ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیحسن بیگ زردابی و اسماییل بیگ قاسپیرالی ایدئیالاری‌نین وحدتی، طالع بنزرلیگی
حسن بیگ زردابی و اسماییل بیگ قاسپیرالی ایدئیالاری‌نین وحدتی، طالع بنزرلیگی
میلّی دوشونجه و میلّی ایدئیانی اینکیشاف ائتدیره‌رک میلّتین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه آپاران ضیالی‌لار خالقین توکنمز، زنگین خزینه‌سی‌دیر. ائله بونا گؤره ده 19. عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلایان میلّی شوعورون اویانیش مرحله‌سیندن آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین یارانماسینا قدر اولان زنگین تاریخی دؤور اینکیشاف تاریخیمیزین اینتیباه مرحله‌سی کیمی دَیرلندیریلیر. چونکی بو دؤورون ایجتیماعی-سیاسی، کولتورولوژی، معاریفچی، ادبی-بدیعی اینکیشافی‌نین میلّی موباریزه حرکاتی ایله اوزلاشماسی تاریخی حادیثه‌‌نین باش وئره‌جگینی ثوبوت ائدیردی. حسن بیگ زردابی‌دن باشلایان " ایتیحادی-ایسلام " یولوندا موباریزه م.شاهتاختلی، ع.حسین‌زاده، ا.آغاوغلو، ع.توپچوباشوف، ن.نریمانوف، ج.محمدقولوزاده و باشقا میلّی دوشونجه آداملارینی یئتیشدیردی.
میلّی موباریزه‌یه قوشولماق ایجتیماعی تفکّوره مالیک اولماغین ائله مرحله‌سی‌دیر کی، بؤیوک ایدئیالارلا یاشایان شخصیت‌لر فعالیت‌لری، هم ده منسوب اولدوقلاری درین معنویات‌لاری ایله عئینی روحون داشیییجی‌لاری اولدوقلارینی ثوبوتا یئتیره بیلدیلر.
روح و دوشونجه بیرلیگی میلّتین خیلاصی یولوندا موتشکّیل‌لیگین اساسینا چئوریلدی. میلّته سئوگی، خالقا صداقتلی اؤولاد اولماغین ضیالی‌لیق نومونه‌سی، میلّی اینکیشافین، ایجتیماعی موباریزه‌نین سیستملی، مرحله‌لی اینکیشاف تکامولو – " ایتّیفاق یارادیلماسی " فیکری زردابینین میلّی موجادیله‌ده بوتون ضیالی‌لارا پروقرام-تؤوصیه‌سی ایدی.
زردابینین ایدئیالاری عوموم روسیه تورکلری‌نین میلّی ایستیقلال دوشونجه‌سینده بؤیوک شؤعله‌لرله آلوولانان بیر اوجاقدان پایلانان اودا بنزه‌ییردی. ائله بیر اودا کی، یئتیشدیگی هر بیر اوجاقدا مینلرله کؤنول‌لری میلّت سئوگیسی ایله آلوولاندیراجاقدی. ائله بونا گؤره ده ح.زردابی‌دن، یعنی " اوجاغین " اصل منبعییندن باشلامادان ای.قاسپیرالی یارادیجی‌لیغینا کئچه بیلمه‌مگیمین سببینی آچماغا چالیشاجاغام. 19. عصرین سونو – 20. عصرین اوّل‌لرینده عوموم‌روسیه تورکلری‌نین میلّی دوشونجه و میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین " فیکیر آتاسی " و موعلیمی ح.زردابی اؤز ایدئیا و آرزولارینی مینلرله یاخیندا، اوزاقدا یاشایان سویداش‌لارینا سخاوتله اؤتوره بیلمیشدی.
اونون فیکرینجه، معاریفچی‌لیکدن باشلایان میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی میلّتین ترقّی‌سینی دیل، دین و میلّت کونتکستینده ایره‌لی‌یه دوغرو آپاراراق دونیانین تکامول پروسه‌سینده اؤز یئرینی توتماغی قارشیسینا مقصد قویمالی‌دیر.
ح.زردابی بوتون حیاتی بویو تحصیله بؤیوک دَیر وئره‌رک بوتون میلّتینی اوخویوب اینکیشاف ائتمگه سسله‌ییردی. 1872-جی ایلدن باشلایان موعلیم‌لیک فعالیتی ایله یاناشی، اینسان‌لار آراسیندا "اؤولادینیزی اوخودون، ان سون اشیانیزی بئله ساتیب اؤولادینیزی اوخودون" تبلیغاتی ایله خالق آراسیندا دولاشاراق اینسان‌لاری علمین گوجونه ایناندیرماغا چالیشماسی، علم-تحصیلین اینکیشافی اوچون باکی، شاماخی، گنجه، تیفلیس، ایروان، ناخچیوان، قاراباغ، قوبا، قوساری گزه‌رک ایلک خئیریه جمعیتی یاراتماغی اؤز اوزرینه گؤتورمه‌سی اونو اصل میلّی لیدر کیمی کاراکتریزه ائدن حادیثه‌لر ایدی.
ایلک تئاتر یاراتماق، میلّی اویانیشا چاغیریش روحلو اثرلری تاماشایا قویماق ایدئیاسی دا اونون معاریفچی‌لیگیندن ایره‌لی گلیردی.
حسن بیگین حیات و فعالیتی بویو اوغروندا موباریزه آپاردیغی ایدئیالار عوموم‌تورک، عوموم ایسلام دونیاسی‌نین پروبلم‌لرینی عکس ائتدیردیگیندن اوندان سونرا گلن بوتون تورک آیدین‌لاری، فیکیر آدام‌لاری اونون کونسپسیالاری اوزریندن بو ایدئیالاری مؤحکم‌لندیرمکده چتینلیک‌لری دفع ائده بیلدیلر.
مکتب، تحصیل حاقیندا ایستر 1875-جی ایلدن نشر ائتدیگی " اکینچی " ، ایستر سونرالار " کاسپی " ، ایسترسه ده " حیات " و دیگر قزئت‌لرده اؤز فیکیرلرینی تاریخی نصیحته چئویره‌رک، روسیه قزئت‌لرینی اوخویان عوموم روسیه تورکلرینه و سویداش‌لارینا، بوتون یاخین شرق موسلمان‌لارینا بئله دئییردی:
" بادیکوبه قوبرنیاسیندا اوخویان کیملردیر؟ بیزیم قوبرنیادا بیرجه گیمنازیا وار کی، اورادا اوخویان 500 نفرین 250-سی روس، 150-سی ائرمنی و 100 نفری موسلمان‌دیر " . اونو دا قئید ائدیردی کی، باکی‌نین چوخ آز سایدا ائرمنی اهالیسی و اوندان بیر قدر آرتیق روسلارین اولماسینا رغماً، یئرلی اهالی آذربایجانلی‌لار اولا-اولا، بو یئرلری غئیری-میلّتدن اولانلارین توتماسی میلّتین اینکیشافینا ضربه‌دیر.
" …بئله اولاندا بیز موسلمان‌لار علم تحصیل ائتمکدن، یعنی زیندگان‌لیق جنگی‌نین اساسینی اله گؤتورمکدن قاچماغا گؤره او جنگده مغلوب اولوب، سوندا تلف اولاجاغیق. نئجه تلف اولمایاق کی، بیزیم قونشولار بیزلردن بیره اللی آرتیق علم تحصیل ائتمگه سعی ائدیرلر؟ ائی موسلمان‌لارین میلّت تعصوبو چکن کسلری، بیر آچین گؤزونوزو، دونیایا تاماشا ائدین… "
("اکینچی " ، نؤمره 8. 4 نوامبر 1875).
ایل‌لر سونرا، زردابدا یاشادیغی زامان مین عذابلا ایبتیدایی مکتبین آچیلماسیندان سونرا " کاسپی " قزئتینه یازدیغی مقاله‌سینده، نهایت، زردابدا مکتبین آچیلماسینی میلّتی‌نین بؤیوک اوغورو کیمی دَیرلندیریردی.
ح.زردابی ایدئیالاری میلّی موباریزه‌نین بوتون مرحله‌لرینده ایستیناد دایاغی، گوج مرکزی ایدی. چونکی حسن بیگ زردابی‌دن گلن هر بیر ایدئیا – ایستر تحصیل، ایستر مطبوعات، ایستر میلّی، عوموم‌تورک بیرلیگی، دینی بیرلیک ایدئیالاری سیستملی شکیلده قیریم تورکلری‌نین لیدری اولان اسماییل قاسپیرالی یارادیجی‌لیغیندا تورکچولوگون وحدت فلسفه‌سینی یاراتماقدا منبع رولونو اوینادی.
اسماییل قاسپیرالی حسن بیگ زردابینین فیکیر خزینه‌سیندن هله " اکینچی " درج اولوناندان بهره‌له‌نیردی. بوتون عوموم‌روسیه تورکلری‌نین موعلیمی و آتاسی ساییلان زردابی یارادیجی‌لیغی‌نین قاسپیرالی کیمی ایچینده میلّت و تورکچولوک ایدئیالاری گزدیرن بؤیوک شخصیت‌لر اوچون منبع رولو اویناماسینا ضروری ساییلان سبب‌لر وار ایدی. واختیله ضیا گؤک آلپ " روسیه‌ده یاشایان بؤیوک تورکچو " دئیه‌رک فیکرینده چوخ حاقلی اولاراق اسماییل بیگین فعالیتینی اؤنه چکیردیسه، او، بؤیوک تورک حسن بیگی اؤزونه ایدئیا رهبری حساب ائدیردی.
حسن بیگ میلّتی جهالتدن چیخارماغین اساس یولونون علم اولدوغونو گؤستردی. او، موعلیمین جمعیتده اساس رولونون جهالتی علمین ایشیغی ایله محو ائتمک اولدوغونو وورغولاییردی. اسماییل بیگ داها ایره‌لی گئده‌رک مکتب‌لرین سایینی چوخالداراق، خوصوصی درسلیک و یئنی پداقوژی متودلارین تطبیقی ایله منیمسه‌مه پروسه‌سینه هم ده موعاصیرلیک گتیردی.
اسماییل بیگین روسیه‌ده تحصیل ایله باغلی نئچه-نئچه مقام‌لاردان توتموش سونراکی فعالیت چتینلیک‌لری، کاراکترجه ایصلاحاتچی‌لیغا، تکاموله اوستونلوک وئرمه‌‌سی بیزی حسن بیگین ضیالی طالعیینده‌کی اوخشارلیق‌لارلا بعضاً عئینی گؤرَوین داوامچیسی اولدوغو قناعتینه گتیریر. بلکه اونا گؤره اسماییل قاسپیرالی‌نین " اکینچی "نین سپدیگی توخومدان بیر دنه‌سی قیریما دوشدو، " ترجومان " گؤیردی " فیکری بؤیوک اینسان‌لارین میلّت طالعیینده تورکچولوگون علمی اساسدا ایشلنه‌رک مین‌ایل‌لیک‌لرین گله‌جک بیرلیک دوستورونا چئوریلمه سی قناعتینی یارادیر. مین عذابلا عرصه‌یه گلن، آلتی ایل یولو گؤزلنن " اکینچی " 1875-جی ایلین ژوئیه‌سینده آچیلسا دا، 1877-جی ایلده باغلاندی. بوتون روسیه‌ده و یاخین شرقده یاشایان تورک‌دیللی خالق‌لارین سئویملیسی اولان " اکینچی " ایل‌لر سونرا " ترجومان "-ی گؤیرتدی. حسن بیگ کیمی اسماییل بیگ ده " ترجومان "-لا مشغول اولا-اولا، عئینی زاماندا هم ده مکتب‌لرین آچیلماسی و یئنی تحصیل پروقرام‌لاری‌نین ایشلنمه‌سی ایله ده مشغول اولوردو.
حسن بیگ " حیات " قزئتی‌نین 1906-جی ایل 5-جی نؤمره سینده یازیردی:
" ایندی… روسیه‌یه تابع اولان طایفالار اؤز اوشاق‌لارینی اؤز آنادیللی مکتبخانالاریندا، اؤز دیل‌لرینده اوخودا بیلرلر و اونلار پادشاه مکتب‌لرینده اوخویاندا اؤز دیل‌لرینی و ادبی-مذهب‌لرینی ده اوخوتسونلار... قارداش‌لار، یاتماق واختی دئییل. آییلیب بیر فیکیر ائدین، بو ایشلرین آخیری نئجه اولاجاق؟ یوخسا حقیقت کی، بیزیم روحوموز گئدیب، بیرجه جسدیمیز قالیب؟ بئله ده وای بیزیم حالیمیزا " .
ایل‌لر سونرا یئنه سیستملی میلّت و تورکچولوک ایدئولوژی‌سی‌نین داوامی کیمی اسماییل بیگ قاسپیرالی بو کلاسیک اؤیود اوزریندن یئنی دؤورون کؤهنه پروبلم‌لرینه نظر سالاراق داها چاغداش، ایصلاحاتچی ایدئیالارلا 1895-جی ایلده " ترجومان " دا " شرق مسله‌سی " مقاله‌سینده معاریفچی‌لیگه یئنی باخیشلارینی شرح ائتدی. اونون فیکرینجه، شرق، غرب مسله‌سی باخیمیندان معاریفچی‌لیک فرقلی آسپکت‌لردن اینکیشاف یولو کئچدیگی کیمی، بو گون ده فرقله‌نیر. اوروپا کولتورو و معاریفینه نه قدر اوستونلوک وئرسه ده، یئنه شرق معاریفچی‌لیگینده هم ده تورکچولوک روحونون حاکیم‌لیگینی اونوتمایاراق دیل، دین و تاریخی کولتور، معنویات، روح بیرلیگی‌نین موسلمان‌لارین عوموم‌بیرلیگینده اوینایاجاغی رولو اؤن پلانا چکیردی. او هم ده "...میلّتین ایستیقبالی و ترقّیسی اوچون هر شئیدن اول فیکیر لازیمدیر. فیکیر اویانمادان ترقّی اولماز " دئییردی.
گؤروندوگو کیمی، تحصیلده دیلین آنا دیلی اولماسی مسله‌سی، دینی اینانج‌لارین تدریسی مسله‌سی‌نین ایلکین اساسی هله چوخ-چوخ اول، 1906-جی ایلده حسن بیگین " حیات " قزئتینده چاپ اولونان " دیل و دین " مقاله سینده بئله اساسلاندیریلیردی:
" …علم، تحصیل ایله ترقّی ائدیب ایره‌لی گئدن واختدا هر طایفا گرک ایکی شئیی برک ساخلاسین کی، بو شئیلر طایفانین دیرک‌لری حساب اولونور، اونلارین طایفا اولماغینا سبب‌دیر. بو شئیلرین بیری دیل، او بیری ایسه دین و مذهب‌دیر… هر حالدا، علم تحصیل ائدن واخت گرک اؤز دیلینده، اؤز دین مذهبینده ترقّی ائله‌سین کی، دونیادا قالا بیلسین. اونلارسیز طایفا اولماز (طایفا دئدیکده میلّت نظرده توتولوردو) " .
اسماییل بیگ دین، دیل و میلّت بیرلیگینی " دیلده، فیکیرده، ایشده بیرلیک " دوستورونا چئویره‌رک داها ایره‌لی گئده بیلدی. هم ده بو دؤورده میلّتی‌نین میلّی اؤزونودرک موباریزه‌سی ائله یوکسلمیشدی کی، دؤور، زردابینین گنجلیک موباریزه سی دؤوروندن تامامیله فرقلی شکیلده اینکیشافا شراییط یاراتمیشدی. مسله‌لره یاناشما، نیسبتاً دموکراتیک آب-هاوا شراییطی‌نین یئتیشمه‌سی وضعیتی یونگول‌لشدیرمیشدی. خالقین اؤز طالعیینی حل ائتمک حوقوقو قازانماق ایستیقامتینده نؤوبتی مرحله – عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری‌نین 1. و 2. قورولتای‌لاری‌نین باش توتماسی محض بو دؤورون موباریزه سی‌نین نتیجه‌سی ایدی.
حسن بیگ زردابی‌نی واختسیز قوجالدان، صحتینده پروبلم‌لر یارادان، آما اینکیشافا دوغرو ایشیقلی یولا چئوریلن میلّی مسله‌لر قیریمدا ای.قاسپیرالی، آذربایجاندا ع.توپچوباشوف، ا.آغاوغلو، ع.حسین‌زاده کیمی ایدئولوق و سیاسی موباریزلر طرفیندن داوام ائتدیریلیردی.
روسیه و یاخین شرقده عئینی دینی و دیلی پایلاشان خالق‌لارین ایدئیا وحدتینی اؤن پلانا چکسه ده، قزئتین باغلانماق تهلوکه سینی ده گؤز اؤنونه آلاراق ح.زردابی 1875-جی ایلده " اکینچی "نین 11-جی نؤمره‌سینده یازیردی: " هر قزئت گرک ویلایتین آیناسی اولسون… البتته، قزئتین بئله آیینه اولماسی خالق ایله دیر. …یعنی هر کس گرک اؤز دردینی و خواهیشینی قزئت‌لرده بیان ائتسین… هر قزئتین عومده مطلبی موباحیثه‌دیر و اگر بیزیم دونیادان و علمدن خبردار اولان‌لاریمیز " اکینچی " ده یازیلان مطلب‌لر باره ده موباحیثه‌یه باشلاسالار، بیزه ده کؤمکچی اولارلار " .
ح.زردابینین توخوندوغو مسله‌لر اؤزوندن سونراکی فیکیر آدام‌لاری اوچون موباریزه یول‌لاری‌نین دوزگون حلینده اساس واسیطه‌یه چئوریله بیلدی.
قونشو ایران مطبوعاتی ایله علاقه‌لرین اینکیشافینی آرزولاسا دا، سعی گؤسترسه ده، چاغیریش‌لاری جاوابسیز قالیر و ایدئیالاری حیاتا کئچمه‌یه‌رک ناتامام گؤرونور:
"قزئتیمیزی تهراندا چاپ اولونان ایران قزئت‌لری‌نین ایداره سینه گؤندریب ایلتیماس ائتدیک کی، اونلار دا بیزه اؤز قزئت‌لرینی گؤندرسین. آما ایران قزئت ایداره‌سی بیزه محل‌گوذار اولمادی " .
حسن بیگین قیزلارین تحصیلی ایله باغلی تورکیه ایجتیماعیتینه، تحصیل ایداره‌سینه عونوانلانمیش تؤوصیه لرینده قیزلارین تحصیلی ایله باغلی مسله لره دیقتین آیریلماسی کیمی فیکیرلر سانکی پلانلی شکیلده تورکچولوگه، ایسلام دینینه و موعاصیرلشمگه باخیشین یئنی پروقرامی کیمی سونرالار ای.قاسپیرالی‌یا حواله اولونور.
احتیاطلی داورانیشلا، سیاسی دیپلوماتیک آغیرلیقلا یئرینه یئتیریلمه سی واجیب و مومکون اولان هر ایشی یئرینه یئتیرمک مسله‌سی هم عاغیلین، هم ده میلّی تعصوبه مالیک اولماغین نتیجه‌سی کیمی ای.قاسپیرالینی تاریخی شخصیت کیمی دَیرلندیردی. بئله‌لیکله، او، تک قیریم تورکلری‌نین دئییل، دونیایا سپه‌لنن تورکلرین غئیرتلی تعصوبکشینه چئوریلدی.
" اوصولی-جدید " باغچاسارای‌دا آچیلسا دا، دونیانین تحصیل سیستمینده ایلک راست گلینن " 40 گونه آنا دیلینده اوخویوب-یازماغی اؤیره‌دن " بیر متودون یارادیجیسی اولان ای.قاسپیرالینی مشهورلاشدیردی. بو مکتب‌لرین سایی روسیه‌ده 700-او کئچدی. بو فعالیتی نظره آلاراق " ترجومان " قزئتی یازیردی: " اسماییل بیگین اوصولی-جدید جریانی اؤز زامانیندا " ترجومان " سایه‌سینده قیریم حودودلارینی آشاراق ایدیل-اورالدا، تورکوستاندا، آذربایجاندا، …قافقازدا، حتّی روسیه‌نین حودودلارینی آشاراق ایران، چین، هیندیستاندا کندیسینه بؤیوک بیر طرفدار بولدو " .
1914-جو ایلده بو مکتب‌لر سرحدلری آشاراق بئش مینی کئچدی.
1893-جو ایلده ای.قاسپیرالی باغچاسارای‌دا آنادیللی قیز مکتبی‌نین آچیلماسینا نایل اولدو. بو ایدئیا هر زامان میلّتی‌نین ترقّی‌سینی آرزولایان ح.زردابینین ده ان واجیب آرزولاریندان بیری ایدی. ائله بو آرزو ایله ده حسن بیگ زردابی تاغی‌یئوه قیز گیمنازیاسی آچماغین ایدئیاسینی وئره‌رک، هم ده بو ایدئیا اوغروندا فعّال‌لیق گؤستره‌رک 1901-جی ایلده باکیدا موسلمان قیزلار گیمنازیاسینی آچماغا نایل اولموشدو.
ح.زردابی تک باکیدا خالقین گله‌جک میلّی آزادلیق موجادیله‌سینده رول اوینایان فیکیر آدام‌لاری‌نین دئییل، هم ده عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری ایچریسینده تورکچولوگون درکی و اونون اوغروندا موباریزه آپاراراق وحدت فلسفه‌سینی یارادان‌لاری اساس ایدئیا اطرافیندا سفربر ائده بیلمیشدی.
ای.قاسپیرالی و اونون آذربایجانلی دوست‌لاری، ایدئیا سیلاحداش‌لاری ع.توپچوباشوف، ا.آغاوغلو، ع.حسین‌زاده و باشقالاری عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری‌نین قورولتای‌لاریندا ح.زردابینین اونلارا یؤنلتدیگی سیستملی تؤوصیه‌لری اساس پروقرام کیمی قبول ائده‌رک روسیه‌دن اونا اطرافلی ایضاحلا مکتوب‌لار گؤندریردیلر.
1905-جی ایلده روسیه‌ده یاشایان موسلمان‌لارین روسلارلا عئینی حوقوق برابرلیگی طلبی: سئچکی حوقوقو، وقف تورپاق‌لاری‌نین موسلمان‌لارا بوراخیلماسی، قیریمین تورپاقسیز اینسان‌لارینا تورپاق پایلانماسی ایدئیالاری ایله دولو موراجیعتین مؤلیفی اسماییل بیگ قاسپیرالی اصل تورکچو لیدرلیگینی تصدیق ائده بیلمیشدی. دونیا موسلمان‌لاری‌نین بیرلیگی، تحصیلین بو بیرلیکده رولونو یوکسلتمک اوچون هیندیستان و میصیره سیاحتی و اورادا تحصیل شبکه‌لری آچماق و ایتیفاق یاراتماق ایدئیالاری‌نین تبلیغاتچیسینا چئوریلمه‌سی‌نین اساس قایناق‌لاری دا ح.زردابینین " فیکیر و ایدئیا آتاسی " اولماغینا نومونه ایدی. چونکی حسن بیگ باکیدا، دومادا میلّتین طالع‌یوکلو مسله‌لرینده صحتی باهاسینا اولسا دا، اوغورلارا نایل اولا بیلیردی. کاسیب‌لار اوچون مکتب و کیتابخانالارین آچیلماسی، صحیه خیدمتی‌نین پولسوز گؤستریلمه‌سی زردابینین یئنی فیکیرلری ایدی.
زردابینین بوتون تورک‌دیللی خالق‌لارا ان درین اساس‌لارلا تؤوصیه ائتدیگی دیل، دین، میلّت مسله‌سی تحصیل و معاریف‌لندیرمکدن کئچه‌رک ای.قاسپیرالی‌نین یاراتدیغی "دیلده، فیکیرده، ایشده بیرلیک " شوعاریندا تورکچولوگون ابدی یاشام دوستورونو موعین‌لشدیردی.
اسماییل قاسپیرالی روسیه ایمپرتورلوغوندا یاشایان تورکلرین ایلک " قادین دونیاسی " ( " عالمی-نیسوان " ) دئدیگی درگیسینی درج ائده‌رک " ایلک " اولان فعالیت ساحه‌لرینه ح.زردابینین فیکیر داوامچیسی کیمی ایمضاسینی آتدی.
بؤیوک اینسان‌لاری بیرلشدیرن علاهیده بیر مقام مؤوجوددور. میلّت، خالق سئوگیسینه لاییق فؤوق‌العاده دوشونجه و عملی فعالیته مالیک اولماق!
حسن بیگ زردابی ایله اسماییل بیگ قاسپیرالی‌نین قیسمتینه دوشن میلّت یولوندا فداکارلیقدان علاوه ، اونلاری شخصی طالع اوخشارلیق‌لاری دا بیرلشدیریر. هر ایکیسی‌نین ایکی قیز، ایکی اوغول اؤولادی‌نین اولماسی، هر ایکیسی‌نین بؤیوک کورکنی‌نین آذربایجان جومهوریتی‌نین یارانماسیندا و اینکیشافیندا بؤیوک رول اوینامالاری دا بو بؤیوک اینسان‌لارین طالع یازیسی ایدی.
حسن بیگین کورکنی علیمردان بیگ توپچوباشوف ایلک آذربایجان پارلامنتی‌نین صدری، نصیب بیگ یوسف‌بیلی ناظیر، هم ده میلّت فعال‌لاری اولاراق تاریخی شخصیت‌لر کیمی آنیلیر.
حسن بیگ " اکینچی "-نی یاخین سیلاحداشی، حیات یولداشی حنیفه خانیملا چیخاریردی.
" ترجومان " قزئتی‌نین ان محصولدار فعالیتی دؤورونده قیزی شفیقه خانیم، کورکنی نصیب بیگ، اوغلان‌لاری رفعت و حیدر بیگ قاسپیرالی‌یا یاردیمچی اولموشلار.
بو بؤیوک شخصیت‌لرین کاراکترلرینده کی مادّیاتا اؤنم وئرمه‌یه‌رک منسوب اولدوقلاری هر نه وارسا، خالقین اینکیشافی یولوندا ذؤوقله، جانی-کؤنولدن صرف ائتمک کیمی کئیفیت‌لر اونلاری بیر-بیرینه یاخینلاشدیریردی.
حسن بیگ 1907-جی ایلده، اؤلومونه یاخین وصیتنامه ترتیب ائده رک اونا مخصوص مولک و تورپاق‌لارین ایستیفاده‌سینی اؤولادلارینا و خانیمی حنیفه خانیما حواله ائدیردی. احسان وئریلمه‌مه سینی، اونا چکیلن خرجی کاسیب اؤولادلاری‌نین اوخوماسینا صرف ائتمگی وصیت ائدیردی.
ج.سیداحمدقیریم‌ار ای.قاسپیرالی‌نین حیاتینین سون گونلرینی بئله یازیر:
" 1914-جو ایلده قیریمدا روسیه تورکلری‌نین ایکینجی بؤیوک فیکیر آدامی تانری‌یا دوغرو یول آلماقدایدی. سپتامبرین 8-ده اؤولادلاری شفیقه خانیمی، نیگار خانیمی، رفعت و حیدر بیگی، همچنین کورکنی نصیب بیگی اطرافینا توپلایاراق سون وصیتینی ائتمیشدی. مزاری‌نین زینجیرلی مدرسه جیواریندا، قیرای خانین توربه‌سی‌نین جنوب-شرقینده یوکسکجه بیر یئرده قازیلماسینی ایسته‌دی. " ترجومان "-ی سؤندورمه‌مگی، باش موحریرلیگی حسن صبری آیوازووا حواله ائتمیش، اؤزو سوناجان ایستمه‌سه ، هئچ کیمین اونا سؤز سؤیله‌مه‌مه‌سینی تاپشیرمیشدی. 600 روبله‌نین موختلیف یئرلره وئریلمه سینی، ایمانلا بؤلوشدوره رک، حتّی آی یاریمدان بری یانیندا اولان یئتیم زینبه 50 روبله وئریلمه سینی ده اونوتمامیشدی. سونرا اؤولادلاری ایله فوتو چکدیرمیشدی. سپتامبرین 14-ده گؤزلرینی یوماراق: " بؤیوک آللاهیم، آلتمیش اوچ ایل یاریم یاشادیم. بو حیاتین 35 سنه‌سینی موسلمان‌لارین اویانماسی، ترقّیسی، تحصیل و تکامولو اوغروندا صرف ائتدیم. میلّتیمین سالامات‌لیغی و سعادتی اوچون نه باجاردیمسا، هپسینی یاپتیم. یا رببی! ائی بؤیوک آللاهیم! مئیدانا گتیرمک ایسته‌دیگیم بیر چوخ شئیلر داها واردی. فقط بونا مووفّق اولمایاجاغام. آرتیق نه وارسا هپسی سنین، هر شئی سنین الینده دیر، آللاهیم… اوغلوم رفعت! " ترجومان " ای سؤندورمه. سیز اگر منیم سؤزلریمه عمل ائدرسینیزسه، میلّت " ترجومان "-ی حیمایه ائده‌جکدیر" .
اسماییل بیگین دفنی ده حسن بیگین دفنی کیمی مؤحتشم‌لیگی ایله تاریخی دفن کیمی یادداش‌لاردا قالدی. آلتی میندن چوخ اینسانین ال‌لری اوزرینده تورپاغا تاپشیریلماسی دا حسن بیگ زردابینین سون منزیله یولا سالینماسینا بنزه‌ییردی. دئییرلر، همین گون هر کس دفنده ایشتیراک ائدن اینسان سئلینه تعجوبله باخاراق "دوغرودانمی، بو قدر اینسان باکیدا یاشاییر؟ " دئیه تعجوب‌لنمیشدیلر.
بؤیوک لیدرلرین سون منزیله یولا سالیندیغی گون هم ده قازاندیقلاری میلّت سئوگیسی‌نین اینسان‌لار طرفیندن نوماییشی گونودور. خالقین صمیمیتی ده، سئوگیسی ده حاقا یول آلان داهی‌لرین آرخاسینجا آخیتدیقلاری گؤز یاشلاریندا تظاهور اولونور.
ع.توپچوباشوف عزیز دوستو ای.قاسپیرالی‌نین دفنینده کدرینی بئله ایفاده ائتمیشدی: " باکو – ترجومان ایداره‌سینه " . وفاسیز عجل مرحامت‌سیز الی‌ایله، اوتوز ایکی سنه‌دن بری موسلومان‌لارین یولونو نورلاندیران چیراغی سؤندوردو. شیمدی یالنیز " ترجومان " ایداره‌سی دئییل، عوموم روسیه موسولمان‌لاری یئتیم قالدی. او موسولمان‌لار کی، اونوتولماز ایسمایل میرزا قاسپیرینسکی‌یی، پک حاقلی اولاراق، ان اؤتکون سؤزلو بیر قازئته‌‌نین موسسیسی، موسلومان افکاری-عومومیه‌سی‌نین باشبوغو، اوصولوجدیده مکتپ‌لری‌نین ناشیری سایییورلاردی. میلّت آراسیندا موقادّس بیر ماقام توتاراق اونون معنافیینی مودافایا بوتون وارلیغی ایله چالیشماسی ایلأبد خاییرلا یاد ائتتیره‌جکتیر " .
ایستر ح.زردابی، ایسترسه ده ای.قاسپیرالی ایدئیا و دوشونجه‌لرینی اؤزلریندن سونرا قلم آدام‌لاری‌نین عمل‌لرینه کؤچوره بیلدیلر. ای.قاسپیرالی‌نین سؤیله‌دیگی " اساس فیکیردیر " ایفاده‌سی تورکچولوگون ایتیفاق بیرلیگینی یارادا بیلدی.
" ترجومان "-ین " اکینچی " دن گؤیرمه‌سی عوموم‌تورک بیرلیگی‌نین داوامی کیمی هم ده اونلارین تاریخی معنویات، دیل، دین منسوبیتی‌نین تصدیقینه چئوریلدی.
سونا ولی‌یئوا
کؤچورن: عباس ائلچین
میرزه بالا محمدزادهنین دونیاگؤروشونده تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچی‌لیق
میرزه بالا محمدزادهنین دونیاگؤروشونده تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچی‌لیق
دوکتور فایق علی اکبرلی
آذربایجان تورک موتفکّیری میرزه بالا محمدزاده (1898-1959) باکی‌نین قالا کندینده دونیایا گلمیش، اوّلجه 7-جی " روس-تاتار " مکتبینده و م.محمودبیلی‌نین رهبرلیک ائتدیگی " روشدیه " ده اوخوموش، 1915-جی ایلده باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاات-معمارلیق بؤلمه‌سینه داخیل اولموشدور. تکنیکومدا اوخودوغو دؤورده " محمدیه " کومیته‌سینه داخیل اولان محمدزاده یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر.
او، م.ا.رسولزادهنین تؤصیه‌‌سی ایله " آچیق سؤز "- ه مقاله‌لر یازماغا باشلامیش، عئینی زاماندا " قورتولوش " ، " دوغرو سؤز " کیمی درگی و قزئت‌لرده مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. 1917-جی ایل 2-جی روسیه اینقیلابیندان سونرا " اتفاق متعلّمین " و " گنجلر صداسی " درگی‌لری‌نین فعال یازارلاریندان اولان میرزه بالا " موساوات "-آ عوضو اولموشدور. جومهوریت دؤورونده محمدزاده " گنجلر یوردو " درگیسی‌نین رداکتوررو اولوب، 1919-جو ایلین اوکتوبروندا " موساوات "-ین 2-جی قورولتاییندا پارپارتیانین باکی کومیته‌سی‌نین عوضوو سئچیلمیشدی.
27 آوریل ایشغالیندان سونرا گیزلی فعالیت گؤسترن " موساوات "-لا یاناشی، او، میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین باشچیسی و " ایستیقلال " قزئتی‌نین رداکتورو اولموشدور. عئینی زاماندا، او، آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومه‌چی و اورتا مکتبده موعلّیم ایشله‌میش، " یئنی ییلدیز " درگیسینده آذربایجان تورک تاریخینه دایر سیلسیله مقاله‌لر یازمیش و " آذربایجان تورک مطبوعاتی " (1922) آدلی کیتابچاسینی چاپ ائتدیرمیشدی.
او، 1924-جو ایلده قوزئی آذربایجانی ترک ائده‌رک اؤنجه تهرانا گئتمیش، اوچ ایل بورادا یاشادیقدان سونرا 1927-جی ایلدن تورکیه ده مسکونلاشاراق " آذری تورک " ، " اودلو یورد " درگی‌لرینده علمی-پوبلیسیستیک مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. ایستانبول بیلیم‌یوردونون حوقوق فاکولته‌سینی بیتیرن محمدزاده 1932-جی ایلده سووئت ایتّیفاقی‌نین تأکیدلی طلبی ایله ایستانبولو ترک ائدیب ورشوا(1932-1939) اوز توتموش، 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش " موساوات "-ین 3. قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر. او، 1939-جو ایلده لهستانین آلمان ایله شوروی آراسیندا ایشغالی عرفه‌سینده ایستانبولا دؤنه‌رک " میلّیت " و " جومهوریت " قزئت‌لرینده روسیه‌ده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقاله‌لر یازمیشدیر.
محمدزاده 1954-جو ایلدن اعتیباراً مونیخ‌ده یئرلشن " س‌س‌ری-نی اؤیرنمه اینستیتوتو " ندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفه‌سینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجه‌سینده نشر اولونان "درگی " آدلی سیاسی درگی‌نین باش رداکتورو اولموشدو. او، رسول‌زاده وفاتیندان سونرا 1955-جی ایلده " موساوات "-ین باشقانی اولموش، 1959-جو ایلده ایستانبولدا دونیاسینی دییشمیشدیر.
محمدزادهنین ایجتیماعی-سیاسی و فلسفی ایرثی‌نین اساسیندا آذربایجانین میلّی ایستیقلال دعاواسی و بو یولدا گؤردوگو میلّی علم‌لر، یعنی آذربایجان تاریخی، ادبیاتی، فلسفه‌سی، مدنیتینه حصر ائتدیگی اثرلری دایانیر. اونون اساس اثرلری آشاغیداکی‌لاردیر: " آذربایجان میثاقی میلّیه‌سی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " (1927، ایستانبول)، " ارمنیلر و ایران " (1927، ایستانبول)، " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938، برلین)، " آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا " (1951، آنکارا) و ب.
گنج یاشلاریندان تورکچولوک اساسیندا " اوچلو " دوستورا اساسلانان محمدزاده جومهوریته قدرکی " آچیق سؤز " ، " دوغرو سؤز " ، " قورتولوش " کیمی قزئت-درگی‌لردا تورکچولوک، آذربایجان تورکچولوگو (میلّیتچی‌لیک) و ایستیقلالچی‌لیق مؤوضولاریندا مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، محمدزادهنین دونیاگؤروشونده اساس یئری آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق توتموشدور. میلّی ایستیقلال دعاواسی و اونون تاریخی، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین یارانماسی، اینکیشافی و ماهیتی‌نین اؤیره نیلمه‌سی باخیمدان محمدزادهنین ان قییمتلی اثرلری " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938)، " آذربایجان میلّی میثاقی. 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " (1927) و باشقلاری‌دیر.
او، همین اثرلرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین ایلک روشئیم‌لری‌نین 19.عصرده یئنی ضیالی زومره‌سی‌نین یارانماسی ایله مئیدانا چیخدیغینی ایره‌لی سورور. اونون فیکرینجه، م.ف.آخوندزاده، ح.زردابی و باشقالاری‌نین اؤنجول‌لوگو ایله بو زومره میلّتین اویانماسی، بیرلشمه‌سی و یوکسلمه‌سی اوچون ساواشا باشلامیشدیر. محمدزاده یازیردی:
" یئنی ضیالی زومره میلّتین یوکسلمه‌سینه و میلّی وارلیغینی قوروماسینا یارایاجاق یئنی حیات و یئنی ایجتیماعی موناسیبت‌لر طرزینی قوروماق اوچون اسکی ایجتیماعی موناسیبت‌لری ییخماق ایسته‌ین میلّتچی ایدئالیست کادرلار ایدی. 19.عصرین اورتالاریندان اعتیباراً ساواشا آتیلاراق قیسا مودّت سونرا بیزه موعاصیرلشمیش بیر ادبیات، مطبوعات، صنعت، تئاتر، موعاصیر مکتب و معاریف وئرن مدنی-میلّتچی ایدئالیست کادرلار اورتا عصرلرین اسکولاستیک، چوروک و میلّی وارلیغی تهدید ائدن کؤهنه ایجتیماعی تأسیسات‌لارین جاهیل و موتعصیب نوماینده‌لری‌نین دین پرده‌سی آلتیندا کسکین موقاویمت‌لرینه معروض قالمیشدی. بو جاهیل و موحافیظه‌کار غئیری-میلّی زومره‌نی روسیه بوتون واسیطه و ایمکان‌لارلا حیمایه ائدیر، قووّت‌لندیریردی " .
اونا گؤره، مدنی-میلّتچی ایدئالیستلر موحافیظه‌کار قووّه‌لرین بیرلشمیش موقاویمت‌لرینی قیراراق، یئنی حیات طرزی یارادیر، بو دا ضیالی زومره‌نین تاکتیکی‌نین سیاسی‌لشمه‌سینه سبب اولوردو. محمدزاده یازیردی:
" ایدئالیستلر میلّی وارلیغی قورویوب یاشاتماق اوچون موعاصیر مدنیته قوووشماغی، میلّی دیل، ادبیات، صنعت، مطبوعات و س. یوکسلتمگی ایره‌لی سوروردولر. اونلار گؤزل بیلیردیلر کی، میلّی مدنیت و میلّی خوصوصیت‌لرینی قوروماغا مووفّق اولمایان میلّت محوه محکوم‌دور " .
20.عصرین اوّل‌لرینده ایسه مدنی میلّتچی‌لیگین، مدنی تورکچولوگون یئرینی سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلمیش (تورکچولوک) و آذربایجان تورکچولوگونو هدفله‌میشدیر. محمدزاده یازیردی کی، مدنی میلّتچی‌لیگین سونراکی فورماسی ع.حسین‌زااده طرفیندن " تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق و اوروپالاشماق " کیمی بیر پرینسیپ حالینا گتیریلمیش، داها سونرا “ موساوات “-ین باشلیجا شوعاری و میلّی آذربایجان بایراغی‌نین اساسینی تشکیل ائتمیشدیر: " بئله لیکله، تورک میلّی حرکاتی گرک گئنیش معناسی ایله، گرکسه ده آذربایجان اؤلچوسونده 20.عصرین اوّل‌لرینه دوغرو شکیل‌لنمگه باشلامیشدیر. 20.عصرین اوّل‌لری تورکلوگون میلّیت دؤوروندن میلّت دؤورونه کئدیگی بیر دؤوردور " .
محمدزاده قوزئی آذربایجان تورکلری‌نین میلّیتدن میلّته کئچمه‌سینی ایسه جمعیتین آیری-آیری عوضولری آراسیندا میلّی ایراده‌نین، میلّی دوشونجه‌نین، میلّی موقاویمتین یارانماسی ایله ایضاح ائدیردی. اونون فیکرینجه، آرتیق 20.عصرین اوّل‌لرینده موترقّی آذربایجان تورک ضیالی‌لاری اؤزلرینی خانلیق‌لار دؤورونده سارای‌لارا توپلاشاراق خانلارین ذؤوقونه اویغون اولاراق اؤزونو آپاران شاعیر و موتفکّیرلر دئییلدیر: " بو کولکتیو بیر حرکات ایدی. بو کولکتیو حرکاتدان حقیقتاً کولکتیو بیر ویجدان، کولکتیو بیر شوعور و ایراده دوغاجاقدی. بو شوعور و ایراده بولورلاشدیقجا ماهیتی و هدفی آرتیق بولورلاشمیش اولان میلّی حرکات اؤز ظاهیری سیماسینی آد تاپاراق ایسلامی اتیکتدن چیخیر، میلّی تورک سیماسینی آلیردی. چونکی کولکتیو ویجدان ایسلامی ماهیتینی چوخدان ترک ائتمیش، ایجتیماعی موناسیبت‌لرده دینین باغلیییجی‌لیق یئرینی دیل آلمیش اولوردو " . اونون فیکرینجه، بئله‌لیکله بو شوعورلو و کولکتیو حرکات تورکچولوک دوغاراق مدنی میلّتچی‌لیگه یئنی بیر یؤن وئریردی.
19.عصرین اورتالاریندان اعتباراً یارانماغا باشلایان مدنی میلّتچی‌لیگین، مدنی تورکچولوگون 20-جی عصرین اوّل‌لرینده سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلماسینی چوخ دوغرو موعین‌لشدیرن محمدزاده قئید ائدیر کی، بو دؤور آذربایجان تورک ضیالی‌لاری ایکی آیریجدا: 1) داخیلی موحافیظه‌کارلارلا؛ 2) تزار روسیهسی ایله موباریزه قارشیسیندا قالمیشدی. محض بو آیریج آذربایجان تورک ایدئالیست میلّتچی‌لرینی 20.عصرین اوّل‌لرینده ایکی قروپا آییرمیشدی: " نتیجه ده روس لیبرال‌لاری ایله همفیکیر اولان ترقی‌پرور زومره و روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان اینقیلابی گنجلیک کیمی ایکی ایجتیماعی حیزب (قووّه) مئیدانا گلمیشدی. خاطیرلادیلان هر ایکی حیزب (قووّه) 19.عصرین ایدئالیست‌لری طرفیندن اعلان ائدیلمیش میلّتچی‌لیک پرینسیپ‌لرینه صداقتده اورتاق ایدی " .
دئمه‌لی، 19.عصر آذربایجان تورک ضیالی‌لاری مدنی میلّتچی‌لیگین، تورکچولوگون اساسینی قویموش، اونلارین داوامچی‌لاری اولان سیاسی تورکچولر ایسه 20.عصرین اوّل‌لرینده بو ایدئیانی بیر قدر ده اینکیشاف ائتدیره‌رک، عئینی هدفه ایستیقامت‌لنمه‌سینه باخمایاراق، ایکی فرقلی‌قووّه1) روس لیبرال‌لاری ایله همفیکیر اولان میلّی لیبرال‌لار- " ایتّیفاقچی‌لار " (ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی و ب.)، 2) روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان میلّی اینقیلابچی‌لار (م.ا.رسول‌زاده، آ.کاظمزاده، ای.آشوربگیوف و ب.) شکلینده مئیدانا چیخمیشدیر. بو ایکی قووّه‌نین اساس رقیب‌لری ایسه تزار روسیهسی و اونون سیاستینی آذربایجاندا دستکله‌ین یئرلی مورتجع موحافیظه‌کارلار ایدی.
روس لیبرال‌لاری ایله همفکیر اولان " ایتّیفاقچی‌لار " ، یعنی ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی روسیه‌نین ترکیبینده قالماق و " قانون دایره‌سی "-ندن کنارا چیخماماقلا، دینی موسیسه - روحانی ایداره‌سی بایراغی آلتیندا و میلّتچی پروقراملا روسیه موسلامان‌لاری‌نین بیرلیگینه چالیشیردی. محمدزادهنین فیکرینجه، " ایتّیفاقچی‌لار "-ین بو تاکتیکینی قبول ائتمه‌ین بیر اینقیلابچی گنجلیک دوغموشدو: " قارا و مورتجع قووّه‌لره حیمایه‌دارلیغی داوام ائتدیرن و اونلارین الی ایله اویانیش حرکاتینی دایاندیرماق ایسته‌ین، عئینی زاماندا پولیس و فیتنه‌کارلیق واسیطه‌لرینه ال آتان تزاریزم دوردوقجا میلّی اینکیشافا ایمکان اولمایاجاغینی ایره‌لی سورن بو گنجلیک میلّی اینکیشافا الوئریشلی بیر زمین حاضیرلاماق اوچون تزاریزم رژیمینی دئویرمک لوزومونا اینانیردی. بو یئنی جریان روس اینقیلابچیلاری ایله امکداشلیق تاکتیکینه اوستونلوک وئریر و روس کادئت‌لری ایله همفیکیر اولان ایتّیفاقچی‌لاری، خوصوصیله بو تشکّولون لیدری و ایدئولوقو اسماعیل بیگی تنقید ائدیردی " . میلّی اینقیلابچی‌لار (م.ا.رسول‌زاده و ب.) حساب ائدیردیلر کی، تزاریزمه قارشی موباریزه ده هله لیک، روس اینقیلابچیلاری ان صادیق اولماسا دا، ان موناسیب موتفیق‌دیرلر.
تزار روسیه‌سینه قارشی موباریزه ده میلّی اینقیلابچی‌لارین دوغرو یول توتدوغونا اینانان محمدزاده یه گؤره، حادیثه‌لرین سونراکی گئدیشی ده میلّی لیبرال‌لارین- " ایتّیفاقچی‌لار "-ین دئییل، میلّی اینقیلابچی‌لارین دوغرو یول توتدوغونو اورتایا قویدو:
" " ایتّیفاقچی‌لار "-ین لیبرال میلّتچی‌لیک تاکتیکی مغلوبیت اوغرامیشدی. حادیثه‌لر اینقیلابچی میلّتچی‌لره حاق وئریردی. تورکلر میلّی حاقلارینی، میلّی وارلیق‌لارینی ساواشدا قازانا بیله‌جکلردی. اینقیلابی تاکتیکی سئچن میلّتچی‌لر ایدئولوژی باخیمدان ایتّیفاقچی‌لارین میلّی مسله‌ده‌کی ایدئولوژی‌سیندن فرقلی بیر ایدئولوژی ایزله‌میردیلر. اونلار اینانیردیلار کی، تزاریزیم ییخیلمادیقجا، تورکلر دیگر اسیر میلّت‌لرله بیرلیکده سیاسی حاق و حورّیّته مالیک اولمادیقجا بو پروقرامین تطبیقی غئیری-مومکون‌دور " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، 20-جی عصرین اوّل‌لرینده ایجتیماعی-سیاسی حادیثه‌لر اینکیشاف ائتدیکجه و بیر سیرا عامیل‌لرین تأثیری آلتیندا میلّی لیبرال‌لار و میلّی اینقیلابچی‌لار بیرلشه‌رک عینی تاکتیک یوروتمگه باشلادیلار. آنجاق بو قووّه‌لرین سیاسی-ایدئولوژی باخیش‌لاریندا، ایلک دؤورلرده " ایسلام میلّتچی‌لیگی " ، " موسلمان‌لارین بیرلیگی " ، " موسلمان‌لیق " ، " اومّتچی‌لیک " موهوم یئر توتوردو. محمدزاده‌یه گؤره، همین دؤورده " ایسلام میلّتچی‌لیگی "نین ایدئولوقو احمد بیگ آغااوغلو یازی‌لاریندا اوستونلوگو " اومّتچی‌لیگه " ، یعنی " موسلمان قایغیسی "-نا و " موسلمان قؤوم‌لرینی تنزّولدن قورتارماغا " وئریردی. میرزه بالایا گؤره، دؤورونون حاکیم ذهنیّیتی آلتیندا اوچونجوقووّه کیمی اورتایا چیخان " موساوات " دا یارانیشی‌نین ایلک ایل‌لرینده محض بئله بیر خط، یعنی " ایسلام میلّتچی‌لیگی "-نی سئچمیش، آنجاق " بو دوکترینه قاپانیب قالمامیش، آذربایجان جمعیّتی ایله بیرگه دینامیک تکامول یولو کئچمیش و آذربایجان جمعیّتی‌نین میلّی شوعورونو تنظیم و ایداره ائتمکله اونو اؤزو ایله بیرلیکده میلّتچی‌لیگه، تورک میلّتچی‌لیگینه و آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغینا قوووشدورموشدور " .
“ موساوات “-ین یالنیز ایسلامچی دئییل، هم ده تورکچو، یئنی‌لیکچی و ایستیقلالچی بیر پارتیا اولماسی رسول‌زاده 1913-جو ایلده ایستانبولدان باکی‌یا دؤنوشوندن سونرا باش وئرمیشدی. محمدزاده ده یازیر کی، قوزئی آذربایجاندا " اومّتچی‌لیک " دن " میلّتچی‌لیگ "-ه کئچن، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین (آذربایجان تورکچولوگونون) تمل پرینسیپ‌لرینی ایشله‌ییب حاضیرلایان رسول‌زاده اولموشدور. بئله کی، تانینمیش تورک موتفکّیری جمال‌الدین افغانی‌نین یولونو داوام ائتدیرن رسول‌زاده " ایسلام میلّتچی‌لیگی "نین یئرینه " تورک میلّتچی‌لیگی " نی ایره‌لی سورموشدور. محمدزاده یازیردی: " شئیخ جمال‌الدین افغانی کیمی محمد امین بیگ ده ایسلامیتین و موسلمان‌لیغین میلّیت دئییل، " اومّتچی‌لیک " ایفاده ائتدیگینی، میلّیتین ایسه دین اوزرینده دئییل، دیل و مدنیّت بیرلیگی اوزرینده قورولدوغونو و بو میلّی دیریلیگین تملینی تشکیل ائدن میلّی مدنیّتین عونصورلرینی ایضاح ائدرک میلّی حرکاتین ایجتیماعی فلسفه‌سینی قورموشدور ". اونون فیکرینجه، 1915-جی ایلدن ایشیق اوزو گؤرن " آچیق سؤز " قزئتینده ایلک دفعه اولاراق " موسلمان " ، " تاتار " اوزینه " تورک " سؤزونو ایشلدن، " بیز تورکوک! " دئین رسول‌زاده بو سورعتله " اومّت " و " اومّتچی‌لیک " دؤورونو رسماً قاپامیش، " میلّت " ، " تورک میلّتچی‌لیگی " دؤورونون باشلاندیغینیاعلان ائتمیشدیر
محمدزاده‌یه گؤره، رسول‌زاده اومّتچی‌لیکدن میلّتچی‌لیگه، ایسلامچی‌لیقدان تورکچولوگه کئچمه‌سینده افغانی‌نین بؤیوک رولو اولوب: " " اومّت " دؤورونو یاشایان موسلمان شرقینده میلّیت شوعورونون اویانماسیندا چوخ بؤیوک رولو اولان مشهور ایسلام موتفکّیری شئیخ جمال‌الدین افغانی‌نین " میلّیت خاریجینده سعادت یوخدور " - دئین " وحدتی جینسیه فلسفه‌سی "-نی (یعنی " میلّی بیرلیک فلسفه‌سی " ) فارسجادان تورکجه‌یه چئوریب " تورک یوردو " ندا درج ائتمه‌سی ده بو زامانا راست گلیر. سونرالاری باکیداکی نشریاتیندا میلّیت مسله‌سینی ایشلدیگی زامان جمال‌الدین افغانیدن چوخ فایدالاندیغی گؤروله‌جکدیر" .
اونون فیکرینجه، تزار روسیهسی اسارتینده‌کی تورکلرین 19-جو عصرین اورتالارینا دوغرو میلّی-مدنی یوکسلیشی شکلینده باشلایان میلّی قورتولوش حرکاتی بو گونه قدر اوچ دؤور کئچمیشدیر: 1) میلّی-مدنی اویانیشین بیر نتیجه‌سی اولماق اوزره " میلّی-مدنی موختاریت " اوچون موجادیله دؤورو؛ 2) میلّی-سیاسی دؤولت شوعورونون بیر نتیجه‌سی اولماق اوزره، تام ایستیقلالا گتیرجک " میلّی-محلّی (تورپاق) موختاریتی " اوچون موجادیله دؤورو؛ 3) روسیه‌دن تامامیله آیریلماغی ایفاده ائدن تام ایستیقلال اوچون موجادیله دؤورو.
محمدزادهنین فیکرینجه، میلّی-مدنی موختاریت توپچوباشوف باشدا اولماقلا، 1905-1907-جی ایللرده " روسیه موسلمان‌لاری ایتّیفاقی " پارتیاسی طرفیندن اورتایا آتیلدیغی حالدا، میلّی-محلّی موختاریت ایدئیاسی‌نین باشیندا ایسه 1917-1918-جی ایللرده رسول‌زاده دایانمیشدیر:
" بعضی تورکوستان شاعیرلری‌نین نظمه چکمیش اولدوقلاری بو تاریخی مودافیعه‌دن سونرا قبول ائدیلن بو " میلّی تئز "-ه گؤره، بؤیوک چوخلوغونو روس اولمایان میلّت‌لر تشکیل ائدن روسیه ایمپراتورلوغو میلّی واحیدلره، یعنی میلّت‌لرین سایی قدر آیری-آیری موستقیل میلّی دؤولت‌لره پارچالاناجاق، او جومله‌دن اولماق اوزره، روس اسیری تورکلرین ده اؤزلرینه مخصوص میلّی دؤولت‌لری اولاجاقدیر " .
اونا گؤره، رسول‌زاده میلّی-محلی موختاریت ایدئیاسی‌نین آرخاسیندا بیر طرفدن روسیه تورکلری‌نین بیرلیگی، دیگر طرفدن ایسه روسیه اسارتی آلتیندا اولان آیری-آیری تورک میلّت‌لری‌نین - آذربایجان، تورکوستان، وولقا-اورال، قیریم، سیبیر و باشقالاری‌نین تام ایستیقلال‌لاری دایانیردی:
" آرتیق تام ایستیقلالدان باشقا بیر قورتولوش یولونون مؤوجود اولمادیغی آنلاشیلمیشدی. ایلک و موثبت اؤرنگی موستقیل و دموکراتیک میلّی آذربایجان جومهوریتی تشکیل ائدن بو حرکات و دعاوا اطرافیندا رسول‌زاده محمد امین کونقرس، کونفرانس، قورولتای، مجلیس و ییغینجاق‌لاردا سؤیلدیگی نیطق‌لر، اوخودوغو معلومات‌لار، ائتدیگی موباحیثه و موذاکیره‌لر، نشر ائتدیگی بیاننامه و وئردیگی بیانات‌لار، چیخاردیغی قزئته و درگی‌لر، یازدیغی مقاله و چاپ ائتدیردیگی کیتاب‌لار سیاسی تاریخیمیزین قیزیل صحیفه‌سینی تشکیل ائتمکده‌دیر " .
محمدزاده اؤزو ده، " آچیق سؤز " قزئتینده آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق اوغروندا موباریزه آپارمیشدیر. او، " آذربایجان چاغیرییور " آدلی مقاله‌سینده تورک گنجلیگینه اوز توتاراق یازیردی:
" ائی گنج تورکلر! بو گون موقدّس کعبه‌نیز اولان وطنیمیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. اگر حقیقی علم آرزو ائدییورسانیز، یئنه وطنی آزاد ائتمه‌لی‌سینیز. اگر بیر میلّت اولاراق یاشاماق ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. هر بیر فیکرینیز، هر بیر دوشونجه‌نیز، هر بیر عمل و دیلگینیز اونون ایچریسینده تأمین اولونمالی‌دیر. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزلری بیر میلّت اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین ناموسونوز یئنه وطنیمیزین ایچینده سالامات اولا بیلر".
" آذربایجان میلّی میثاقی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " اثرینده ایستیقلال بیاننامه‌سینی گئنیش شکیلده تحلیل ائدن محمدزاده اؤنجه، ایستیقلالین قبول ائدیلمه‌سی شرایطینی و بو بیاننامه‌دن سونرا قوزئی آذربایجاندا باش وئرن حادیثه‌لره نظر یئتیرمیشدیر. او، یازیردی:
" مملکتین جانلی، ترقی‌پرور، موتحریک و محصولدار قیسمینی محض بو زومره‌لر تشکیل ائدیردی. فئودالیزمله آرتیق چوخدان " الویداع! " - دئمیش اولان آذربایجاندا میلّی خاندان دا اولمادیغیندان ایستیبداد و جومهوریت آراسیندا تردّود ائتمیردی. تردّود ائدن‌لر، " دموکراتیک جومهوریت " ای قورو بیر نظریه حساب ائدن‌لر آذربایجانین کئچیرمیش اولدوغو ایجتیماعی-ایقتیصادی دؤورلری و ایجتیماعی-سیاسی جریان‌لاری بیلمه‌ین‌لردیر. آذربایجان ایستیقلالینی آذربایجان بیگ و خانلاری‌نین اینتریقاسی آدلاندیران دوشمن‌لریمیز، " دموکراتیک جومهوریت "-ی ده موساواتین شخصی آرزوسو حساب ائدن‌لر بیر شئیی اونودورلار کی، موساواتی تشکیل ائدن مفکورچی‌لر ده، خالق حرکاتی‌نین اؤزونو ده یارادان یئنه میلّت، آذربایجان خالقی ایدی. موساوات فیرقه‌سی ده یالنیز میلّتین رأیینی، او مجلیس ده یالنیز میلّتین ایراده‌سینی تمثیل ائدیردی. اونا گؤره ده " دموکراتیک جومهوریت " قراری میلّتین اؤز قراری، اؤز فرمانی و اؤز ایراده‌سی کیمی قبول ائدیلمه‌لی‌دیر " .
اونون فیکرینجه، میلّی شورانین بوتون قرارلاری، او جومله‌دن " ایستیقلال بیاننامه‌سی " خالقین ایراده‌سی‌نین محصولو ایدی. او، یازیردی کی، بو باخیمدان میلّی شورا " صینفی، مسلکی، جینسی، میلّی و دینی سرحدلری آرادان قالدیراراق بوتون وطنداش‌لارا برابر سیاسی-وطنی حوقوق‌لار تأمین ائتدیگی کیمی، اؤز سرحدلری داخیلینده‌کی میلّت‌لره ده حوریّت و سربست‌لیک وئریردی. میلّت‌لرین حوریّت و ایستیقلالینی، میلّی منافعیین اینکیشاف و تکامولونو اؤزو اوچون غایه قبول ائدن بیر مجلیس مومکون دئییلدی کی، باشقا جور حرکت ائده بیلسین " .
او، بوتون بونلارلا یاناشی، میلّی شورانین بعضی مسله‌لرده احتیاطلی آددیم‌لار آتماسینی، دؤورون شرطلرینی بعضاً نظره آلماسینی دوغرو حساب ائتمیشدیر. خوصوصیله ده، میلّی شورانین آذربایجان جومهوریّتی‌نین ایستیقلالینی اعلان ائدرکن اؤلکه‌نین باشدان-باشا بیر آنارشی ایچریسینده، خوصوصیله ده باکی باشدا اولماقلا قوزئی آذربایجانین شرق حیصه‌سی‌نین بولشویک-داشناک ایستیلاسی آلتیندا اولدوغونو دیقته چاتدیران محمدزاده یازیردی:
" بونا گؤره مملکت قانون‌لاری و تشکیلات‌لاری نیظاما سالماقدان اوّل حوقوقاً و رسماً اعلان ائتدیگی ایستیقلالی، آذربایجان میلّی شوراسینی فاکتیکی اولاراق یاراتمالی ایدی. ایکینجیسی، آذربایجان ایستیقلالینی اعلان ائتدیکدن سونرا قانون‌لار و تشکیلات‌لارین اساس‌لاری مسله‌لرینی موسیسه‌لر مجلیسینه بوراخاراق ایستیقلالین قورونماسی اوچون سیلاحلی موباریزیه باشلامیشدی کی، بو دا اصلینده مفکوره اوغروندا سیلاحلی موباریزیه باشلاماق دئمکدی. دئمه‌لی، میلّی شورانین ایستیقلالی اعلانی قراری مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورونون سونو دئییلدی کی، ایلک سیرایا مفکوره‌نین طبیقیندن، مفکوره‌چی‌لیک‌ده‌کی اوچونجو دؤوردن بحث ائدیلسین. بو ایستیقلال اعلانی قراری ایله مفکوره‌چیلیگین ایلک حاضیرلیق دؤورو بیتیردی. بوندان سونرا ایکینجی دؤور، مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورو باشلایاجاقدی. بو موباریزه زامانی بیر ایستیقلال قرارگاهی حالینا گلن میلّی شورا و اونون حؤکومتی، آذربایجانین خیلاصی و ایستیقلالی‌نین فاکتیکی اولاراق (دئ-فاکتو) ووجوده گلمه‌سی اوچون چالیشاجاقدی " .
محمدزاده اونو دا خاطیرلادیردی کی، آذربایجان تورکچولوگونه، اونون اساس هدفی اولان میلّی ایستیقلالچی‌لیغا قارشی ایکی اساس موخالیف قووّه اولموشدور:
1) " بئین‌المیللچی‌لیک " آدی آلتیندا پرده‌لنن بولشویک‌لرله،
2) " ایسلام بیرلیگی " آدی آلتیندا پرده‌لنن " ایتیحادچی‌لار " .
او، یازیردی:
" روسیه موسیس‌لر مجلیسی سئچکی‌لرینه قدر ساغی و سولو تمثیل ائدن ایکی غئیری-میلّی پارتیا اؤز فعالیتی و تبلیغات‌لاری ایله یالنیز ایستیقلال علئیهینه دئییل، هم ده آذربایجان فیکری‌نین " آذربایجان " تعبیری‌نین، تورکلوک جریانی‌نین دا علئیهینه ایش آپارمیشدیلار. نهایت ایستر یئرلی، ایسترسه ده موسیس‌لر مجلیسینه سئچکی‌لرده خالق موساوات پارتیاسی و اونونلا بیرلیکده حرکت ائدن " بیطرف دموکرات قروپ "-آ سس وئرمکله تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچی‌لیق غالیب گلمیش، غئیری-میلّی جریان‌لار مغلوب اولموشدو "
آنجاق قوزئی آذربایجان تورکلری‌نین " بئین‌المیللچی " بولشویک‌لرله " ایسلام بیرلیگی " طرفدارلاری ایتیحادچی‌لاری دئییل، محض تورک بیرلیگی طرفداری موساواتچی‌لاری دستکله‌دیگینی یازان محمدزاده‌یه گؤره، واختیله " موساوات فیرقه‌سی علئیهینه موباریزه ائدن، " آذربایجان " کلمه‌سینی یاخین بوراخمایان " غئیری-میلّی " قووّه‌لر بئله ایستیقلالدان سونرا اونو پروقرام‌لاری‌نین ایلک صحیفه‌سینه قئید ائتمیشدیر:
" میلّی موحیطیمیزدن اجنبی‌لره اوشاقلیق ائدن " غئیری-میلّی " جریان‌لار دئییل، آذربایجانچی‌لیغین، تورکلوگون، ایستیقلالچی‌لیغین آمانسیز دوشمنی اولان روسیه بئله بو گون بیر " آذربایجان " قیطه‌سی تانیماقدا، اهالیسی‌نین تورک اولدوغونو، حتا آذربایجانین موستقیل بیر جومهوریت اولدوغونو سؤزده ده اولسا قبول ائتمکده‌دیر " .
میرزه بالا محمدزاده‌یه گؤره، 20-جی عصرین اوّل‌لرینده گئدن میلّی آزادلیق موجادیله‌سیندن میلّیتی، ایستیقلالی، دموکراسینی، جومهوریتی ردّ ائدن و " ایسلام بیرلیگی "-نی اساس گؤتورن " ایتیحاد " ، ائله‌جه ده سول جبهده دایانان " بئین‌للمیللچی " مارکسیست-لنینچی‌لر " موساوات " لا موباریزده مغلوب چیخمیشدیر. آنجاق اونلار بو مغلوبیتله مووقّتی باریشمیشدیر، چونکی ایدئیا خط‌لری تامام فرقلی ایدی. او، یازیردی:
" اونلار اوچون " موساوات "-ین مودافیعه ائتدیگی میلّیتی، تورکلوک، دموکراسی و جومهوریت پرینسیپ‌لری یابانچی، حتّا ضرلی شئیلر ایدی. تا ایلک گوندن اعتباراً " موساوات "-ین دیله گتیردیگی پرینسیپ‌لره موخالیف اولان بو فیرقه‌لرین آذربایجان بایراغینا صداقت‌لری مووقّتی و کئچیجی بیر زامان اوچون ایدی. ایسلامی بیئن‌المیلل شوعارلارلا پرولتار-مارکسیست دوکترین‌لرین آذربایجانچیلیق، میلّیتیچی‌لیک و جومهوریتچی‌لیک پرینسیپ‌لری ایله اوزلاشمایاجاغی گؤز قاباغیندادیر " .
بئله‌لیکله، او، بئله قناعته گلیردی کی، آذربایجان میلّی میثاقی، بو گون بئله قانلی موباریزه فیرتینالاری ایچریسینده آیدین قورتولوش یولو گؤسترن بیر ایستیقلال چیراغی‌دیر. او، یازیردی:
" آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان خالقی‌نین بوتون تفکّور، خیال، آرزو، عمل، مقصد و ایدئال‌لارینی، حیس و عقلینه عایید دوشونجه‌لرینی تمثیل ائدن، اونا سعادت قاپی‌لاری آچان، اونون یوکسلیش و بختیارلیق یول‌لارینی آیدینلادان بیر مشعل‌دیر. آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان تورکلوگونون صینیف و جینس منسوبیتینی نظره آلمادان هر بیر فردی‌نین و عومومی هئیتی ایله هامیسی‌نین حیات و سعادت مفکوره‌سی‌دیر. بو حیات و سعادت مفکوره‌سی صونعی بیر سیرا خیالپرست‌لرین فانتزی‌لریندن عیبارت دئییل، اون ایل‌لر، بلکه ده اللی ایل‌لرله داوام ائدن ایجتیماعی، ایقتیصادی، سیاسی، مدنی و ثمرلی بیر موباریزسی‌نین نتیجه‌سی‌دیر " .
موهاجیرت دؤورونده ده یالنیز " موساوات "-ین آذربایجانچیلیق، ایستیقلالچی‌لیق، تورکچولوک و جومهوریتچی‌لیک پرینسیپ‌لرینه صادیق قالدیغینی قئید ائدن میرزه بالا یازیردی کی، م.ا.رسول‌زاده‌ه ایستانبولا گلنه قدر آذربایجان ایستیقلال دؤورونون کئچیجی و تصادوفی بیر حادیثه اولدوغو قناتینه هر یئرده تصادوف اولونوردو. رسولزادهنین آچدیغی میلّی دعاوا، خوصوصیله اونون بو یؤنده یازدیغی " آذربایجان جومهوریتی " اثری یئنیدن بوتون دونیانی آذربایجاندان بحث ائتمگه مجبور ائتمیشدی.
آذربایجان میلّی ایدئیاسینی دایم مودافیعه ائدن محمدزاده حساب ائتمیشدی کی، آذربایجانچی‌لیغین تاریخی بیر میسسیاسی وار و او، " موساوات " -ین " یئنی پروقرام اساس‌لاری "-ایندا اؤز عکسینی بئله تاپمیشدی:
" آذربایجان قدیم زامان‌لاردان بری تاریخین موختلیف دؤورلرینده اؤزونه‌مخصوص سیاسی وارلیق گؤسته‌ره‌رک موستقیل دؤولت حالیندا یاشامیشدیر. آذربایجان خالقی ایسه موعاصیر میلّت اولماق اوزره زنگین بیر کولتور حیاتینا مالیک بولونموش و بونون منطیقی نتیجه‌سی اولاراق سیاسی بیر ایدئال داشیمیشدیر. بو ایدئالا ترجومان اولان میلّی آذربایجان " موساوات " خالق فیرقه‌سی 1918-جی ایلده میلّی آذربایجان جومهوریتی ایستیقلالی‌نین اعلانینداکی تشبوثو، بو تشبوثون فیکیردن ایشه کئچیریلمه‌سی یولونداکی فعالیتی و نهایت قیزیل روس ایستیلاسینا قارشی میلّی موجادیله ایشینده گؤستردیگی یول گؤسترن‌لیگی ایله بوتون آذربایجانلی‌لارین بیریجیک سیاسی تشکّولودور " .
او، داها سونرا یازیردی:
" ایستیقلال و میلّی دؤولت ان یوکسک، ان قودسی و ان اینسانی بیر مفکورنی میلّی سرحدلر داخیلینده گئرچکلشدیرمک اوچون بیر واسیطه‌دیر. ذاتاً سیاسی تورکچولوک، میلّی دؤولت قورماق حرکاتی میلّی وارلیغی قوروماق اندیشه‌سیندن و مدنی میلّتچی‌لیگی گئرچکلشدیره بیلمک آرزوسوندان دوغمامیشدیرمی؟ موستقیل و آزاد بیر میلّی دؤولت حیاتی تورک مدنی بیرلیگینی تطبیق ائتمکدن و گئرچکلشدیره بیلمکدن علاوه میلّتین فردلرینی سعادته و ریفاها قوووشدورماق، ایجتیماعی بیر عدالت و برابرلیک قورا بیلمک اوچون ده لازیمدیر " .
بئله‌لیکله، او، بئله بیر دوغرو نتیجیه گلیر کی، “ موساوات “-ین لیدرلیگی ایله آذربایجان خالقی اومّتچی‌لیکدن-ایسلامچی‌لیقدان تورکچولوگه، عومومی تورکچولوکدن آذربایجان تورکچولوگونه-آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگینه دوغرو بؤیوک بیر یول کئچمیشدیر: " اگر او ( " موساوات ")، " ایسلامچی‌لیق " دؤوروندن " عومومی تورکچولوگه " ، اورادان دا تورک کولتور بیرلیگینه اساسلانان " آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگینه " کئچمه‌میش اولسایدی، یئرینی باشقا ایفراط و غئیری-میلّی فیرقه‌لره وئرجکدی " .
بس، سیاسی تورکچولوگون نتیجه‌سی اولاراق مئیدانا چیخان تورک دؤولت‌لری، کونکرت اولاراق آذربایجان تورک دؤولتی موستقیل اولاجاغی تقدیرده هانسی قورولوشا، هانسی سیاسی سیستمه اساسلانمالی ایدی. " موساوات "-ین " یئنی پروقرام اساس‌لاری "-نا گؤره، موستقیل تورک دؤولتینده نه ایفراط لیبرالیزمه، نه ده کومونیزمه یئر اولمایاجاقدی:
" بو قناعتله او، فردی آزادلیق و شخصی مولکیت اساسینی سیاست و ایقتیصاد پرینسیپی اولاراق قبول ائتمکله برابر عصریمیزین گوندن-گونه قووّت‌لنن بیر سنتزی حالیندا اولان همرأی‌لیک (سولیداریزم) سیستمی گرگینجه دؤولتله جمعیتین حاقلارینی تانیییر و اونلارین چارپیشان زومره منفعت‌لری اوزرینده نیظاملاییجی رولونو اویناماغا موکلّف مؤسیس‌لر اولدوغونو قبول ائدیر. بو سورعتله موساواتچی‌لیق میلّی بیرلیک و همرأی‌لیگی اساس اولاراق قبول ائدیر، هر جور صینیف و زومره حاکیمیتینی ردّ ائدیر " .
بو پروقراما گؤره، تورک مدنیتینین اینکیشافی و تکامولو، آذربایجان تورکونون سعادتی و ریفاهی بئله بیر میلّی همرأی‌لیک سیستمی داخیلینده مومکون‌دور. محمدزاده بو مسله‌ده ده " موساوات "-ین یئنی پروقرامیندان چیخیش ائتمیش و رسولزادهنین ایره‌لی سوردوگو میلّی همرأی‌لیک (سولیداریزم) ایدئیاسینی مودافیعه ائتمیشدی. آرتیق بورادا فردی آزادلیق و مولکیتی ایله یاناشی، عومومی‌نین منفعتی ده واردیر. او یازیر:
" بو تزده جمعیت ده (بوتون) وار، فرد ده (تک). فردی حوریت و مولکیت، عومومون، بوتونون، دؤولتین – میلّتین عالی منافع‌لرینه ضرر وورمامالی‌دیر. اونا گؤره میلّت-دؤولت فردی حوریت و مولکیت‌لری کونترول ائتمک حاقّینا مالیک‌دیر " .
محمدزاده آذربایجان تورکچولوگو، آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی، تورک بیرلیگی ایدئیالاری 1950-جی ایللرده قلمه آلدیغی مقاله‌لرینده ده اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. 1950-جی ایللرده " آذربایجان " درگیسینده قلمه آلدیغی " قافقاز ایسلام اوردوسو " ، " ایستیقلال ظفری‌نین داستانی " ، " محمد امین رسول‌زاده " و باشقا مقاله‌لرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسینی اینکیشاف ائتدیرن محمدزاده بیرمعنالی شکیلده ایستیقلالچی مؤوقعیینی سونا قدر قورویوب ساخلامیشدیر. " قافقاز ایسلام اوردوسو " مقاله‌سینده تورکیه‌نین آذربایجان جومهوریتینه حربی یاردیمینی عئینی میلّتین بیر-بیرینه قوجاق آچماسی کیمی دَیرلندیرن محمدزاده یازیردی:
" تاریخی وظیفه‌سینی شرفله یئرینه یئتیریب گئدن قافقاز ایسلام اوردوسو اؤزوندن سونرا گنج میلّی بیر اوردونو نووه‌سینی یاراتمیشدی. بو اوردونون تأمین ائتدیگی نیظام و اینتیظام سایه‌سینده اینگیلیس ایشغال اوردوسو کوماندان‌لیغی آذربایجان ایستیقلالینی تانیماقدا ایلک آددیم اولاراق آذربایجان حؤکومتینی یئگانه مشروع (قانونی) مقام اولاراق اعلان ائتمیشدیر " .
اونون فیکرینجه، 27 آوریل فاجیعه‌سی‌نین کومونیست‌لرین هر یئرده چیغیردیقلاری و باغیردیقلاری کیمی، آذربایجان کندلی و ایشچیسی‌نین اینقیلابی دئییل، ساده روسیه اوردوسونون وحشیجه ایستیلاسی اولماسی هر کسه آیدین و آچیق‌دیر. بونو نظره آلاراق، او قئید ائدیردی کی، آذربایجان تورک خالقی‌نین معصومانه آخان قانیندان یارانان میلّی اینتیباه روس آغالیغی‌نین سون قبیر داشی اولاجاقدیر:
" ائی تورک خالقی! سنی آزاد ائده‌جک و خوشبخت یاشاداجاق موباریزیه بوتون قووّتله حاضیرلاش، سنی بو موباریزه خیلاص ائده‌جکدیر! آذربایجانین ایستیقلالینی بیر دفعه قوردون، ایکنیجی دفعه ده قورماق باجاریغینا مالیک‌سن. دوشمنینی تانی، میلّی اینتیباهینی یوکسلت، حاق سنینله‌دیر " .
محمدزادهنین دونیاگؤروشونده مارکسیزم-لنینیزمین، بولشویزمین تنقیدی ده موهوم یئر توتموشدور. 1955-جی ایلده مونیخ‌إه " قورتولوش " رادیوسوندا یاییملانمیش " آذربایجاندا آزادلیق یوخدور " مقاله‌سینده محمدزاده بیان ائدیردی کی، سووئت روسیهسینین ایشغالیندان سونرا آذربایجان تورکو ان بسیط اینسانی حوقوق‌لاریندان بئله محروم ائدیلمیشدیر:
" یوخ یوردداشلاریم، بولشویکلرین قیزیل یالان‌لارینا اینانمایین. یاشادیغینیز حیات آزادلیق حیاتی دئییل. اورادا امک ده آزاد دئییل، دیلک ده آزاد دئییل، اینسان دا آزاد دئییل. امگین و دیلگین آزاد ساییلا بیلمه‌سی اوچون هر شئیدن اوّل اینسانین اؤزو آزاد اولمالی‌دیر. اینسان بوتون حوقوقی، مدنی، ایقتیصادی و باشقا اینسانی حاقلارا مالیک اولمالی‌دیر " .
اونا گؤره، بوتون بو حوقوق و آزادلیق‌لار ایسه آذربایجاندا یوخدور، چونکی بولشویکلر بونو آذربایجانلی‌لارین ال‌لریندن زورلا آلمیشدیر. او، یازیردی:
" هر شئی کومونیست پارتیاسی‌نین و حؤکومتی‌نین مالی‌دیر. و مملکت اونلارین بیر مالیکانه‌سی‌دیر. تیجارت آلت‌لری ده اونلارین اینحیصاریندادیر. سیز یئتیشدیردیگینیز محصول‌لاری یوخ قیمتینه اونلارا تسلیم ائتمک مجبوریتینده‌سینیز. هله ایسته‌دیگینیز و مؤحتاج اولدوغونوز محصولو یئتیشدیرمک آزادلیغینا دا صاحیب دئییلسینیز " .
محمدزاده دئییردی کی، بو حقیقتی، یعنی سؤزده فهله و کندلی‌نین آزاد اولماسینی اصلینده ایسه حاکیمیتین بیر قروپون الینده جمع‌لشمه‌سینی بولشویکلرین لیدری لنین بئله قبول ائتمیشدیر. بئله کی، لنین " نه ائتمه‌لی؟ " اثرینده یازیر کی، فهله و کندلی‌یه آزادلیق وئرمک، اوسته‌لیک اونلارا حاکیمیتده حؤکومت ایشلری اعتیبار ائتمک اولماز. محمدزاده‌یه گؤره، لنین‌ین بو فیکیرلری "NEP" دؤورونده بوتون چیلپاق‌لیغی ایله ایثبات ائدیلدی:
" عزیز یورداش‌لاریم! گؤرورسونوز کی، بولشویکلر آزادلیق دوشمنی اولدوقلارینی اؤزلری ده بویون‌لارینا آلیرلار. بونون بیر حقیقت اولدوغونو لنین‌ین سؤزلری و اونون قانلی وصیتینی یئرینه یئتیرن استالین‌ین قانلی ایجرااتی دا ثوبوت ائتدی. آزادلیق سایه‌سینده اونلارین قانلی دیکتاتورالارینا سون قویاجاغیمیزی بیلدیکلری اوچون بولشویکلر سیزی بوتون حاقلاردان و واسیطه‌لردن محروم ائتمیشلر. اونلارین الینیزدن آلدیقلاری یالنیز امک و دیلک آزادلیغی دئییلدیر. یعنی سیز یالنیز ایقتیصادی آزادلیقدان محروم دئییلسینیز. بولشویکلر سیزین طبیعی و اینسانی حاقّینیز اولان دیله‌دیگینیز کیمی اینانماق، دوشونمک، ییغیلماق، دانیشماق، یازماق و جمعیت قورماق آزادلیق‌لاریندان دا محروم ائتمیشلر. یعنی سیز بولشویک‌لردن باشقا بیر شئیه اینانا بیلمزسینیز " .
محمدزاده یارادیجی‌لیغیندا تورکچولوک و تورانچی‌لیغین تورک خالق‌لاری اوچون هانسی: سیاسی یوخسا، مدنی بیرلیک معناسی داشیماسی ایله باغلی مؤوجود اولان فیکیرلری دیرلندیرمگه و بو مسله‌ده توتدوغو مؤوقعیی ایفاده ائتمگه چالیشمیشدی. محمدزاده هله، 27 آوریل ایشغالینا قدر تورکچولوگون/تورانچی‌لیغین تبلیغاتچیسی اولموشدور. او، حساب ائدیردی کی، آذربایجان تورکلری تورکچولوک شوعورو ایله مئیدانا آتیلمیش، آذربایجان تورکلوگو ایلک اوّل موستقیل و حورّ بیر جومهوریت ووجودا گتیرمیشدیر:
" آذربایجان تورکلوگو شرق عالمینده یئنی بیر تاریخ ووجودا گتیرمیش، تورک-توران تاریخینده یئنی بیر اینتیباه دؤورو یاراتمیشدیر " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، چاغداش دؤورده تورک فدراسیونو، تورک بیرلیگینی ووجودا گتیرمک اوچون، اوّلجه اورتاق بیر دیل، دین و مدنیت صاحیبی اولان خالق‌لار آراسیندا بیرلیک اولمالی‌دیر. بو ایسه دینی بیرلیکدن چوخ، میلّی بیرلیکله مؤوجود اولا بیلر. او، یازیردی:
" یالنیز بو موناسیبت بوتون موسلمان‌لاری مکانیکی بیر صورتده بیرلشدیرن " ایتیحادی-ایسلام "-دان عیبارت اولا بیلمز. " ایتیحادی-ایسلام " غئیری-مومکون بیر میف، بیر اعتیقاددیر. عکسینه، بوتون تورکلرین، بوتون فارسلارین، بوتون عرب‌لرین جانلی بیر ووجود کیمی بیرلشمه‌لری هم مومکون، هم ده آرزو ائدیلن‌دیر. موسلمان اولان میلّت‌لر بیرر میلّت و بیرر میلّی حؤکومت حالینا گلدیکدن سونرا بئله " ایتیحادی-ایسلام " دئییل، ایسلام ایتّیفاقی مومکون حادیثه اولا بیلر. آنجاق بئله بیر سیاسی ایتّیفاق مؤوجود اولماسا دا مدنی بیر ایتّیفاق واردیر و اولمالی‌دیر. بوتون تورکلر اؤز آرالاریندا بوتون دونیا فدراسیونونا بیر آددیم آتماق اوچون بیر فدراسیون یاراتمالی‌دیرلار. " یئنی توران بیرلیگی " آنجاق موستقیل تورک حؤکومت‌لری‌نین فدراسیونو شکلینده تصوور اولونا بیلر کی، آذربایجان دا بو موستقیل توران سیلسیله‌سی‌نین موهوم بیر حلقه‌سی دیر " .
او، یازیردی کی، هله تزار روسیهسینین داغیلماسی عرفه‌سینده تورکچولر و تورانچی‌لار واحید تورک دؤولتی‌نین قورولماسی ایستگینده بولونسالار دا، بونون ایمکان‌سیز اولدوغونو آنلامیشدیلار:
" روسیه‌نین خارابالیق‌لاری اوزرینده واحید دئییل، آیری-آیری تورک دؤولت‌لری قورولور و یاخود قورولماق ایسته‌نیر. دونیا تورکلری‌نین ژئوپولیتیک وضعیتی، جوغرافی وضعیت اعتیباریله داغینیق و بیر-بیری‌لریندن اوزاق اولمالاری، اونلاری آیری-آیری دؤولت‌لر قورماغا سؤوق ائتمیشدی. دوغرودور، " موساوات " فیرقه‌سی بو وضعیتی نظره آلمیش و بو میلّی دؤولت پرینسیپینی دیله گتیررکن بیر گون بو دؤولت‌لرین فدراسیون یاراداجاقلارینی تصوور ائتمیشدی. فقط او " بیر گون " اوزاق، بو گون ایسه یاخین ایدی. تورک دونیاسی‌نین ژئوپولیتیک وضعیتی، مدنیت و کولتور خوصوصوندا عئینی مفکوره، غایه و تاکتیک صاحیب موختلیف تورک ائل‌لرینی سیاسی-دؤولتچی‌لیک ساحه‌سینده محلّی یوردچولوق-وطنچی‌لیک یولونا سؤوق ائتمیشدی " .
اونون فیکرینجه، بیر بوتون حالدا باشلایان تورک میلّی حرکاتی‌نین آیری-آیری یوردچولوق و میلّی دؤولتچی‌لیک حالینا گلمه‌سینده سیاسی، جوغرافی، ایقتیصادی و استراتژی سبب‌لر موهوم رول اوینامیشدی.
محض بو سبب‌لرین نتیجه‌سی‌دیر کی، تورکیه ده میلّی حرکاتا باشلایان‌لار یالنیز تورکیه تورکلرینی دوشونموش، اونلارین پروقرامیندا تورکیه خاریجینده کی تورکلردن بحث اولونمامیش، حتّی تورکیه میثاقی-میلّینی گئرچکلشدیرمک اوچون غربی اوروپا ایمپریالیست‌لری ایله دؤیوشده تورکوستان، قیریم، ایدیل-اورال و آذربایجان تورکلری‌نین موباریزه آپاردیقلاری روسیه ایله موتفیق اولماق مجبوریتینده قالمیشدی. تورکیه جومهوریتی قورولدوقدان سونرا دا بو پروسه داوام ائتمیش و تورک بیرلیگی اوغروندا موباریزه آپاران " تورک اوجاغی " اوّلجه فعالیتینی تورکیه ایله محدودلاشدیرمیش، داها سونرا ایسه بیر مودت قاپانمیشدیر. محمدزاده یازیر:
" آرتیق تورکیه ده بیر تورکیه تورکچولوگو دوغموشدو و بو حالین جیغیریندان ساپمیش بیر خطاسی اولماق اوزره " آنادولو میلّتچی‌لیگی " اپیزودو دا موشاهیده ائدیلمیشدی. " آنادولو " مجموعه‌سی اطرافیندا توپلانان بیر قروپ ضیالی‌لاردان عیبارت زومره‌نین ایره‌لی سوردگو ایدیعایا گؤره تورکلوک بیر میلّت دئییل، بیر عیرق‌دیر و بو عیرقه آنادولو، آذربایجان، تورکوستان و ای.آ. کیمی میلّت‌لر داخیل‌دیر " .
دوغرودان دا بو دؤورده، تورکچولوگون ایدئولوقو ساییلان ض.گؤک‌آلپ بئله تورکچولوگون و تورانچی‌لیغین رئال سیاسی-ایدئولوژی هدفی کیمی تورکیه‌چی‌لیگی گؤتورموشدو. اونون فیکرینجه، اوزاق گله‌جکده اوغوزچولوق و داها سونرا تورانچی‌لیق مومکون‌دور کی، بو ایسه داها چوخ سیاسی دئییل، مدنی بیرلیک ماهیتلی ایدی. گؤک‌آلپ یازیر:
" یوز میلیون تورکون بیر میلّت حالیندا بیرلشمه‌سی تورکچولر اوچون قووّتلی بیر جوشقونلوق قایناغی‌دیر. توران مفکوره‌سی اولماسایدی، تورکچولوک بو قدر سورعتله یاییلمایاجاقدی. بونونلا برابر، کیم بیلیر، بلکه گله‌جکده توران اولکوسونون گئرچکلشمه‌سی ده مومکون اولاجاقدیر " .
م.ب.محمدزاده قئید ائدیردی کی، آرتیق تورکچولوک-تورک بیرلیگی کیمی رومانتیک تورانچی‌لیق دا اسکی معناسینی تامامیله دییشدیرمیشدی. تورکچولوک و تورانچی‌لیق مسله‌سینده، “ موساوات “-ین 1936-جی ایلده قبول ائتدیگی " یئنی پروقرام اساس‌لاری "-نا گؤره، عومومی تورکچولوکله آذربایجانچی‌لیغی ایدئال بیر صورتده بیرلشدیرمگه نایل اولماق لازیم ایدی. یعنی موساواتچی‌لار تورک مدنی بیرلیگینه صادیق و باغلی قالماقلا یاناشی، موستقیل آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسینی مودافیعه ائدیردیلر. او، یازیردی:
" موساواتچی‌لیق بؤیوک تورک کولتورونه باغلی، میلّی، مدنی و اینسانی دَیرلری منیمسه‌ین، حورّیّت، جومهوریت و ایستیقلال ایدئالینا صادیق آذربایجان وطن‌سئورلیگی‌دیر. بؤیوک تورکلوگه منسوب بیر مملکت اولماسی سببیله آذربایجان دیگر تورک ائل‌لری ایله کولتورل صورتده باغلی‌دیر. بو باغلی‌لیغین بوندان اول اولدوغو کیمی، بوندان سونرا دا قورونماسینی موساواتچی‌لیق جیدیتله مودافیعه ائدر" .
میرزه بالایا گؤره، تورکچولوک ان یوکسک سعادت ماهیتینده اولدوغو اوچون، میلّییته باغلی قالماق، میلّت کیمی یاشاماق، یابانچی‌لاشماقدان قورتولوب میلّته دؤنمک، منسوب اولدوغو میلّت تورک اولدوغو اوچون، تورکلشمک، تورک اولاراق یاشاماق، تورک اولاراق قالماق دئمکدیر. تورکچولوگون هدفی اولان تورانچی‌لیغین مقصدی شوروی ایمپراتورلوغونو پارچالاماق، شوروی اسارتی آلتیندا اینله ین اسیر میلّت‌لری قورتارماق، موسکونو دونیا صولحو اوچون تهلوکه تشکیل ائتمه‌یه‌‌جک بیر حالا گتیرمکدیر کی، بو دا تورک دونیاسی‌نین، او جومله دن ده تورکیه‌نین امین-آمانلیغی دئمکدیر.
میرزه بالا هله، 1918-جی ایلین اوّل‌لرینده تیفلیسده قافقاز کونفدارسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچی‌لار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤستره‌رک قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانیلماسی مقصدی ایله یارادیلان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته سی‌نین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق " گنجلر صداسی " درگیسی‌نین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدور. میرزه بالا بو کومیته هئیتی ایله بیرگه قصبه‌لرده، کندلرده، فابیرک‌لرده تبلیغات آپاراراق قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسی ایستیقامتینده اؤنملی رول اوینامیشدی.
بو مسله ده ده رسول‌زاده ایدئیالاری‌نین داوامچیسی اولان محمدزاده، قافقازچی‌لیق ایدئیاسینی موهاجیرتده یاشادیغی دؤورده ده داوام ائتدیرمیشدیر. خوصوصیله ده، 1930-جو ایللرده تشکولو و فعالیتینده آذربایجان سیاسی موهاجیرلری‌نین ده یاخیندان ایشتیراک ائتدیگی " قافقاز کونفدراسیون شوراسی " فعالیته باشلامیشدی.
قافقاز خالق‌لاری‌نین جوغرافی، ایقتیصادی و تاریخی علاقه‌لرینی اونلارین بیرلیکده یاشاماسینی شرطلندیرن عامیل سایان محمدزاده گؤستریردی کی، قافقاز خالق‌لاری آیریلدیقلاری زامان اسارته دوشموش، بیرلشدیکلری زامان قورتولموشلار. اونون اوچوندور کی، تورکیستاندا، قوزئی قافقازدا، ایدیل-اورالدا " پارچالا و حؤکم ائت " سیاستینی تطبیق ائدن موسکو همیشه زاقافقازیادا بیرلیگی انگلله‌میشدیر.
“ موساوات “-ین 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلن 3-جو قورولتایی‌نین " یئنی پروقرام اساس‌لاری"-نا گؤره، آذربایجان تورکلری موستقیل‌لیک الده ائتمک اوچون قافقازین دیگر میلّت‌لری ایله بیر یئرده موباریزه آپارمالی و حتّی اونلارلا کونفدراتیو دؤولتده بیرلشمگی بئله ایستیثنا ائتمه‌ملی ایدی. محمدزاده ده موساواتین " یئنی پروقرام اساس‌لاری " پروقرامیندان چیخیش ائده‌رک قئید ائدیردی کی، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین مؤوجودلوغونا سبب ایسه شرقی اوروپا ایله یاخین شرقی بیرلشدیرن و خزرله قارا دنیز آراسیندا یئرلشن قافقازین آیریلماسی غئیری-مومکون اولان بیر عوضوودور:
" قافقاز میلّت‌لری موختلیف باغلارلا بیر-بیرلرینه او قدر باغلی‌دیرلار کی، هامیسی موستقیل و همرأی اولمادان هئچ بیری آزادلیغینی قورویا بیلمیر. آذربایجان مسله‌سی بوتون قافقاز مسله‌سی‌نین بیر پارچاسی‌دیر. قافقازدا موستثنا و نوفوذلو بیر یئر توتان آذربایجان اؤز ایستیقلالینی الده ائدیب قوروماق اوچون قافقازین دیگر میلّت‌لری ایله ال-اله یورومک مجبوریتینده دیر " .
قافقاز خالق‌لاری‌نین بیر گون یئنیدن اؤز موستقیل‌لیگینی الده ائده‌جگینه اینانان موتفکّیر، 1958-جی ایلده قلمه آلدیغی " قافقاز ایستیقلال اعلانی‌نین 40-جی ایل‌دؤنومو موناسیبتی ایله " آدلی مقاله‌سینده یازیردی کی، بو گون قافقاز روسیه‌نین ایشغالی آلتیندا اولسا دا، آنجاق عوصیان حالیندادیر:
" قافقاز بو گون بولشویکلرین حاکیمیتی آلتیندا میلّیت و ایستیقلال آتشی ایله توتوشموش بولونویور. بولشویک ایستیلاسی‌نین آرادان قالخماسی ایله قافقاز خالق‌لاری‌نین الده ائده‌جکلری باغیمسیزلیق و حورّیّت یاخین شرقی ده راحاتا قوووشدوراجاقدیر. بو اعتیبارلا بو گون سووئت‌لر بیرلیگی‌نین حربی بازاسی اولان قافقاز بو ایشغالدان قورتولدوقدان سونرا بوتون دونیا اوچون بیر باریش و گوون عونصورو اولاجاقدیر " .
اونون دونیاگؤروشونده میلّی مدنیت، میلّی اخلاق مسله‌لری ده موهوم یئر توتموشدور. محمدزاده دوغرو یازیردی کی، هر بیر میلّت ماهیتجه ده، فورماجا دا میلّی مدنیتدن چیخیش ائتملی‌دیر. عکس تقدیرده میلّی مدنیتدن اوزاق قالان بیر دؤولتده قاجارلار دا، عوثمانلی‌لار دا اولدوغو کیمی، اوچوروم‌لار یارانار و عوصیان‌لار چیخار:
" اسکی سارای ذهنیتیله " ماهیتی " و هر شئیی کندی‌لریندن عیبارت بیلن کومونیست‌لر چوخ درین غفلت ایچریسینده ایدیلر. آذربایجانین حقیقی وضعیتینی اوبیئکتیو باخیشلا گؤره بیلمه‌دیکلریندن فیکیرلرینده ایصرار ائدیردیلر. حالبوکی شکیلجه و ماهیتجه تورک اولان آذربایجان مدنیتی یئنی شراییط ایچریسینده بو مدنیتی ماهیتجه داها چوخ تورکلشدیرمیش و میلّی‌لشدیرمیشدیر " .
او، میلّی قووّه‌لرین اوّلجه عرب الیفباسیندان لاتینا کئچیلمه‌سینه اعتیراض ائتمه‌لرینه سبب اولاراق، بولشویکلرین مکرلی نیت‌لرینی و بونون آذربایجان ایله تورک دونیاسی آراسیندا علاقه‌لره ضربه اولماسینی گؤسترمیشدی. او، دوغرو یازیردی کی، سووئت ایدئولوق‌لاری روسلاشدیرما نتیجه‌سینده یاری روسجا، یاری تورکجه اولان " اینترناسیونال " دیل یارادیردیلار.
عومومی‌لیکده، محمدزادهنین مودافیعه ائتدیگی ایدئیالارین اساسیندا آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق دایانمیشدیر. اونون دونیاگؤروشونده " میلّی آذربایجان " ، " آذربایجانچیلیق " ، " آذربایجانیزم " ، " آذربایجان میلّی ایدئیاسی " دئدیکده ده، یالنیز عومومی تورکچولوگون دوغوردوغو و اونون موستقیل بیر حیصه‌سینه چئوریلمیش آذربایجان تورکچولوگو ایفاده اولونموشدور. آنجاق اونون سیاسی فلسفه‌سینده آذربایجانچیلیق یالنیز تورکچولوکله محدودلاشمامیش، عئینی زاماندا ایستیقلالچی‌لیغی، موساواتچی‌لیغی، خالقچی‌لیغی و دؤولتچی‌لیگی ده اؤزونده عکس ائتدیرمیشدیر. محمدزاده آذربایجانچیلیق و تورکچولوک آراسینداکی موناسیبت‌لره خوصوصیله دیقت ائتمیشدیر. بونا سبب ده، بیر چوخ‌قووّه‌لرین مومکون اولدوغو قدر آذربایجانچی‌لیغی تورکچولوکدن اوزاقلاشدیرماق جهدلری ایدی. او، یازیردی:
" آذربایجانچیلیق ایدئیاسینی اورتایا آتماقلا بیز هئچ ده تورکچولوگو اینکار ائتمیریک، آنجاق آذربایجان وطنی ایدئیاسینی بیرینجی یئره کئچیریر، آذربایجانین جوغرافی سرحدلری داخیلینده میلّتین یئکدیل‌لیگینی و وحدتینی بیرینجی درجه‌لی وظیفه کیمی ایره‌لی سوروروک" .
او، آذربایجان میلّی ایدئیاسیندان (آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق) سونرا ان چوخ دیقت ائتدیگی ایدئیالار تورانچی‌لیق/ تورکچولوک، قافقازچی‌لیق و میلّی همرأی‌لیک (سولیداریزم) اولموشدور. محمدزاده اوچون تورانچی‌لیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونو و ایستیقلالچی‌لیغی آیاق اوسته توتماق اوچون اساس نووه حساب اولونوردو. چونکی تورانچی‌لیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونون و میلّی ایستیقلالچی‌لیغیین وار اولما سببی ایدی. اگر تورکچولوک ضعیفله‌ینده ده، گوجلننده ده بوندان ان چوخ تاثیرلنن محض آذربایجان تورکچولوگو ایدی.
قایناق‌لار
- محمدزاده م.ب آذربایجان میلّی میثاقی. ۲۸ ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی. «آذربایجان» ادبی-بدیعی ژورنالی، نؤمره4، باکی، ۱۹۹۱
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- گؤک‌آلپ ض. تورکچولوگون اساس‌لاری. باکی، معاریف، ۱۹۹۱
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- محمدزاده.م.ب. تورکلوک و کومونیزم. «آذربایجان» درگیسی، ییل:۱۹، سایی ۲۰۱، آنکارا ۱۹۷۰، ص.۴
- احمدلی. ر. میرزه بالا محمدزادهنین ایجتیماعی-سیاسی گؤروش‌لری.باکی، اوزان، 2017
- محمدزاده م.ب. «ماورایی – قافقاسیا فدراسیاسی ندن داغیلدی؟»، «قورتولوش» درگیسی، ییل:۳، سایی: ۲۱، تمموز-آقوستوس، برلین، ۱۹۳۶، ص.۱۴
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- محمدزاده م.ب. قافقاز ایستیقلال اعلانی‌نین ۴۰-جی ایل‌دؤنومو موناسیبتی ایله. «درگی»، ییل: نؤمره۱۲، مونیخ ۱۹۵۸، ص.۳-۱۷
- محمدزاده م.ب. کؤیلو حرکاتی. لنین میلّی سیاستی. باکی، ۲۰۰۷، ص.۵۳
- محمدووا فاتیمات. آذربایجان موهاجیرتی‌نین کولتورولوژی ارثینده دیل پروبلمی. باکی، «علم»، ۲۰۰۹، ص.۵۶
- محمدزاده م.ب. سوویئت آذربایجاندا تورک دیلی‌نین روسلاشدیرما و ایمحا سیاستی حاقّیندا. قورتولوش، برلین، ۱۹۳۶، نؤمره۲۰، ص.۵۶
- محمدزاده م. ب. آذربایجان میثاقی-میلّیسی. آنکارا، ۲۰۰۲، ص.۵۴
- محمدزاده م.ب. قافقاز ایسلام اوردوسو. آذربایجان موهاجیرت ارثی. باکی، «علم و تحصیل»، ۲۰۱۱، ص.۵۸
- محمدزاده م.ب. آذربایجاندا آزادلیق یوخدور. آذربایجان موهاجیرت ارثی. باکی، «علم و تحصیل»، ۲۰۱۱، ص.۵۱
- محمدزاده م.ب. مارت گونلری. «ایستیقلال» قز.، ۳۱ مارت، ۱۹۲۰، نؤمره۱۲
- رسول‌زاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۳-۱۹۰۹). ۱-جی ج.، ۲-جی جیلدده، باکی: آذرنشر، ۱۹۹۲، ص.۸
- محمدزاده م.ب. رسول‌زاده محمدامین. «درگی»، ییل: ۱ اوجاق-مارت، مونیخ، ۱۹۵۶، ص.۱۳۷
- محمدزاده م.ب. آذربایجان چاغیرییور، «آچیق سؤز» قزئتی، ۰۴.۰۱.۱۹۱۸
- محمدزاده م. ب. آذربایجان میلّی خارتیاسی. ۲۸ ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی. «آذربایجان» ادبی-بدیعی ژورنالی، نؤمره ۴، باکی، ۱۹۹۱، ص. ۱۳۸-۱۳۹
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورکلری‌نین ایستیقلال موجاهیدی – میرزه بالا محمدزاده
آذربایجان تورکلری‌نین ایستیقلال موجاهیدی – میرزه بالا محمدزاده
آیدین مدد‌اوغلو قاسملی
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوچنت
19. عصرین ایکینجی یاریسی، 20. عصرین اوّل‌لرینده قوزئی آذربایجاندان چوخ‌سایلی و گوجلو میلّی ضیالی کادرلاری یئتیشمیش، اونلار آذربایجان خالقی‌نین مادی و معنوی اینکیشافینا چالیشمیش، گله‌جک آزادلیق و موستقیل‌لیک اوغروندا موباریزه یه حاضیرلامیشدیر. بو دؤورده ادبی-بدیعی معاریفچی‌لیگه سیاسی معاریفچی‌لیک ده قوشولموش، اینقیلابی حرکات‌لارین تاثیری ایله بیر-بیری‌نین آردینجا یارادیلان یئنی-یئنی مطبوعات اورقان‌لاری، خئیریه جمعیت‌لری و سیاسی پارتیالار تزار روسیهسینین میلّی اویانیشا قارشی بوتون ژاندارم قووّه‌‌لرینی حرکته گتیرمه‌سینه، میلّی مطبوعات اوزرینده گوجلو سانسور تطبیق ائتمه‌سینه باخمایاراق، یئرلرده میلتچی‌لیک دالغاسی داها دا گوجلنمیشدی. بو دالغا ایشچی صینفینی ده حرکته گتیرمیشدی.
بئله‌لیکله، آذربایجان میلّی ضیالی‌لاری، میلّی مطبوعاتی کئچمیش دوشونجه‌لردن اوزاقلاشاراق موعاصیر میلّیتچی ایدئولوژی‌یه یییه‌لنمیش و یئنی بیر میلّی کیملیک اطرافیندا بیرلشه‌رک خالقی دا واحید دوشونجه اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلامیشدیلار.
بو دؤورده فعالیت گؤسترن سیاسی خادیم‌لر کیمی رومانتیک جریان نوماینده‌لری ده روس تزاریزمی‌نین ایرتیجاع رژیمینه، موستملکه‌چی سیاستینه قارشی بیرگه کسکین موباریزه آپارمیشلار کی، بونون دا نتیجه‌سینده هم میلّی-سیاسی ایدئولوژی لیدرلرین، هم رومانتیک‌لرین، هم ده رئالیست‌لرین بیرگه سعی‌یی نتیجه‌سینده آذربایجان میلّی ایدئولوژی‌سی فورمالاشمیشدی. عومومیتله 20. عصرین بیرینجی و خوصوصیله ایکینجی اون‌ایل‌لیگی آذربایجان خالقی‌نین مدنی و سیاسی-ایدئولوژی اینتیباه دؤورو اولموشدور.
آذربایجانین میلّی، سیاسی، ایدئولوژی، رومانتیک و رئالیست جریان نوماینده‌لری‌نین هامیسی آذربایجان ایجتیماعی تفکورونون قارانتی رولوندا چیخیش ائتمیش آذربایجان تفکور تاریخی‌نین ایدئیا شرفی، آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگی‌نین محک داشلاری اولموشلار. اونلار بدیعی، علمی سیاسی و ایدئولوژی فلسفه اساسیندا بیر دموکراتیک جمعیت فورمالاشدیرماق، میلّی دَیرلره سؤیکنن، میلّی ایدئولوژی اساسیندا بیر دؤولت یاراتماغا چالیشمیش، بونا نایل اولموش، شرقده ایلک دموکراتیک خالق جومهوریتی یاراتمیش و قیسا مودتده اولسا دا دموکراتیک دؤولتی ایداره ائتمگه باشلامیشدیلار. بئله شخصیت‌لردن بیری ده بوتون حیاتینی آذربایجانین موستقیل‌لیگینه حصر ائدن آذربایجان ایستیقلال موجاهیدی میرزه بالا محمدزاده دیر.
61 ایل‌لیک عؤمرونده (1898-1959) کشمکشلی حیات کئچیرن م.محمدزاده 13 آقوست 1898-جی ایلده آذربایجانین آوشاران (آبشرون) بؤلگه‌سی‌نین زیره کندینده بالیقچی عاییله‌سینده آنادان اولموشدور. عاییله‌سینی دولاندیرماق اوچون 20. عصرین اوّل‌لرینده باکی‌یا کؤچن آتاسی هله اوشاقکن وفات ائتدیگیندن عاییله‌نی دولاندیرماق اوچون آناسی‌نین ائوده بیشیردیگی قوغال‌لاری واغزالدا ساتماقلا برابر، مکتبده تحصیل آلماقلا دا مشغول اولموشدو.
1907-جی ایلدن باکیدا «یئددینجی روس-تاتار» مکتبینده اوخویان میرزه بالا اورانی بیتیردیکدن سونرا محمودبیلی حبیب بیگین رهبرلیک ائتدیگی «روشدیه»ده اؤز تحصیلینی داوام ائتدیرمیش، 1914-جو ایلده اورانی بیتیره‌رک 1915-جی ایلده آذربایجان تورک گنجلیگی‌نین میلّی قورتولوش یولونداکی فعالیتینده موهوم رول اوینایان باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاآت معمارلیق بؤلمه‌سینه داخیل اولموشدو.
میرزه بالا محمدزاده «آذربایجان خالقی» و «آذربایجان تورک میلتچی‌لیگی» آنلاییش‌لارینی منیمسه‌ین خالقین اؤز دؤولتینی قورما سورجینه داخیل اولدوغو سیاسی بیر دؤنمده یازارلیق و قزئتچی‌لیک حیاتینا باشلامیشدی. هله اورتا مکتبده اوخویارکن مکتب یولداش‌لاری ایله بیرلیکده رسیملی «آرزو» آدلی مجموعه یایینلایان 14 یاشلی میرزه بالا محمدزادهنین «نفع علم و یاخود علمین سودو» آدلی ایلک اثری 1912-جی ایلده باکیدا عیسی بیگ آشوربیگوفون «کاسپی مطبعه‌سی»نده چاپ ائدیلمیشدی. بو اثرله یازیچی‌لیق حیاتینا باشلایان میرزه بالا سونرادان دیگر مطبوع اورقان‌لاردا دا چیخیش ائتمیشدی. تکنوکومدا اوخودوغو دؤورده گنجلرین یاراتدیغی غئیری-قانونی «محمدیه کومیته سی»نه داخیل اولان میرزه بالا اؤز یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، اونون 1916-جی ایلده تشکیل ائدیلن ییغینجاق‌لاریندا هر ایکیسی اؤز چیخیش و شعیرلری ایله توپلانتی‌لارا فرقلی بیر هیجان قازاندیرمیشدیلار.
تزاریزم ایستیبدادی هر ایکی آذربایجان ضیالیسی‌نین نیفرتینه سبب اولدوغو کیمی، هر بیر طلبه ده اونا دوشمن موناسیبت بسله‌میشدی. بو روحدا بؤیوین میرزه بالا سونرادان گنجلیگین تزاریزمه قارشی توپلانتی‌لارینا باشچی‌لیق ائتمیش، آلوولو نیطق‌لر سؤیله‌میش و اؤزونو ایستیبدادا قارشی گله‌جک اینقیلابا حاضیرلامیشدی. میرزه بالا بو دؤورده استالین‌ین یاخین آدامی اولان لاورنتی بریا ایله یاخینلیق ائتمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده، م.رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله اونون نشر ائتدیردیگی «آچیق سؤز» قزئتینه یازیلار یازماغا باشلامیش، سونرادان بو قزئتین آکتیو یازارلاریندان بیری اولموش، عئینی زاماندا هفته‌لیک «بصیرت» ژورنالی‌نین دا باش رداکتورو اولموشدور. بوتون بونلارلا یاناشی، میرزه بالا «قورتولوش» و «دوغرو سؤز» کیمی قزئت‌لرده ده مقاله‌لرله چیخیش ائتمیش، 1917-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا باکیداکی آذربایجان گنجلری‌نین لیدری سویه‌سینه یوکسلمیشدی. « اتفاقِ متعلّمین » و «گنجلر صداسی» ژورنال‌لاری‌نین دا فعال یازارلاریندان بیری اولان میرزه بالا تزار روسیهسینین شیعه-سوننی قارشی‌دورما یاراتما سیاستینه قارشی دؤورو مطبوعاتدا مقاله‌لرله چیخیش ائتمیش، بو حادیثه‌‌نین قارشیسینی آلماغا چالیشمیشدی.
آذربایجانداکی سیاسی حادیثه‌لره آکتیو قوشولان میرزه بالا بو دؤورده آرتیق آچیق فعالیته کئچمیش، موساوات پارتیاسی‌نین سیرالارینا داخیل اولموش، پارتیانین نوفوذلو، تانینمیش عوضولریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
1918-جی ایلده «گونئی قافقاز موسلمان جمعیتی» طرفیندن محلی کومیته‌لرله علاقه یاراتماق اوچون آرخاداشی محمد صالح قولوزاده ایله بیرلیکده شاماخی‌یا گؤندریلن میرزه بالا 1918-جی ایلین اوّل‌لرینده یارانمیش زاقافقازیا سئیمی‌نین فعالیتی دؤورونده اؤز ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی تیفلیسسده داوام ائتدیرمیشدی.
1918-جی ایلین 28 مئی‌ینده آذربایجان خالق جومهوریتی اعلان اولوندوقدان سونرا میرزه بالا همین ایلین 23 ژوئیه‌سیندن نشره باشلایان «گنجلر یوردو» ژورنالی‌نین رداکتوررو اولموشدو.
«موساوات» پارتیاسی‌نین نزدینده یارانان «گنجلر جمعیتی»نین اورقانی اولان بو ژورنالین 35 نؤمره‌سی چاپ ائدیلدیکدن سونرا باغلانمیشدی. بو دؤورده میرزه بالانین «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی کیتابچاسی تیفلیسسده چاپ اولونموشدو.
1918-جی ایل دسامبرین 7-ده باکیدا طنطنه‌لی شکیلده آچیلان آذربایجان پارلمانیندا استنوقرافچی ایشله‌ین میرزه بالا محمدزاده موستقیل آذربایجان حؤکومتی قورولدوقدان سونرا حؤکومتین اورقانی اولان «آذربایجان» قزئتی‌نین موخبیری و سونرا رداکتوررو اولموشدو.
1919-جو ایلین سپتامبر آیی‌نین 16-دا آذربایجان دؤولت تئاتریندا میرزه بالانین «باکی اوغروندا موباریزه» پیئسی‌نین ایلک تاماشاسی اولموش، همین ایلین اوکتوبروندا او، موساوات پارتیاسی‌نین باکی کومیته‌سی‌نین عوضوو سئچیلمیشدی.
باکی‌نین زیره کندینده آنادان اولوب حیاتینین 26 ایلینی (1898-1924) قوزئی آذربایجاندا، 3 ایلینی (1924-1927) گونئی آذربایجاندا، فاصیله‌لرله 31 ایلینی (1927-1932 و 1939-1955) تورکیه ده، 7 ایلینی (1932-1939) لهستاندا و 4 ایلینی (1955-1959) آلماندا کئچیرن میرزه بالا محمدزادهنین بو دؤورلرده موختلیف دایره‌لرله علاقه‌سینی نظره آلاراق اونون ایجتیماعی-سیاسی، ایدئولوژی و علمی یارادیجی‌لیغینی و فعالیتینی آلتی دؤوره بؤلمک اولار.
بیرینجی دؤور 1912-1920، ایکینجی دؤور 1921-1927، اوچونجو دؤور 1927-1932، دؤردونجو دؤور 1932-1939، بئشینجی دؤور 1939-1955، آلتینجی دؤور ایسه 1955-1959-جو ایل‌لری احاطه ائدیر.
20. عصرین اوّل‌لرینده آذربایجاندا باشلایان یئنیلشمه و میلّیتچی‌لیک حرکاتی‌نین جانلی شاهیدی و حادیثه‌لرین ایشتیراکچیسی اولان میرزه بالا محمدزاده هله «روشدیه»ده اوخودوغو دؤورده اوشاقلیق یولداشی جعفر جبارلی ایله بیرلیکده میلّیتچی موعلیم اولان ماحمودبیلی حبیب بیگین تاثیری ایله دؤورون میلّیتچی جبهه‌سینده یئر آلمیش، درسدن سونرا جعفر جبارلی ایله بیرلیکده تئز-تئز میلّیتچی درنکلرین توپلانتی‌لاریندا ایشتیراک ائتمیشدی.
ایلک سیاسی فعالیته باکی پولیتکنیک تکنیکوموندا اوخویارکن گیزلی «محمدیه تشکیلاتی»ندا باشلایان میرزه بالا اؤز دوستو جعفر جبارلی ایله بیرگه او دؤورده کی «اتفاق متعلّمین» و «قافقاز طلبه‌لرین مرکزی کومیته‌سی» آدلی گنجلیک تشکیلات‌لاری‌نین لیدرلریندن اولموشلار. «اتفاق متعلمین» عئینی آدلی هفته‌لیک قزئتینده میرزه بالا میلّی و سیاسی یازی‌لارلا چیخیش ائتمیش، روسجا و تورکجه چاپ اولونان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته‌سی‌نین اورقانی اولان «گنجلر صداسی» قزئتی‌نین باش یازاری اولموشدور.
تزار روسیه‌سینده باش وئرن سیاسی حادیثه‌لر آذربایجاندا دا تزار روسیهسینین ایستیبدادینا قارشی اولان بوتون سیاسی قووّه‌‌لری حرکته گتیرمیشدی. میرزه بالا محمدزادهنین ده ایچینده بولوندوغو بو دؤنمده سیاسی آکتیولیک آرتمیش بیر سیرا سیاسی و ایجتیماعی تشکیلات‌لار، خئیریه جمعیت‌لری ایله یاناشی، یئنی-یئنی میلّی مطبوعات اورقان‌لاری یارادیلمیش، میلّی ضیالی‌لار آراسیندا بیر همرأی‌لیک یارانمیش، بو ایکی موهوم آپاریجی زومره‌نین یاخین علاقه‌سیندن ده میلّیتچی‌لیک ایدئیاسی دوغولموش و بونونلا دا قیسا بیر مودت عرضینده سیاسی حرکاتا چئوریلمیشدی. آذربایجان میلّی ضیالی‌لاری گئتدیکجه روسیه یؤنوملو جریان‌لارین تاثیریندن اوزاقلاشاراق اوزونو تورکیه و غرب جریان‌لارینا چئویرمیش و بونونلا دا آذربایجاندا سیاسی یؤنون دَییشمه‌سینه نایل اولموشدولار. غرب‌یؤنلو یئنیلشمه و میلّیتچی‌لیک حرکاتی‌نین اؤن پلانا چیخماسی گنج میرزه بالانین دا فیکیرلری‌نین گئنیشلنمه‌سینه سبب اولموشدو کی، بو ایشده محمدمین رسولزادههنین و اونون رداکتوررلوغو ایله 2 آقوست 1915-جی ایلدن باکیدا نشر اولونماغا باشلایان «آچیق سؤز» قزئتی‌نین بؤیوک رولو اولموشدور.
" تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق، موعاصیرلشمک " شوعاری ایله نشر اولونان «آچیق سؤز» قزئتی‌نین «آچیق سوتون‌لار»ینا محمدامین رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله مقاله‌لر یازان میرزه بالا محمدزاده ایلک یازی‌لارینی داها چوخ میلّی ایدئال، میلّی مدنیت، میلّی تاریخ، میلّی ادبیات مؤوضولارینا حصر ائتمیشدی. آذربایجانین بولشویکلر طرفیندن ایشغالیندان سونرا محمدامین رسولزادههنین تکلیفی ایله غئیری-قانونی فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچی‌لیق ائدن گنج میرزه بالا ایستیلاچی‌لارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین دا صدری سئچیلمیش، «ایستیقلال» آدلی قزئتین باش رداکتوررو اولموش، 1927-جی ایلده رسولزادههنین دعوتی ایله گونئی آذربایجاندان ایستانبولا گله‌رک بورادا رسول‌زاده‌ه ایله بیرلیکده میلّی آذربایجان موهاجیر مطبوعاتینی و میلّی آذربایجان مرکزینی یاراتمیشدی. داها سونرا رسولزادههنین دعوتی ایله 1932-جی ایلده لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیش، اونونلا بیرگه «یئنی قافقاسیا» درگیسی نشر ائتدیرمیشدی.
آذربایجان سیاسی تاریخینده محمدامین رسول‌زاده‌ه ایله میرزه بالا محمدزاده کیمی بیر-بیرینه بو قدر دریندن باغلانان و بیر-بیرینی تاماملایان دیگر شخصیت‌لره دئمک اولار کی، ایندییهدک راست گلینمه‌میشدیر. م.رسولزادههنین فیکیر و دوشونجه‌لرینی میرزه بالا قدر دریندن منیمسه‌ین، اونو گئنیشلندیرن و یایان باشقا بیر شخصیته تصادوف ائدیلمیر. هئچ تصادوفو دئییلدیر کی، م.رسولزادهنین وفاتیندان سونرا محض میرزه بالا محمدزاده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتی‌نین و موساوات پارتیاسی‌نین رهبری سئچیلمیشدی.
دونیا تاریخینه یئنی بیر ایستیقامت وئرن 1917-جی ایل روسیه اینقیلاب‌لاری 300 ایل‌لیک رومانوف‌لار سولاله‌سی‌نین حاکیمیتینه سون قویماسینا، روسیه‌ده اؤنجه مووقّتی حؤکومت، سونرا ایسه بولشویک حؤکومتی یارانماسینا باخمایاراق، مرکزده اولدوغو کیمی، اوجقارلاردا دا بیر حاکیمیت بوشلوغو یارانمیش، و بو بوشلوقدان ایستیفاده ائده‌رک آذربایجان میلّی قووّه لرینی و گنجلیگینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرن موساوات پارتیاسی آچیق فعالیته باشلامیش، چوخ رادیکال بیر مؤوقع توتاراق روسیه‌ده‌کی موسلمان خالق‌لار اوچون دموکراتیک جومهوریت طلبی ایله چیخیش ائتمگه باشلامیشدی. بو تاریخی حادیثه‌لر آذربایجان گنجلیگینی ده حرکته گتیرمیش، گنجلر میلّی تشکیلات‌لارا عوضو اولماغا باشلامیش، مملکت دعواسیندا جان-باشلا موباریزه یه قوشولموشلار. میرزه بالا محمدزاده ده محض بو دؤورده موساوات پارتیاسینا داخیل اولموش، پارتیا داخیلینده آکتیو فعالیتی ایله پارتیانین ساییلان شخصیت‌لریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
گنجلردن عیبارت دسته‌لرله باکی اطرافی کند و قصبه‌لره ، نفت معدن‌لرینه گئدن میرزه بالا، صادق قولوزاده، پیری مرسل‌زاده و رضا ذکی کیمی یولداش‌لاری ایله برابر روسیه یؤنوملو تشکیلات‌لارا، خوصوصیله بولشویک و منشویک‌لره قارشی تبلیغات آپارمیش، نتیجه‌ده موسلمان فهله‌لری ده موساوات پارتیاسینا عوضو اولموش، پارتیانین ایشینده فعال ایشتیراک ائتمگه باشلامیش، میلّی موباریزه یه قوشولموشدولار.
میرزه بالا 1918-جی ایلده پارتیانین گنجلر جمعیتی‌نین اورقانی اولان «گنجلر یوردو» درگیسی‌نین یؤنتیم باشقانی اولموشدو. او، «آچیق سؤز» قزئتی‌نین 4 ژانویه 1918-جی ایل تاریخلی ساییندا چاپ ائتدیردیگی «آذربایجان چاغیرییور» آدلی یازیسیندا آذربایجان تورک گنجلیگینی وطنین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه یه سسله‌یه‌رک گؤستریردی کی:
« ائی گنج تورکلر! بو گون کعبه‌یی-موقدسینیز اولان وطنینیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز آذربایجان زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. اگر میلّی مکتب‌لر ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین عیرض و ناموسونوز یئنه وطن ایچینده سالامات اولا بیلر. »
(باخ: میرزه بالا محمدزاده، «آذربایجان چاغیرییور»، «آچیق سؤز» قزئتی، 04.01.1918، ص.22-23)
عوموم‌روسیه موسسیس‌لر مجلیسینی داغیدان، زاقافقازیا مووقّتی حؤکومتینی تانیمایان مرکزده کی بولشویکلرین مرکزی ایجراییه کومیته‌سی لنین و استالین‌ین ایمضالادیقلاری 13 نؤمره‌لی بیر دِکرِتله استپان شاومیانا، کوزنتسوفا و دیگر بولشویک‌‌لره قافقازدا «سووئت‌لشمه عملیاتینی» حیاتا کئچیرمک تاپشیریلمیشدی.استپان شاومیانا تورکیه‌ده روس اوردوسونون ایشغالی آلتیندا اولان اراضی‌لرده ارمنیستان دؤولتی یاراتماق صلاحیتی ده وئرمیشدیلر. زاقافقازیا کومیسارلیغی‌نین طلبی ایله تیفلیسدن چیخاریلاراق یولداش‌لاری ایله بیرلیکده باکی‌یا گلن شاومیان بورادا اؤنجه روس حربیچی‌لری‌نین و داشناک پارتیاسی‌نین کؤمگی ایله ارمنی‌‌‌لرین تورکلره اولان دوشمنچی‌لیگیندن باجاریقلا ایستیفاده ائتمیش، باکی سووئتینی و بلدیه مجلیسینی دَییشدیرمیش، بورادا بولشویکلرین چوخلوغونو تأمین ائتمیش، باکی شهر ایداره‌چی‌لیگینده چالیشان آذربایجان تورکلرینی توتدوقلاری وظیفه‌لردن اوزاقلاشدیرمیش و بئله‌لیکله ده باکیدا اؤزونون رهبرلیگی آلتیندا بیر سووئت حؤکومتی قورموشدو.
ارمنی‌‌لرله روس بولشویک‌لرینی موسلمان‌لارا قارشی هوجوما تشویق ائدن شاومیانین باشچی‌لیغی ایله 1918-جی ایل مارسین 30-دان آوریلین 1-نه قدر باکیدا مینلرله گوناهسیز موسلمان اؤلدورولموش، اونلارین ائولری یاندیریلمیش، ماغازالاری تالان ائدیلمیش، آذربایجان معمارلیغی‌نین نادیر اینجی‌لریندن اولان «ایسلامیه» بیناسی ارمنیلر طرفیندن یاندیریلمیشدی. موسلمان‌لارا قارشی تجاووز بونونلا بیتمه‌میش، ارمنی-روس بیرلشمه‌لری آذربایجانین شاماخی، سالیان کوردمیر، لنکران، قوبا و دیگر بؤلگه‌لرینه هوجوم‌لار ائده رک قیرغین‌لار، یانغین‌لار، تالان‌لار تؤرتمیش، تاریخده آنالوقو اولمایان جینایت‌لر، سوی‌قیریم‌لار حیاتا کئچیرمیشدیلر.
آذربایجاندا باش وئرن بو سیاسی حادیثه‌لر دؤورونده میرزه بالا محمدزاده عوضوو اولدوغو موساوات پارتیاسی‌نین تاپشیریغی ایله زاقافقازیا سئیمی‌نین فعالیتینده ایشتیراک ائتمک اوچون سئیمین مرکزی اولاراق سئچیلن تیفلیس شهرینده اولموش، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی بورادا داوام ائتدیرمیشدی. میرزه بالا گورجوستاندا قافقاز فدراسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچی‌لار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤستره‌رک قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانماسی مقصدیله یارادیلان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته‌سی‌نین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق گنجلر صداسی درگیسی‌نین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدو.
میرزه بالا تیفلیسسده اولدوغو قیسا مودت عرضینده سیاسی فعالیتله یاناشی، اورادا نشر ائدیلن قزئت و ژورنال‌لاردا واخت‌آشیری قافقاز خالق‌لاری‌نین تاریخی، مدنیتی، ادبیاتی و عادت –عنعنه‌لری ایله باغلی مقاله‌لر یازمیش، قافقاز خالق‌لاری آراسیندا بیرلیک و برابرلیک یاراتماغا چالیشمیشدی. او، تیفلیسسده اولدوغو دؤورده «ایکی اینقیلاب آراسیندا» و «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرلر یازمیشدی. مؤلیف «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی اثرینده 1905-1917-جی ایل‌لر آراسیندا قافقازدا و آذربایجاندا باش وئرن سیاسی و ایجتیماعی حادیثه‌لری، او دؤورده کی معاریف، مطبوعات، ادبیات، تئاتر و دینی مسله‌لرله یاناشی، قادین حاقلاریندان، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلری‌نین میلت اولاراق وار اولماسینی داوام ائتدیرمک اوچون واحید ایدئولوژی اطرافیندا بیرلشمه‌سینی ان عومده وظیفه کیمی اورتایا قویموشدو.
میرزه بالا 1918-جی ایلده تیفلیسده یازدیغی «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرینده آذربایجانین او گونلرده کی وضعیتینه قیسا نظر سالمیش، لنین طرفیندن عوموم قافقاز کومیسارلیغینا تعیین ائدیلن ارمنی استپان شاومیانین باشچی‌لیغی ایله 1918-جی ایل 31 مارس باکی قیرغینیندان، بو قتل‌عامدا 17 مین مظلوم، سیلاح‌سیز، مودافیعه‌سیز موسلمان – تورک اهالی‌نین ارمنیلر طرفیندن وحشیجه‌سینه قتل‌عاما معروض قالدیغیندان، باکی‌نین ارمنی-داشناک و بولشویک‌لردن تمیزلنمه‌سینده ایشتیراک ائدن تورک عسگرلری‌نین قهرمان‌لیغیندان بحث ائتمیشدیر. اثر خالق طرفیندن بینیلدیگیندن 15 سپتامبر 1919-جو ایلده آذربایجان دؤولت تئاتریندا ایلک و سون دفعه صحنه‌یه قویولموشدو. تأسوف‌لر اولسون کی، میرزه بالانین بو پیئسی ایندییهدک الده ائدیلمه‌میشدیر. اثرین یالنیز تاماشاسی‌نین پروقرامی آذربایجان دؤولت تئاتر موزه‌سی‌نین فوندوندا ساخلانیلیر. بو پروقرامدا اثرین 21 پرسوناژی‌نین و رول‌لاری ایفا ائدن آکتیورلارین آدلاری گؤستریلمیشدیر.
1920-جی ایلین 27 آوریلینده آذربایجانین ایکینجی دفعه روسلار طرفیندن ایشغال اولوندوقدان سونرا غئیری-لئقال فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچی‌لیق ائدن میرزه بالا محمدزاده ایستیلاچی‌لارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین دا صدری سئچیلمیشدی. میلّی موقاویمت کومیته‌سی‌نین عوضولری گیزلی مطبعه یاراداراق «ایستیقلال» آدلی قزئت نشر ائتمگه باشلامیشدیلار. بو دؤورده میرزه بالا محمدزاده آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومه‌چی و اورتا مکتبده موعلیم ایشله‌میش، «یئنی ییلدیز» ژورنالیندا آذربایجان تاریخینه دایر سیلسیله مقاله‌لر و 1922-جی ایلده باکیدا «آذربایجان تورک مطبوعاتی» آدلی اثرینی چاپ ائتدیرمیشدی.
1923-جو ایلین ژوئیه آییندا یئرلی سووئت اورقان‌لاری طرفیندن گیزلی چاپ اولونان «ایستیقلال» قزئتی مطبعه‌سی‌نین یئری موعین‌لشدیریلمیش، موقاویمت کومیته‌سی‌نین و قزئتین نشر اولوندوغو مطبعه‌نین بوتون ایشچی‌لری حبس ائدیلمیش لاکین میرزه بالا محمدزاده ایمکان تاپاراق گیزلنمیش، 1924-جو ایلین مئی آییندا گونئی آذربایجانین انزلی شهرینه موهاجیرت ائتمیش، لاکین چِکا آگنت‌لری طرفیندن تعقیب ائیلدیگیندن او، اوّلجه تهرانا، اورادان دا تبریزه گئتمیش، بیر مودت تبریزده یاشادیقدان سونرا تکنیکوم مأذونو اولدوغو اوچون گونئی آذربایجانین سولدوز شهری اطرافیندا شوسه یولو چکیلیشینده موهندیس-تکنیک وظیفه‌سینده چالیشمیش، شخصی ائولرده موعلیم‌لیک ائتمکله یاناشی، م.رسول زاده‌نین رداکتوررلوغو ایله ایستانبولدا نشر اولونان «یئنی قافقاسیا» ژورنالینا مقاله‌لر گؤندرمیشدی.
اوچ ایل گونئی آذربایجاندا یاشادیقدان سونرا 1927-جی ایلده ایستانبولا گلن میرزه بالا بورادا «آذربایجان میثاقی-میلّیسی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی» و «ارمنیلر و ایران» آدلی کیتاب‌لارینی نشر ائتدیرمیش، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله نشر اولونان «یئنی قافقاسیا»، «آذری تورک»، «اودلو یورد» ژورنال‌لاری ایله یاخیندان امکداشلیق ائتمیش، 1930-جو ایلین اوّل‌لرینده ایستانبول بیلیم‌یوردونون حوقوق فاکولته‌سینی بیتیرمیش، 1932-جی ایلده سووئت ایتتیفاقی‌نین طلبی ایله ایستانبولو ترک ائتمک مجبوریتینده قالاراق لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیشدی.
1932-1939-جو ایللرده لهستاندان یاشایان میرزه بالا، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله برلینده نشر اولونان «ایستیقلال» قزئتینده (1932-1934) و «قورتولوش» ژورنالیندا (1934-1938) آذربایجانین ایستیقلال پروبلمینه حصر اولونموش خئیلی مقاله‌سی چاپ اولونموشدو. بو دؤورده اونون همچنین برلینده «قورتولوش» ژورنالی‌نین مطبعه‌سینده «میلّی آذربایجان حرکاتی» آدلی سامباللی کیتابی نشر ائدیلمیشدی. اونون «موساوات» پارتیاسی‌نین نشر ائتدیگی بولتن‌لرده ده روس موستملکه اوصول-ایداره سینی ایفشا ائدن خئیلی میقداردا مقاله لری چاپ اولونموشدو.
میرزه بالا محمدزاده 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش «میلّی آذربایجان موساوات خالق فیرقه‌سی»نین اوچ قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، 1939-جو ایلده لهستانین آلمان ایله سووئت ایتتیفاقی آراسیندا گیزلی بؤلوندوگو زامان او ایستانبولا دؤنه‌رک «میلّیت» و «جومهوریت» قزئت‌لرینده روسیه‌ده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقاله‌لر یازمیشدی.
1949-جو ایلده میرزه بالا محمدزادهنین یاخیندان ایشتیراکی ایله آنکارادا «آذربایجان کولتور درنگی»نین اساسی قویولموش، 1951-جی ایلده اونون «آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا» آدلی اثری بو درنک طرفیندن چاپ اولونموشدو. او، همچنین آنکارادا آذربایجان کولتور درنگی طرفیندن بوراخیلان «آذربایجان» ژورنالیندا آذربایجان تاریخی ایله باغلی خئیلی مقاله چاپ ائتدیرمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده 1954-جو ایلدن اعتیباراً مونیخ‌ده یئرلشن س‌س‌ری-نی اؤیرنمه اینستیتوتوندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفه‌سینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجه‌سینده نشر اولونان سیاسی ژورنالین باش رداکتوررو اولموشدو.
اؤز یازی‌لاریندا میرزه بالا محمدزاده، «م.ب.محمدزاده، نوح‌اوغلو، آ.کوت، م.ب.داشدمیر، علی کوتلوک، آذری، سنان و کمال» ایمضالاریندان ایستیفاده ائدن میرزه بالا محمدزاده 6 مارس 1955-جی ایلده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتی‌نین لیدری، آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین معماری، «موساوات» پارتیاسی‌نین رهبری، خالقیمیزین بؤیوک اوغلو م.رسولزادههنین وفاتیندان سونرا آذربایجان میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین و «موساوات» پارتیاسی‌نین رهبری سئچیلمیشدی.
میرزه بالا هله لهستاندا اولدوغو دؤورده ورشودا قارا دنیزلی بیر تورک عاییله‌سی‌نین قیزی اولان باهیره خانیملا نیشانلانمیش، ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی‌نین باشلادیغی ایللرده تورکیه یه دؤنه‌رک اونونلا ائولنمیش، لاکین بو ائولی‌لیکدن اؤولادلاری اولمامیشدی.
بوتون معنالی حیاتینی خالقی‌نین میلّی ایستیقلالی یولوندا فدا ائدن، آذربایجان آزادلیق موباریزه‌سی‌نین بؤیوک و اونودولماز قهرمان‌لاریندان اولان میرزه بالا محمدزاده 8 مارس 1959-جو ایلده ایستانبولدا اورک خسته‌لیگیندن وفات ائتمیش و ایستانبولون «قاراجا احمد» قبریستان‌لغیندا دفن اولونموشدو.
روحو شاد اولسون.
کؤچورن: عباس ائلچین
19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین اینکیشاف خوصوصیت‌لری
19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین اینکیشاف خوصوصیت‌لری
گونئی آذربایجاندا دا 19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده مدنیتین آیری-آیری نؤوع‌لری معاریف، مطبوعات، ادبیات، اینجه صنعت، تئاتر اینکیشاف ائتدی. گونئی آذربایجاندا قوزئی آذربایجانداکی مدنیتدن فرقی اونون ایسلام‌لا داها سیخ باغلی اولماسی‌دیر. قوزئی آذربایجاندا مدنیت روسیه‌نین تاثیریله اوروپا دَیرلرینه قوووشدوغو حالدا، گونئی آذربایجاندا مدنیت ایران حاکیمیتی‌نین تاثیری آلتیندا فارسچی‌لیغا، ایسلاما داها چوخ باغلی ایدی.
" آذربایجان تاریخی " کیتابیندا گؤستریلیر کی، " 19.عصرده، بوتون ایراندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا جمعیتین،اساساً، فئودال زادگان طبقه‌لرینه خیدمت ائدن و دؤولت طرفیندن دئییل، آیری-آیری شخص‌لر، دینی مرکزلر واسیطه‌سیله تشکیل اولونان معاریف سیستمی خالقین حیاتینا و اونون گله‌جک اینکیشافینا اصلا خیدمت ائده بیلمیر، عکسینه، مانع اولوردو. بوتون یاخین و اورتا شرق اؤلکه‌لرینده اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا باشلیجا تحصیل اوجاق‌لاری مدرسه‌لر ایدی. بونلار دا، عادتاً، دینی ایداره‌لر، ایری تاجیرلرین بعضی نوماینده‌لری طرفیندن و خئیریه ایشلری اوچون ایعانه توپلانماسی حسابینا تأسیس ائدیلیردی. 19.عصرده گونئی آذربایجاندا مدرسه‌لر یالنیز تبریزده و بیر نئچه باشقا شهرده وار ایدی کی، بونلارین دا چوخونو کیچیک (15-30 نفرلیک) مدرسه‌لر تشکیل ائدیردی. 19.عصرین سونلاریندا ایسه گونئی آذربایجانین بوتون شهر و بؤلگه‌لرینده 150 عومومی و خوصوصی مکتب، 10 مدرسه وار ایدی. بونونلا بئله، گونئی آذربایجاندا مؤوجود اولان بو مکتب و مدرسه‌لرین، دئمک اولار کی، اکثریتی جمعیتین موعاصیر ایجتیماعی، سیاسی، مدنی اینکیشافی طلباتینا خیدمت ائتمگه اصلا قادیر دئییلدی. همین مکتب‌لری باشا وورموش گنجلر، اینضیباطی و حربی مأمورلار، یوکسک منصبلی دؤولت خادیم‌لری‌نین بؤیوک اکثریتی بو باخیمدان، اصلینده، ساوادسیز ایدیلر.
گونئی آذربایجاندا موعاصیر تیپلی تحصیلین اساسی 1875-جی ایلده تبریز دؤولت مکتبی‌نین (تبریز دارالفنونون) آچیلماسی ایله قویولموشدو. بورادا،اساساً، حربی و مولکی مأمورلار، حکیم‌لر حاضیرلانیردی. مکتب 20 ایل فعالیت گؤسترمیش و ایلده 40-45 مأذونو اولموشدو. تبریزده "دبستان" آدلی ایلک خوصوصی یئنی تیپلی ( " اوصولی-جدید " ) مکتبی 1888-جی ایلده ایران معاریفی‌نین آتاسی میرزه حسن رشدیه آچدیردی. او، گونئی آذربایجاندا، ایلک دفعه اولاراق، الیفبانی یئنی صؤوتی-اوصول (سس اوصولو) ایله آذربایجان دیلی اساسیندا تدریس ائتمگه باشلامیش، چوخلو درسلیک‌لر، او جومله‌دن، " وطن دیلی " ، " آنا دیلی " درسلیک‌لرینی یازمیشدی.
1905-1911.جی ایل‌لر ایران اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا 37 میلّی (تبریزده 22)، 1911-1925-جی ایللرده ایسه 50-دن چوخ (تبریزده 29) مکتب آچیلمیشدی. همین مکتب‌لرده آذربایجان و فارس دیل‌لریندن علاوه ، عرب، فرانسه و روس دیل‌لری ده تدریس اولونوردو. 1917-جی ایلده ایسه گونئی آذربایجاندا ایلک اورتا مکتب تأسیس ائدیلمیشدیر.
گونئی آذربایجانین مطبوعات تاریخی 19.عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلاییر. گونئی آذربایجاندا فارس دیلینده نشر ائدیلن ایلک قزئت "آذربایجان" دیر. قزئت 1858-جی ایلده تبریزده حؤکومتین رسمی اورقانی کیمی چاپ اولونموش و ایراندا نشر ائدیلمیش ان قدیم قزئت‌لر ایچریسینده اوچونجوسودور.
1905-1911جی ایل‌لر اینقیلابینا قدر گونئی آذربایجاندا 18 آددا قزئت و درگی بوراخیلیردی. اونلارین بعضی‌لری ایسه دؤولت طرفیندن رسمی بوراخیلان مطبوعات اورقان‌لاری ایدی.
1905-1911.جی ایل‌لر مشروطه اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا ایلک دفعه آنا دیلینده بیر سیرا قزئت و درگی‌لر ( "آذربایجان" ، "آنا دیلی" ، "مزه لی" ، "زنبور" ، " حشرات الارض" )، آذربایجان ایالت انجومنی‌نین ایکی دیلده - فارس و تورک دیل‌لرینده نشر ائتدیگی " ناله ملت " ، "موللا نصرالدین" درج اولوندو و یاییلماغا باشلادی. بو دؤورده آذربایجاندا چیخان قزئت و درگی‌لرین اساس حیصه‌سینی اینقیلابی حرکاتین غلبه‌سی‌نین طرفداری اولان دموکراتیک مطبوعات تشکیل ائدیردی. ایران مؤلیف‌لری‌نین وئردیگی معلوماتا گؤره، مشروطه اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا 50-یه یاخین آددا قزئت و درگی نشر ائدیلمیشدیر.
مشروطه اینقیلابی‌نین مغلوبیتیندن سونراکی دؤور (1913-1917-جی ایل‌لر) عرضینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین تهران حاکیم دایره‌لری طرفیندن سیخیشدیریلماسی نتیجه‌سینده نشر اولونان قزئت و درگی‌لرین سایی خئیلی آزالدی. بو دؤورده نینکی آذربایجاندا، حتّی بوتون ایران میقیاسیندا دموکراتیک، او جومله‌دن، فهله مطبوعاتینا، حتّی اونلارین منافعیینی مودافیعه ائتمگه تمایول گؤسترن مطبوعاتا بئله، تصادوف اولونمور.
1917.جی ایلدن سونرا ایسه یئنیدن ویلایتده مطبوعات ترقّی ائتمگه باشلاییر. بو دا، سؤزسوز کی، ایرانین قونشوسو اولان روسیه‌ده باش وئرمیش فوریه و خوصوصیله، اوکتوبر حادیثه‌لری ایله باغلی اولموشدور. بو دؤورده گونئی آذربایجاندا ان موهوم قزئت‌لردن بیری 1917-جی ایلده ابولقاسم فیوضات و شئیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلیگی ایله نشره باشلایان، قیسا فاصیله لرله 1921-جی ایله قدر چاپ اولونان "تجدد" ایدی.
19.عصرین ایکینجی یاریسیندا گونئی آذربایجاندا معاریفچی ادبیات یاراندی. شعیرده، ایلک دفعه اولاراق، خالق حیاتینین رئال منظره‌لرینی، اؤلکه‌نین حیاتینداکی رئال حادیثه‌لری (1871-1872-جی ایللرده کی قیتلیق و آجلیق، 1891-1892-جی ایل‌لر " تنبکی عوصیانی " ، اجنبی‌لرین اؤلکه ده آغالیغی و س.) عکس ائتدیرمکله، بعضی معاریفچی‌لیک ایدئیالارینی تبلیغ ائتمک ساحه‌سینده اساسلی آددیم‌لار آتیلیر. گونئی آذربایجانین 19.عصر شعیری‌نین موباریز جریانینی یارادان، اؤز یارادیجی‌لیق لاریندا میلّی آزادلیق ایدئیالارینی گئنیش تبلیغ ائدن شاعیرلر سیراسیندا حاجی مهدی شکوهی‌نین، رضا صراف‌ین، میرزه علی خان لعلی‌نین، سعید سلماسی‌نین، میرزه علی معجز شبستری‌نین و ب. آدلارینی چکمک اولار. گونئی آذربایجان شعیری‌نین 19-20. عصرین اولّ‌لرینده اینکیشافی‌نین عومومی مئیلی رئال حیاتا یاخینلاشماق، اونون ان واجیب، تاخیرسالینماز پروبلم‌لرینی عکس ائتدیرمک اولموشدور.
بو دؤورده گونئی آذربایجاندا م.ف.آخوندوفون بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا ایلک دفعه درام اثرلری یازیلدی (میرزآغا تبریزی‌نین پیئس‌لری). م.ف.آخوندوفون داوامچی‌لاری زینالعابدین مراغه‌ای ( " ابراهیم بیگن سیاحتنامه‌سی " )، ع.طالیبوفون ( " پاک آداملارین مسلک‌لری " ) اثرلری 1905-1911-جی ایل‌لر ایران اینقیلابی‌نین ایدئولوژی و سیاسی جهتدن حاضیرلانماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر. 20. عصرین اولّ‌لرینده ایجتیماعی-سیاسی پوبلیسیستیکا ( " موللا نصرالدین "-چی نثر) ادبیاتین آپاریجی ژانرلاریندان بیری کیمی گئنیش ووسعت آلدی. بو سپکیده یازیلان اثرلر ایچریسینده اؤنجه ابوالضیا شبستری و سید حسین عدالت‌ین "ایران نو" ، "آنا دیلی" ، "عدالت" قزئت لرینده کی فلیئتون‌لارینی، جمشید اردشیر افشارین مقاله و ادبی-فلسفی کاراکترلی یازی‌لارینی قئید ائتمک اولار.
19.عصرده گونئی آذربایجاندا تئاتر غرب مدنیتینین موستقیم تاثیری نتیجه‌سینده یارانمیشدی. بئله کی، 70-80-جی ایللرده " معاریفپرور " ناصرالدین شاهین اوروپایا سفریندن سونرا دارولفونون موداویم‌لری‌نین قووّه‌‌سی ایله سارای عیان‌لاری اوچون واخت‌آشیری تئاتر تاماشالاری تشکیل ائدیلیردی. بونا باخمایاراق، عیان‌لار اوچون تشکیل اولونان بو ایلک تئاتر تاماشالاری ایراندا، او جومله‌دن ده، گونئی آذربایجاندا تئاترین اینکیشافینا او قدر ده تاثیر گؤستره بیلمه‌میشدی. دراماتوروژی و تئاترا اولان باخیش آذربایجاندا (ایراندا دا) م.ف.آخوندوفوون یارادیجی‌لیغی‌نین بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا فورمالاشمیشدی. 1870-1874-جو ایللرده میرزه جعفر قراجه داغی طرفیندن م.ف.آخوندوف پیئس‌لری فارس دیلینه ترجومه اولوندوقدان سونرا ایراندا ایلک اوریژینال درام اثرلری یاراتماق تشبّوثو مئیدانا چیخدی. بو تشبّوثون ایلک مودافیعه‌چیسی بیر نئچه پیئس مؤلیفی میرزآغا تبریزی ایدی. لاکین اونون اثرلری مضمون، ایدئیا و بدیعی دَیری اعتیباریله ضعیف اولدوغوندان، صحنه اوزو گؤره بیلمه‌دی.
مدنی حیاتین بو ساحه‌سینده ایلک اهمیتلی آددیم‌لار یالنیز 1905-1911-جی ایل‌لر اینقیلابی دؤورونده آتیلدی. بو ایشده ده قوزئی آذربایجانین مدنیت خادیم‌لری‌نین کؤمگی و شخصی ایشتیراکی موهوم رول اویناییردی. 1909-1916-جی ایل‌لر عرضینده گؤرکملی آکتیورلار صدقی روح‌الله، عباس میرزه شریف‌زاده‌نین رهبرلیگی ایله باکی تئاتر تروپپالاری دفعه‌لرله ایرانا گلمیش، تهراندا، تبریزده، رشتده، قزوینده، ایصفاهاندا و ب. شهرلرده تاماشالار وئرمیشلر. اونلارین رپرتواری،اساساً، ع.حقوئردی‌یئو، ن.وزیروف و ن.نریمانوفون، همچنین، غرب دراماتورق‌لاری‌نین اثرلریندن عیبارت ایدی.
طبیعی‌دیر کی، بئله امکداشلیق، خوصوصیله، گونئی آذربایجاندا، ایلک نؤوبه ده، تبریزده داها گئنیش ووسعت آلیر، چونکی بو شهرین بیر چوخ ضیالی‌لاری و قاباقجیل، فعال گنجلری قوزئی آذربایجاندا باش وئرن ایجتیماعی و مدنی حادیثه‌لرله یاخیندان تانیش ایدیلر.
1916.جی ایلده تبریزده ایلک تئاتر بیناسی تیکیلدی. گونئی آذربایجاندا قیسا مودتده (10-12 ایل) میلّی تئاتر یارادیلماسی پروسه‌سی‌نین تمل داشی قویولدو. تئاتر تاماشالاری آنا دیلینده اولدوغوندان، خالق طرفیندن تئز قاورانیلیر و عئینی زاماندا، آذربایجان دیلی‌نین فورمالاشماسیندا، مدنیت ساحه‌سینده یاییلماسیندا، ادبی دیلین فورمالاشماسیندا موهوم رول اویناییردی.
واحد عمروف / فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو )
کؤچورن: عباس ائلچین
تبریزده آنا دیلینده ایلک مکتب آچان موعلّیم: میرزه حسن رشدیه
تبریزده آنا دیلینده ایلک مکتب آچان موعلّیم: میرزه حسن رشدیه
میرزه حسن رشدیه 1851-جی ایلده تبریز شهرینده، دؤورون عالیم‌لریندن اولان موللا مهدی‌نین عاییله‌سینده دونیایا گلیب. ایلک تحصیلینی دوغما شهری تبریزده آلیب. تحصیلینی داوام ائتدیرمک اوچون او نجف شهرینه گئتمه‌لی و بورادان موکمّل بیر روحانی اولاراق قاییتمالی ایدی. چونکی، بو دؤورده تحصیل اوجاق‌لاری آنجاق موللاخانا و مدرسه‌لرله محدودلاشیردی. ایراندا دا دیگر موسلمان مملکت‌لرینده کی کیمی اساساً دین خادیم‌لری‌نین حاضیرلانماسینا فیکیر وئریلیردی. مؤوجود تحصیل سیستمی اؤلکه‌نین کادر حاضیرلیغی ساحه‌سینده کی طلباتی ایله آیاقلاشا بیلمیردی. ایستانبولدا ایکی تبریزلی ناشیر - میرزه نجفعلیخان و آغا محمد طاهر طرفیندن نشر اولونان " اختر " قزئتینده یازیلمیش بیر مقاله ده دئییلیردی کی، "اوروپادا هر مین نفردن اون نفری ساوادسیز، ایراندا ایسه هر مین نفردن اون نفری ساوادلی‌دیر. بو نؤقصان الیفبانین چتینلیگی و تدریس اوصولونداکی قوصوردان ایره لی گلیر... ایراندا دا اوروپاسایاغی مکتب‌لر اولمالی‌دیر" .
محض بو فیکیر، گنج میرزه حسن‌ین گله‌جک مقصد و مرامینی موعین‌لشدیرن اساس عامیل اولدو. آتاسی‌نین راضی‌لیغی ایله تورکیه‌یه سفر ائتدی. ایستانبول، بیروت و دیگر شهرلرین تحصیل سیستمی ایله ماراقلاندی. بورادا فعالیت گؤسترن مکتب‌لرین آدی اونون دیقتینی جلب ائتدی و اؤزونه تخلوص گؤتوردو - رشدیه. بیروتداکی دارالموعلّمینده (پداقوژی بیلیم یوردو) تحصیل آلدیغی زامان اوصولی-جدید مکتب‌لری‌نین تأسیسینی و ایداره ائدیلمه‌سینی اؤیرندی.
میرزه حسن رشدیه ایلک پداقوژی فعالیتینی قوزئی آذربایجانین شهرلریندن بیری اولان ایرواندا باشلاماغا قرارا آلدی. 1883-جو ایلده بورادا یاشایان قارداشی میرزه علی ایله بیرگه اؤزونون ایلک اوصولی-جدید مکتبینی آچدی. بو مکتب قوزئی آذربایجاندا هئچ ده ایلک تحصیل اوجاغی دئییلدی. گؤرکملی موتفکّیر میرزه فتحعلی آخوندوفون میلّی تحصیل اوغروندا آپاردیغی گرگین موباریزه‌نین نتیجه‌سی اولاراق، شاماخی (1870) و شکیده (1877) یئنی تیپلی میلّی مکتب‌لر آچیلمیشدی. روسیه‌ده علمی پداقوژی و خالق مکتب‌لری‌نین بانیسی اولان کوْنستانتین اوُشینسکی‌نین لایحه‌سی اساسیندا 1876-جی ایلده قوْری موعلّیم‌لر سمیناریاسی تأسیس ائدیلمیشدی. اوچ ایل سونرا ایسه (1879) سمیناریانین تورک (روسلارین تعبیرینجه " تاتار " ) بؤلمه‌سی آچیلمیشدی. بؤلمه‌نین تأسیسینده گؤرکملی ادیب م.ف.آخوندوفون دا بؤیوک رولو اولدوغونو قئید ائتمک لازیمدیر.
هئچ شوبهه یوخدور کی، قوزئی آذربایجانین، ائله‌جه ده بوتون قافقازین میلّی بورژوازی‌سی‌نین تشکّولونده قوْری موعلّیم‌لر سمیناریاسی‌نین خوصوصی خیدمت‌لری اولوب. مأذون‌لاری‌نین آدینی سادالاماقلا بونو ثوبوت ائده بیلریک: اوزئییر حاجی‌بیگوف، مسلم ماقومایئو، جلیل محمدقولوزاده، رشیدبیگ افندی‌یئف، نریمان نریمانوف، فیرودین بیگ کؤچرلی، سلطان مجید غنی‌زاده و باشقالاری. هر بیری آذربایجانین و هم ده قافقازین ایجتیماعی-سیاسی حیاتیندا، او جومله‌دن علم، مدنیت، معاریف و مطبوعات ساحه‌سینده خیدمت‌لری دانیلماز داهی‌لردیر.
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا قافقازدا میلّی معاریف ساحه‌سینده باشلانمیش اینتیباه گونئی آذربایجان ضیالی‌لاری‌نین دا نظر - دیقتینی جلب ائتمیشدی. ایسماییل کاظمزاده و میرزه کاظم عسگرزاده‌نین ایرواندا آچدیقلاری یئنی اوصول آنا دیلی مکتب‌لری بو پروسه‌ده ایشتیراکین ثوبوتو ایدی. میرزه حسن رشدیه‌‌نین ده موعلّیم‌لیک فعالیتینه محض ایروان شهرینده باشلاماسی هئچ ده تصادوفی دئییلدی.
گنج موعلّیمین پداقوژی فعالیتینده آتدیغی ایلک آددیم اوغورلو آلینمیشدی. ایران شاهی نصرالدین شاه قاجار ایروان شهرینه سفر ائدرکن بو تحصیل اوجاغینی دا زیارت ائتمیشدی. مکتبین فعالیتی تزار حؤکومتی‌نین ده دیقتیندن کناردا قالمامیشدی. دؤولت ایداره‌لرینه ساوادلی یئرلی مأمورلار حاضیرلاماق ایسته‌ین تزار دؤولتی م.ح.رشدیه‌‌نین فعالیتیندن ممنون ایدی. تصادوفی دئییلدی کی، م.ح.رشدیه دؤولت طرفیندن موکافات‌لاندیریلمیش و حتّی اونا مادّی یاردیمدا گؤستریلمیشدی. اوغورلو پداقوژی فعالیته باخمایاراق، میرزه حسن رشدیه ایرواندا چوخ قالمادی. 1888-جی ایلده زنگین تجروبه توپلایان گنج موعلّیم دوغما تبریزه قاییتدی.
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا ایراندا فورمالاشان میلّی بورژوازی دؤولتدن تحصیل سیستمینده جیدی ایصلاحات‌لار طلب ائدیردی. بونلار یئنی اوصول مکتب‌لری‌نین آرتیریلماسی، ایبتیدایی تحصیل ایله علاقه‌دار الیفبادا دییشیک‌لیک‌لر ائدیلمه‌سی و تعلیم-تربیه متودلاری‌نین موعاصیرلشدیریلمه سی ایدی. محض بو طلب‌لرین حیاتا کئچیریلمه‌سی اوچون ساوادلی و تجروبه‌لی موعلّیم‌لرده لازیم ایدی. میرزه حسن رشدیه بو طلب لره جاواب وئره بیله‌جک موعلّیم‌لردن ایدی.
تجروبه لی پداقوق ایرانا قاییدان کیمی، ایلک ایشی دوغما تبریزده "دبستان رشدیه " و " مدرسه رشدیه " آدلی مکتب‌لرینی آچماق اولدو. میرزه حسن رشدیه مکتب‌لرینی مکتبخانا فورماسیندا ساخلاسادا، تدریس ایشینی فارس دیلینده‌کی آسان کیتاب‌لاردان صؤوتی (سس) اوصولو ایله آپاریردی.
میرزه حسن رشدیه‌‌نین گؤردوگو ایشلرده مووفقیت قازانماسی کؤهنه فیکیرلی مکتبدارلاری و مورتجع روحانی‌لری قیجیقلاندیریردی. ایشینده نه قدر احتیاطلی اولسادا، جهالت یئنه اؤز ایشینی گؤروردو. تدریس ایشینی صؤوتی اوصولو ایله آپارماسینی بهانه گتیره‌رک، اونون مکتب‌لرینی غارت ائدیردیلر. بو فیتنه‌کار قصدلر زامانی مکتبلی‌لردن اؤلن و یارالانان‌لاردا اولوردو. حتّی رشدیه اؤزو بئله بیر نئچه دفعه آغیر یارالانمیشدی.
معنوی، مادّی و فیزیکی ضربه‌لر آلان موباریز موعلّیم مووقتی ده اولسا، تبریزی ترک ائتمه‌لی اولدو. او، خوراسانا، میصیره و قافقازا سیاحت ائتدی. 1893-جو ایلده یئنیدن تبریزه قاییدان میرزه حسن رشدیه اساساً آنا دیلی‌نین تدریسی‌نین یئر آلدیغی " رشدیه مظفریه " مکتبینی تأسیس ائتدی.
مکتبین تدریسی‌نین دوغما تورک دیلینده تشکیل اولونماسی آذربایجان اوچون موهوم تاریخی بیر حادیثه ایدی. چونکی بو تحصیل اوجاغی صفوی‌لر دؤوروندن سونرا آنا دیلینده آچیلان ایلک میلّی مکتب ایدی. بلکه ائله بونا گؤره ده بو تحصیل اوجاغینا " رشدیه میلّی " مکتبی دئییلیردی.
" رشدیه مظفریه " مکتبینده تاریخ، جوغرافیا، فیزیک، ریاضیات، طبیعت‌شوناسلیق و دیگر علم‌لرله یاناشی فارس، عرب، فرانسه و روس دیل‌لری‌نین تدریسی ده اساس یئر توتوردو. درس‌لر صؤوتی اوصولو اساسیندا آپاریلیردی. دؤورون بیر چوخ ضیالی‌لاری، او جومله‌دن محمدعلی تربیت، احمد مدرس، حسین کمال طبیب‌زاده و باشقالاری بو مکتبین موعلّیم‌لری اولموشلار. مکتبده 200-دن چوخ شاگیرد تحصیل آلیردی. اکثریتی یوخسول اوشاق‌لاری اولان بو شاگیردلر پولسوز تحصیل آلیردیلار.
1894-جو ایلده میرزه حسن رشدیه اؤزونون ایلک " وطن دیلی " آدلی اثرینی یازدی. " رشدیه مظفریه " ده تدریس اولونان آنا دیلی درسلری محض بو کیتاب اوزره آپاریلیردی. تبریزده چاپ اولونان "وطن دیلی " اؤز دؤورونون ان موکمّل درسلیگی ایدی. ساده و آیدین دیل ایله یازیلان درسلیک اونو قاوراماقدا مکتبلی‌لر اوچون هئچ بیر چتینلیک یاراتمیر و صؤوتی اوصولو ایله عرب الیفباسی‌نین اؤیره نیلمه‌سینی خئیلی آسان‌لاشدیریردی. آلتی آی عرضینده یازیب-اوخوماغی اؤیره‌دن بو درسلیک بوتون گونئی آذربایجاندا یاییلمیشدی.
میرزه حسن رشدیه " وطن دیلی " کیتابیندان باشقا تورک و فارس دیل‌لرینده بیر چوخ اثرلرین مؤلیفی‌دیر. " بدایةالتعلیم " ، "کفایت‌التعلیم " ، " نهایةالتعلیم " ، " تکملة الصرف " ، " آنا دیلی " ، " الیفبایی-رشدیه " ، " اوصول عقاید و یا اتحاد بشر " و س. اثرلری بوتون ایراندا اوخونور و بیر چوخ مکتب‌لرده درس وسایتی کیمی ایستیفاده اولونوردو.
1896-جی ایلده نصرالدین شاهین اوغلو 43 یاشلی مظفرالدین تاختا چیخدی. آذربایجان ویلایتی‌نین حاکیمی (والیسی) اولموش مظفرالدین خان، اؤزوندن سونرا حاکیم‌لیک ائتمیش میرزه علی‌خان امین الدوله‌نی صدراعظم (باش ناظیر) تعیین ائتدی. امین الدوله آذربایجان حاکیمی اولدوغو زامان رشدیه‌‌نین معاریف ساحه‌سینده گؤردوگو ایشلری تقدیر و مودافیعه ائدیردی. اونون تهرانا چاغریلماسی تبریزده‌کی مورتجع‌لرین رشدیه‌یه قارشی اولان فیتنه‌کار هوجوم‌لاری‌نین یئنیدن آلوولانماسینا سبب اولدو. بو سیخینتیلی گونلرده رشدیه یئنه ده امین الدوله طرفیندن مودافیعه ائدیلدی. صدراعظم اونو مظفرالدین شاهین امری ایله تهراندا اوصولی-جدید مکتبی آچماغا دعوت ائتدی. بو دعوت ایله م.ح.رشدیه آپاردیغی معاریفچی‌لیک موجادیله‌سی‌نین یئنی مرحله‌سینه قدم قویدو. او، تهرانداکی پداقوژی فعالیتینه باشلادیغی زامان میرزه نصرالله ملک المتکلمین، یحیی دولت‌آبادی، شیخ مهدی کاشانی کیمی معاریفچی ضیالی‌لارلا امکداشلیق ائدیردی.
1898-جی ایلده تشکیل ائدیلن معاریف انجومنی و عالی معاریف شوراسی یارادیجی‌لاریندان بیری اولان م.ح.رشدیه‌‌نین تدریس متودو آرتیق اؤزونو دوغرولتموشدو. ایراندا آچیلان بوتون اوصولی-جدید مکتب‌لری بو متودلا ایشله‌مگه اوستونلوک وئریردیلر. آنجاق تبریزدن فرقلی اولمایاراق، مورتجع قووّه‌لر تهراندا دا اؤز ایشینی گؤروردو. 1898-جی ایلین ژوئیه آییندا یئنی معاریفچی حراکاتین هامیسی اولان امین الدوله صدراعظم وظیفه‌سیندن کنارلاشدیریلدی. بو حادیثه م.ح.رشدیه و دیگر معاریفپرور ضیالی‌لارین وضعیتینی پیسلشدیردی. اگر اولّ‌لر فیتنه‌کار قووّه‌لر مورتجع روحانی‌لردن عیبارت ایدیسه، ایندی اونلارا سارای مأمورلاری دا قوشولموشدو. بو تهلوکه‌لی وضعیتدن قورتولماق اوچون م.ح.رشدیه 1900-جو ایلده حیجاز، شام و قافقازا سفره چیخدی. 1902-جی ایلده تهرانا قاییدان میرزه حسن رشدیه موعلّیم‌لیک فعالیتی ایله یاناشی، ناشیرلیکله ده مشغول اولماغا باشلادی. تهراندا نشر ائتدیردیگی " تهران " و " مکتب " آدلی قزئت‌لرینده هم علمی-متودیکی تؤوصیه‌لرله، هم ده اینقیلابی مقاله‌لرله چیخیش ائدیردی. چونکی، او 20. عصرین اولّ‌لرینده ایراندا جریان ائدن اینقیلابی حراکاتین فعال‌لاریندان ایدی. محض بو فعالیتی اونون حبس اولونوب خوراسانا سورگون ائدیلمه‌سی ایله نتیجه‌له‌نیر.
سورگوندن آزاد اولدوقدان سونرا تهرانا قاییدیب یئنیدن علمی-پداقوژی فعالیتینی داوام ائتدیریب. قافقازین و ایرانین بیر چوخ شهرلرینده اوصولی-جدید مکتب‌لری آچمیشدیر.
1933-جو ایلده تقاعوده چیخان میرزه حسن رشدیه قوم شهرینه کؤچه‌رک، عؤمرونون سونونادک بورادا یاشاییب. قوجامان موعلّیم تقاعوده چیخماسینا باخمایاراق، معاریف ساحه‌سینده یئنی‌لیک‌لر اوزرینده چالیشماقدان یورولموردو. دوخسان اوچ ایل‌لیک کشمکشلی حیاتین آلتمیش ایلدن چوخونو وطنی‌نین و میلّتی‌نین معاریف ساحه‌سینده ترقّیسی اوغروندا صرف ائتمیش میرزه حسن رشدیه 1944-جو ایلین دسامبریندا دونیایا گؤزلرینی ابدی یومدو.
قوجامان موعلّیم میرزه حسن رشدیه‌‌نین علمی-پداقوژی فعالیتینی، حیات و یارادیجی‌لیغینی تدقیق ائدرکن، هئچ شوبهه سیز داهی روس پداقوقو ک.د.اوُشینسکی‌نین بو سؤزلری یادا دوشور:
" اگر بیز حکیم‌لره اؤز ساغلام‌لیغیمیزی اعتیبار ائدیریکسه، موعلّیم‌لره اوشاغیمیزین اخلاقینی، روحونو، بوتون بونلارلا برابر، اؤز وطنیمیزین گله‌جگینی اعتیبار ائدیریک. شخصیتین اینکیشافینا و موعین‌لشمه‌سینه یالنیز شخصیت تاثیر گؤستره بیلر. کاراکتری یالنیز کاراکتر یارادا بیلر " .
کؤچورن: عباس ائلچین
اؤزئییر عؤمرو (آذربایجان فیلم 1981)
"اؤزئییر عؤمرو" فیلمی
آذربایجان فیلم (1981)
یؤنتمن: رافیق داداشوف
سناریو: آنار رضایئف
فیلم بسته‌کار اوزئییر حاجی‌بیگلی‌نین اوشاقلیق و گنجلیک ایل‌لرینی، اونون موسیقی عالمینده ایلک مووفّقیت‌لر قازاندیغی، ایستعدادلی یازیچی، ژورنالیست، ایجتیماعی خادیم کیمی فعالیته باشلادیغی بیر دؤورو احاطه ائدیر. صنعتکار، موباریز ضیالی، گؤزل اینسان. تاماشاچی‌لار بو نجیب کئیفیت‌لرین هامیسینی اوزئییر حاجی‌بیگلی‌ده گؤرور و داهی بسته‌کارین حیات و یارادیجی‌لیق یولو، اونون معاریفچی‌لیک فعالیتی، یازیچی‌لیق مهارتی ایله تانیش اولورلار. فیلمده بسته‌کارین آیری-آیری اثرلری، او جومله دن " لئیلی و مجنون " او، " آرشین مال آلان " ای و " کوروغلو "-سونون صحنه طالعیی ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر.
فیلمده شوروی دؤولت فیلم‌فوندوندان و آذربایجان مرکزی دؤولت کینوفوتوسندلر آرشیوینده ساخلانیلان بدیعی و سندلی فیلملردن آلینمیش فراقمنت‌لردن ایستیفاده اولونموشدور.
فیلمده اوزئییر حاجی‌بیگلی‌نین اثرلری و آذربایجان خالق موسیقیسی، هابئله آذربایجان، روس و غربی اوروپا بسته‌کارلاری‌نین اثرلریندن پارچالار سسله‌نیر.
فیلمده " کولک‌لر شهری " ، " آرشین مال آلان " ، " او اولماسین، بو اولسون " ، " دوغما خالقیما " ، " بسته‌کار مسلم ماقومایئف " فیلم‌لرینده کی کادرلاردان ایستیفاده اولونموشدور.
فیلم ایکی سریالی‌دیر.
ییرمی بیرینجی عصرین توران ایدئالی:" علی بیگ حسین‌زاده‌نین شاعیرانه تورانچی‌لیغیندان یارانمیش ضیا گؤگ‌آلپ "
ییرمی بیرینجی عصرین توران ایدئالی:" علی بیگ حسین‌زاده‌نین شاعیرانه تورانچی‌لیغیندان یارانمیش ضیا گؤگ‌آلپ "
آذر توران
تاریخه وطن موحاریبه‌سی کیمی کئچن قاراباغ ساواشیندان سونرا روسیه‌نین‌سیاسی چئوره‌لرینده توران پروبلمی گوندمه گلدی. حتّی بونا روسیه‌نین خاریجی ایشلر ناظیری لاوروف دا موناسیبت بیلدیردی... لاوروف احتیاطلا دانیشدی. تخمین‌لرینی دئدی. آما ایندی 1918-جی ایل دئییل، 2021-جی ایل‌دیر. یوز ایل اؤنجه تورکلرین اوزاق اولکوسو - توران مدنی بیر خیال اولا بیلردی. قاراباغداکی وطن موحاریبه‌میز ایسه تورانین مدنی بیر خیالدان‌سیاسی گئرچکلیگه چئوریله بیله‌جگی‌نین مومکو‌ن‌لوگونو ایثبات‌لادی. بو گون صلیب مفکوره‌سی اوروپا بیرلیگی مودلینده یئنیدن احیا ائدیلیرسه و اوروپا کئچمیشده خاچلی یوروش‌لریندن باشقا، هئچ بیر اؤرنگی اولمادان فرقلی توپلوم‌لاری بیرلشدیرمگه جهد ائدیرسه، دونیانین پولیتیک آهنگینه بو موستویده گرک اولدوغوندان دا آرتیق موداخیله ائده بیلیرسه، بس نه اوچون توران یالنیز مدنی بیر خیال اولاراق قالمالی ایدی؟ بیر حالدا کی، " میلاددان 210 ایل اول هون حؤکمداری مته " هونلار " آدی آلتیندا بوتون تورکلری بیرلشدیردیگی زامان توران مفکوره‌سی بیر گئرچکلیک حالینا گلمیشدی، هونلاردان سونرا آوارلار، آوارلاردان سونرا گؤک‌تورکلر، گؤک‌تورکلردن سونرا اوغوزلار، بونلاردان سونرا قیرغیز قازاخ‌لار، داها سونرا کوٌر خان، چنگیز خان و سونونجو اولاراق، امیر تئیمور توران مفکوره‌سینی گئرچکلشدیرمه دیلرمی؟ " (ضیا.گؤگ‌آلپ).
تورک دونیاسیندا تورانین ایلک ایدئولوقو علی بیگ حسین‌زاده دیر. و یالنیز آذربایجاندا دئییل، تورکیه‌ده ده، روسیه‌ده ده 20. یوزایل توران ایدئالینا گیریشله سجیه‌لندی. تاتار کومونیست‌لریندن میرسعید سولطان‌قالی‌یئو توران دؤولتی قورماغا جهد ائتدی و استالین طرفیندن قتله یئتیریلدی. رناد محمدی یازیر کی، سولطان‌قالی‌یئوین ایستینطاقی زامانی موستنطیق اوندان ضیا گؤگ‌آلپین " توران " شعیری‌نین روسجا ایضاحینی ایسته‌میشدی. سولطان‌قالی‌یئوین آراشدیریجی‌لاری اونون فیکری گلیشمه‌سینده ایکی نفرین - یوسف آکچورانین و علی بیگ حسین‌زاده‌نین رولونو خوصوصی وورغولاییرلار. یئری گلمیشکن، سولطان‌قالی‌یئوچی‌لیک- " سولطان‌قالی‌یئوشینا " (تئرمین استالینه مخصوص‌دور) حسین جاویدین ده ایستینطاق ماتریال‌لاریندان کئچیر. سما شاعیریمیزین" گوناه‌لاریندان " بیری ارمنیستانین آذربایجان اراضی‌سینه قاتیلماسی شرطیله - بؤیوک آذربایجان یاراتماق ایدئیالارینی تبلیغ ائتمه‌سی ایدی. کاشغارلی " دیوان لغات التورک "ی‌نین ترجومه‌چیسی خالید سعید خوجایئو توران دؤولتی یاراتماق ایدئیالارینا دستک وئردیگی اوچون گوللله‌نیر... 1937-جی ایل رپرسیالاری‌نین اساس و عومومی منظره‌سی بوندان عیبارت‌دیر. جاوید ایسه بیر آز دا ایره‌لی گئتمیشدی. سولطان‌قالی‌یئو موسکودا توران دؤولتی ایدئیاسینی اورتایا آتاندا جاوید ده بورادا – باکیدا دونیایا گلن قیزینا توران جاوید، یعنی ابدی توران آدینی وئرمیشدی. آد بیرباشا ضیا گؤگ‌آلپین " توران " شعیرینه ایستیناد ائدیردی: وطن ابدی توران‌دیر، یعنی " وطن بؤیوک و مؤبّد اؤلکه‌دیر - توران " .
تکجه ادبیاتا دئییل، عئینی زاماندا ایجتیماعی تفکوره، دونیانین ایدئولوژی لوغتینه چاغداش آنلامدا‌سیرایت ائتمیش توران، علی بیگ حسین‌زاده‌نین چوخ گنج یاشلاریندایکن - ایستانبولدا قلمه آلدیغی پوئتیک پارچا ایله - گؤگ‌آلپین تعبیرینجه، " تورک ایتیحادینا دایر یازیلمیش ایلک شعیرله " داخیل اولدو و یئنه ده گؤگ‌آلپین سؤزلری ایله ایفاده ائتسک، حسین‌زاده‌نین " توران " منظومه‌سی " پان‌تورانیزم مفکوره‌سی‌نین ایلک تجلاسی " کیمی تظاهور ائتدی، 1918-جی ایلده توران یولونون تورک بایراقلی ایلک شعیری‌نین- "چیرپینیردین، قارا دنیز"-ین یارانماسینا وسیله اولدو و بونو شعرین اپیقرافینا " سئوگیلی توران مفکوره‌سینه بیرینجی یول گؤستردین. اوستاد علی بیگ حسین‌زاده حضرت‌لرینه تقدیم " - قئیدی ایله احمد جاوادین اؤزو ده تصدیق‌له‌دی و تاریخ‌لشدیردی.
***
" توران " 1917-جی ایلده بوداپست‌ده چیخان " توران " درگیسینده دیولا مِساروشون چئویریسی ایله ماجار اوخوجولارینا دا تقدیم اولوندو.
سیزلرسینیز، ائی قؤومی-ماجار، بیزلره اخوان،
اجدادیمیزین موشترکاً منشأیی توران.
بیر دویغوداییز بیز، هپیمیز حاقپرستان،
مومکون‌مو آییرسین بیزی اینجیل ایله قورآن؟
چنگیزلری تیترتدی شو آفاقی سراسر،
تیمورلاری حؤکم ائتدی شهنشاه‌لارا یک‌سر.
فاتیح‌لرینه کئچدی بوتون کشوری-قئیصر...
ماجارلارلا تورکلرین اقربا میلت‌لر اولدوغونو ایلک دفعه ایره‌لی سورن و توران عالمینی اوروپایا تانیتدیران وامبری اولموشدو. آما وامبری‌نین و علی بیگ حسین‌زاده‌نین توران عامیلینه یاناشمالاری فرقلی ایدی. علی بیگ تورکلرین بیرلیگینی و یوکسه‌لیشینی تمنا ائدیردیسه، وامبری روسیه‌نین چؤکوشونده ماراقلی ایدی. بو مقاما دیقت یئتیرن ذکی ولیدی توغان یازیردی کی، " پان تورانیزم " فیکری بیدایتده ماجار وامبری طرفیندن 1868-1874-جو ایل‌لر آراسیندا ایره‌لی سورولموش اولوب، اینگیلیس حؤکومتی طرفیندن ده عوثمانلی ایمپراتورلوغونو اورتا آسیادا روسلارا قارشی اؤزونه موتفیق بولوندورماق مقصدیله بیر آرالیق دستک‌لنمیشدیر " .
***
...علی بیگین شعیرینه و مؤلیفین " تورانی " ایمضاسینا ایستیناداً یوسف آکچورا تصدیق ائدیردی کی، " حسین‌زاده، موسلمان تورکلر آراسیندا ایلک تورانی‌دیر " . (حسین‌زاده تخلوص اولاراق گؤتوردوگو تورانی ایمضاسی ایله کیفایت‌لنمه‌دی. 1934-جو ایلده تورکیه ده سوی‌آدی باره ده قانون قبول ائدیلنده او، تورانی اؤزونه سوی‌آدی اولاراق گؤتوردو: " علی توران " . بئله لیکله، تورک دونیاسی‌نین توران سوی‌آدلی ایلک وطنداشی دا علی بیگ حسین‌زاده اولدو).
1915-جی ایلده ایستانبولدا حسین‌زاده‌نین رهبرلیگی و انور پاشانین حیمایه‌سی ایله یارادیلمیش " روسیه تورکلری‌نین حوقوق‌لارینی مودافیعه کومیته‌سی "ده ائله بو آدلا آدلاندیریلمیشدیر: " توران هئیتی " . " توران هئیتی "نین شرقی اوروپا اؤلکه‌لرینه سفرلری، ایستیثناسیز اولاراق، شرقی اوروپا دؤولت‌لری‌نین بوتون پرزیدنت‌لری، مجلیس صدرلری و باش ناظیرلری ایله گؤروش‌لری تکجه روسیه محکومو اولان تورکلرین حوقوق‌لاری‌نین مودافیعه‌سینی دئییل، عئینی زاماندا، آذربایجاندا سون قاراباغ ساواشیندان سونرا یئنیدن آکتوال‌لانمیش توران بیرلیگی‌نین تمل‌لرینی قویوردو.
حسین‌زاده‌نین دوغوم گونونده یازدیغیم بو یازی ایسه ضیا گؤگ‌آلپ باره‌ده‌دیر. چونکی ضیا گؤگ‌آلپ دا آشاغیدا گؤره جگینیز کیمی، حسین‌زاده‌نین تلقین‌لری ایله " توران " ایسملی شعیر یازمیش و اؤزونون ده بیلدیردیگینه گؤره، " توران " دان سونرا داواملی اولاراق بو شعیرده کی اساس‌لاری شرح و تفسیر ائتمیشدی... غرب تاریخچی‌لری ده بو مقاما بیگانه قالماییب. تادئوش سویاتاخووسکی یهودی شرقشوناسی اوروئل هئیده ایستیناداً یازیردی کی، " حسین‌زاده علی بیگین بیر شعیری‌نین باشلیغی اولان توران ایمضاسی ایله یازدیغی یازیلار آیدین‌لاری ائتکیله‌مکده داها باشاریلی اولموشدو. بونلار آراسیندا گله‌جگین تورکچولوگونون پئیغمبری ضیا گؤگ‌آلپ اونا چوخ شئی بورجلودور " .
***
ضیا گؤگ‌آلپ" اینسان‌لارین یالانچی گئرچک‌لریندن اوزاق، گئرچکدن داها دوغرو اولان خیال لار، ناغیل‌لار، رؤیالار ایچینده " یاشادی.
فلاکته دین گؤزویله باخدی؛ فلاکت سعادت اولدو. بولودا شاعیر گؤزویله باخدی؛ بولود قانادلی ملک اولدو. ضعیفه اخلاق گؤزویله باخدی؛ ضعیف گوجلو اولدو. مغلوبا فلسفه گؤزویله باخدی؛ مغلوب غالیب اولدو.
فواد کؤپرولویه گؤره، " ضیانین سوسیولوژی‌سینی، تامامیله عملی و تطبیقی ماهیتده، میلی و ایجتیماعی فلسفه آدلاندیرماق، منجه، ان دوغرو گؤروش‌دور. ایشده اونون ان بؤیوک قیمتی ده بورادا، ایجتیماعی حیاتیمیز اوزرینده یالنیز فیکراً دئییل، فعلاً ده مؤثیر بیر میلی رهبر اولوشوندادیر. تورکیه جومهوریتی قورتولوش ظفرینی تعقیب ائدن اوچ-دؤرد ایل ایچینده اونون باشلیجا فیکیرلرینی سورعتله تطبیق ائتمکله بونون ان بؤیوک دلیلینی وئرمیشدیر... قووتلی بیر حافیظه‌یه، شرق و غربه عایید گئنیش و ساغلام بیلگی‌لره، چوخ اطرافلی سوسیولوژی معلومات‌لارا صاحیب اولان ضیا گؤگ‌آلپ، هر شئیین اوستونده بؤیوک بیر‌سیستمچی‌لیک قابیلیتینه مالیکدی " .
کؤپرولو ضیا گؤگ‌آلپین سیستمچی‌لیک قابیلیتینی وورغولاماقدا حاقلی‌ایدی. اصلینده، گؤگ‌آلپ، دئدیگیم کیمی، " توران " شعیریندن باشلایاراق، " تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق، موعاصیرلشمک " ، " تورکچولوگون اساس‌لاری " اثرلرینه قدر بوتون یارادیجی‌لیغی بویو علی بیگ حسین‌زاده‌نین ایره‌لی سوردوگو ایدئیالاری‌سیستم‌لشدیرمکله مشغول اولوب. شرح دئدیگی بلکه ده، اصلینده، ائله بو ایدی. ضیا گؤگ‌آلپ " توران " شعیرینی علی بیگ حسین‌زاده‌نین 1911-جی ایلده سلانیکده ائتدیگی چیخیش‌لاریندان تاثیرلنه‌رک یازیب و شعیرده ایلک دفعه ائله 1911-جی ایلده سلانیکده نشر اولونان " گنج قلم‌لر " درگیسینده چاپ ائدیلیب. و محمت ضیا آدلانان گنج ایتیحاتچی او زاماندان اعتیباراً گؤگ‌آلپ ایمضاسینی ایشلتمگه باشلاییب. مسله بوراسیندادیر کی، ضیا گؤگ‌آلپین " توران " شعیری ادبیات و فیکیر تاریخیمیزده علی بیگ حسین‌زاده‌نین عئینی آدلی مشهور شعیریندن سونرا ایکینجی " توران " دیر. " توران " شعیرینی 1911-جی ایلده سلانیکده " گنج قلم‌لر " درگیسینده درج ائدن عالی جانیپ یؤنتم ده " گؤگ‌آلپا تورکچولوگو آشیلایان آدام - حسین‌زاده " مقاله‌سینده " بو شعیرده کی روحو ضیا گؤگ‌آلپ علی بیگدن آلمیشدیر " - یازیردی.
بای محمت عالی توفیق‌ین 1914-جو ایلده ایستانبولدا نشر اولونموش " تورانلی‌نین دفتری " کیتابیندا بئله بیر فرازا وار: " 1911-جی ایلده اوستادیم حسین‌زاده علی بیگ سایقیلی بیر هئیت حوضوروندا (و هئیتده آتاتورکون ده وارلیغی ایستیثنا دئییل، چونکی مصطفی کمال‌دا همین گونلرده سلانیکده‌ایدی و " ایتیحاد و ترقی "نین تدبیرلرینه، کونفرانس‌لارینا قاتیلیردی - آ.ت.) آلتی عصردن بری گؤزله‌دیگیمیز سؤزلری سؤیله‌ییر. تورکلره تک بیر اوفوق گؤستریر، اونلاردان مأیوس‌لوغو آلیب عوضینده ایشیقلی اومیدلر تلقین ائدیردی. مذهب وضع ائده‌رک بؤیوک کوتله‌لری زیاندان قورتاران، بارماغی اونلارا یام‌یاشیل فیضلی بیر ایقلیم گؤسترن مورشیدلرین تلقین‌لرده بولوندوغو یئرلر موریدلری اوچون نه قدر قیمتلی ایسه حسین‌زاده‌نین اونودولماز نیطق‌لری ایله وجده گلن سلانیک تورکلری نظرینده بو فیکیرلر او قدر اوجا و عزیزدیر. میلی مفکوره‌نین اگر تعبیر-جایزسه دوغوم شهادتنامه‌سی اولان و: " وطن نه تورکیه دیر تورکلره، نه تورکوستان، // وطن بؤیوک، مؤبّد بیر اؤلکه دیر - توران " میصراع‌لاری‌یلا بیتن مشهور شعیر سلانیکده یازیلدی... " .
حسین‌زاده یه گؤره، ضیا گؤگ‌آلپ " بؤیوک مفکوره‌سینه دوغرو تکامول مرحله‌لرینی موستقیم بیر حال اوزرینده قطع ائتمیشدی " . حسین‌زاده ایسه گؤگ‌آلپین تعبیرینجه ایستانبولا گلیشی ایله تورکیه ده بیر فیکیر اینتیباهی یاراتمیش، عوثمانلی‌یا " تورک ایتیحادی مفکوره‌سینی گتیرمیشدی " . تورکیه‌نین " علم و ادیبانلا تربیه گؤرموش ذکی گنجلری فلسفه یه، میلی و ایجتیماعی مفکوره‌یه بیگانه ایدیلر. علی بیگین تلقین‌لری ایله، ایرشادلاری ایله آز زاماندا گنجلیک سارسیلماز بیر ایستیقامت آلدی. آرتیق ال‌لرده فلسفه و ایجتیماعیت کیتاب‌لاری، فمینیزمه دایر اثرلر... گؤرولمگه باشلامیشدی. آرتیق تورکلرین یالنیز تورکیه‌یه مونحصیر اولمادیغینی، روسیه‌ده، ایراندا، چین‌ده یاشایان تورکلرین اللی-آلتمیش میلیوندان فاضلا اولدوغونو بیلن‌لر، اؤیرنن‌لر آز دئییلدی. بو فیکری اینتیباه طلبه‌لره اومید وئرمیشدی " .
بو فیکری اینتیباهین قایناغی‌نین، یعنی علی بیگ حسین‌زاده‌نین ارمنی ترروروندان یایینا بیلمه‌سی عوموم‌دونیا ارمنی تررور تشکیلاتی‌نین - نِمِسیسین قوروجوسو شاان ناتالی - آکوپ تِر آکوپیانین دا دیقتیندن یایینمادی. شاان ناتالی 1928-جی ایلده آفینادا نشر ائتدیردیگی " آنکارادان باکی‌یا تورک ایستیقامت‌لندیریلمه‌سی " کیتابیندا یازیردی کی، "سیاسی تورانچی‌لیغین یارادیجیسی سالیان دوغوملو علی بیگ حسین‌زاده‌نین اونیورسیتت طلبه‌لری آراسیندا وارلیغینی دوشونمه‌لی اولساق، قطعی شکیلده اونون سعی‌لری‌نین هئچ ده بوشا چیخماماسی قناعتینه گلمه‌لی‌ییک. حسین‌زاده سونرالار اؤزونون تورکچولوک گؤروش‌لرینی حیاتا کئچیره‌جک اینتللکتوال نسلی یوغوروب شکیل‌لندیردی " .
ارمنیلر علی بیگی دوغما آذربایجاندا ضررسیزلشدیرسه‌لر ده، تورکیه ده بونو باجارمادیلار. آما ارمنی سوی‌قیریمینا رواج وئردیگی اوچون ضیا گؤگ‌آلپین مالتا آداسینا سورگونه گؤندریلمه‌سینه نایل اولدولار.
ضیا گؤگ‌آلپین دامارلاریندا شان و احتیشامی ایله بیر اوغوز خان یاشاییردی. آما کؤنلونه اوغوز خان، چنگیز ایلهام ائتسه ده، اونون میلی کیملیگینی شوبهه آلتینا آلان‌لار دا یوخ دئییلدی. عالی کامال تورک میلی دوشونجه‌سی‌نین بوتون هیجان‌لارینی اوچونجو مین ایل‌لیگه یؤنلده بیلن بئله بیر اینسانین تورک میلتیندن اولمادیغینی ایدیعا ائدیر، گؤگ‌آلپ ایسه ارمنی‌پرست عالی کامالین ایفتیرالارینا رغماً، " حتّی من اولسایدیم: کورد، عرب، چرکز، // ایلک غایه‌م اولوردو تورک میلیتی! // چونکی تورک قووتلی اولورسا، موطلق // قورتاریر هر ایسلام اولان میلتی " - دئییب مسله‌نی قاپاییر.
2007-جی ایلده موسکودا " علی بیگ حسین‌زاده " کیتابیمین تقدیمات مراسیمینده روسیه‌ده تحصیل آلان آذربایجانلی طلبه‌لردن بیری منه " نئجه اولدو کی، علی بیگ آزبایجاندان ایستانبولدا گئدیب عوثمانلی‌لاشدی؟ " ، - دئیه بیر سوال وئرمیشدی. حالبوکی، سوالی " نئجه اولدو کی، علی بیگ آذربایجاندان گئدیب عوثمانلینی تورکلشدیره بیلدی؟ " شکلینده ده قویماق اولاردی. ایندی ضیا گؤگ‌آلپ باره ده یازدیقجا فؤوق-طبیعی، همین اپیزودو دا خاطیرلادیم. " تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق، موعاصیرلشمک " اثرینده عوثمانلی‌نین سون مرحله‌سینی نظرده توتان گؤگ‌آلپ بیلدیریردی کی، 20. یوزیلین ایلک ایل‌لرینه کیمی " ایستانبول‌لولار کندیلرینه شهری نامینی وئرییور، تاشرالیلارا ایسه (پایتاختدان کناردا یاشایانلارا) جوغرافی یاخینلیق‌لارینا گؤره آرناووت، عرب، کورد، لاز دییورلاردی. روم‌ائلی اهالیسی، عومومیتله، آرناووت ایدی. قارادنیز ساحیلی یالنیز لازلارلا، شرقی آنادولو یالنیز کوردلرله مسکوندو. بئله بیر جوغرافی قؤومیت عونوانی بولامایان‌لار دا اؤیونمه‌لی حال‌لارینی داها پارلاق گؤردوگو قؤوم‌لردن بیرینه کؤنوللو یازیلییوردو. بو صورتله اصلا تورک اولان بیر چوخ گنجلر آرناووت‌لوقلا، عرب‌لیکله، یاخود کوردلوکله ایفتیخار ائدییورلاردی. تورکلوگو گؤزل گؤرن تک بیر فرد یوخدو. تورک کلمه‌سینی عاییبلی عونوان‌لار کیمی کیمسه اوزرینه آلمییوردو. تورک شرقی آنادولودا قیزیلباش، ایستانبولدا قابا و کؤیلو معنالاریندا ایدی " .
علی بیگ حسین‌زاده بئله بیر عوثمانلی‌نین یئنیدن تورکلشمه‌سینده مورشید میسیاسینی عؤهده‌سینه گؤتورموشدو و " اونون شاعیرانه تورانچی‌لیغی 1908-دن سونرا... دیگر تورانچی‌لاری، او جومله‌دن ضیا گؤگ‌آلپی یاراتمیشدی " (یوسف آکچورا).
ضیا گؤگ‌آلپ ایسه آتاتورکو یاراتدی، اونون فیکیر آتاسی اولدو. " فیکریمین باباسی ضیا گؤگ‌آلپ‌دیر " (آتاتورک).
" تورک مدنیت تاریخی "نین، " تورک تؤره‌سی " نین مؤلیفی، ایسلامیتدن قاباقکی تورک دینی‌نین - شامانیزمین ایلک آراشدیریجیسی گؤگ‌آلپ چاغداش تورک گنجلیگینه سسله‌نیر: " گنجلیگین ان بؤیوک وظیفه‌سی دینه دوغرو گئتمک‌دیر " . و علاوه ائدیر: " ایسلام اومتیندنم " ، - دئدیگیمیز اوچون، نظریمیزده ان موقدس کیتاب قورآنی-کریم، ان موقدس اینسان حض. محمد، ان موقدس معبد کعبه ، ان موقدس دین ایسلام اولاجاقدیر " و بو کونتکستده ده اوروپادا ایکی مدنیتین - جمعیت و جاماعات مدنیتینین مؤوجودلوغونو خاطیرلادیر: قورولوشوندا موسلمان-تورکلره مخصوص اندلوس مدرسه لری‌نین ده ایشتیراک ائتدیگی جمعیت مدنیتینه طرف یؤنلمه‌نین واجیب‌لیگینی ایصرارلا تلقین ائدیردی.
ضیا گؤگ‌آلپ تورکولوژی‌نین ان درین قاتلارینا ائندی. 48 ایل‌لیک عؤمرونده، تورک دؤولتی‌نین، تورک عاییله‌سی‌نین تاریخینی یازدی. دیلده، استتیکادا، اخلاقدا، حوقوقدا، دینده، ایقتیصادیاتدا،سیاستده، فلسفه ده تورکچولوگون نظری اساس‌لارینی حاضیرلادی. میلیتچی‌لیک قووغاسینا تورک دیلینی عرب-فارس سؤزلریندن دئییل، عرب-فارس ترکیب‌لریندن تمیزله‌مک ایدیعاسی ایله باشلادی. تورک دیلی‌نین عربجه، فارسجا ترکیب‌لردن، ادات‌لاردان تمیزلنمه‌سینی تفکورده میلی دوشونجه‌نین قورتولوش یولو کیمی گؤستردی.
...ارمنی مسله‌سی 20. یوزایلین اول‌لرینده عوثمانلی‌نین محکمه سالونلاریندا دا دارتیشیلیب. و او دا غریبه‌دیر کی، یوخاریدا دا قئید ائتدیگیم کیمی، تورکلری ارمنی سوی‌قیریمینا " سؤوق ائتدیگی اوچون " گؤگ‌آلپی بیر باشقاسی دئییل، فرانسیز نظارتینده اولان بیر تورک حاکیمی ارمنی " قتل‌عامی‌نین " سوچلولاریندان بیری کیمی یارغیلاییب.
حاقی سوها گزگین " دیوانی-حرب قارشیسیندا ضیا " مقاله‌سینده 1919-جو ایلده ایستانبولداکی حربی محکمه‌ده ضیا گؤگ‌آلپین سورغولاندیغی گونو بئله خاطیرلادیردی:
" بو‌سیرادا قاپی‌لار موقصیرلره آچیلدی. اسکی ایتیحاد و ترقی ایقتیداری‌نین کابینت و بورو عوضولری گؤروندو، ضیا دا آرالاریندایدی. دیوانی-حرب هئیتی ده ساغداکی قاپیدان گیردی... گؤگ‌آلپا دا، معلوم شئی‌لری سوردولار، تردودسوز جاواب‌لار وئردی. نهایت:
- ارمنی سوی‌قیریمینا‌سیز فتوا وئرمیشسینیز. بونا نه دئیه‌جکسینیز؟ - دئیه سوروشدولار.
بو سوال اونا یانارداغین قاپاغینی فیرلادان بیر خیز وئردی:
- میلتیمیزه ایفتیرا ائتمه‌یین. تورکیه ده، بیر ارمنی قتل‌عامی دئییل، بیر تورک-ارمنی دعاواسی واردیر. بیزی آرخادان ووردولار، بیز ده ووردوق، - دئدی.
بئله بیر جاواب آلاجاقلارینی ظن ائتمیردیلر. ناظم پاشانین آغزی آچیق قالدی. قاشلاری آلنینا دیرمانمیش، گؤزلری فال داشینا دؤنموشدو.
...بوندان سونرا دیوانجا ان آغیر، ان قورخونج سوچ ساییلان شئیلر بیر-بیر سادالاندی.
او، هامیسینی " طبیعی " کلمه‌سی ایله جاواب‌لاندیردی.
...دیوان حربی‌نین قانلی دکورونداکی عظمتلی گؤستریشی ییخان بو جاواب‌لاردا، بوتون بیر تاریخ واردیر. رئیس ناظم پاشانین ایستعفا قراریندا، بو تاریخی آنین تاثیری بؤیوک‌دور. ضیا ولی‌لره مخصوص ووقاری، ناموس و فضیلته آیدین اوزو، ایناندیریجی علمی، وجدلی هیجانی ایله، بیر چوجوق کیمی گیردیگی دیواندان، بیر قهرمان اولاراق چیخمیشدی " .
...هر دفعه ایستانبولا گئدنده چمبرلی‌تاشدا، ایستانبولون ان سسلی-کویلو و تاریخی سمت‌لریندن بیرینده قاپیسی آخار-باخارلی دیوان‌یولو جاده‌سینه آچیلان بیر مزارلیغی موطلق زیارت ائدیرم. حوزنله کؤلگه‌لنمه‌لیا‌یکن، " سولطان ایکینجی مرادین توربه‌سی " آدلاندیردیقلاری بو مزارلیق، سانکی فرحله ایشیقلانیب. سولطان ایکیینجی مراد دا، سولطان ایکینجی عبدالحمید ده، حتّی شئیخ بدرالدین ده بوردادیر...
بورادا هم ده آتاتورکون فیکیر باباسی، " شیشمان، دییرمی اوزلو، چوجوق کیمی معصوم، هر کلمه‌سی بیر فیکیر‌سیلسیله‌سینی اویاندیران " (ی.ک.بایاتلی)، "سیخیلقان، موتواضیع، چوخ تربیه‌لی، چوخ آز دانیشان " (ا.ائ.یالمان) و " پارانی تانیمادان یاشاییب و تانیمادان دا اؤلن " (ی.ز.اورتاج) تورک مورشیدی ضیا گؤگ‌آلپ یاتیر...
گنجلیگینده اؤزونو اؤلدورمک اوچون تاپانچادان آچدیغی آتشین قلپه‌سی آلین سومویونو زده‌لسه ده، اؤلمه‌میشدی. یاشاییب علی بیگ حسین‌زاده یه راست گلمک، اونون شاعیرانه تورانچی‌لیغی‌نین ایشیغینا غرق اولوب یئنیدن یارانماق و نهایت، ضیا گؤگ‌آلپا چئوریلمک اوچون محمت ضیا اؤلمه‌مه‌لی ایدی...
***
ضیا گؤگ‌آلپا گؤره، تورانین ایستیقلال بئشیگی باکی‌دیر.
ضیا گؤگ‌آلپا گؤره، تورانین اوچ فیشقیران قایناغیندان بیرینجیسی آذربایجان‌دیر...
ضیا گؤگ‌آلپا گؤره، قیزیل آلما باکی‌دادیر...
آذر- توران 24 فوریه 2021
کؤچورن: عباس ائلچین