ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیآذربایجان میلّی دوشونجه تاریخینده عبداله شایق فنومنی
آذربایجان میلّی دوشونجه تاریخینده عبداله شایق فنومنی
آذربایجان ادبیاتینی، ادبیاتشوناسلیق علمینی، مدنیتینی، پداقوژی و ایدئولوژی فیکیر تاریخینی شایق ایمضاسی اولمادان تصووره گتیرمک چتیندیر. بو ضعیف ووجودلو بؤیوک شخصیتین آذربایجان ادبیاتینا وئردیگی تؤحفه‌لرین اهمیتینی درک ائتمک اوچون بیر آنلیق اونون یوخلوغونو دوشونمک کیفایتدیر. ۱۹۲۳-جو ایلده شایقین ادبی و پداقوژی فعالیتی‌نین۲۰ ایللیگی‌نین قئید اولوندوغو ادبی-بدیعی گئجه ده غفور افندی‌زاده قانتمیرین چیخیشیندان "اگر شایق اولماسایدی" تعبیری اصلینده، ادیبین چوخ جهتلی فعالیتی‌نین میقیاس و ماهیتی‌نین بؤیوکلوگونو احتیوا ائدیر. اگر شایق اولماسایدی... موبالیغه‌سیز دئمک اولار کی، اگر شایق اولماسایدی، آذربایجان اونون میلّی روحدا یئتیشدیردیگی ضیالی اوردوسوندان محروم اولاردی؛ آنادیللی تحصیلین تملینی قویان شایق نومونه مکتبی فعالیت گؤسترمزدی؛ آذربایجاندا مکتب و معاریف ایشی سانسورون پنجه‌سی آلتیندا ازیلر و اؤز دوزگون مجراسینی تاپمازدی؛ اوشاق ادبیاتی قیزیل فوندونا داخیل اولان اثرلردن محروم اولاردی؛ میلّی ادبیاتیمیزی اؤز سوی-کؤکونه - فولکلورونا باغلایان‌لارین، اوروپا و شرق کلاسیک ادبیاتینی آذربایجان اوخوجوسونا اؤز آنا دیلینده چاتدیران‌لارین سایی آزالار، ادبیاتیمیز اینجه روحلو شایق پوئزیاسیندان محروم اولاردی و نهایت، اگر شایق اولماسایدی، وطنین، میلتین طالعیینی اؤز موقدّراتیندان اوجا توتان بیر تعصوبکش ادیب - وطنداش تیمثالیندان محروم اولاردیق. ادامه مطلب ...
حسین جاوید - میلت و حوریت وورغونو
حسین جاوید - میلت و حوریت وورغونو
لطفیه عسگرزاده
فیلولوژی علملری دوکتورو، نظامی گنجوی آدینا ادبیات اینستیتوتونون باش علمی ایشچیسی
تورکچولوک و تورانچیلیق مفکوره‌لی اثرلری سایه‌سینده یارادیجیلیغی درین سیاسی ماهیت کسب ائدن داهی حسین جاویدین یارادیجیلیغیندا اینسان حوقوق‌لاری و اونلارین پوزولماسی، بوتؤولوکده سوسیال عدالت‌سیزلیک جیدی پروبلم کیمی تقدیم اولونور. کاراکترجه حوریت و میلت وورغونو اولان موتفکیر صنعتکار یاشادیغی دؤورده سیاسی حرکاتدا، هئچ بیر حیزب و قورومدا اولماسا دا، اؤز مؤوقعیینی، موناسیبتینی بیلدیرمگی ده اونوتموردو. وحشی ارمنی داشناک‌لاری‌نین باکیدا و دیگر بؤلگه‌لرده تؤرتدیگی قانلی فاجیعه‌لرده سویداش‌لاری کیمی، اؤزو ده ضرر گؤرن، منفور نیت صاحیب‌لرینی لعنتله‌ین شاعیرین "رنگارنگ یارادیجیلیغیندا اینسان و اونون طالعیی چاغداش موحیطیمیزین ایستک‌لری سوراغیندا رومانتیک اوصولدا اورتایا قویولور" . بوتون بونلار جاوید افندینی محمد امین رسول‌زاده، علی بیگ حسین‌زاده و باشقا ایستیقلال موجاهیدلری ایله بیرلشدیریردی. ادامه مطلب ...
توران نوروزون ایلکین وطنی کیمی
توران نوروزون ایلکین وطنی کیمی
خئیبر گؤی‌یاللی
«تاریخ سومرده باشلاییر» - بو ایفاده گؤرکملی آمریکا سومرشوناسی س.ن.کرامره مخصوصدور. بو مشهور ایفاده تانینمیش سومرشوناسین کیتابی‌نین آدی‌دیر. زامان-زامان دانیلمیش، گیزله‌دیلمیش، تاریخین موختلیف قاتلاریندا مقصدلی شکیلده اوستو اؤرتولوب-باسدیریلمیش حقیقتین مردی-مردانه اعتیرافی‌دیر. گئجیکمیش بو اعتیرافین اوقیانوسون او تاییندان گلمه‌سی تاریخین بیر چوخ قارانلیق صحیفه‌لری‌نین اوزرینه ایشیق سالدی، بعضی حقیقت‌لری گئرچکجه‌سینه تصدیقله‌دی. آرتیق سومر‌لرین بشر مدنیتی‌نین ایلکین یارادیجی‌لاریندان اولما‌لاری دونیا تاریخینده بیرمعنالی اؤز تصدیقینی تاپیبدیر. تاریخین غوروردویولاسی بو سیویلیزاسیونا صاحیب دورماق ایسته‌ین‌لر چوخ اولوبدور. دونیا مدنیتینی تاریخینی عدالتله آراشدیران بیر چوخ عالیم‌لر سومر‌لرین تورکلرین اولو بابا‌لاری اولدوقلارینی تصدیقله‌ییر‌لر. ق.وینکلر یازیردی: «بیزه گلیب چاتمیش سومر متنلری‌نین چوخونون دیل خوصوصیت‌لرینی هله‌لیک ایضاح ائده بیلمه‌سک ده، دونیادا ان قدیم مدنی دیل اولان سومر دیلی‌نین عومومی کاراکتری باره‌ده کیفایت قدر بیزده تصوور یارانیب. بو دیل اساس علامت‌لرینه گؤره تورک دیللرینه اویغون ایلتیصاقی قورولوشلو دیلدیر و سامی دیللری‌نین قورولوشوندان تامامیله فرقله‌نیر». ادامه مطلب ...
آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده مطبوعات
آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده مطبوعات
آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ۱۹۱۸–۲۰ ایللر بوتون اوّلکی دؤورلره نیسبتاً ان یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی‌دیر. بو دؤورون مطبوعاتی هم کئیفیت، هم ده کمیت باخیمیندان میلّی مدنیتین موهوم ترکیب حیصه‌سی کیمی آذربایجان حیاتی‌نین جانلی سالنامه‌سینه چئوریلدی. ایکی ایل ایچری‌سینده اؤلکه ده ۱۰۰-ه یاخین آددا قزئت و درگی چیخمیشدیر. جومهوریت دؤورو مطبوعاتی‌نین سجیه‌وی خوصوصیتی تکجه اونون سای گؤستریجی‌سینده دئییل، هر شئیدن اول ایدئیا-مضمون زنگینلیگینده ایدی.
ایدئیا ایستیقامتی
۱۹۱۸–۲۰ ایللر مطبوعاتین ایدئیا ایسیتیقامتی باخیمیندان تخمیناً آشاغی‌داکی کیمی قروپلاشدیرماق اولار:آذربایجان خالق جومهوریتی ایدئیالارینی تبلیغ ائدن میلّی مطبوعات، جومهوریت حؤکومتینه موخالیفتده اولان بولشویک مطبوعاتی، بولشویک مطبوعاتی ایله موخالیفتده اولان اس‌ار-منشویک مطبوعاتی، ارمنی‌لرین آذربایجانا قارشی اراضی ایدیعالارینا حاق قازاندیرماق اوچون جانفشانلیق ائدن ارمنی-داشناک مطبوعاتی، اؤزونو بی‌طرف آدلاندیران و هئچ بیر سیاسی پارتیایا منسوب اولمایان اینفورماتیک قزئت‌لر، درگی‌لر. لاکین اونلارین ایچری‌سینده داها رئال حیات قووّه‌سینه و گئنیش اوخوجو آودیتوریاسینا مالیک اولانی آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین ایدئیالارینی تبلیغ ائدن و دستکله‌ین مطبوعات ایدی.[1]
جومهوریت حؤکومتی دؤورونده باکی، گنجه، شوشا، تیفلیس، ایروان و دیگر مدنی-اینضیباطی مرکزلرده چیخان مطبوعات نومونه‌لری تکجه آذربایجان-تورک دیلینده دئییل، روس، گورجو، ارمنی، لهیستان، فارس، آلمان و غئیری دیللرده ده نشر ائدیلیردی.
ادامه مطلب ...
دیلین و نیطقین تفکْورله علاقه‌سی
دیلین و نیطقین تفکْورله علاقه‌سی
تفکّور و دیل
دونیانی دیلسیز تصووّر ائتسک او آنلاییش‌لارسیز، مدنیت‌سیز اولاردی.اینسان اونلار آراسیندا رابیطه رولونو اویناییر. دیل اینسانین فیکیرلشدیگی، قاورادیغی و یاددا ساخلادیغی شئی‌لره تاثیر ائدیر. مووافیق اولاراق تعلیم اینسانین سؤزلو (فیکری) گوجونو آرتیرماق مقصدی داشیییر. لاکین فیکری پروسه‌لر اکثر حاللاردا سؤزسوز باش وئریر.
دیلین تفکّوره تاثیری پسیکولوژی‌ده چوخ موباحیثه‌لی مسله‌دیر. دیلچی بنجامین لی وورف تصدیق ائتمک ایسته‌ییردی کی، دیل تفکّور اوصولونو موعین ائدیر. وورفون لینقویستیک نیسبی‌لیک نظریه‌سینه گؤره موختلیف دیللر گئرچکلیگی موختلیف جور قاوراماغا گتیریب چیخاریر. «دیل اؤزو اینسانین اساس ایدئیاسینی فورمالاشدیریر». وورف تصدیق ائدیر کی، "خوپی" طایفاسیندا فعلین کئچمیش زامان فورماسی یوخدور. وورفا گؤره خوپی طایفاسی آسانلیقلا کئچمیش حاقیندا فیکیرلشه بیلمز.
وورفون نیسبی‌لیک نظریّه‌‌سی بیر دیلده دانیشان و دیلین فیکرین اؤتوروجوسو کیمی باشا دوشن اینسان‌لار اوچون یاددیر. آما ایکی موختلیف سیستملی دیللرده دانیشان اینگیلیس و ژاپون یقین کی، موختلیف دیللرده فرقلی فیکیرلشیر. ایکی دیلده دانیشان بیر چوخ اینسان‌لار حساب ائدیر کی، ایستیفاده ائتدیکلری دیلدن آسیلی اولاراق فرقلی قاوراییش نوماییش ائتدیریرلر. دیلی اؤیرنمکله مدنیت حاقیندا چوخ شئی اؤیرنمک اولور. دیلی ایتیرمکله دیله باغلی اولان تفکّورو ده ایتیریریک. ادامه مطلب ...
قدیم تورکلرده تربیه
قدیم تورکلرده تربیه
پیرالی علی‌یئف
تورکلر میلادان اؤنجه 2. مین‌ایل‌لیگین اولّ‌لرینده قافقازدا، اورتا آسیادا، آلتای-سایان داغلاری‌نین شیمالی‌غرب بولگه‌سینده، یئنی‌سئی چایی بویلاریندا یاشاییردیلار. تاریخ بویونجا بیر چوخ تورک دؤولتی قورولموشدور.
ایلک تورک دؤولت‌لریندن بیری هون ایمپراتورلوغو اولموشدور. اونون ان قودرتلی دؤورو مته خاقانین حاکیمیت ایللرینه تصادوف ائدیر.
تورکلرده ائله، اوبایا، خالقا باغلی‌لیق یوکسک اولموشدور. عالیم‌لرین دئدیگینه گؤره قدیم تورکلر – هونلار اؤزلرینی " قون " ، گون " آدلاندیرمیشلار کی، بو دا " ائل-گون " ، " گون " ، " خالق " معنالاریندا ایشلنمیشدیر.
میلادان اؤنجه 2.عصرده مئیدانا گلن هونلار اؤز قونشولاری چین سلطنتینی و خوصوصیله توُنقهو طایفالارینی قورخویا سالمیشدیر. هون دؤولتی‌نین ایلک باشچیسی تومن خان اولموشدور کی، اوغلو مته خان 209-جو ایلده اونون یئرینه کئچه‌رک اؤزونو ایمپراتور آدلاندیرمیش و تورک (" تورک" سؤزونون معناسی "گوجلو" ، "مؤحکم " دئمکدیر) آدینی بوتون دونیایا یایماق، تورک گوجونو بوتون عالمه تانیتماق ایسته‌میشدیر.
قدیم تورکلر اوشاق‌لارینی 3 اینام اوزرینده تربیه ائدیردیلر: طبیعت قووّه‌لرینه اینام؛ آت کولتو؛ گؤی تانری‌یا اینام (گؤی آللاهی). دئمه‌لی تورکلرده تک‌آللاهلی‌لیق ایسلامدان چوخ اول مؤوجود اولموشدور.
محمد امین رسول‌زاده ایرثینده تعلیم - تربیه مسله‌لری
محمد امین رسول‌زاده ایرثینده تعلیم - تربیه مسله‌لری
آذربایجان ایجتیماعی-سیاسی تاریخی‌نین گؤرکملی شخصیت‌لریندن اولان محمد امین رسول‌زاده، عئینی زاماندا پداقوژی فیکیر تاریخیمیزده ده ان لاییقلی یئرلردن بیرینی توتان نظریه‌چی‌دیر. علمی-پداقوژی باخیش‌لاری‌نین کؤکونده میلّی‌لیک، واریث‌لیک، خلقی‌لیک، موعاصیرلیک دوران م.ا.رسول‌زاده بو گونکو تحصیل قوروجولوغوندا بؤیوک اهمیت کسب ائدن وطنداش-شخصیت آنلاییشینی یاراتمیشدی.
او، یوزایل‌لیک‌لر عرضینده تحصیلین فارس، عرب، 19. عصردن سونرا ایسه روس دیللرینده آپاریلماسینی کسکین تنقید ائده رک یازیردی:
" تزاریزم آذربایجاندا روس‌لاشدیرما سیاستینی ایکی ایستیقامتده حیاتا کئچیرمگه باشلادی: بیرینجیسی، عولمالاری، موللالاری و افندی‌لری ایداره‌لرده مأمور وظیفه‌سینه تعیین ائده‌رک اؤز خیدمتی قوللوقچولارینا چئویریردی، ایکینجیسی ایسه آذربایجانلی اوشاق‌لاری روس مکتب‌لرینده اوخودوب اونلاردان روس طبیعتلی "اوُچیتِل‌لر(موعلیم‌لر)" حاضیرلاییردی. بئله‌لیکله، دوغما کلاسیک‌لریمیز عوضینه، گونئی آذربایجانداکی "میرزه‌لر" فردوسی‌نی، سعدی‌نی، قوزئی آذربایجانداکی "اوُچیتل‌لر" ایسه پوشکینی، لرمونتوفو، تولستویو و باشقالارینی تبلیغ ائتمگه باشلاییردیلار. نه فارس‌لاشمیش "میرزه‌لر" ، نه ده روس‌لاشمیش "اوُچیتل‌لر" خالقین ایستک و آرزولارینی باشا دوشوردولر."
موسلمان شرقده ایلک قیزلار مکتبی
موسلمان شرقده ایلک قیزلار مکتبی
حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئفین قیزلار مکتبی - آذربایجانین معاریفچی‌لیک تاریخینده، دونیوی تحصیلین اینکیشافیندا، آذربایجان قادینی‌نین تحصیل آلماسیندا بؤیوک رول اوینامیش مکتبدیر. مکتب گؤرکملی خئیریه‌چی حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئفین تشبّوثو و دستگی ایله آچیلمیشدیر. بو آچیلمیش مکتب موسلمان شرقینده ایلک دونیوی قیزلار مکتبی ایدی.[1][2]
یارانماسی
باکیدا قیزلار مکتبی آچماق ایسته‌ین حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئف اوّلجه ایمپراتور 3. آلکساندردان ایجازه ایسته‌سه ده، جاواب موثبت اولمور. تزار 2. نیکولای تاختا چیخاندا حاجی یئنیدن بونا جهد ائدیر: 1895-جی ایلده نیکولایین تاج‌قویما مراسیمینده زاقافقازیا موسلمان‌لارینی تمثیل ائدن حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئف بو دفعه فورصتی الدن وئرمیر. او، تزارین خانیمی آلکساندرا فیودوروونایا چوخ باهالی بیر هدیه باغیشلاییر. عئینی زاماندا باکیدا اونون آدینا قیزلار مکتبی‌نین آچیلماسینی خواهیش ائدیر. حاجی نه ائتدیگینی گؤزل بیلیردی. بونون اوچون اؤزگه بیر یول گؤرونموردو. 1896-جی ایلده شیفاهی، 2 ایل سونرا ایسه رسمی راضی‌لیق آلان زینال‌العابدین تقی‌یئف ایلک نؤوبه‌ده مکتب بیناسی اوچون مووافیق یئرین سئچیلمه‌سینه و اینشاسینا دیقت یئتیردی.
1897-جی ایلدن حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئف بو دفعه روسیه ایمپراتور ایداره‌لری‌نین سوروندورمه‌چی‌لیگی ایله اوزلشیر. ایجازه‌یه، مکتبین بیناسی‌نین یئری‌نین موعین ائدیلمه‌سینه و تیکیلیشینه 4 ایل واخت صرف اولونور. 1896-جی ایلده قیز مکتبی آچماغا ایجازه وئریلدی. تقی‌یئف مکتب بیناسی‌نین لاییحه‌سینی ماهیر معمار قوْسلاوسکی‌یه تاپشیردی. بینانی 1898- جی ایلده تیکمگه باشلادیلار و 1900-جو ایلده حاضیر اولدو. موسلمان قیزلار مکتبی اوچون بینا دوز اسماعیلیه بیناسی‌نین یانیندا تیکیلیر. او، مکتبین عرصه‌یه گلمه‌سینه 183 مین 533 روبل پول (روس پولو) خرجله‌ییر. مکتبین عرصه‌یه گلمه‌سینده دؤورون بؤیوک ضیالی‌لاری دا ایشتیراک ائدیر. حسن بیگ زردابی‌نین حیات یولداشی حنیفه خانیم بو تشبّوثو چوخ بگه‌نیر و حاجی‌یا یاردیم گؤستریر، مکتبین موعلیم‌لریندن بیری، سونرا دا مودیری اولور. حاجی‌نین ایکینجی یولداشی سونا خانیم تقی‌یئوا، علیمردان بیگ توپچوباشوف و باشقا ضیالی‌لار بو ایشی آلقیشلاییر، مکتبین تئز آچیلماسی اوچون ال‌لریندن گله‌نی ائدیرلر. ادامه مطلب ...
آلبان‌لارین دیلی و الیفباسی باره ده بیر نئچه سؤز
آلبان‌لارین دیلی و الیفباسی باره ده بیر نئچه سؤز
بختیار تونجای
آذربایجان تورکلری‌نین اتنوگنزینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش آلبان‌لار اساسا قوزئی آزبایجاندا، او جومله‌دن غربی آذربایجاندا (بوگونکو ائرمنیستاندا)، ائلجه ده داغیستاندا و بوگونکو گورجوستانین بورچالیدان تیفلیسه قدر اوزانان گئنیش اراضی‌لرینده مسکون‌لاشمیش و بو اراضی‌لرده یاشایان دیگر سویلاری اؤز اطرافیندا بیرلشدیره‌رک، تاریخی منبع‌لرده "آلبانیا" آدی آلتیندا یاد ائدیلن دؤولت قورموشدولار. "کیتابی-دده قورقود" دا آلبان‌لاردان تورک خالق‌لاریندان بیری کیمی صؤحبت آچیلیر و اثرین باش قهرمان‌لاریندان قازان خان آلپان‌لارین، یعنی آلبان‌لارین باشچیسی کیمی یاد ائدیلیر. شرق‌شوناس عالیم سلیمان علی‌یاروف بو باره ده یازیر: "دده‌م قورقود" کیتابی‌نین آراشدیریلماسی آذربایجاندا اوزون سورن اتنو-تاریخی اینکیشافین یئنی، "گؤزله نیلمز" بیر آخارینی اوزه چیخارمیشدیر. درسدن نوسخه‌سینده 4-جو بویدا قازان خان اوودا اولارکن جاسوس اؤز تکورونه بئله بیر خبر گتیریر: " هئی، نه اوتورورسان؟ ایتوٌنی اوُلاتمایان، چتوٌگینی مؤولاتمایان آلپان‌لار باشی قازان اوغلانجوغو ایله سرخوش اولوب یاتورلار" (1. 142). "آلپان‌لار" اتنیک آدی‌نین باشقا بیر یئرده ده ایشلنمه‌سی بو آنلاییشا دیقتله یاناشماغی طلب ائدیر. 7-جی بویدا اوخویوروق: آغ-بوز آتلار چاپدیروُر آلپان‌لار گؤردوم، آغ ایشیقلی آلپ‌لاری یانیما سالدوم. بوتون تدقیقاتچی‌لار سانکی گؤزلرینه اینانمایاراق بورادا ایشلنن "آلپان‌لار" سؤزونو "آلپ‌لار" کیمی اوخوموشلار. کیتابین روسجا چاپیندا ایسه آلپین سینونیمی اولان "vityazi" شکلینده چئوریلمیشدیر. ادامه مطلب ...
آذربایجان تنقیدی رئالیزمینده آنادیلی میلّی وارلیغین تملی کیمی
آذربایجان تنقیدی رئالیزمینده آنادیلی میلّی وارلیغین تملی کیمی
میلّی اویانیش، ایجتیماعی ترقّی و معنوی اینکیشاف دؤورو کیمی کاراکتریزه اولونان 20. عصرین اوّل‌لرینده ان چوخ گوندمده اولان مسله‌لردن بیری محض آنادیلی مسله‌سی ایدی. خالقی اویانیشا دعوت ائتمک، گئنیش کوتله‌لری میلّی دَیرلر، ایستیقلال و اینکیشاف دوشونجه‌سیله معاریف‌لندیره‌رک یئنی ایجتیماعی-سیاسی دؤنمه داخیل ائتمک هم ده آنادیلی‌نین رولونا و اونون فعالیت دایره‌سینه دیقتی آرتیریردی. بئله بیر زاماندا یئنی ایجتیماعی-سیاسی موحیطه هانسی دیلله داخیل اولماق و فعالیت گؤسترمک مسله‌سی اولدوقجا موهوم مسله کسب ائدیردی. چوخ‌سایلی ضیالی‌لارین ایشتیراک ائتدیگی بو زنگین سیاسی-معنوی موحیطده دیل مسله‌سی هئچ ده بیرمعنالی موذاکیره اولونموردو. آکادمیک ت.حاجی‌یئف‌دن دوغرو عومومی‌لشدیرمه‌دیرکی، " دؤورون ادبی-بدیعی دیل اطرافینداکی ایختیلاف‌لاری "ملا نصرالدین"له "فویوضات"ین پولمیکاسیندا داها آیدین گؤرونور". ادامه مطلب ...