُدور چیلدیرمیش، قوُدورموش سؤزو اولوشدورماقدادیر. بوتون لهجه‌لرده بو سؤزون آنلامی عئینی‌دیر.     

  1812 ایلینده روسیه اوردوسونون باش‌کوماندانی اولاراق، روسیه-فرانسه ساواشیندا ناپلئون کوماندان‌لیغینداکی فرانسه‌لی‌لری گئری پوسکوردن پرنس میخائیل ایللاریوْنووْیچ کوُتوُزوف‌ دا بو سولاله دن‌دیر.   

  میخایل کوُتوُزوف‌، 1745 ایلینده سن. پترزبورق‌دا آنادان اولموشدور. هله 15 یاشیندایکن روس اوردوسونا قاتیلمیش، 1813 ایلینده اؤلومونه قدر بو اوردودا آکتیو اولاراق گؤرَو آلمیشدیر. اوردوداکی باشاری‌لاریندان دولایی بیله‌سینه کنیاز روتبه‌سی وئریلمیشدیر. ایکینجی دونیا ساواشی سیراسیندا آلمان قووّه‌لرینه قارشی قیزیل اوردونون آپاردیغی عسکری حرکاتدا اونون آدی ایله آنیلماقدادیر.     

سونوج 

  تورک‌لر و روس‌لار آراسیندا یوزایل‌لر بویو سورن قونشولوق، تورک‌لرین روس خالقی ایله چئشیدلی ایلیشکی‌لر قورماسی سونوجونو وئرمیشدیر. بو ایلیشکی‌لر ایسه، روس دؤولتی‌نین قورولماسیندا و شکیل‌لنمه‌سینده، قیساجاسی روسیه تاریخینده تورک‌لرین اؤنملی رول اویناماسینی ساغلامیشدیر. قازان-روس دؤورونه، اؤزل‌لیکله قازانین اله گئچیریلدیگی 1552 تاریخینه قدر تورک سیاسی حاکیمیتی دولاییسییلا تورک کولتورونون روس کولتورو اوزرینده داها ائتکیلی اولدوغو گؤرولمکده دیر. بو ائتکی، او دؤنمده روسجادا اولان تورکجه آلینتی‌لاردان دا آنلاشیلماقدادیر. آنجاق 1552 تاریخیندن اعتیباراً بو ایلیشکی‌لرین ترسینه دؤندوگو، آیریجا چئشیدلی اوستونلوک‌لردن فایدالانماق ایسته‌ین یوزلرجه عاییله‌نین ده روس دؤولتینه قاتیلدیغی گؤرولمکده‌دیر. بئله‌لیکله بوگون روس اولاراق تانیدیغیمیز بیلیم کولتور دونیاسیندان تانینمیش کیشی‌لرین ده داخیل اولدوغو یوزلرجه تورک سویلو سولاله اورتایا چیخمیشدیر. 

 یازان:  سحر ممیش 

  اژه بیلیم‌یوردو، ادبیات فاکولته‌سی، تورک دیلی و ادبیاتی بؤلومو، ایزمیر 

کؤچورن: عباس ائلچین

قایناق‌لار

•   آنا بریتانیکا گنل کولتور آنسیکلوپدیسی، ایستانبول: آنا یایینجی‌لیق آ.ش و انسیکلوپدیا بریتانیکا اینج. یایین‌لاری. 
•   باسکاکوو، ن. آ. (1997)، تورک کؤکنلی روس سوی‌ادلاری (چئو. سامر کاظم‌اوغلو)، آنکارا: تورک دیل قورومو یایین‌لاری. 
•   حالیکوو، آ. ه. (1995)، روس تانینان 500 بولغار-تاتار تورک آصیللی سولاله (چئو. مصطفی اؤنئر)، ایستانبول: تورک دونیاسی آراشتیرمالاری واقفی یایین‌لاری. 
•   کاراآغاچ، گونای (2005)، دیل، تاریخ و اینسان، آنکارا: آک‌چاغ یایین‌لاری. 
•   کورات، آکدس نیمئت (1972)، 4-18. یوزییللاردا کارادنیز قوزئی‌ینده‌کی تورک کاویملری و دولت‌لری، آنکارا: تورک تاریخ قورومو باسیم‌ائوی. 
•   اؤنئر، مصطفی (2011)، تورکچه یازی‌لاری، ایستانبول: کئسیت یایین‌لاری. 
•   سلیمان، اولجاس (1992)، آزییا (چئو. ناتیق صفراوغلو)، ایستانبول: تورک دونیاسی آراشتیرمالاری واقفی. 

آراشدیرمانین اورژینالینا کئچید: RUS KÜLTÜRÜNDE TÜRK İZLERİ

حئیوانلار تارلاسی - جورج اورول (رومان + فیلم)

حئیوانلار تارلاسی

یازان: جورج اورول

چئویرن: عباس ائلچین

بیرینجی بؤلوم

              مانور تارلاسی‌نین آغاسی بای جونز، گئجه‌‌له‌‌یین تویوقلارین اینی‌نین قاپیسینی باغلایاندا، اسریکلیکدن باجانی توتماغی اونوتدو.  فنری‌نین ایشیغی  دام دوواردا  اویناقلایارکن ساللانا-ساللانا آولونون  اورتاسیندان گئچه‌رک تارلا ائوی‌نین  قاپیسی‌نین ائشیگینده چکمه‌لرینی چیخاردیب سون بارداغینی دهلیزده‌کی آرپا سویو  کوپوندن ووراندان سونرا  بایان جونزون خورولتوسو گلن اوتاغا گئچدی.

              یاتاق اوتاغی‌نین  ایشیغی سؤنونجه، تارلانین بوتون  یاپیتلارینی جوشقولو بیر قیمیلداما بورودو،گون بویو «آغ قابان» اؤدولونو قازانمیش، قوجا مئیجیرین اؤتن گئجه گؤردوگو ایلگینج یوخوسوندان دانییشیلمیشدیر. قوجا مئیجر یوخوسونو باشقا حئیوانلارا آچیقلایاجاغینی سؤیله‌میشدی. حئیوانلار، بای جونزون گؤزون ایراق گؤرونجه بؤیوک  آمباردا بولوشاجاقلارینی  آنلاشمیشدیلار . قوجا مئیجر( او اسکیدن بری یاراشیقلی مئیجر آدیله تانینمیشدیر) چوخ سایغی‌دگر بیر دونقور ایدی. تارلادا، هرکیمسه، بؤیوکلو- کیچیکلی یوخولاریندان بیر هاویر ووروب اونون سؤزلرینی ائشیتمگه کؤنوللو ایدی. قوجا مئیجر، بؤیوک آمبارین دیبینده ساماندان  قایریلمیش  قالدیریمین اوستونده، تاواندان آسلانمیش فنرین ایشیغی‌نین آلتیندا دایانمیشدی. اونون اون‌ایکی یاشی وارایدی. بو یاخینلاردا آزجا کؤکلسه‌ده، هله‌ده بویوله‌ییجی اسکی گؤرکمینی ایتیرمه‌میشدی. قابان دیشلری‌نین کسیلمه‌دیگینه باخمایاراق او چوخ اوسلو،  سئویملی گؤرونوردو. قیسا بیر سوره ایچینده، حئیوانلار  بیره‌ر- بیره‌ر یئتیشیب اؤز یئرلرینه یئرلشدیلر. اؤنجه اوچ ایت گلدی؛ بولوبئل، جئسی  بیرده پینچئر. سونرا  دونقوزلارچاپاراق گلیب قالدیریمین اؤنونده یئرلشدیلر. تویوقلار آچییشقانین بارماقلیقلاریندا اوتوردولار. گؤیرچینلر پیریلداشاراق چاتی‌نین آلتینداکی تیره قوندولار. اینکلر ایله قویونلار، دونقوزلارین آرخاسیندا آغناییب گَوشه‌مگه باشلادیلار. ایکی آرابا آتلاری؛ کلووئر ایله باکسئر،  باشقا کیچیک حئیوانلاری آیاقلاری آلتیندا آیاقلاماسینلار دئیه یاواش-یاواش آددیملایاراق اوراداکیلارا قوشولدولار.کلووئر، اورتا یاشلارینا یاخینلاشان آناج، سمیز بیر قیسراق ایدی.دؤرد دایچا دوغدوقدان سونرا آرتیق اسکی  بوی بوخونونو ایتیرمیشدی. باکسئر، قوجامان بیر آیغیر ایدی. اون سگگیز قاریش بویو اولوب ایکی آتجا گوجو وارایدی. آلنی‌نین قاشقالیغی اونا مایماقجا بیر بیچیم وئرمیشدی.گئرچکدن‌‌ده چوخ اوسلو بیریسی ساییلمازدی. بونونلا بئله، او چالیشقانلیغی، دؤنمزلیگی ایله، هامی‌نین سایغیسینی قازانمیشدی. آتلاردان سونرا، آغ اوغلاق موریئل  ایله بئنجامین آدلی ائششک گلدیلر. بئنجامین تارلانین ان یاشلی حئیوانی ایدی. او، اتی آجی، دیلی آجی بیر حئیوان ایدی.چوخ چتین دانیشاردی؛ دانیشاندا ایسه کیمسه اونون نه دئدیگینی آنلامازدی.اؤرنگین،او دئیردی: « تانری میلچکلری قووماق اوچون منه قویروق وئریب آنجاق دوزو بوایدی نه قویروق اولاردی نه‌ده میلچک». تارلاداکی حئیوانلارین آراسیندا تکجه او ایدی ایندی‌یه‌دک هله گولمه‌میشدی.ندنینی سوروشوندا ایسه، گولمه‌لی بیرشئیین اولمادیغینی سؤیلردی.   آچیقجا دیله گتیرمه‌‌دیگینه باخمایاراق او باکسئره وورغون ایدی. اونلار سود گونلرینی هئپ بیرلیکده گئچیردیب باخچانین اؤته‌‌سینده‌کی کیچیک اوتلاقدا قونوشمادان یان یانا گزه‌رک اوتلایاردیلار.

 آردینی اوخویون

قاری داغی- الیاس افندی‌یئف

قاری داغی

الیاس افندی‌یئف

شهر اوتوز دوققوز گون موحاصیره‌ده قالاراق، اوزاق مملکتدن قوشون چکیب گلمیش شاهلا ووروشدو. قیرخینجی گون شاهین یگیرمی یاشلی جسور اوغلو مالک‌تاج بئش یوز نفر سئچمه پهلوانلا حاصارین بیر طرفیندن هوجوم ائدیب شهره گیردی. اونون آردینجا بوتون قوشون یول تاپیب شهره دولدو.   

  یئرلی اهالی‌نین عینادیندان و تسلیم اولماق اوچون دفعه‌لرله ائدیلمیش تکلیفی ردّ ائتمه‌لریندن غضب‌لنمیش شاه، وزیری تای‌گؤز یوسفی چاغیریب کیمسه‌یه آمان وئرمه‌مگی امر ائتدی.     

  تای‌گؤز یوسف شهرین ساغ قالمیش یئددی مین اهالیسینی اوشاقدان-بؤیویه قیلینجدان کئچیردی. ائولر داغیلدی. قان سو یئرینه آخدی.   

  اوچ‌گونلوک قیرغیندان سونرا شاه شهردن چیخیب یاشیل بیر تپه اوستونده چادیرلار قوردوردو. اوچ گون، اوچ گئجه شادیانالیق ائتمگی، غالیبیت باده‌لری قالدیرماغی قوشون اهلینه امر ائتدی. 

     قیزیل ایشله‌ملی، فیروزه رنگلی کوزه‌لر یئددی‌ایل‌لیک شیراز شراب‌لاری ایله دولدورولدو. اتی معجون اولان بئش‌ایل‌لیک قارا ائرکک‌لر کسیلدی. اووچولار قاراباغ مئشه‌لریندن توکلری آلوو کیمی یانان قیرقووول‌لار گتیردیلر. 

    حؤکمدار یئددی قیزیل دیرکلی چادیریندا، یئددی تیرمه دؤشک اوستونده اَیلشدی. آتلاس گئییملی نیشاپور سازاندالاری گلدی. سوفره‌لر دؤشندی، قیزیل قدح‌لر دوزولدو. ایلک باده‌لر قالدیریلان زامان یئتمیش یئددی شئیپور شاهلار شاهی‌نین غلبه‌سی شرفینه گورلادی. 

  لاکین ائله بو واخت شاهین قورخونج وزیری تای‌گؤز یوسف ایچری گیریب، حؤکمدارین حوضوروندا یئره قدر تعظیم ائتدی. شاه بوشالمیش قدحینی یانینداکی قارا قولا وئریب قاشلارینی چاتدی. 

  - هارداسان، وزیر؟! - دئدی. - یوخسا منیم غلبه‌مین طنطنه‌سی سنین اوچون معناسیزدیر؟   

  تای‌گؤز یوسف بیر داها یئره قدر تعظیم ائدیب:    

  - قیبله‌یی-عالم، - دئدی، - من عاجیز یوسف سنین صادیق قولونام. شاهلار شاهی‌نین حوضورونا گئجیکمگیمین سببی وار. 

  حؤکمدار وزیرین سسینده کی  قارا خبر علامتینی دویاراق: 

  - نه اولوب، وزیر؟ - دئدی. - تئز سؤیله! 

    وزیر اوچونجو دفعه  تعظیم ائدیب:     

  - قیبله‌یی-عالم یوز ایل‌لرله ساغ اولسون! - دئدی. - اوغلون مالک‌تاج خسته‌لنمیشدیر. 

  - نه دانیشیرسان، وزیر! - دئیه شاه آیاغا قالخدی. 

  شاهزاده مالک‌تاج قونشو چادیردا قیزدیرما ایچینده یاتیردی، هر طرفینده یئددی قارا قول ال‌لری دؤشونده سوکوت ایچینده دایانیب، گؤزلرینی اونا زیلله‌میشدی. 

  حؤکمدار وزیرین موشاییعتی ایله چادیرا داخیل اولدوقدا، قول‌لار یئره دؤشه‌نیب آلین‌لارینی تورپاغا قویدولار. شاه اوغلونا یاناشیب، بارماق‌لاریندا لعل-جواهیر سایریشان آغ الینی اونون آلنینا قویدو: 

  - اوغلوم، مالک‌تاج! - دئیه هیجانلا سسلندی.   

  لاکین خسته‌دن جاواب گلمه‌دی. او زامان شاه، رنگی آغارمیش حالدا اوزونو وزیره ساری چئویریب، قورخولو و تیترک سسله:      

  - بو ساعات هر طرفه چاپارلار گؤندریلسین، - دئدی. - قوی دونیانین بوتون بیلیجی‌لری بورایا توپلانسین.   

  شاه بوتون گونو اوغلونون باشی اوستوندن ترپنمه‌دی، گؤزلرینی یوممادی. هئچ نه یئمه‌دی. 

    سحری وزیر قاییدیب:   

  - قیبله‌یی-عالم، — دئدی، — شهرده آنجاق تک-تک قوجالار، اوشاق‌لار قالیب، قیریلان قیریلیب، ساغ قالان‌لار دا گئجه ایکن مئشه‌لره قاچیب. چوخ آختاراندان سونرا بیر فالچی قاری‌یا راست گلدیک. 

  - بس فالچی نه اولدو؟ - دئیه شاه غضبله سوروشدو. 

  - گلمه دی. شاهزاده‌نین یانینا گتیریلمه‌سینی ایسته‌دی. 

  - آها! - دئیه شاه کیبیرله گولومسه‌دی. 

  من اونو اوجاغا آتدیریب یاندیراردیم، قیبله‌یی-عالم، آنجاق... 

  شاه وزیرین سؤزونو کسیب: 

  - تاخت-روان حاضیرلانسین، - دئیه امر ائتدی. 

  حؤکمدار اؤز رعیتی ایله بیرلیکده اینسان جسدلری ایله دولو خارابا کوچه‌لردن کئچیب، بالاجا بیر کومانین قاباغیندا دایاندی. تاخت-روانی قول‌لارین چیگنیندن آلیب، یئره قویدولار. شاهزاده‌نی احتیاطلا ایچری گتیردیلر. یاری‌قارانلیق ائوین ایچینده اوجابویلو بیر قاری دورموشدو. شاه داخیل اولان زامان او، یئریندن قیمیلدانمادی، تعظیم ائتمه‌دی، بوت هئیکل سوکونتی ایله دایانیب دوردو. 

      شاه کئچیب خسته‌نین باش طرفینده قویولموش دؤشک اوستونده اَیلشه‌رک: 

  - قاری، - دئدی، - دئییرلر سن جینلرین، اوغورسوز روحلارین دیلینی بیلیرسن. ساغالماز دردلره دوا ائدیرسن. بودور، منیم اوغلوم مالک‌تاج اود توتوب یانیر. مئشوم روحلار اونون هوشونو اوغورلاییب آپارمیشلار. سندن علاج ایسته‌ییرم، قاری. اگر، اونو ساغالتسان، ائوی‌نین دیرکلرینی قیزیلا توتدوراجاغام. اگر خیانت ائتسن، جهنم کیمی زبانه چکیب یاناجاقسان. 

  قاری: 

  - من آنایام، - دئدی و بیر قاب سو آلیب، تاخت-روانین قارشیسیندا یئره چؤکدو. 

  سونرا دوداغی‌نین آلتیندا نه ایسه اوخویوب سویا اوفوردو و بیر آن کاسایا دیقت ائده‌رک، آغیر و زهملی نظرلرینی قالدیریب:   

  - ائی شاه، — دئدی، — من بورادا مینلرله غضبلی روح گؤرورم. اونلار خبر آلیر:  "شاه اؤز اوغلونو چوخمو سئویر؟‌"     

  شاه واهیمه ایله: 

  - نه دانیشیرسان، قاری؟ - دئدی. - او، منیم یئگانه واریثیم‌دیر. بؤیوک بیر مملکت گؤزونو اونا دیکمیشدیر. من یئددی ایل دوعا ائدیب، یئددی مین قوربان کسندن سونرا بؤیوک یارادان اونو منه عطا ائدیب. او بؤیودو، کیان مولکونده بیرینجی پهلوان اولدو. 

      فالچی تکرار سویا باخیب دئدی:   

  - آغ‌ساچلی بیر قاری سوروشور:  " شاهزاده‌نین آناسی وارمی؟ "  

  شاه:    

  - وار، قاری، - دئدی، - اونون آناسی خدیجه‌بانو یئر اوزونده کی  آروادلارین ان خوشبختی‌دیر. چونکی او، منه مالک‌تاج کیمی اوغول بخش ائتمیشدیر. تئز اول، قاری، اوغلومون دردینه علاج ائت. ایندی خدیجه‌بانونون یوخوسونا قارا ایلان‌لار گیریر. 

  قاری بایاقدان بری ایلک دفعه  اولاراق، باشینی قالدیریب خسته شاهزاده‌یه باخدی و ائله‌بیل کی، اوغلانین سولغون گؤزل‌لیگی اونون گؤزلرینی قاماشدیردی. قاری‌نین کیرپیک‌لری قیرپیندی، ببک‌لری بؤیویوب قورو بیر پاریلتی ایله یاندی. 

  - بوتون دردی سینه‌سینده دیر، - دئیه شاه، آغیر-آغیر نفس آلان اوغلونا باخدی. 

  قاری خسته‌یه یاناشدی. دامارلاری چیخمیش قورو و کوبود الینی اونون سینه‌سینه قویدو. 

    خسته گؤز قاپاق‌لارینی قالدیردی. خاراب جئیران گؤزلرینه بنزر بیر جوت قارا، ملول گؤز آروادا زیللندی. قاری‌نین گونشدن و درددن یانیب قارالمیش هئیبتلی اوزو غریبه  بیر نورلا ایشیقلاندی. آخی او، آنا ایدی. 

  سونرا قاری داغلارا گئدیب، بیر اتک چیچک گتیردی. اونلارین شیره‌سینی چکیب، قاشیق-قاشیق خسته‌نین بوغازینا تؤکدو. گئجه-گوندوز یانیندان ترپنمه‌دی.      

  شهرده ساغ قالمیش یئرلی‌لری اونا لعنت‌لر یاغدیردیلار. گونئی‌لرده اوتوران قوجالار اونو گؤردوکده، گؤزلرینی ائندیریب آیاق‌لاری‌نین اوجونا باخدیلار، یادائللی‌لرین نظریندن ایراق یئرده گؤروشن آروادلار باشلارینی بولاییب:   

  - ائه، باللی قاری ایمان‌سیز اولدو، - دئدیلر. 

  خلوته دوشنده اوشاق‌لار اونون دالینجا دوزولوب: 

  - آی فالچی، بس قیزیل باشماغین هانی؟ - دئیه طعنه ائتدیلر. 

  قاری هم‌یئرلی‌لری‌نین بوتون بو نیفرتینی سوکوتلا قارشیلاییب، هر گون داغلارا گئدیر، قوجاق-قوجاق چیچک گتیریر، خسته‌نی موعالیجه ائدیردی. آخی او، آنا ایدی... 

  نهایت، یئددی گوندن سونرا شاهزاده گؤزلرینی آچیب یئمک ایسته‌دی. اون بیرینجی گون ایسه اونون تامامیله ساغالیب آیاغا قالخدیغینی قوشون اهلینه خبر وئردیلر. 

   شاه، فالچی‌یا بیر کیسه قیزیل وئریب: 

  - قاری، - دئدی، - چیچک‌لرین حیکمتینی آچ منه سؤیله. 

  قاری باشینی بولاییب: 

  - او سیرّی من هئچ کسه آچا بیلمرم، حؤکمدار، - دئدی. - آنجاق اوغلونا او چیچک‌لردن چکیلمیش ائله درمان وئررم کی، بیر ده آزار اوزو گؤرمز. 

  بو سؤزلردن سونرا قاری، قیزیل‌گول رنگلی مایع ایله دولو بیر کاسا گتیردی. شاه کاسانی آلیب، بورنونا توتدو:      

  - بو، موشک‌دور، عنبردیر، ندیر، قاری؟ عطری اینسانی بیهوش ائدیر. 

  - او، دونیانین ان نادیر چیچک‌لریندن چکیلیب، - دئیه قاری جاواب وئردی.      

  حؤکمدار درمانی یاریسینا قدر اؤزو ایچیب، قالانینی دا اوغلونا وئره‌رک:   

  - آند ایچیرم کی، من عؤمرومده بو شیرین‌لیکده شربت ایچمه‌میشم، - دئدی.   

  شاهزاده قالان شیره‌نی سون داملاسینا قدر ایچیب، کاسانی قاری‌یا قایتاردیغی زامان فالچی راحات نفس آلدی.     

  شاه قاری‌نین اوستونه داها بیر کیسه قیزیل توللاییب، یانیندا دایانمیش تای‌گؤز یوسفه موراجیعتله: 

  - وزیر، — دئدی، - او واخت اوغورسوز روحلار منیم شنلیگیمی پوزموشدو. ایندی دونیادا هئچ بیر دردیم یوخدور. قوشون اهلینه تاپشیر کی، اوچ گون، اوچ گئجه ائله بیر شادیانالیق ائتسینلر کی، گؤیده گون اوزو توتولسون. 

  - آتیلان اوخ بیر داها گئری قاییتماز، حؤکمدار، هر دقیقه‌نین بیر حؤکمو وار! - دئیه باللی قاری آستادان دیللندی. 

  - دلیمی اولموسان، آرواد؟ نه دانیشیرسان؟ - دئیه شاه غضبله یئریندن قالخدی. 

  و بیردن او، معده‌سینده حیسّ ائتدیگی دهشتلی آغریدان سارسیلاراق، ال آتیب وزیرین چیگنیندن یاپیشدی. ائله بو آندا شاهزاده‌ده کؤکوندن قیریلمیش سرو کیمی سیلکله‌نیب، آرخاسیندا دایانمیش قارا قولون قوجاغینا آشدی. 

  - زهر! — حؤکمدارین سینه‌سیندن وحشی بیر سس قوپدو. 

  - بلی، زهر... - دئیه باللی قاری آرخایین‌لیقلا تکرار ائتدی.    

  شاه یئرده ایلان کیمی قیوریلان اوغلونا باخیب:   

  - وزیر، علاج! - دئیه قیشقیردی.   

  و آرتیق آیاق اوستونده دایانا بیلمه‌ییب، دؤشگین اوزرینه ییخیلدی. سونرا باشینی قالدیریب:

  - قاری، - دئدی، - هئچ اولماسا، اوغلوما بیر چاره ائله. آخی سن اونو اؤلومدن قورتارمیشدین، آخی سن دئییردین، من آنایام. 

  - بلی، قیبله‌یی-عالم! - دئیه باللی قاری آه چکدی. - من آنایام!..    

  شاه ایله اوغلو دهشتلی عذاب‌لاردان سونرا اؤلدولر... 

  تای‌گؤز یوسفین امری ایله قارینی اؤز اوتاغیندا قویوب قاپینی باغلادیلار. سونرا قوشون اهلی‌نین هر بیری اونون کوماسی اوزرینه بیر آت تورباسی تورپاق تؤکدو. گونون آخیریندا گونشین سون ایشیغی ساوالانین زیروه‌سینده کی  بولودلاردا سارالیب سؤنن زامان قاری‌نین کوماسی اوستونده بؤیوک بیر تپه قالخدی. سونرا یاغان یاغیش‌لار اونون تورپاغینی برکیتدی. گلن باهار تپه ده ساری تیکانلی بوز قانقال‌لار بیتدی. تپه‌یه  "‌قاری داغی‌"  دئدیلر. 

  سونراکی عصرلرین کولک‌لری، سئل‌لری شهرین خرابه‌لیک‌لریندن هئچ بیر اثر قویمادی. اونون یئری هر باهار قیزیل لاله‌لرله اؤرتولن بیر دوزنلیک اولدو. شهردن یادیگار یالنیز قاری داغی قالدی. او واختدان بری قاری داغی‌نین آلتیندا بیر چشمه قایناییر. اوزاق منزیلدن گلیب کئچن یولچولار اونون سویوندان ایچیب، اورک‌لری‌نین یانغیسینی سؤندورورلر... 

کؤچورن: عباس ائلچین