ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیاؤکسوز - علی بیگ حسین‌زاده
اؤکسوز
علی بیگ حسین‌زاده
آلتون ساچین آتاسی داش‌دمیر موحاریبه باشلانارکن آرخاداشی حامد بیگین یانینا گئدر، کندیسینی کؤنوللو اولاراق یازدیریر، موحاریبه مئیدانینا تله‌سیر. ایکی آی قهرمانجاسینا بؤیوک دعاوالاردا بولوندوقدان سونرا، نهایت دهشتلی بیر ووروشمادا کؤکسوندن یارالانیر. آرخادا بولونان خسته‌خانایا گتیریلیر. تام اوچ گون دویغوسوز دوشدوکدن سونرا اویغودان اویانیب، اؤله‌جگینی حیس ائدر-ائده‌مز گؤزوندن یاش آخار بیر حال ایله اوزونو سمایا توتار:
- ائی بؤیوک یارادان! بو آغلامام یارامین آغریسی، اؤلمک قورخوسوندان دئییل. زیرا آغلاماق ارلرین شانینا یاراشار شئی‌لردن اولمادیغی معلوم دور. بوراسینی ائییجه دوشونور، گؤزلجه‌سینه بیلیرم کی، دامارلاریندا جیلخا تورک قانی اولانلار وطن، میلت، حورّیت اوغروندا شهید اولورلارسا، جیسماً فقط غاییب اولورلار، روحاً دایما یاشایاجاقلارینا اومیدیم پورکامال‌دیر. تؤکدوگوم بو حسرت یاشی ایله وطنه ایسته دیگیم کیبی یاردیم ائتمه‌دیگیمدن‌دیر. بونو گؤزل آنلاییرام کی، وطنینی سئومه‌ین میلّتینی سئومز، میلّتینی سئومه‌ین حورّیتینی ده لاییقینجه آنلاماز.
بیر آز سوکوتدان سونرا گؤزونون یاشینی سیله‌رک دئدی:
- بو نه، یا؟ بیر کره سؤییله‌ییم کی، آغلاماق ارلرین شانینا یاراشار شئی‌لردن دئییلدیر.
یادیندامی دوغدوغون زامان‌لار؟
سن آغلار ایدین، گولردی عالم!
بیر ائیله‌جه عؤمور سور کی، اولسون،
مؤوتون سنه خنده، خالقا ماتم!
ایشبو حقیقت‌لری آنلادیقدا آغلاماق اولورمو؟ آغلاماقدان ووجودداکی غئیرتین غاییب اولدوغونو بیلمییورموسان؟ شیمدی وطن دویغوسو ایله میلت بایراغینی یوکسلتمک اوچون حورّیت اوغروندا اؤلورکن آغلاماق دئییل، گولمه‌لی‌یم. بیر دقیقه دن سونرا یئنه دویغوسوز اولاراق اویویور. خسته‌خاناداکی شفقت باجی‌لاریندان لئیلا خانیم داش‌دمیرین بو حالیتینی گؤردوکده یانینا گئدر، الینی باشی‌نین آلتینا قویور، دیگر ایله آغزینا قاچ دامجی سو داملاتییور. نئچه دقیقه دن سونرا داش‌دمیر گؤزونو آچدیقدا لئیلا خانیمی یانیندا گؤرونجه ایشاره ایله اونا عرضی-تشکّور و نوازیش ائتدیگینی آنلاتییور. بیر آز سونرا یاواشجا سسله:
- خانیم افندی! سون نفسیم دیر، بنه بیر قلم ایله بیر ده کاغیذ وئرمه‌نیزی ریجا ائدییورام، - دئدیکده لئیلا خانیم بیر کاغیذ ایله بیر ده قلم گتیریب داش‌دمیره وئرییور. تشکّوردن سونرا داش‌دمیر قیزی آلتون‌ساچا ایشبو سؤزلری یازییور:
" سئویملی قیزیم! سندن آیریلالی تام ایکی آیدیر. ایکی گون بوندان قاباق دوشمنله ائتدیگیمیز دعاوادا آغیر بیر صورتده یارالاندیم. بیر داها دیریله‌جگیمه اومید یوخدور. سون نفسیم دیر کی، سنه ایشبو بیتیگی یازییورام. اؤلوم خبریمی ائشیتدیکده آغلاما! آغلاماقلا روحومو راحات دئییل، اینجیده‌جگینی بیل، آنلا! من یوکسک بیر ایدئال اوغروندا ترکی-حیات ائدییوروم. تأمینی-حیات و ایستیقبالین اوچون هئچ بیر غمیم یوخدور. زیرا تورک میلتی-نجیبه‌سی نین یوکسک هیمّتلی اولماسینا اومیدیم برکامال اولدوغو اوچون سنین موقدّراتینی یالنیز میلته بوراخدیم. قیزیم، تورکه یاراشار اخلاق یییه‌سی اول، حیانی ساخلا، جانین چیخینجا ناموسونا رعایت ائت. بودور، سون وصیتیم! آنانا مندن سالام سؤیله، عوضیمدن اونو اؤپمگی آیریجا بیلدیرییورام. سون بوسه‌م‌دیر دئیه، آل یاناق‌لاری نین یئرینه ایشبو مکتوبو اؤپر، الویداع دییوروم " .
داش‌دمیر بیتیگی شفقت باجیسی لئیلا خانیما وئره رک: بو بیتیگی قیزیم آلتون‌ساچا گؤندرمگینیزی ریجا ائدر ایدیم... سیزه ده الویداع دییوروم، - دئیه سؤزونو بیتیرینجه تسلیمی-روح ائدیر. لئیلا خانیم وقیعه-دیلخراشه آغلادیقدان سونرا بیتیگی آلتون ساچا گؤندریر.
قیش فصلی... آخشام چاغی ایدی. سویوغون شیدّتیندن کوچه لرده بیر نفر بئله ذی‌حیات گؤرونمه ییردی. آلتون ساچ اورگی غملی، گؤزو یاشلی اولاراق کندی اوداسیندا گاه اَیلشیر، گاه دولاشییوردو.
- آمان، یا رببی! ایکی آیدیر اؤکسوزلر کیبی یاشاییرام، موحاریبه ده بولونان باباجیغیمدان هاچان بیر خبر گله‌جک؟ - دئیه سؤزونو بیتیررکن قاپی شیدّتلی دؤیولمگه باشلار. آلتون ساچ قاپی‌یا دوغرو گئدر، نهایت، قاصیددن بیتیگی آلیر-آلماز سئوینج بیر حال ایله آناسی نین یانینا عجله ائدر:
- آننه‌جیگیم! موشتولوغومو وئر، باباچیغیمدان خبر وار. ایشته گؤندردیگی بیتیگ! " آلتون‌ساچین آناسی " موشتولوغومو وئر، باباجیغیمدان خبر وار " سؤزونو ائشیدن کیبی خسته‌لنمیش ووجودونا یئنی بیر روح داخیل اولور کی، یاتاغیندان دورور:
- هایدی، اوخو، گؤره لیم، باباجیغین نه یازمیشدیر، - دئدیکده آلتون ساچ بیتیگی آچاراق اوخویارکن بیتیگ الیندن دوشور، کندیسی ده باییلیر. آناسی بو حالی گؤردوکده یاوروسونون اؤکسوز قالدیغینی آنلاییب، او دا آغلاماغا باشلار. نهایت، آغلاماقدان طاقتی گئده رک باییلیر. یاریم ساعاتدان سونرا آلتون‌ساچ گؤزلرینی آچیب اطرافا باخدیقدا آناسی‌نین دا باییلدیغینی گؤردوکجه آیاغا دوروب بیر آز سوکوتدان سونرا آتاسی نین یازدیغینی بیر ده اوخویور: " بنیم اوچون آغلاما، آغلاماقلا روحومو راحات دئییل، اینجیده‌جگینی بیل، آنلا! " جومله‌سیله، " تأمینی-حیاتین اوچون پارا توپلاماغا مووفق اولمادیمسا، غمیم یوخدور. زیرا تورک میلتی-نجیبه‌سی نین یوکسک هیمتلی اولماسینا اومیدیم برکامال اولدوغو اوچون سنین موقدراتینی یالنیز میلته بوراخدیم " جومله‌سینی اوخویورکن زاواللی آناسی نین یانینا گئدر، آتاسی اونلارین موقدراتینی میلتین هیمتینه بوراخدیغینی بیر حقیقت شکلینده آناسینا گؤسترمکله هم کندیسینی، هم ده آناسینی موتسلّی ائدر.
قهرمان داش‌دمیرلرین اؤکسوز آلتون‌ساچلارینی باخالیم تورک میلتی-نجیبه‌سی ناسیل حیمایه ائدییور و ائده جک؟!
" بصیرت " قزئتی، 22 ژوئیه 1917
کؤچورن: عباس ائلچین
علی اصغر غفوری‌نیا-نین یاشاییشی و یارادیجیلیغی
علی اصغر غفوری‌نیا (5 آذر1321 سلماس) - یازیچی، آراشدیرماچی، سلماس‌شوناس، موعلّیم، خیریه‌چی
یاشاییشی
علی اصغر غفوری‌نیا 1321-نجی ایل آذرین 5-ده سلماسین سوره کندینده آنادان اولوب. بؤیوک باباسی غفور عیان کندی‌نین آتلی‌لاری باشچیسی اولموش مشروطه اینقلابی حرکاتیندا یاخیندان ایشتراک ائده‌رک 1287.نجی ایلده ستارخان‌ین موجاهیدلری‌نین سنگرینده استیبداد علئیهینه ساواشمیشدی آنجاق سونرالار محمدعلی شاه یانلی کوردلر طرفیندن بیر چاتیشمادا کهنه‌شهرده اؤلدورولموشدو.
علی اصغر غفوری‌نیا ایلک و اورتا تحصیلی سلماسدا بیتیردیکدن سونرا 1340-نجی ایلده شرقی آذربایجانین تعلیم و تربیه ایداره‌سینده ایشه آلینیب اون ایل موعلّیم‌لیک ائتمیشدیر.1346-نجی ایلده تعلیم‌له یاناشی تبریز بیلیم یوردونون "بشری جوغرافیا" بؤلمه‌سینده تحصیلینی سوردورموشدو.
او سونرالار خاطیره‌لرینده یازاجاق:
تبریزله بیلیم یوردونون ال‌وئریشلی اورتامی و دگرلی اوستادلاری حیاتیمدا بؤیوک ائتکی یاراتدی. بو دؤرد ایلین، بوتون چتینلیک‌لرینه، زورلوق‌لارینا، چاتیشمازلیق‌لارینا باخمایاراق یاشاییشیمدا تکرار اولمایاجاق ان گؤزل، ان وئریملی، ان موتلو گونلریم اولدو. بیلیم یوردوندا، پهلوی‌لرین و فارس شئونیزمی‌نین آذربایجان میلتی ایله ساواش حالیندا اولدوغونو، باشدا ایقتیصاد، دیل، تاریخ، ادبیات، کیملیک، شخصیت‌لر و کتاب‌لاریمیز اولماقلا بوتون وارلیغیمیزی یاغمالادیقلارینی آنلایاراق قارشیما یئنی پنجره آچیلدی.
او، 1350-نجی ایلده تبریز بیلیم یوردوندان مأذون اولاراق سلماسا قاییدیب 23 ایل دوغما شهری‌نین قیزو اوغلان مکتب‌لرینده تعلیم و تربیه گؤره‌وینی لاییقجه‌سینه یئرینه یئتیردی.
حیاتدا کتاب، قلم، کاغیذ و موطالیعه وورغونو اولان علی اصغر غفوری‌نیا شهری‌نین گنجلرینه تاریخ –جوغرافیا درس‌لری وئررکن غرضلی پان‌ایرانیست‌لرین و شئونیست‌لرین درس‌لیک کیتاب‌لارینا یئرلشدیکلری "تورک غولام‌لاری"، "آذری دیلی"، "تورکلرین آذربایجان جوغرافیاسیندا یئرلی اولمادیقلاری"،"تورکلرین موغول اولماسی" کیمی یانلیش بیلگی‌لره لاقئید قالماییب اؤیرنجی‌لرینی معاریف‌لندیرمگه چالیشدی. بو معاریف‌لندیرمه داها آرتیق اوخوماق، آراشدیرماق ، یازماق و یاراتماق دئمک ایدی.
1372. ایلده "ردی بر رساله‌ی زبان آذری کسروی" سیسیله مقاله‌لری، "نوید آذربایجان" قزئتینده یایینلاتماغا باشلادی. بو مقاله‌لر گئنیش اوخوجو کوتله‌سینی، اؤزل‌لیکله ضیالی‌لارین ماراغینی قازاندیقدا پروفسور دوکتور جواد هیئت‌ین گؤستریشی ایله ، "نقد رساله‌ی آذری کسروی و مسائل دیگر آذربایجان"کتابی آدی آلتیندا ییغیلاراق نشره وئریلدی.
1373-نجی ایلده 33 ایل خیدمت‌له تعلیم و تربیه ایداره‌سیندن امکلی اولدو.
علی اصغر غفوری‌نیا ائولی‌دیر اوچ قیزی و ایکی نوه‌سی وار. قیزلاری‌نین ایکیسی عاییله‌لری آمریکا و کانادا یاشاییرلار.
چالیشمالاری
علی اصغر غفوری‌نیا امکلی اولدوقدان سونرا تألیف و تدقیق ایشی ایله یاناشی سلماسین ایجتیماعی، مدنی، خیریه قورو‌ملاریندا ایسه چالیشماغا باشلامیش. بو قوروم و موسیسه‌لرین بعضی‌لری‌نین آدلاری بئله‌دیر:
- هر هفته آردیجیل اولاراق ایسلامی ایرشاد ایداره سینده کئچیریلن نیمتاج سلماسی آدیندا "شعر و ادب درنگی"-نین قوروجوسو.
- 1379-نجی ایلدن سلماس موعلیم‌لری طرفیندن آچیلان "سلماس خئیرخواه‌لاری‌نین خیریه درنگی"نین ایداره هئیتی‌نین عوضوو
- 1380-نجی ایلدن اؤکسوز و باخیمسیز اوشاقلار اوچون آچیلان "صبا اوشاق ائوی"نین ایداره هئیتی‌نین عوضوو.
- 1390-نجی ایلدن " ایختصاصی سرطان کیلنیکی"-نین قوروجو هئیتی‌نین عوضوو.
- 1390-نجی ایلدن "آذربایجان مدنیت ائوی"-نین ایداره هئیتی‌نین باش عوضوو.
اثرلری
یایینلانمیش اثرلر
- "ترکیبات زبان ترکی (مترادفات،مشابهات، متضاد‌ها، مکرات، کنایه‌ها و...)" قوم ، یاس بخشایش نشری، 1397، 135ص
- "جغرافیای تاریخی، سیاسی و اجتماعی سلماس" ارومیه، آینا نشری 1393، 286 ص
- "شرح حال جمعی از مشاهیر سلماس و آذربایجان" قوم، یاس بخشایش نشری، 1396، 176 ص
- "فاجعه لکستان سلماس و شرح حال مسعود دیوان" قوم، نوید حکمت نشری، 1398 ، 193ص
- "مجموعه مقالاتی در مورد سلماس" قوم، بخشایش نشری، 1395 ، 250ص
- "زندگینامه، خدمات اجتماعی و فرهنگی میرزا سعید سلماسی در انقلاب مشروطیت" (دوکتور توحید ملک‌زاده ایله)-" قوم، نوید حکمت نشری، 1397 ، 246ص
- نقد رساله آذری کسروی (زبان باستان آذربایجان)- قوم، یاس بخشایش نشری،1398 ، 187 ص
یایینلانمامیش اثرلر
- آتالار و منیم حیاتیم (فارسجا و تورکجه)
- آثار باستانی سلماس
- بایاتی‌های رایج آذربایجان
- برگردان موتلو آلتای (آنچه درباره تورکان گفته‌اند)
- خاطرات سفر به نخجوان، باکو و ترکیه
- خاطرات من از انقلاب اسلامی سلماس
- سابقه ورزش و تربیت بدنی سلماس
- سلماس در آئینه تاریخ و تصویر
- ریشه ضرب المثل‌های رایج در زبان ترکی و فارسی
- شرح حال حجت السلام ابوالقاسم حسینی مغانجوقی
- ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات رایج در زبان ترکی با تفسیر
- فولکلور و فرهنگ سلماس
- کمک‌های مردم سلماس در زلزله‌ی ورزقان، هریس و اهر
- ماهنی‌لار و ترانه‌لر
- مقالاتی پیرامون زبان، تاریخ و فرهنگ ترکان (ترکی وفارسی) 3 جلد
- بایاتی‌لار
ائشیک باغلانتی
قایناق
- "ترکیبات زبان ترکی (مترادفات،مشابهات، متضاد‌ها، مکرات، کنایه‌ها و...)" قوم ، یاس بخشایش نشری، 1397، 135ص
- آتالار و منیم حیاتیم
یازان : عباس ائلچین
ماوی قان علی حیدری آغ اسماعیل
ماوی قان
علی حیدری آغ اسماعیل
آیسل گؤزل، گؤیچک بیر قیز ایدی. رسیم چکمگی چوخ سئویردی. او هر گون بویالی قلم‌لرینی یئره تؤکوب ساعات‌لارجا اونلارلا اویناییب خوش زامان‌لار کئچیره‌رک رسیم‌لر چکیردی: آلما- هئیوا، ، قیز- اوغلان، ائو- ائشیک، داغ- داش ...
چکدیکلرینی آتاسینا گؤستریردی. آتاسی ایسه اونون اوزون ساچلارینی تومارلایاراق آلقیشلاییردی.
بیرگون آتاسی قزئت اوخویارکن دئدی؛ اورمو گؤلو یاواش-یاواش قورویوب دوزلاغا چئویریلمکده‌دیر.
بالاجا قیز خودیکلندی.آنسیز بیر شئی عاغلینا گلدی؛ او اورمو گؤلونو چکمک ایسته‌دی. بیرآز دوشونوب داشیندی! ماوی بویا نئچه واخت ایدی اوندان کوسموشدو! اونا گؤره ده قوتونون ایچینده گیزلنمیشدی. گؤره‌سن سببی نه ایمیش؟!
قاباقجالاری، ماوی بویا اوزون بوی بیر قلم ایدی. آیسل ده اونو چوخ سئویب اونونلا چوخلو رسیم‌لر چکردی: گؤیلر، چیچک‌لر، کپنک‌لر... آنجاق هر تراش ائدنده، قلمین بویو گونو گوندن قیسالمیشدی. ائله‌کی داها الده بئله توتماق اولموردو.
- ایندی گؤلو کیم بویایاجاق؟
قلم‌لرین آراسیندا پیچیلتی دوشدو. پیچیلتی‌لار ایسه گئت گئده بؤیویوب چیغیر-باغیرا دؤنوشدو؛ هر قلم بو وظیفه‌نی اوزه‌رینه گؤتورمک ایسته‌ییردی. دعوا آغ ساققالین حوضورونا چکیلدی. آغ قلم چوخلو دوشوندوکدن سونرا:
- دنیز ساده‌جه ماوی بویاق ایله بویانا بیلر- دئیه آرتیردی- آنجاق اورموگؤلو قورویوب دوزلاغا چئوریلدیگیندن اونو بویاماق اوچون ان لاییق قلم ائله من اؤزومم!!
بو سؤزدن قلم‌لر اوزولدولر. آیسل بونا راضی اولمادی:
- من گؤلومو ماوی بویاماق ایسته‌ییرم.. دوزلاغا چئوریلسه بئله..-دئدی اؤز-اؤزونه.
ماوی قلم‌له باریشمالی ایدی. قوتونون سوراغینا گئتدی. ماوی قلمین کؤنلونو آلدی. اونلار یئنه اسکی‌لرده‌کی کیمی سئوینیردیلر.
ماوی قلم آغ کاغیذین اوزه‌رینده سو کیمی آخیردی. هر آخیشدا ایسه اؤزو سویا گئدیردی سانکی. چوخ چکمه‌دی ماوی قلم، ماوی گؤلده یوخ اولدو. قلم‌لر، ماوی‌نین بو فداکارلیغیندان جوشقولاندیلار. رسمه دولوشدولار. گون پار-پار پارلاماغا باشلادی؛ اوشاقلار ساحیلده قوملاردان قالالار سالدیردیلار، بؤیوک‌لر دالغالاری گؤردوکده اؤزلرینی سویا ووردولار..
بوگؤرونتونو گؤرن آتا، قزئتی بیر یانا بوراخیب رسمه قاریشدی. بیر قاییق چکدی. قاییقدا بیر قیز، بیر بابا گونشه دوغرو گئتمکده ایدی...
قلم‌لر چوخدان ایدی قوتولاریندا نازلی-نازلی اویوموشدولار. آیسل باشینی باباسی‌نین دیزینه قویوب رسمه باخیردی. گؤزلری گؤلوردو. گونشین ایشیغی اوزونه دوشموشدو...
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری– خوراسانلی خوجا دهّانی
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری– خوراسانلی خوجا دهّانی
سعادت شیخی‌یئوا
آذربایجان اوخوجوسونا آدی یالنیز تورکیه ادبیاتی‌‌نین نماینده‌سی کیمی تانیش اولان، تقریباً ۱۰۰ ایل بویونجا آزسایلی ایرثی ایله تدقیقات اوبیئکتی اولان خوجا دهّانی‌نین شخصیتی و یارادیجیلیغی باره‌ده بحثه باشلامامیشدان اؤنجه بو پروبلمین کؤکونده دوران خوراساندا یارانان اوغوز ادبیاتی و اونون آذربایجانلا علاقه‌سی‌‌نین تاریخینه عومومی شکیلده بیر إکسکورس ائتمگه احتیاج واردیر.
خوراسان بؤلگه‌سینده یارانان ایلک اوغوز ادبیاتی اؤرنک‌لری، دیل خوصوصیت‌لری و نماینده‌لری‌‌نین آذربایجان تورکجه‌سی ایله باغلی‌لیغی، ایلک دؤورلرده همین نومونه‌لرده شرق و غرب ادبی تورکجه‌لری‌‌نین بعضی موشترک لهجه اؤزللیکلرینین تاریخی-سیاسی پروسه‌لردن قایناقلانان سبب‌لری ایندی‌یه‌دک علمی-نظری تحلیلینی تاپمامیش و بو ادبی تظاهرلر آذربایجان ادبیاتی کونتکستینده اؤیرنیلمه‌میشدیر. حالبوکی تا‌‌نینمیش دیلچی عالیم زینب قورخمازین تدقیقات‌لاریندا فاکتیکی ماتریال اساسیندا تورکوستاندان خوراسانا اوغوز طایفالاری‌‌نین گلیشی‌‌نین سبب‌لری، او جمله‌دن موغول ایستیلاسی‌‌نین نتیجه‌سی اولاراق اونلارین کوتلوی کؤچو و بو اراضیده سیخلیقلا مسکونلاشماسی مسئله‌لری علمی دَیرینی آلمیشدیر. بو گؤرکملی دیلچی عالیمه ایستیناداً بیر سیرا آراشدیرمالاردا همین پروسه دؤنه-دؤنه وورغولانسا دا، غرب تورکجه‌سینده ایلک اثرلرین بو بؤلگه‌ده، یعنی خوراساندا یاراندیغی خوصوصی آراشدیریلمامیش و دیقّت داها چوخ همین شاعیرلرین بو بؤلگه‌دن آیریلدیقدان سونرا باغلاندیقلاری دؤولت‌لرده‌کی فعالیته یؤنلدیلمیشدیر. خوصوصیله تورکیه‌ده قلمه آلینمیش چوخ‌سایلی تدقیقات اثرلرینده آنادولودا ایلک غرب تورکجه‌سینده ادبی اثر یارادان مؤلیف‌لرین - احمد فقیه، دهّانی و دیگرلری‌‌نین خوراساندان آنادولویا گئتدیکلری و تورک دیلینده ادبیاتین یارانماسیندا گؤستردیکلری خیدمت باره‌ده معلومات وئریلیر. اصلینده اولدوقجا حساس اولان بو مسئله دقیق، اوزون‌مودّتلی و تفرروعاتلی تدقیقه مؤحتاج‌دیر. خوراسان اراضیسی و چئوره‌سی‌‌نین اورتا چاغدا اوغوز تورکجه‌سینده ایلک ادبی نومونه‌لرین یارانماسی اوچون مونبیت بیر زمینه مالیک اولماسی، آذربایجان تورکجه‌سینده ایلک پوئتیک اثرلرین بو جوغرافیا ایله باغلی‌لیغی‌‌نین سبب‌لری بیر سیرا علم ساحه‌لری‌‌نین (سیاسی تاریخ، دیل تاریخی، ادبیات تاریخی و س.) علاقه‌لی شکیلده اؤیرنه‌جگی بیر مسئله‌دیر. بو پروبلمه آذربایجان تدقیقاتچی‌لاری تورکیه و ایران عالیم‌لری ایله قارشی‌لیقلی فیکیر موبادیله‌لری، اوبیئکتیو علمی موذاکیره‌لر واسطه‌سیله آیدینلیق گتیره بیلرلر. بیز بورادا مورکّب کاراکترلی بو پروسه‌لرین بیر پارچاسی اولاراق گؤردوگوموز خوجا دهّانی‌نین آنادیللی یارادیجیلیغی ایله باغلی بیر سیرا مسئله‌لره آیدینلیق گتیرمگه، اونون و بعضی هموطن‌لری‌‌نین آذربایجان ادبیات تاریخینده ده یئری اولا بیله‌جگینه ایشیق توتماغا چالیشاجاغیق.
بورادا بئله بیر سوال و موقاییسه ایله پروبلمه باخیش بوجاغیمیزی آچیقلاماق ایسته‌ییریک: نئجه اولور کی، اصلاً آذربایجاندان اولدوغو، بعضاً اؤزو دئییل، آتاسی و یا باباسی آذربایجان دوغوملو اولان عرب‌دیللی موالی شاعیرلرین آذربایجان شاعیری اولماسینی قبول ائد‌رک، رغبتله اؤیره‌نیریک، لاکین خوراسان و ایران بویونجا موختلیف بؤلگه‌لرده مسکونلاشان قلم اهلی‌‌نین آنادیللی ادبی اثرلرینه صاحیب چیخمیریق؟ حالبوکی موقاییسهمیز همین شاعیرلرین دیلینده قاباریق اولان تظاهرون اوغوز - آذربایجان تورکجه‌سی اولدوغونو و شرق تورکجه‌سی‌‌نین تأثیری‌‌نین بعضی دیل إلمنت‌لری سویه‌سینده مؤوجودلوغونو گؤستردی. همین دؤورده بو طرزده موشترک‌لیک قدیم اؤزبک دیلینده قلمه آلینمیش اثرلرده اوغوز تورکجه‌سی‌‌نین لکسیک واحیدلری‌‌نین ایشلنمه‌سینده ده باریز گؤرونور. بونون نومونه‌لرینی بیز حافظ خارزمی، عطائی و دیگر نوایی‌یه‌قدرکی جیغاتای شعرینده گؤره بیلیریک.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، اورتا عصرلر آذربایجان ادبیاتی‌‌نین اؤیرنیلمه‌سی پروسه‌سینده جدی و تجروبه‌لی تدقیقاتچی‌لار بئله چتینلیکله اوزلشیرلر. اورتا چاغ دؤولت‌لری‌‌نین موعاصیر دؤوردن فرقلی بؤلگو و سرحدلری، همین سدلرین حدودلو چرچیوه‌سینی آشان دیل و میلّی باخیمیندان منسوبیت‌لر، ادبی-میلّی دیلین داشیییجی‌لاری و بوگونوموزه اؤتورولمه‌سینده عوضسیز خیدمت‌لری اولان شاعیرلرین چئشیدلی سبب‌لردن یاشاماغا وادار اولدوقلاری موهاجیر حیاتی و س. بو و یا دیگر آذربایجان شاعیری‌‌نین علمی ترجومه‌یی-حالی‌‌نین دقیق‌لشدیریلمه‌سینده اورتایا پروبلم‌لر چیخاریر. بو معنادا آذربایجان شعری‌‌نین جوغرافی سرحدلرینی و داها ایلکین دؤورلرین، خوصوصیله ۱۳-جو-۱۵-جی عصرلر ادبیاتی‌‌نین دیل خوصوصیت‌لرینی موعین‌لشدیررکن بیر سیرا ایسپسیفیک کاراکترلی مسئله‌لری ده حل ائتمک ضرورتی یارانیر. بئله پروبلم‌لردن بیری ده اورتا چاغ آذربایجان ادبیاتی‌‌نین ایلک نومونه‌لری‌‌نین تدقیقینده اوزه چیخیر و تأسف کی، ایندی‌یه‌دک اوغوز تورکجه‌سی‌‌نین ایلک ادبی نومونه‌لری‌‌نین یارادیجی‌لاری‌‌نین خوراسان و چئوره‌سی ایله باغلی‌لیغی و بونون مومکون سبب‌لری آراشدیریلمامیشدیر. عومومیتله، اورتا چاغ خوراسان بؤلگه‌سی تورکجه‌سی‌‌نین بوگونکو واریث‌لری‌‌نین کیملیگی‌‌نین موعین اولونماماسی آذربایجان ادبیاتی تاریخینده ایندی‌یه‌دک دیقّت یئتیریلمه‌ین بیر بوشلوق یاراتمیشدیر... حالبوکی، ایستر آذربایجان، ایسترسه ده تورکیه ادبی دیلی‌‌نین ایلک اؤرنک‌لری‌‌نین یارادیجیلاری خوراسان بؤلگه‌سیندن‌دیر. تاریخاً ده، بو گون ده آذربایجان آدلانمایان بو تورپاق‌لاردا یئتیشن شاعیرلرین آنا دیلی‌‌نین آذربایجان تورکجه‌سینده اولدوغو بو گونون باخیش بوجاغیندان تعجوب دوغورا بیلر، لاکین اوغوز طایفالاری‌‌نین خارزم، خوراسان، آذربایجان و آنادولو خطی اوزره کؤچو و آخینی باره‌ده سیاسی تاریخ، ائله‌جه ده دیل و ادبیات تاریخ‌لرینده یازیلان‌لاری اوخودوقدا آرتیق تصوّور دَییشیر... بونو دا وورغولامالی‌ییق کی، "آذربایجان تورکجه‌سینده یارانان ادبی اؤرنک‌لر" دئیرکن آذربایجانی جوغرافی حدود و یا سیاسی-اینضیباطی بؤلگویه مالیک بیر اؤلکه‌نین دئییل، بیر چوخ اؤزل‌لیک‌لری اولان و گئنیش جوغرافیادا ایشلنن بیر دیلین آدی اولاراق نظرده توتوروق.
پروبلمین کؤکلو شکیلده اؤیرنیلمه‌مه‌سی ایسه ایندی‌یه‌دک بیر سیرا یانلیش نتیجه و قناعت‌لره یول آچمیشدیر. بیر چوخ آراشدیرمالاردا عجم، کونکرت اولاراق، خوراساندان آنادولویا گئدن شاعیرلرین تورکجه یارادیجیلیغی، اونلارین تورکجه یازماغا باشلاماسی آنادولو موحیطی ایله علاقه‌لندیریلیر. بیر سیرا تدقیقات اثرلرینده، خوصوصیله تورکیه‌ده یازیلان آراشدیرمالاردا تکجه خوجا دهّانی دئییل، نسیمی، رفیعی و دیگرلری‌‌نین آنا دیلینده یازماسی‌‌نین سببی کیمی اونلارین آنادولویا گئدیش‌لری و اوراداکی موحیطین آنادیللی ادبی فعالیت اوچون ال‌وئریشلی اولماسی بیلدیریلیر. حالبوکی نه یوخاریدا خاطیرلاتدیغیمیز شاعیرلرین، نه ده الوان شیرازی، شمس شیروانی و دیگر شاعیرلرین دیلی سونرادان اؤیره‌نیلن دیل دئییل، آنا دیلی اولاراق، طبیعی، صمیمی و جانلی بیر دیل‌دیر. بو معنادا، ظنیمیزجه، وورغولانماسی لازیم گلن مسئله آنادولو بیگلیک‌لرینده تورکجه شعرین اینکیشافینا مونبیت زمینین اولماسی، آنا دیلینده یازیب-یارادان شاعیرلرین اورادا حیمایه اولونماسیدیر. خوراسان و عجمدن گئدن شاعیرلرین همین سفرلره قدر هانسی دیلده یازیب-یاراتدیقلاری‌‌نین فاکتیکی ماتریال اساسیندا تدقیقی و بو بؤلگه‌ده اوغوز ادبیاتی‌‌نین یارانما سببی‌‌نین تفرروعاتلی آراشدیریلماسی ایسه بو مسله‌نی آیدینلیغا قوووشدورا، ناتامام و تحریفلی دوشونجه‌لرین قارشی‌سینی آلا بیلر.
مقاله‌نین بیرینجی حیصه‌سینده قئید ائتدیگیمیز کیمی، عینی بؤلگه‌‌‌نین شاعیری اولان حسن‌اوغلونون آذربایجان، خوجا دهّانی‌نین ایسه تورکیه ادبیاتی‌‌نین تملینی قویان شاعیرلر کیمی تدقیقاتا جلب اولونماسینا ایندی‌یه‌دک موقاییسه‌‌لی شکیلده دیقّت یئتیریلمه‌میشدیر. خوراساندان اولماسی اؤز اثرینده ایفاده‌سینی تاپان خوجا دهّانی‌نین ادبی فعالیتی‌‌نین تورکیه ایله علاقه‌لی اولماسی اونون بو ادبیاتدا ایلک دونیوی شاعیر، تورک ادبیاتینا ایران شعری عنعنه‌لرینی گتیر‌ن ایلک شاعیر کیمی اؤیرنیلمه‌سینه ده سبب اولموشدور. لاکین آرتیق ایستعدادلی تدقیقاتچی‌لار إرسن إرسوی و عمران آیین بیرگه نشر ائتدیردیکلری خوجا دهّانی دیوانی (Hoca Dehhani Divanı. Hazırlayanlar: Ersen Ersoy, Ümran Ay, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017) اونون حسن‌اوغلونون موعاصیری دئییل، ۱۴-جو یوزایل‌لیک شاعیرلریندن اولدوغونو اوزه چیخاردی. بو معنادا آنادولو دیوان شعری‌‌نین ایلک تملینی قویان ایستاتوسونو ایتیرسه ده، بو سؤز اوستاسی‌‌نین اورتا چاغ دیوان شعرینده خوصوصی بیر یئری‌‌نین اولماسینی اونون نیسبتاً چوخ‌سایلی ادبی میراثی‌‌نین اوزه چیخاریلماسی، ائله‌جه ده همین اثرلری‌‌نین پوئتیک و دیل-اوسلوب خوصوصیت‌لری فاکتیکی ماتریال اولاراق تصدیقله‌دی.
آرتیق خوجا دهّانی‌نین ۱۳-جو دئییل، ۱۴-جو عصر شاعیرلریندن اولماسی ایله باغلی علمی قناعت فورمالاشسا دا، اونون ادبی شخصیتی و یئتیشدیگی موحیط، آنادولودا هانسی بیگلیک‌لرده فعالیتی و س. کیمی سوال‌لارین دقیق جاوابی تفروعاتلی تدقیقاتا مؤحتاج‌دیر. بیز بو مقاله‌ده همین پروبلم‌لرین موقاییسه‌‌لی-تاریخی متودلا تدقیقینه چالیشدیق.
شاعیر حاقیندا اورتا چاغ تذکیره مؤلیف‌لری معلومات وئرمه‌دیگی، سون ایللره‌دک دیوا‌‌نیندان یالنیز بیر نئچه شعر نومونه‌سی معلوم اولدوغو اوچون ایندی‌یه‌دک اونون حاقیندا سؤیلنیلن‌لر داها چوخ تخیّولون محصولو کیمی دَیرلندیریله بیلر. بو یانلیشلیق‌لارین باشلیجا قایناغی ایسه شکاری‌‌نین (XVI) اولدوقجا موباحیثه‌‌لی فیکیرلری‌‌نین یئر آلدیغی "قاراماننامه" اثرینده شاعیرین سلجوقی ۱-جی علاالدین‌ین سیفاریشی ایله فارسجا "شاهنامه" یازماغا باشلاماسی و اثری بیتیرمه‌دن وفات ائتمه‌سی باره‌ده بحثی‌دیر. کئچن یوزایل‌لیکده بو مولاحیظه‌‌نی مؤحکم‌لندیرمک نیتی ایله شاعیرین بیر قصیده‌سینده یئر آلان "علایی-دین" ایفاده‌سینی ایشلتمه‌سینه ده سیخ-سیخ ایستیناد ائدیلمیشدیر. حالبوکی همین قصیده‌نین یئر آلدیغی عمر بن مزیدین "مجموعة نظایر" آدلی نظیره‌لر توپلوسونون دیگر نوسخه‌سینده میصراع فرقلی بیچیمده‌دیر ("شاهنشاهی-فلک-رفعت، علایی-بیر دینول-دونیا چون...") و بو بئیتده، ائله‌جه ده سونراکی ایکی میصراعدا ("علی واردور اگر هر کیم گؤره ظاهر دیلر ایسه // علی گیبی گؤز آچوب گؤر جاهاندا شیری-مردانی") اؤن پلاندا اولان دونیوی ممدوحون دئییل، کافیرلری محو ائد‌ن حض. علی‌‌نین یوکسک إپیتت‌لرله مدحی‌دیر. گؤروندوگو کیمی، کونتکستدن آیریلمیش "علایی-دین" ایفاده‌سی اطرافیندا اولان مولاحیظه‌‌لر و بئیتده علاالدین آدلی بیگلردن بیری‌‌نین مدح اولونماسی دوشونجه‌سی تقریباً ۱۰۰ ایل بویونجا موختلیف یوزوم، تکرار و یانلیش‌لارا یول آچمیشدیر.
تورکیه ادبیاتشوناس‌لاری‌‌نین دا قئید ائتدیگی کیمی، دهّانی‌نی ادبیاتا قازاندیران شخص گؤرکملی عالیم م.ف.کؤپرولو اولموشدور. "اونون شعرلرینده‌کی دیلین یونس و احمدی-فقیهه بنزه‌مه‌دیگی"نی بیلدیر‌ن عالیم (M.F.Köprülü-zade Selçukiler Devrinde Anadolu şairleri: Hoca Dehhani. // Hayat, Sayı 1, Kanun-i evvel, 1926, s. 4-5) بو فرقلی‌لیگین قایناغینی اونون دیلینده ایران ادبیاتی‌‌نین تأثیری کیمی دیرلندیریلن إلمنت‌لرده گؤرور. اما سون ایللرده اوزه چیخاریلان خوجا دهّانی دیوانی بو مسئله‌یه بیر آیدینلیق گتیردی: زامان اعتباریله او ایکی شاعیردن سونرا یاشایان دهّانی و یارادیجیلیغی آنادیللی ادبیاتین داها سونراکی اینکیشاف مرحله‌سینه عایید اولدوغو اوچون دیل فرقلی‌لیگی‌‌نین اولماسی طبیعی بیر ادبی تظاهردور.
اثرلری اساسیندا دهّانی‌نین اوزون بیر عؤمور سوردوگونو موعین‌لشدیر‌ن تدقیقاتچی‌لار شاعیرین تقریباً ۱۴-جو عصرین سونوندا وفات ائتمه‌سی فاکتینا ایستینادلا دوغوم تاریخی‌‌نین ۱۴-جو عصرین ۱-جی روبعونه تصادوف ائتدیگی قناعتینه گلمیشلر. (Ersen Ersoy - Ümran Ay. Hoca Dehhani hakkında yeni bilgiler. // Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 15, İstanbul, 2015, s. 11). بو مولاحیظه‌‌لره تدقیقاتچی عالیم گونای کوتون شئیخ اوغلونون (اؤ. ۱۴۱۴) " کنز الکبرا و محکّول العلما " (۱۴۰۱) آدلی اثرینده‌کی قئیدی اساسیندا وئردیگی تحلیل ده یاردیمچی اولموشدور. آراشدیریجی قایناقداکی: "نیجه کی مرحوم خوجا دهّانی ائیدور. بئیت: بنم اول هومایی-دؤولت کی، بو آشیانا گلدوم" ایفاده‌سینه ایستیناداً شاعیرین ۱۴-جو عصرین سونرالاریندا وفات ائتمه‌سینی نظره چاتدیرمیشدیر. بورادا حاشیه چیخاراق، دهّانی‌نین سونونجو میصراعسی‌‌نین ختایی‌‌نین مشهور: "من اول شهبازی-کوهسار‌م، باش اَیمه‌م قولّه‌یی-قافه // نئچه عنقا کیمی یاورو اوچوردوم آشیانیمده" بئیتی ایله آسسوسیاسیا دوغوردوغونو و بو سسلشمه‌‌‌نین تصادوف اولمایاجاغینی دا وورغولاماق ایستردیک.
دهّانی‌نین اؤزو خوراساندان اولدوغونو حسرت و نیسگیلی آچیق دویولان آشاغیداکی بئیتینده دیله گتیریر:
اوز اوروب تاپونا گلدی، ایجازت وئر آنا، شها
کی، یئنه دؤولتینده بن گؤره‌م مولکی-خوراسانی.
شاعیرین وط‌‌نینه دؤنوش اوچون حؤکمداردان بو طرزده ایجازه ایسته‌مه‌سی اونون سارایا موعین باغلی‌لیغی‌‌نین اولماسینی، بلکه ده موعین بیر وظیفه‌یه تعیین اولدوغو اوچون ایذنه احتیاجی اولدوغونو گؤستریر.
دهّانی‌نین آدی‌‌نین اولینده گلن "خوجا" إپیتتی‌‌نین اصلی‌‌نین "خواجه" اولا بیله‌جگی تاریخی‌لیک باخیمیندان داها دوغرو گؤرونور. زامانلا آنلام‌لاری قوووشان و بیری دیگری‌‌نین یئرینده ایشلنن "خوجا" و "خواجه" ایفاده‌لری‌‌نین آنلام یوکو فرقلی اولموشدور. "خوجا" داها چوخ موعلیم، تربیه‌چی، صاحب و س. کیمی آنلام‌لاری داشیدیغی حالدا، تدقیقات‌لاردا "خواجه"نین سید، شریف کیمی ایمام‌لارین نسلیندن گلن‌لره دئییلمه‌سی باره‌ده مولاحیظه‌‌لره راست گلیریک. اونو دا قئید ائتمک ایستردیک کی، بو گون خوجا نصرالدین (موللا نصرالدین) شکلینده ایشلنن مشهور آد بئله آنادولودا یازی‌یا آلینمیش اورتا چاغ قایناق‌لاریندا خواجه نصرالدین شکلینده یئر آلیر.
شاعیرین تخلوصّو تدقیقات‌لاردا "عطریاتچی" و "نقاش" کیمی معنالارلا علاقه‌لندیریلسه ده، بو مسئله خوصوصی تدقیقه مؤحتاج‌دیر. بئله کی، شاعیر اؤز تخلوصّونو بعضاً "دهان"، "سؤز" و یاخین معنالی ایفاده‌لرله آسسوسیاسیا ایچینده سیخ-سیخ ایستیفاده ائدیر. بیر اؤرنک وئرمکله کیفایت‌لنیریک:
سؤزیله گرچی دهّانی گؤوهر کانی‌دورور ایللا،
زر اولدی ایشی، چون وئردی گؤنول سن سیم سیمایا.
تا‌‌نینمیش دیلچی عالیم گ.کوُت حتی "نولایدی؟" ردیفلی شعری اوزه چیخاردیغی مجموعه‌ده شاعیرین تخلوصّونون "دهانی" شکلینده حرکه‌لندیگینی بیلدیریر. (Günay Kut. Yazmalar Arasında-II // Osmanlı Araştırmaları, VII-VIII, İstanbul, 1988, s. 183).
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، هم حسن‌اوغلو، هم دهّانی‌نین شعر دیلینده ایکی اوسلوب موشاهیده اولونور: بونلارین بیری، اساساً، سونراکی دؤور کلاسیک شعریمیزده موشاهیده اولونان عرب-فارس سؤزلری ایله عروضو تأمین اولونموش بیر دیل‌دیر، دیگری خالق شعری‌‌نین اویناق طرزی‌‌نین دیوان ادبیاتینا تطبیقی ایله یارادیلان و "کیتابی-دده قورقود" داستان‌لاری‌‌نین دیلینی خاطیرلادان بیر اوسلوب‌دور. هر ایکی شاعیرین یئری گلدیکجه بو اوسلوب‌لاردان بیرینه اوستونلوک وئردیگی نظره چارپیر.
دهّانی‌نین دیلی و اوسلوبوندا اونون کیمی خوراسانلی اولان حسن‌اوغلونون یازی و دئییش طرزی ایله یاخیندان سسلشمه‌نی گؤرمک مومکون‌دور:
عجب بیلسم بنی شئیدا قیلان کیم؟
بانا بو عشق اودین پئیدا قیلان کیم؟
عجبله‌ر‌م عجب قالدوم، ایلاهی،
ایمان اهلین دوتوب ترسا قیلان کیم؟..
دهّانی:
عجب بو دردومون درمانی یوخ‌می؟
یا بو صبر ائتمگون اوْرانی یوخ‌می؟
یانارام مومله‌یین باشدان آیاغا،
ندور بو، یانماغون پایانی یوخ‌می؟
دلوبدور جیگرومی غمزه‌‌ن اوخی،
آرا یورکده، گؤر، پئیکانی یوخ‌می؟
گولر دوشمن بنوم آغلادیغیما،
عجب شول کافیرون ایمانی یوخ‌می؟
گؤزی خنچرلرین بوینوما چالدی،
عجب اول ظالمون ایمانی یوخ‌می؟
...بگوم، دهّانی‌یه اؤلمزدین اؤندین
تاپونا ایرمغه ایمکانی یوخ‌می؟
حسن‌اوغلونون ایلک ایکی بئیتینی، دهّانی‌نین ایسه ایختیصارلا وئردیگیمیز غزل‌لری‌‌نین، گؤروندوگو کیمی، دیل-اوسلوب اؤزللیکلرینین یاخینلیغینی ثوبوت ائتمک اوچون خوصوصی و تفروعاتلی تحلیله بئله احتیاج یوخدور.
عمر بن مزیدین "مجموعة نظایر"-ینده دهّانی‌نین بو شعرینه احمدی‌‌نین و توپلونون ترتیبچیسینین نظیره‌لری قلمه آلینمیشدیر. احمدی‌‌نین نظیره شعرینده ("عجب بو مؤحنتون پایانی یوخ‌می؟ // بانا بیر راحتون ایمکانی یوخ‌می؟") دهّانی‌نین قافیه سؤزلریندن بیر نئچه‌سینی ایستیفاده‌سی اونون چاغداشی‌‌نین بو شعرینی چوخ بگندیگینی گؤستریر.
شاعیرین مقطع بئیتینده یئر آلان "اؤلمزدین اؤندین" کیمی شرق تورکجه‌سینده ایفاده، چوخ گومان کی، بؤلگه‌‌‌نین لهجه خوصوصیت‌لریندن ایره‌‌لی گلیر. عینی خوصوصیتی قنبراوغلو شعرینده ده موشاهیده ائتمیشدیک، مثلاً، شاعیر بیر غزلینده "بنی" دئییل، "بینی" شکلینده ایفاده‌یه اوستونلوک وئرمیشدی.
خوجا دهّانی‌نین دیلی حسن‌اوغلو و نسیمی‌‌نین دیلی آراسیندا کئچید مرحله‌سی کیمی دیرلندیریله بیلر. شاعیرین دیلی اؤنجه‌کی یوزایل‌لیک‌لره نیسبتاً عرب و فارس سؤزلری ایله یوکلو گؤرونسه ده، احمدی، نسیمی و شئیخی کیمی چاغداشی شاعیرلرله موقاییسه‌ده داها ساده و تورک سؤزلری‌‌نین اوستونلوگو ایله یازیلماسی باخیمیندان سئچیلیر. اونون بیر چوخ ایسپسیفیک جهت‌لری اولان دیلینده مورکّب ایضافت ترکیب‌لری‌‌نین آزلیغی دا دیقّتیمیزی جلب ائتدی. تدقیقاتچی‌لارین دا قئید ائتدیگی کیمی، "خوجا دهّانی‌نین تورکجه‌سی اولدوقجا ساده، ایشلک و صمیمی بیر تورکجه‌دیر. عربجه و فارسجا ترکیب‌لر یوخ دئییله‌جک قدر آزدیر. ۱۰۶ منظومه‌دن ۲۸ دنه‌سی هجا وز‌‌نی‌نین ۱۱-لیک اؤلچوسونه اویغون گلن قیسا قلیب‌لرله یازیلمیشدیر... دیلی گونده‌لیک دانیشیق دیلی‌‌نین زنگین ایفاده‌لری ایله بزنمیشدیر: "آیروغا دئمزم، ائشید، آخیر سانا دئر‌م"، "حالال اولا قارا قانوم گؤزون قاراسینا"، ..."آیاغین توزینا فدا اولسون"، "اودور آشیق کی بیلمز بونی، آنی"، "قوللاریندان خطا، کر‌م سندن"..." (Ersen Ersoy - Ümran Ay. Hoca Dehhani hakkında yeni bilgiler, s. 14-15). شاعیرین دیلینده ایستیفاده اولونان "الونی اؤزیندن یوماق"، "گؤز قارا قیلماق"، "ایشینه گیرئه سالماق"، "قییا باخماق"، "توُراق توتماق"، "کیتاب توتماق"، "ائشیتمزه اورماق" (یئنه اورادا، ص. ۱۵) کیمی فرازئولوگیزم‌لرین بیر قیسمینی تورکیه‌لی همکارلاریمیز آرخایکلشمیش ("آرتیق سؤیله‌ییشدن قالخمیش") کیمی قئید ائتسه‌لر ده، بونلاردان بعضی‌سی دیالکت‌لر و یا ادبی دیلیمیزده ایشلنمکده‌دیر: "ایشینه دویون (گیرئه) دوشمک"، "قییا باخماق"، "ائشیتمزلیگه وورماق"، "یانیب یاخیلماق" و س. بیر نومونه‌یه نظر سالاق:
دهّانی، مودام اولسا بو معشوق موحیبّی،
یانوب یاخیلوب ائیله‌مه‌سه زار، نولایدی؟
بورادا بیر جهتی ده وورغولاماق ایستردیک کی، ۱۳-جو-۱۵-جی عصرلر آذربایجان شاعیرلری آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین بعضی خوصوصیت‌لرینی کالکا یولو ایله فارس دیلینده‌کی ادبی محصول‌لارینا نقل ائده و یا آنا دیلی‌‌نین سؤزلوگوندن بعضی کلمه‌لری اولدوغو کیمی فارس‌دیللی پوئتیک متنه یئرلشدیردیک‌لری کیمی، تورک جوغرافیاسی‌‌نین هانسی بؤلگه‌سینده یاشاماسیندان آسیلی اولمایاراق، آنا دیلی‌‌نین بیر سیرا لهجه خوصوصیت‌لرینی ده قوروموشلار.
اثرلری‌‌نین دیل اؤزل‌لیک‌لری اساسیندا بئله بیر قناعته گلدیک کی، دهّانی عینی کلمه‌لری تکرارا، اونلار واسطه‌سیله معنا و اوسلوب چالارلاری یاراتماغا مئییللی بیر شاعیردیر. بعضاً ایسه شاعیر عینی بیر آنلامین فرقلی ایفاده شکیل‌لرینه اوستونلوک وئره‌رک، شعریتینه فردی سیما قازاندیرا بیلمیشدیر:
خط-و خال-و ساچون گؤروب گؤنول سئوداسینا دوشمیش،
زی میشکین گؤز قارا ایدوب نه دوشدی بونجا سئودایا.
"خطّ"، "خال" و "ساچ" اوچلوگو قارشی‌سیندا شاعیر "قارا" إپیتتینی سینونیم کیمی نظرده توتدوغو اوچ سؤز ("میشکین"، "قارا" و "سئودا") ایله ایفاده ائد‌رک، رنگ عینیتینه دیقّتی یؤنلدیر و صنعتکارلیق اؤرنگی اولان بو ماراقلی بئیت هم لف و نشر، هم ده تفریق و جمع پوئتیک فیقورلاری‌‌نین خوصوصیت‌لرینه مالیک‌دیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری- قنبراوغلو و ایکی‌دیللی شعر یارادیجیلیغی
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری- قنبراوغلو و ایکی‌دیللی شعر یارادیجیلیغی
سعادت شیخی‌یئوا
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
پوئتیک ایرثی آذربایجان، تورکیه و جیغاتای شاعیرلری‌‌نین دیقّتینی جلب ائد‌رک، نظیره و تخمیس‌لره اؤرنک اولان قنبراوغلوونون آدی نینکی گئنیش اوخوجو کوتله‌سینه، حتی علمی ایجتیماعیته ده آز معلوم‌دور. بونون باشلیجا سببی شاعیرین میراثینی هله‌لیک آزسایلی غزل‌لرین تمثیل ائتمه‌سی و بو اثرلرین آیری-آیریلیقدا چئشیدلی توپلولاردا (اوچ مجموعه و بیر دیوان) یئر آلماسی‌دیر.
اورتا چاغ قایناق‌لاری و چاغداش آراشدیرمالاردا حیاتی، دوغوم یئری، میلّی منسوبیتی، ادبی دیلی و شخصیتی باره‌ده کونکرت بیر معلومات وئریلمه‌ین بو شاعیر داها چوخ نسیمی‌‌نین اونا نظیره یازماسی ایله تدقیقاتچی‌لارین نظرینی جلب ائد‌رک، آرا-سیرا خاطیرلانمیشدیر. لاکین بو یادائتمه‌لر ده اؤتری کاراکترلی اولموش، شاعیرین شخصیتی و اونون بدیعی صنعتکارلیغی باشقا تدقیقاتچی‌لاردا ماراق دوغورمامیش، دیل خوصوصیت‌لری، شعرلری‌‌نین فرقلی و فردی اؤزل‌لیک‌لری تحلیل ائدیلمه‌میشدیر. قنبراوغلو شخصیتی و شعر یارادیجیلیغی بیزیم نظریمیزی ده محض نسیمی شعرینه اؤرنکلیک ائد‌ن غزلی ایله جلب ائتدی. بو ایستیقامتده آپاردیغیمیز آراشدیرمالار نتیجه‌سینده شاعیرین آلتی غزلینی اوزه چیخاردیق. بو غزل‌لردن اوچو آذربایجان تورکجه‌سینده، اوچو ایسه چیغاتایجادیر. شاعیرین بو اثرلرینده ایستیفاده ائتدیگی تخلوص‌لر ده چئشیدلی‌دیر: قنبراوغلو (قمبراوغلو)، قنبراوغلان، إبن-ی قنبر.
اونون آذربایجان تورکجه‌سینده اولان شعرلری عثمانلی ساحه‌سینده قلمه آلینمیش ایکی نظیره‌لر توپلوسو و آغ‌قویونلو شاعیرلریندن هیدایتین دیوا‌‌نیندا، جیغاتایجا شعرلری ایسه اویغور الیفباسی ایله یازیلمیش بیر مجموعه‌ده یئر آلیر. بونا گؤره ده شاعیرین هانسی جوغرافیایا عایدیتی، بو اساسدا میلّی منسوبیتی و هانسی ادبی چئوره‌‌‌نین نماینده‌سی اولماسینی دقیق موعیّن‌لشدیرمک چتینلیک تؤره‌دیر. بو مورکب مسله‌نین چؤزولمه‌سینه و اونون آذربایجان تورکو اولماسینی گومان ائتمگه بیر سیرا دلیل‌لر بیرباشا و یا دولاییسی ایله یاردیم ائدیر. بو احتیمالیمیزی قوتلندیر‌ن بیر جهت اونون نوایی‌‌نین شاعیرلر ("مجالس النفائس") و ("نسایم المحبه من شمایم الفتوه ") تذکیره‌لرینده یئر آلماماسی‌دیر. بو معنادا، ظنیمیزجه، قنبراوغلو جیغاتای و یا تئیموری دؤنمی شاعیرلریندن اولسایدی، نوایی‌‌نین نظریندن قاچماز و تذکیره‌لریندن بیرینده اونا دا یئر وئریلردی. دوغرودور، تورکجه ایلک تذکیره اولان "مجالس النفائس"ده قنبری تخلوصلو ایکی شاعیرین آدی چکیلیر، لاکین اونلاردان بیری نیشاپور، دیگری ایسه مشهددن‌دیر. همین شاعیرلرین اثرلری فارس دیلینده بیر بئیتله تمثیل اولوندوغو اوچون کونکرت بیر فیکیر سؤیله‌مک چتین اولسا دا، ایکی معلوم فاکتدان چیخیش ائد‌رک، بعضی مولاحیظه‌‌لر ایره‌‌لی سورمک اولار. قنبراوغلوونون جیغاتایجا غزل‌لریندن بیری‌‌نین ("بولماغای") ابن-ی قنبر تخلوصو ایله یازیلماسینی اساس گؤتوره‌رک، اونون شعر یارادیجیلیغینین تورکجه ایله حودودلانمادیغی قناعتینه گلدیک. چونکی شاعیرین موعاصیری اولدوغونو احتیمال ائتدیگیمیز حسن‌اوغلو تورکجه شعرلرینی حسن‌اوغلو، فارسجا شعرینی عینی‌آنلاملی پورحسن تخلوصّ‌لری ایله یازمیشدیر. قنبری‌‌نین قنبراوغلو تخلوصّونون واریانتی اولا بیله‌جگینه ایسه بو شاعیره نظیره یازمیش بهرام‌اوغلونون دا تخلوصّونو غزل‌لرینده بهرام‌اوغلو و بهرامی شکیل‌لرینده ایستیفاده‌سی ایپ‌اوجو وئریر. بو معنادا نوایی‌‌نین حاقیندا سؤز آچدیغی ایکی شاعیردن بیری‌‌نین قنبراوغلو اولا بیله‌جگینی احتیمال شکلینده سؤیله‌مک اولار. اما طبیعی کی، بو مسئله‌یه گله‌جکده شاعیرین دیوانی و یا دیوان‌لاری اوزه چیخاریلارسا، تام آیدینلیق گتیرمک مومکون اولار.
قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤورو، تقریبی ده اولسا، موعین‌لشدیرمک نیتی ایله اونا نظیره یازان شاعیرلره ایستیناد ائتمک لازیم گلیر. اما تأسف کی، بو ایستیقامتده تشبوث گؤستره‌رک، شاعیرین یاشادیغی دؤورون تعیین ائدیلمه‌سینه چالیشان تدقیقاتچی‌لار فیکیرلرینی علاقه‌لندیرمه‌دیکلریندن دقیق بیر نتیجه الده اولونمامیشدیر. تا‌‌نینمیش نسیمی‌شوناس عالیم ه.آیانا گؤره، قنبراوغلو نسیمی‌‌نین موعاصیرلریندن‌دیر. تدقیقاتچی اوْ.ف.سرت‌کایا-یا گؤره ایسه، او، اویغور الیفبالی مجموعه‌‌‌‌نین ۱۵-جی یوزایللیگین ۱-جی یاریسیندا یاشامیش ترتیبچیسینین (منثور بخشی) موعاصیری و دوستو اولموشدور. تا‌‌نینمیش دیلچی عالیمه گؤره، محض بو سببدن کاتیب اؤز توپلوسونا قنبراوغلو، جوهری، سئیّد و قاسم کیمی تا‌‌نینمامیش شاعیرلرین اثرلرینی داخیل ائتمیشدیر (O.F.Sertkaya. Uygur Harfleriyle Yazılmış Bazı Manzum Parçalar, II, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. // Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, II, İstanbul: 1975, s. 183). حالبوکی قنبراوغلوونون دیگر بیر شعرینه ۶ ایل سونرا تورک شاعیر و ترتیبچیسی عُمربن مزیدین نظیره‌لر توپلوسوندا دا یئر وئریلمیشدیر. بوندان باشقا، سئیّد تخلوصّو ایله شعر یازان دیگر "تا‌‌نینمامیش" شاعیر نسیمی‌دن باشقاسی دئییلدیر. ایلک دفعه اولاراق همین شعرین نسیمی‌یه عایدیتینی و بو غزلین شاعیرین اویغور الیفباسی ایله یازی‌یا آلینمیش بیر اثری اولدوغونو موعین‌لشدیردیک. (بو باره ده باخ: S.Şixieva. Nesimi i uzbekskaə klassiçeskaə pogziə v period Timuridov (XV-XVI vv.), s.28-45).
آغ‌قویونلو شاعیرلریندن هیدایتین دیوا‌‌نینی تدقیق ائد‌ن ابراهیم سونا‌یا گؤره، قنبراوغلوونون هیدایت طرفیندن تا‌‌نینان بیر شاعیر اولماسی احتیمالی چوخ یوکسک‌دیر (İbrahim Sona. Hidayet Çelebi ve Divani. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyati Bilim Dali Yüksek Lisans Tezi. Ankara, 2006, s. 31). اما امیر هدایت آغ‌قویونلو دؤولتینده اوزون حسن، سلطان خلیل و سلطان یعقوبون سلطنت‌لرینی گؤرموش بیر شاعیر و دؤولت آدامی‌دیر. (باخ: یئنه اورادا، ص. ۱-۲). گؤرکملی دیلچی عالیم زینب قورخمازین تدقیقات‌لارینا گؤره، او، دیوا‌‌نینی اوزون حسن‌ین جمعی بیر ایل حاکمیتده اولموش اوغلو سلطان خلیله اتحاف ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز کی، بئله اولدوغو حالدا، اونلارین چاغداش اولماسی اوچون قنبراوغلوونون ادبی فعالیتی ۱۵-جی یوزایللیگین ایکینجی یاری‌سینا تصادوف ائتمه‌لی ایدی. بو احتیمالی ایسه تصدیق‌له‌مک مومکون دئییلدیر. چونکی ۱۴۳۷-جی ایلده (ه.۸۴۰) قلمه آلینمیش بیر مجموعه‌ده غزلی یئر آلان، نسیمی‌‌نین ده نظیره یازدیغی شاعیرین ۱۵-جی یوزایللیگین ۲-جی یاریسیندا یاشامیش هدایت‌ین موعاصری و تانیدیغی شاعیر اولا بیلمه‌سی عاغیلاباتان گؤرونمور. شاعیره یازیلان نظیره‌لردن اونون یاشادیغی دؤورو، تقریباً ده اولسا، تعیین ائتمک اولور. بئله کی، اونا نظیره یازان شاعیرلردن نسیمی‌‌نین وفات ایلی (۱۴۱۷)، عُمر بن مزیدین اثرینی قلمه آلدیغی تاریخ (۱۴۳۷) و نهایت، هدایت‌ین هانسی حؤکمدارلارین زاما‌‌نیندا یاشادیغی بللی‌دیر. قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤور و اونون شعر یارادیجیلیغینین تصادوف ائتدیگی ایللری تعیین ائتمک باخیمیندان اونونلا علاقه‌لی شاعیرلردن ان قدیمی‌‌نین نسیمی اولماسی بو مسئله‌یه معین آیدینلیق گتیریر و اونون هیدایتین موعاصیری اولاراق قبول ائدیلمه‌سی‌‌نین مومکونسوزلوگونو گؤستریر.
شاعیرین اوچ غزلینین اویغور الیفباسی ایله قلمه آلینمیش مجموعه‌‌یه داخیل ائدیلمه‌سی اونا نوایی‌قدرکی چیغاتای شاعیرلری آراسیندا یئر وئریلمه‌سینه ده سبب اولموشدور. (باخ: Hülya Kasapoğlu Çengel. Türkçe Rahatü'l-kulüb Yazmaları Üzerine // Yalım Kaya Bitigi. Osman Fikri Sertkaya Armağanı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 2013) گؤروندوگو کیمی، شاعیرین یاشادیغی دؤور و جوغرافیا باره‌ده آراشدیرمالاردا فیکیر آیریلیق‌لاری واردیر. قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤورون نیسبی آیدینلیغا قوووشماسینا ایسه تذکیره‌چی لطیفی قسطمونی‌نین (XVI) اثری یاردیم ائدیر و اورتا عصرلر قایناغیندا یئر آلدیغی اوچون اونون قئیدلری داها مؤعتبرلیگی ایله سئچیلیر. تذکیرچی‌‌نین سلطان مراد و سلطان محمد خا‌‌نین مدّاحی اولموش بورسالی شاعیر عُلوی حاقینداکی بحثده وئردیگی معلومات اساسیندا قنبراوغلوونون حسن‌اوغلونون موعاصیری اولماسی قناعتینه گلدیک. مشهور تذکیره‌چی عُلوی‌دن بحث ائدرکن یازیر کی، او، شعر صنعتینده قدیم شاعیرلرین - قنبراوغلو، حسن‌اوغلو و وزینداراوغلونون اوسلوبوندا یازیر. بو معلوماتدان سلطان مراد (اؤل.: ۱۳۸۹) و سلطان محمد خا‌‌نین (اؤل.: ۱۴۲۱) موعاصیری اولان عُلوی‌‌نین سلف‌لریندن اولان قنبراوغلوونون داها اؤنجه‌کی دؤورده یاشادیغی و ۱۳-جو عصرین ۲-جی یاریسی - ۱۴-جو عصرین ۱-جی یاریسیندا یاشامیش آذربایجان شاعیری حسن‌اوغلونون موعاصیری اولماسی نتیجه‌سی حاصیل اولور.
بوندان باشقا، نسیمی‌‌نین قنبراوغلویا نظیره‌سینده حوروفی‌لیک ایدئیالاری‌‌نین یئر آلماماسینا باخمایاراق، عیرفانی مضمونلو شعری هم صنعتکارلیق، هم ده ایدئیا باخیمیندان دولغون‌دور. بو معنادا شعرین اونون ایلک قلم تجروبه‌لریندن اولا بیلمه‌یه‌جگی شک‌سیزدیر. یئتکین یاشدا بیر شاعیرین گنج بیرینه نظیره یازماسی دا آز ایناندیریجی گؤرونور. بونا گؤره ده قنبراوغلوونون ان گئج ۱۴-جو یوزایللیگین ۲-جی یاریسیندا یاشاییب-یاراتدیغینی تخمین ائتمک اولار و لطیفی‌‌نین وئردیگی معلومات اونون یارادیجیلیغینین داها ائرکن دؤوره عایید اولدوغونو گؤستریر.
شاعیرین بیر چوخ تدقیقاتچی‌‌نین نظرینی جلب ائد‌ن شعری عمر بن مزیدین ۱۴۳۷-جی ایلده قلمه آلدیغی "مجموعة النظایر"ده یئر آلیر. قنبراوغلوونون بیر پروتوتیپ غزلینه نسیمی، ائله‌جه، داها ایکی شاعیر نظیره یازمیشلار.
قنبراوغلوونون اؤرنک غزلینین چوخ شؤهرت تاپدیغی و بونا گؤره ده نسیمی‌‌نین دیقتینی چکدیگینی سؤیله‌مک چوخ چتین‌دیر. چونکی همین شعره یالنیز بهرام اوغلو آدلی تا‌‌نینمامیش بیر شاعیر، نسیمی و "مجموعة النظایر"این ترتیبچیسی عُمر بن مزید نظیره یازمیشلار. قنبراوغلو:
آنیلدی قارغی‌‌نین دالی آ‌‌نین قدّی-چیناریندان،
دیلر بیمارینه شربت لبینون لعلی یاریندان.
نسیمی:
صبا هر دم گلور میشکین ساچین چینی-تاتاریندان،
جاهانی عنبرین ائیلر نسیمی-موشکباریندان.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، نسیمی قنبراوغلویا نظیره یازان یئگانه آذربایجانلی شاعیر دئییلدیر. ترتیبچی‌‌نین شاعیره یازیلان نظیره‌لری سیرالاماسی قنبراوغلوونون بو غزلینه ایلک نظیره یازا‌‌نین بهرام اوغلو تخلوصّلو شاعیر اولماسی تصوّورونو یارادیر. حاقیندا هئچ بیر معلوماتیمیز اولمایان شاعیرین:
صبا بوندان سیپاهانا ایلَت کوهلو جواهیر دئر،
الونه گیرسه بیر ذرّه آیاغینون غوباریندان،
- کیمی بئیتیندن اونون اصفهاندان اولماسی و غوربتده اولدوغوندان او تورپاق‌لارین حسرتینی چکمه‌سی معلوم اولور. ظنیمیزجه، اصفهان و یاخود اورا یاخین بیر چئوره‌دن اولان و تورکجه شعرلر یازان بیر شاعیرین آذربایجان تورکو اولماسی شوبهه دوغورمامالی‌دیر. شاعیرین عطائی‌یه نظیره‌سینده ده بوحسرت و نیسگیلین ایشارتی‌لارینی گؤردوک:
زولفونیله هیندو خالون بیر آرایا جمع اولوب،
روم ائلینده ائدیسه‌لر سربسر یغما بنی.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، نسیمی‌‌نین قنبراوغلویا یازدیغی غزلین مطلع بئیتی داها چوخ بهرام اوغلو غزلینین یوخاریداکی بئیتی ایله سسلشیر. عُمر بن مزیدین مطلع بئیتیندن ایسه اونون هر ایکی شعردن تأثیرلنمه‌سی معلوم اولور.
قنبراوغلوونون بو غزلی ایله سسلشن شعره ۱۵-جی عصر جیغاتای شاعیرلریندن عطائی‌‌نین دیوا‌‌نیندا دا راست گلدیک. آشاغیدا لکسیک واحیدلر باخیمیندان داها یاخین اولان بئیتی قئید ائتمکله کیفایت‌لنیریک:
بوُیوُنگ‌نی نخلی-هواسینده
چوُ بوُلدی هیمّتیم عالی
معاذالله! کی یاد ائتسم
چمن سرو-وُ چیناریندن
قنبراوغلوونون دیگر بیر شعری ۱۵-جی یوزایللیگین ۲-جی یاریسیندا یاشامیش آذربایجان شاعیرلریندن هیدایتین تخمیسینین ترکیب حیصه‌سی‌دیر. آغ‌قویونلو دؤورو آذربایجان شعری‌‌نین تا‌‌نینمیش نماینده‌لریندن اولان بو شاعیر قنبراوغلوونون ۹ بئیت‌لیک بیر غزلینی تخمیس ائتمکله همین غزلین قورونوب گونوموزه چاتماسینا دا واسطه‌چی اولموشدور. هیدایتین بحثینی ائتدیگیمیز شعری اونون دیوا‌‌نی‌نین آذربایجانداکی نشرینده یانلیش اولاراق، "موخمس" آدی آلتیندا وئریلدیگی اوچون قنبراوغلویا عایید حیصه‌لر ده هیدایتین قلمی‌‌نین محصولو کیمی تقدیم ائدیلمیشدیر. لاکین تورکیه‌لی تا‌‌نینمیش عالیم زینب قورخماز و گنج تدقیقاتچی ابراهیم سونا شعرین ژانرینی دوزگون تعیین ائد‌رک، اونون تخمیس اولدوغونو و اؤرنک شعرین قنبراوغلویا عایدیتینی قئید ائتمیشلر. هیدایت:
مودام جؤور-و جفا یایینی سیپهر قورور،
بلا اوخینی چکوب، کیمه اوغرادییسا اورور،
هیدایت، آندا وفا اوموبان کیشی‌می دورور،
وفا اومیدی جاهاندا کی، قنبراوغلو اومار،
زهی تصویری-باطیل، زهی خیالی-محال.
گؤروندوگو کیمی، آذربایجان شاعیری هیدایتین و اونون شعرینه اؤرنکلیک ائد‌ن قنبراوغلو غزلینین دیل باخیمیندان آیریلیغی یوخدور. داها سونراکی یوزایل‌لیکده یاشایان خلفین پروتوتیپین دیلینی دَییشدیرمه‌سی ده ایناندیریجی گؤرونمور. بورادا بئله بیر موقاییسه آپارماق یئرینده اولاردی کی، ۱۵-جی عصر آذربایجان شاعیرلریندن کشوری تخمیس ائتدیگی شعرین هانسی ادبی دیله مخصوص‌لوغونا خوصوصی دیقّت یئتیرمیشدیر. نوایی‌یه یازدیغی تخمیس‌لرده اونون دیلی جیغاتایجایا اولدوقجا یاخین، عثمانلی شاعیرلرینه (احمد، نظامی قارامانلی) یازدیغی تخمیس‌لرده ایسه اوغوز تورکجه‌سینده‌دیر. عینی دوروم فضولی‌‌نین نظیره و تخمیس‌لرینده ده نظره چارپیر. ایندی‌یه‌دک دیقّت یئتیریلمه‌میش بو اؤزل‌لیک کشوری و فضولی‌‌نین بیر شاعیر اولاراق گئنیش ایمکان‌لاریندان سوراق وئردیگی کیمی، تخمیس یازیلان اثرین دیلی‌‌نین قورونماسی‌‌نین لازیم گلدیگی قناعتینی ده یارادیر. بونونلا بئله، بو دلیله ده تام آرخالانماق چتین‌دیر و بو ایستیقامتده داها تفرروعاتلی آراشدیرمالارا احتیاج واردیر.
۱۵-جی عصر جیغاتای شاعیرلریندن عطائی‌‌نین آشاغیداکی بئیتی‌‌نین یئر آلدیغی غزلی ده قنبراوغلویا یازیلمیش نظیره کیمی دَیرلندیرمک مومکون‌دور:
ای عطایی، وصلی‌‌نینگ تدبیری‌ده جای اوُیناقیل،
کیم موحبّت بابی‌ده سیقماس فن و مکر و خیال.
بیر سیرا شاعیرلرین دیقّتینی جلب ائد‌رک، پوئتیک تخیولونو یئنی تصویر و فرقلی دئییم‌لر عالمینه پروازلاندیران بو شعرده هم ده آوتوبیوقرافیک معلومات‌لار ایفاده‌سینی تاپمیشدیر. غزلدن شاعیرین بیر زامان یوکسک منسب، شان-شؤهرت ("جاهاندا من دخی بیر
شهسواری-دؤولت ایدوم // کی، هم-اینانوم ایدی تخت-و بخت-و عیزّ-و جلال") و گؤزل جامال صاحبی اولدوغو، لاکین بیر قضا نتیجه‌سینده بونلاردان محروم اولماسی تصوّورو یارانیر. یوخاریدا خاطیرلاتدیغیمیز بئیت و سونراکی پارچالاردا ایفاده‌سینی تاپان تحکیه طرزیندن اونون آتدان ییخیلاراق، اؤلومله اوز-اوز قالماسی و سوندا شیکست اولماسینی اؤیره‌نه بیلیریک. شاعیرین الیمیزده اولان آلتی شعریندن ایکی‌سینده تخلوصّونو "شیکست" اپیتتی ایله وئرمه‌سی ده کوسکونلوگونون ایفاده‌سی کیمی آنلاشیلیر.
قنبراوغلوونون ایندی‌یه‌دک تامامیله تدقیقاتدان کناردا قالمیش اوچونجو شعری:
سنین زولفون بانا دام-و بلادور
کی، گؤنلوم دایم آندا موبتلادور،
- مطلع‌سی ایله باشلایان غزل‌‌دیر. أیری‌دیرلی حاجی کمالین "مجموعة النظایر" (۱۵۱۲) آدلی ترتیبینده یئر آلان بو شعر ده آذربایجان تورکجه‌سینده قلمه آلینمیشدیر. قناعتیمیزجه، هر اوچ شعر سؤز صنعتکارلیغی و دیلی‌‌نین ظریف‌لیگی باخیمیندان آذربایجان ادبیات تاریخی و ادبی دیل تاریخینده خوصوصی بیر یئر آلماغا لاییق‌دیر.
ترتیبچی‌یه گؤره، قنبراوغلوونون یوخاریداکی مطلع ایله وئریلن غزلی "نعت رسول علیه‌اسلام ردیفی-دیگر" ("رسول علیه‌السلامین تعریفینه عایید دیگر ردیفلی شعر") باشلیغی آلتیندا وئریلن اؤرنک اثره یازیلمیش نظیره‌دیر. تأسف کی، پروتوتیپ شعرین مؤلیفی بللی دئییلدیر. تدقیقاتچی یاسمین ارتک مورکوچ بو شعرین حاضیرلادیغی علمی-تنقیدی متنین اساسیندا دوران هر ایکی الیازما نوسخه‌سینده مؤلیف‌سیز وئریلدیگینی قئید ائدیر. ماراقلی‌دیر کی، نه بو شعرین مقطع‌سینده، نه ده آردینجا گلن "نظیره‌ی اوست" ("اونون نظیره‌سی‌دیر") باشلیقلی عینی مؤلیفه عایید غزلین مقطع‌سینده تخلوصّ وئریلمه‌میشدیر. سلیمان، قاسم، ربانی تخلوصّلو شاعیرلرله یاناشی، نسیمی و قنبراوغلوونون دا نظیره‌سی قئیده آلینان بیر متنین مؤلیفی، هله کی، آنونیم‌دیر. حاجی کمالین "قنبراوغلان" تخلوصّو ایله وئریلن شعری "نظیره‌ی-قنبراوغلو" باشلیغی آلتیندا وئرمه‌سی خوصوصی اهمیته مالیک‌دیر و بو قئید شعرین مؤلیفی ایله علاقه‌لی یاراناجاق فیکیر دولاشیق‌لیغی‌‌نین قارشی‌سینی آلیر.
قنبراوغلوونون شعرلری داغینیق شکیلده چئشیدلی توپلولاردا یئر آلدیغیندان شاعیرین شخصیتی، یارادیجیلیغی و س. ایله باغلی دَیرلندیریلمه‌لرینده ده سیستملی‌لیک یوخدور. اونون ایکی تورک لهجه‌سی ایله یازماسی و بونون هانسی سبب‌لردن قایناقلانا بیله‌جگی ایسه دیگر تدقیقاتچی‌لارین دیقّتینی جلب ائتمه‌میشدیر. تدقیقاتچی‌لاردان یالنیز ای.سونا هیدایتین تخمیسینین زمینینی تشکیل ائد‌ن غزلین مؤلیفی‌‌نین - قنبراوغلوونون بعضی شعرلری‌‌نین اویغور الیفباسی ایله ده یازی‌یا آلیندیغینی قئید ائتمکله کیفایت‌لنمیشدیر.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، قنبراوغلوونون نسیمی و هیدایتین شعرلرینه اؤرنکلیک ائد‌ن غزل‌لرینده، ائله‌جه ده أیری‌دیرلی حاجی کمالین "مجموعة النظایر" آدلی توپلوسوندا یئر آلان شعرینده چیغاتایجا لکسیک عونصورلر یئر آلمیر و اونون بو اثرلری‌‌نین دیلینه آذربایجان تورکجه‌سی حاکیم‌دیر. شعرلری دیل باخیمیندان موقاییسهمیز اساسیندا اونون یوخاریدا بحثینی ائتدیگیمیز ایکی اؤرنک غزلینین آذربایجان تورکلری نسیمی و هیدایتین دیلیندن سئچیلمه‌دیگی، سونونجو غزلینین ده عئینیله اوغوز تورکجه‌سی اؤزللیکلرینه مالیک اولدوغو قناعتینه گلدیک.
قنبراوغلوونون، آرتیق قئید ائتدیگیمیز کیمی، دیگر اوچ غزلی ایسه اویغور الیفباسی ایله قلمه آلینمیشدیر. تا‌‌نینمیش عالیم او.ف.سرت‌کایا‌‌نین آراشدیرماسینا گؤره، بو توپلونو منثور بخشی آدلی تا‌‌نینمیش کاتیب ۱۴۳۱-جی ایلده ترتیب ائتمیشدیر. بو معنادا همین مجموعه شاعیرین اثرلری‌‌نین یئر آلدیغی توپلولارین ان قدیمی اولماسی باخیمیندان خوصوصی اهمیت کسب ائدیر.
قنبراوغلوونون همین مجموعه‌ده یئر آلان جیغاتایجا شعرلری‌‌نین پوئتیک اینیکاسینی نسیمی و حافظ خارزمی‌‌نین (XV) دیوان‌لاریندا دا گؤرمک مومکون‌دور. بو معنادا نسیمی‌‌نین یوخاریدا اؤرنگینی وئردیگیمیز و نسیمی‌شوناس‌لارین دیقّت مرکزینده اولان غزلی اونون قنبراوغلو یارادیجی‌‌لیغینا بلدلیگی‌‌نین یئگانه گؤستریجیسی دئییلدیر. بئله کی، سلفین "قیلدینگ قیلماگیل" و نسیمی‌‌نین "ائتمک دیلرسن، ائتمه‌گیل" ردیفلی غزل‌لرینده ردیف اویغونلوغو ایله یاناشی، فیکری ایفاده طرزی، اوسلوب و مؤوضو سئچیمی باخیمیندان دا یاخینلیق موشاهیده اولونور. قنبراوغلوونون "بولماغای" و نسیمی‌‌نین "اولماسون" ردیفلی غزل‌لری‌‌نین سسلشمه‌لری ایسه داها چوخ ردیف و قافیه سویه‌سینده‌دیر.
قنبراوغلوونون:
تا کیم اول سروی-سهی سومبول‌نی گولپوش ائیله‌تی،
صدهزاران بولبولی گولشنده مدهوش ائیله‌تی ،
- مطلع‌لی جیغاتایجا غزلی تکجه ردیف و قافیه باخیمیندان دئییل، بعضی بئیت‌لرین مضمونو باخیمیندان دا حافظ خارزمی‌‌نین "ائیله‌دی" ردیفلی غزلی ایله یاخین‌دیر. نومونه‌لره نظر سالاق. قنبراوغلو:
قصدی-جانیم قیلتی تیلبر ناوه‌کی-موژگان بیله،
نیچه‌کیم نیش اورتی اول، بو خسته‌تیل نوش ائیله‌تی.
حافظ خارزمی:
کیرپیگون تا نیش-و شیرین لعلینی نوش ائیله‌دی،
جامی-مئی‌دین عاشیقینی مست-و بیهوش ائیله‌دی.
تصوّور آیدینلیغی یاراتماق نیتی ایله او.ف.سرت‌کایا‌‌نین قنبراوغلو شعرینی ترانسلیتراسیاسینی مومکون قدر دییشمه‌مگه چالیشساق دا، یوخاریداکی بئیتی ایکی شکیلده اوخوماق و اونو آسانلیقدا دؤورون اوغوز ادبی تورکجه‌سینه ده اویغونلاشدیرماق مومکون‌دور. باشقا سؤزله، دؤورون هر ایکی ادبی دیلی‌‌نین یاخینلیق سویه‌سی بو بئیتده ده آیدین شکیلده گؤرونور و لهجه آیریلیغی یارادان فرقین، اساساً، کار سامیت‌لرین اوستونلوگوندن عیبارت اولماسی خوصوصی آراشدیرمایا مؤحتاج دئییلدیر. اصلینده، بو یاخینلیق فردی کاراکترلی اولماییب، او دؤورون دیل خوصوصیت‌لریندن ایره‌‌لی گلیر.
قنبراوغلوونون بیر سیرا بئیت‌لرینی اوغوز و جیغاتای تورکجه‌سینه اویغونلاشدیرما‌‌نین مومکون‌لوگو شاعیرین دیلی‌‌نین کاتیب‌لر طرفیندن دَییشدیریله بیله‌جگینی ده فیکره گتیریر. بو کیمی حاللار اورتا عصرلر متن‌لری اوچون نادیر حادثه دئییلدیر. مثلاً، ۱۵-جی یوزایللیگین بیرینجی یاریسیندا یاشامیش جیغاتای شاعیرلریندن عطائی‌‌نین صفوی‌لر دؤورونده کؤچوروله‌رک، آذربایجان تورکجه‌سینه اویغونلاشدیریلان، نسیمی‌‌نین ایسه مرکزی آسیادا اوزو کؤچورولن تورکجه دیوا‌‌نی‌نین جیغاتایجایا اویغونلاشدیریلماسی معلوم‌دور. بو معنادا قنبراوغلوونون تئیموری‌لر دؤورونده کؤچورولن شعرلری‌‌نین جیغاتایجالاشدیریلماسی‌‌نین مومکون‌لوگونو احتیمال ائتمک اولاردی. همین توپلودا یئر آلان نسیمی‌‌نین شعری‌‌نین دیل اؤزل‌لیک‌لری باخیمیندان داها آز، هم ده معین فونتیک دَییشیک‌لیگه معروض قالماسی بئله بیر حالی احتیمال ائتمگه ایمکان وئریر. لاکین قنبراوغلوونون جیغاتایجا شعرینده بو دیلین خوصوصیت‌لری فراقمنتار دئییل، بوتون سویه‌لرده موشاهیده اولوندوغوندان دیلین دییشدیریله بیله‌جگی احتیمالینی شوبهه آلتینا آلیر.
ظنیمیزجه، بو ایستعدادلی شاعیرین اؤز شعرلرینی تورکجه‌‌‌نین او دؤورده‌کی هر ایکی ادبی دیلینده قلمه آلماسی اونون داها گئنیش چئوره‌لرده تا‌‌نینماق ایستگیندن قایناقلانمیشدیر. بو ادبی تظاهرلرین اؤزونه‌مخصوص‌لوغو، شاعیرین هر ایکی لهجه‌‌‌نین خوصوصیت‌لری گؤرونن شعرلرینده بعضاً لهجه‌لرین بیریندن دیگرینه روان کئچیدین مومکون‌لوگو اونون دا حسن‌اوغلو و خوجا دهّانی کیمی خوراسان بؤلگه‌سیندن اولا بیله‌جگی فیکرینه یؤنلدیر.
قنبراوغلوونون اثرلری‌‌نین عرب و اویغور الیفبالاری ایله یازی‌یا آلینماسی، ائله‌جه ده اونا غرب (اوغوز) و شرق (جیغاتای) تورکجه‌لرینده نظیره‌لر یازیلماسی بو شاعیرین آذربایجان، عثمانلی و جیغاتای ادبی ساحه‌لرینده کیفایت قدر تا‌‌نینمیش بیر شخص اولدوغونو گؤستریر. شاعیرین اثرلرینی هم جیغاتای، هم ده آذربایجان تورکجه‌سی ایله قلمه آلینماسی اونو بو ایکی ادبیاتی علاقه‌لندیریجی بیر شخص کیمی اؤیرنمگه ده اساس وئریر و بو ادبی علاقه‌لرین تاریخی‌‌نین داها یوزایل‌لیک‌لردن باشلاماسی‌‌نین مومکون‌لوگونو گؤستریر.
بورایادک سؤیله‌نیلن‌لردن و الده اولان فاکتیکی بدیعی ماتریالدان چیخیش ائد‌رک، قنبراوغلوونون دا موعاصیری تورک شاعیری شیاد همزه کیمی دؤورونده ادبی دیله مالیک اولان ایکی تورک لهجه‌سینده - شرق و غرب تورکجه‌سینده یازدیغینی احتیمال ائدیریک.
سوندا بونو دئیه بیلریک کی، قنبراوغلوونون کیفایت قدر تا‌‌نینمیش اولدوغونو اونا آذربایجان، تورکیه و جیغاتای تورکجه‌لرینده یازیلان نظیره‌لر ثبوت ائدیر. شاعیرین عرب و اویغور الیفبالاری ایله یازی‌یا آلینمیش ایکی‌دیللی غزل‌لری و اونلارا یازیلان نظیره‌لر شاعیرین شؤهرتی‌‌نین تکجه اؤز دؤورو ایله حودودلانمادیغینی، تقریباً ایکی یوزایل بویونجا اونون گئنیش بیر جوغرافیادا تا‌‌نیندیغینی، پوئتیک سؤزونون و طبیعی یاشانتی‌لاری ظریف ایفاده‌لری‌‌نین رغبتله قارشیلاندیغینی گؤستریر. بیزه گلیب چاتان غزل‌لری‌‌نین هله‌لیک سای باخیمیندان آز اولماسینا باخمایاراق، اونون هر ایکی ادبی چئوره‌ده مشهور اولدوغونو دوشونمک مومکون‌دور. نظیره مؤلیف‌لری‌‌نین منسوب اولدوغو بؤلگه‌لره و اونلارین شعرلری‌‌نین پروتوتیپینه نظر سالدیقدا بئله بیر منظره‌‌‌نین شاهیدی اولدوق: قنبراوغلوونون دیلیندن آسیلی اولمایاق، عینی بیر غزلینه هم چیغاتای، هم ده آذربایجان شاعیرلری نظیره یازمیش، غزلین دیلیندن آرتیق، سؤز صنعتکارلیغی، پوئتیک دوشونجه‌سی‌‌نین تأثیری آلتیندا اولموشلار.
گؤروندوگو کیمی، ساغلیغیندا و سونراکی یوزایل‌لیک‌لرده تا‌‌نیناراق سئویلن، پوئتیک دوشونجه‌سی دیگرلری اوچون بیر صنعتکارلیق معیاری اولان قنبراوغلو سؤزونون شؤهرتی کیچیک آسیادان مرکزی آسیایا قدر یاییلمیش بیر شاعیردیر. اونون ایندی‌یه قدر بو گئنیش جوغرافیادا دؤولتینی قورموش، میلّی ادبیاتی و ادبی دیلینی یاراتمیش تورک خالق‌لاریندان هئچ بیری‌‌نین ادبیاتیندا یئر آلماماسی، ابدی بیر غریب‌لیک حیاتینا محکوم‌لوغو، اؤزونون ده شعرینده ایشاره ائتدیگی کیمی، طالعی‌‌نین دؤنوکلوگوندن دئییل، بیز واریث‌لری‌‌نین دیقّت‌سیزلیگیندن‌دیر.
نهایت، قنبراوغلوونون هر ایکی لهجه ایله یازیلمیش شعرلری‌‌نین بو ایکی قوهوم خالقین ادبی موناسیبت‌لرینی اؤیر‌نمک کونتکستینده دیقته‌لاییق بیر فاکت اولدوغونو و اونون دا حسن‌اوغلو کیمی آذربایجان ادبیاتیندا لاییقلی بیر یئر توتماغا حاقی چاتدیغینی قئید ائتمکله کیفایت‌لنیریک.
قنبراوغلوونون آذربایجان تورکجه‌سینده شعرلری:
۱. نسیمی‌‌نین نظیره یازدیغی پروتوتیپ غزل:
آنیلدی قارغی‌‌نین دالی آ‌‌نین قدّی-چیناریندان،
دیلر بیمارینه شربت لبینون لعلی یاریندان.
گؤزو جادولاری افسون اوْقویوب بینی مست ائتدی،
گر-و هوشیار ائدر، سوُنار دیله لعلی-اوقاریندان.
چمنده بولبولو گؤردوم، دیلی آغزیندا لال اولموش،
مگر کیم آیرو دوشموشدور گولر گول‌یوزلو یاریندان؟
بنوم گؤنلیم آلان یاری قامودان ایختیار ائتدوم،
بلی، هئچ ایختیاریم یوخ بو دونیا اعتباریندان.
چو عشقون دامینا دوشدوم، دخی پرواز اوری بیلمز،
گؤگرچین نیجه قورتولسون بو شهبازون شیکاریندان.
شیکسته قنبراوغلوونا بویورسالار کی، تجرید اول،
گیرَم مئیدانه مردانه، اتک سیلکم نه واریندان.
۲. أیری‌دیرلی حاجی کمالین "مجموعة-النظایر"ده بیر آنونیم شعره نظیره اولاراق تقدیم ائتدیگی غزل:
سنین زولفون بانا دام-و بلادور
کی، گؤنلوم دایم آندا موبتلادور.
طبیبه سؤیلدوم دردی-دیلومدن،
طبیب ائیدور کی، دردین بی‌دوادور.
سانا "عؤمروم" دئدیم، ائی بیوفا یار،
یقین بیلدوم کی، عؤمروم بیوفادور.
جمالون برگینی حقّ تازه دوتسون
کی، هر شام-و سحر ذکروم دوعادور.
سوْر، ائیله‌سون شیکسته قنبر اوغلان،
هزار اهلاً و سهلاً مرحبادور.
۳. هیدایت ین تخمیسینده یئر آلان غزل:
صاباح سنیلره واردوم برای-دفعی-ملال،
سپیده‌دم کیم اسردی نسیم-و بادی-شیمال.
بیر آن قولاغوما گلدی ز خفته‌گانی-لحد
کی، ای فقیر-و حقیر، اولماغیل موکدّرحال.
(هیدایتین آذربایجان نشرینده سون ایفاده: "پریشان حال")
چاهار-بالیشی-دونیا دئگول بیساطی-نیشاط
کیم، آندا تکیه قیلورسان زهی غورورو خیال.
(هیدایتین آذربایجان نشرینده: "تکیه" یئرینه، "یئکته" وئریلیب)
جاهاندا من دخی بیر شهسواری-دؤولت ایدوم
کی، هم-اینانوم ایدی تخت-و بخت-و عیزّ-و جلال.
(هیدایتین آذربایجان نشرینده: "گورو جلال")
هاچان کی سرپه سالوردوم نیقابی چؤهره‌مدن،
گونش یوزی ساراروردی ز رشکی-حوسن-و جمال.
قضایی-حؤکمی-ایلاهی ایریشدی پئیکی-اجل،
گتوردی نامه‌یی-حسرت زواله دؤندی کمال.
ایکی فریشته هم اول دم موّکّیل اولدی مانا،
حساب قیلماق ایچون دفتری-حرام-و حلال.
من اول زامان کی اولارون صلابتین گؤردوم،
دوتولدی اؤیله کیم، اولدی زبانی-ناطیقه لال.
وفا اومیدی جاهاندا کی، قنبراوغلوی اومار:
زهی تصویری-باطیل، زهی خیالی-محال.
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری - حوروفی شاعیر رفیعی
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری - حوروفی شاعیر رفیعی
سعادت شیخی‌یئوا
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
اورتا چاغین ایجتیماعی، علمی و دینی دوشونجه ساحه‌لری ایله یاخیندان باغلی اولان، دؤورونون تاریخی-سیاسی پروسه‌لری، ادبی تخیّولو، فلسفی تفکّورو، دینی باخیش و موسیقی زؤوقونو نوماییش ائتدیرن و آذربایجان خالقی‌‌نین میلّی-معنوی دَیرلری‌‌نین ایفاده‌چیسی اولان کلاسیک ادبیاتین اؤیرنیلمه‌سینده باخیش بوجاق‌لارینی یئنیلمه و قلیب‌لنمیش یانلیش‌لارین فیکری آسیلی‌لیغیندان آزاد اولماغا احتیاج یارانمیشدیر و بو، آرتیق زاما‌‌نین طلبی‌دیر. چونکی یالنیز دؤورون طلبینه اویغون پریزمادان باخیلارسا، کلاسیک ادبی ایرثین ایندیه‌دک قارانلیق‌لارا بورونموش بیر سیرا مقام‌لارینا ایشیق سالینا بیلر. بیر چوخ باخیمدان مادی مدنیتیمیزین گؤستریجیسی اولان آبیده‌لرله عینی ایستاتوسدا اولان معنوی-فیکری میراثیمیزین – کلاسیک ایرثین قورونماسی اولدوقجا واجیب‌دیر. چونکی بو اثرلرده خالقیمیزین میلّی، معنوی، اخلاقی، ادبی، فلسفی و دینی دوشونجه‌سی، بوتون بو سادالادیق‌لاریمیزین جمعیندن یارانان وارلیغی اؤز ایفاده‌سینی تاپمیشدیر. بو اثرلر ساده‌جه فردی بدیعی تخیولون دئییل، کولکتیو ذهنیتین ده محصولو کیمی درک و قبول اولونور. اصلینده میلّی-معنوی ثروتیمیزین چکیسی، سرحدلری و یارادیجیلاری سیخلیقلا گوند‌مه گلن و آکتوال‌لیغینی ایتیرمه‌ین مسئله‌لردن‌دیر. اما بو ساحه‌‌‌نین تدقیقی آرتیق فرقلی موستوی‌یه کئچمه‌لی، یئرسیز شیشیرتمه و ضررلی تحریف‌لردن آریناراق جدی تدقیقات‌لارین اوبیئکتی اولمالی، بئین‌الخالق علمی عالمده آذربایجان تورک‌لری‌‌نین زنگین معنوی-اخلاقی دَیرلری‌‌نین گؤستریجیسی اولاراق تقدیم اولونمالی، دیگر اؤلکه‌لرین بیر چوخ تفکّور صاحب‌لری‌‌نین بو دوشونجه مرکزیندن فایدالاندیغی سیستملی شکیلده اساس‌لاندیریلمالی، تکجه آذربایجانین دئییل، دونیا ادبیاتی ایچریسینده حقیقی مؤوقعئیی موعین‌لشدیریلمه‌لی‌دیر. بو ایشین گؤرولمه‌سینده کورتبیی‌لیک یول‌وئریلمز، مرکزلشدیریلمیش آراشدیرمالار ایسه آرتیق تاریخی ضرورت‌دیر.
آذربایجاندا بو ساحه آراشدیریلارکن بعضی مقام‌لاردا تردّوده یول آچان، بعضاً ایسه فیکیر چاشقینلیغی یارادان سبب‌لره اورتا عصرلرده موتمادی اولاراق دَییشن سرحدلر، فردی و ایختیاری یئردییشمه‌لر، کوتلوی موهاجیرت، دؤورون ادبی دبینه اویغون دیل سئچیمی و یاخود دیگر تورک دیللری‌‌نین لهجه خوصوصیت‌لری‌‌نین ایستیفاده‌سی، میّلتین و دیلین آدی‌‌نین تکرار-تکرار دَییشمه‌لره معروض قالماسی و س.-دیر. بیر مقاله ده بو کیمی تاریخی، اجتماعی، سیاسی، جوغرافی، اینضیباطی، فیلولوژی و س. سبب‌لردن قایناقلانان چوخ‌سایلی پروبلم‌لرین گئنیش تحلیلینی وئرمک ایمکان خاریجینده‌دیر. بیز بورادا اساس مؤوضوموزا کئچمه‌میشدن اؤنجه بو چوخ‌شاخه‌لی پروبلمله باغلی ساده‌جه اورتا عصرلر آذربایجان شعری‌‌نین تدقیقی و تبلیغینده موشاهیده ائتدیگمیز ایکی فرقلی یاناشما طرزینی وورغولاماق ایستردیک:
بو پروبلم‌لردن بیرینجیسی بیر سیرا دونیا شؤهرت‌لی شاعیریمیز (نظامی، نسیمی، فضولی...) و یا تا‌‌نینمیش حؤکمدار شاعیرلریمیزین (حقیقی، ختایی...) میلّی منسوبیتی، هانسی خالقین و یا دؤولتین اونلارا صاحب چیخما حقوقونا مالیک اولماسی‌‌نین چوخ‌سایلی موباحیثه‌لرین اوبیئکتی اولماسیدیر. بو شاعیرلر آذربایجاندا بیرمعنالی اولاراق، آذربایجان ادبیاتی‌‌نین نماینده‌سی کیمی اؤیرنیلدیگی حالدا، اؤلکه خاریجیندن دیگر قونشو و یا قوهوم دیللرین تدقیقاتچی‌لاری طرفیندن اونلارین ادبیاتی‌‌نین تمثیلچی‌لری اولاراق تقدیم اولونور. ۲. دیگر پروبلم ایسه آذربایجان تورپاق‌لاریندا دونیایا گلن و یا آذربایجان تورکجه‌سی ساحه‌سینه عایید اولوب چئشیدلی سبب‌لردن دیگر اؤلکه‌لرده ادبی یارادیجیلیقلا مشغول اولان شاعیرلریمیزین اورتا عصرلر قایناق‌لاری و بعضی خاریجی چاغداش آراشدیرمالاردا آذربایجاندان اولماسی‌‌نین آچیق و یاخود دولاییسی ایله بیلدیریلمه‌سینه باخمایاراق، آذربایجان ادبیاتشوناس‌لیغیندا بو مسئله‌لره دیقّت یئتیریلمه‌مه‌سی‌دیر. نتیجه‌ده بو لاقئیدلیک و دیقّت‌سیزلیک همین شاعیرلرین ساغلیغیندا باغلایان غوربت حیاتی‌‌نین بو گون ده داوام ائتمه‌سینه گتیریب چیخارمیشدیر. بو غریب‌لیک اونلارین ساغلیغیندا جوغرافی و فیزیکی آنلامدا وطندن اوزاقلیق ایدی‌سه، بو گون همین غریب‌لیک اونلارین یاراتدیغی ادبی نومونه‌لرین حاضردا منسوب اولدوقلاری خالقین ادبیاتیندا یئرینی آلماماسی، آیری بیر بؤلگه‌‌‌نین ادبی نومونه‌سی کیمی اؤیرنیلمه‌سینده اوزه چیخیر. بو شاعیرلرین فعالیت گؤستردیگی جوغرافیا قارداش و یا قونشو اؤلکه‌لرین اراضی‌سینه داخیل اولدوغوندان اونلار همین ادبیاتین ایچینده اریییب غئیب اولموش و بیزیم ادبیاتیمیز اوچون ایسه، تأسف کی، ایتیریلمیشلر. همین سؤز اوستالاری‌‌نین بیر قیسمی‌‌نین (بدرالدین قیوامی (XII)، قنبراوغلو (XIII)) بیزه آز سایدا اثری گلیب چاتمیشدیر، دیگر بیر قیسمی‌‌نین ایسه میراثی نیسبتاً داها حجملی‌دیر (خوجا دهانی (XIV)، رفیعی (XIV عصرین ایکینجی یاریسی-۱۵-جی عصرین ۱-جی یاریسی)). ظنیمیزجه، بو شاعیرلرین موقاییسه‌ده داها کیچیک حجمده اولان میراثی‌‌نین بئله موعیین‌لشدیریله‌رک دَیرلندیریلمه‌سی آذربایجانین آنادیللی ادبیاتی‌‌نین اؤزولونو تشکیل ائد‌ن اثرلرین سایینی آرتیرا و نتیجه‌ده ادبیاتیمیزی زنگینلشدیره بیلر. بوندان باشقا، بو اثرلرین آذربایجان ادبیاتی کونتکستینده اؤیرنیلمه‌سی ایلک ادبی نومونه‌لرین تکجه کمیتینی آرتیرماز، هم ده پوئتیک کئیفیت گؤستریجی‌لرینی اوزه چیخارار و همین شعرلرین یاییلما آرئالی باره‌ده معین تصوّور یارادا بیلر.
دوغرودور، اورتا چاغدا خوصوصیله ۱۵-جی-۱۶-جی عصرلرده یاشاییب فعالیت گؤسترمیش چوخ‌سایلی موهاجیر شاعیرلریمیزین آدلارینا تذکیره‌لرده سیخ-سیخ راست گلینیر. همین فاکت‌لارین اوزه چیخاریلاراق علمی باخیمدان قیمت‌لندیریلمه‌سینده تا‌‌نینمیش تدقیقاتچی عالیم‌لردن آ.موسی‌یئوا و گنج آراشدیریجی و.موسی‌لی‌‌نین خیدمت‌لرینی خوصوصی قئید ائتمک لازیم‌دیر. اما بیز بورادا سونراکی دؤورلرده موعیّن سبب‌لردن کوتلوی کاراکتر آلان موهاجیرتدن دئییل، آنادیللی آذربایجان پوئزیاسی‌‌نین دیوان و فلسفی شعری‌‌نین بونؤوره‌سی‌‌نین قویولماسیندا خیدمت‌لری اولان، لاکین بو ادبیاتین نماینده‌سی کیمی اؤیرنیلمه‌ین شاعیرلردن بحث ائده‌جه‌ییک. سیلسیله کیمی نظرده توتدوغوموز بو یازی‌دا ایلک اولاراق، سون دؤورلر تورکیه ادبیاتشوناس‌لیغیندا آذربایجان حوروفی ادبیاتی‌‌نین نماینده‌سی کیمی تقدیم اولونان رفیعی‌دن، داها سونرا بیر سیرا فاکتیکی ماتریال‌لار اساسیندا آذربایجان ادبیاتی‌‌نین نماینده‌سی اولماسی قناعتینه گلدیگیمیز قنبراوغلو و خوجا دهّانی‌دن بحث ائتمگی نظرده توتموشوق. چاغداشی حسن‌اوغلو کیمی آز سایدا شعری بیزه گلیب چاتمیش قنبراوغلونون میلّی منسوبیتی و نیسبه‌سی باره‌ده ایلکین قایناق‌لاردا معلومات وئریلمیر، لاکین اثری‌‌نین یاییلدیغی و عکس-صدا دوغوردوغو آرئالدا آذربایجانین دا خوصوصی یئری واردیر. حسن‌اوغلو ایله عینی بؤلگه‌دن – اصلاً خوراساندان اولان خوجا دهّانی ایسه اوزون ایللر بویو تورکیه‌ده آنادولو دیوان شعری‌‌نین ایلک نماینده‌لریندن ساییلمیشدیر. مسله‌نین بو شکیلده قویولوشوندا حیرت دوغوران سبب‌لردن بیری عینی بؤلگه‌دن اولدوقلاری حالدا، حسن‌اوغلونون آذربایجاندا آنادیللی شعری‌‌نین ایلک نماینده‌سی، خوجا دهّانی‌نین ایسه تورکیه‌ده آنادیللی دیوان ادبیاتی‌‌نین ایلک تمثیلچیسی حساب اولونماسیدیر. حالبوکی خوجا دهّانی‌نین سونراکی دؤور ادبی فعالیتی آنادولو ایله باغلی اولسا دا، او، آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین آکتیو ایشلندیگی بیر بؤلگه‌‌‌نین اؤولادی‌دیر و آذربایجان ادبیاتی‌‌نین دا نوماینده‌سی اولاراق اؤیرنیلمه‌سینه معنوی حاقیمیز چاتیر. بحثینی ائتدیگیمیز شاعیرلرین ایرثی‌‌نین بو کونتکستده اؤیرنیلمه‌سی، ادبی-فیکری دوشونجه‌سی‌‌نین زمینی‌نین و هانسی ادبی چئوره‌‌‌نین یئتیرمه‌سی اولماسی‌‌نین دقیق موعین‌لشدیریلمه‌سی اونلارین شخصیتی و میراثینی ابدی غریب‌لیک ایستاتوسونا محکوم‌لوقدان دا خلاص ائتمیش اولار.
حوروفی شاعیر رفیعی
ایندی‌یه‌دک آذربایجاندا ادبی و فلسفی فیکیر تاریخیمیزین بیر نماینده‌سی کیمی اؤیرنیلمه‌ین رفیعی نسیمی‌‌نین مشهور خلیفه‌لریندن‌دیر. اونون شخصیتی، حیاتی، دوغوم یئری و میلّی منسوبیتی آذربایجان دا تفروعاتلی آراشدیریلمامیش، حاقیندا داها چوخ نسیمی‌‌نین داوامچیسی کیمی عومومی شکیلده سؤز آچیلمیشدیر. ماراقلی‌دیر کی، «بشارت‌نامه» و «گنج‌نامه» کیمی ایکی مثنویسی ایله داها چوخ حوروفی مؤلیف کیمی تا‌‌نینان رفیعی آذربایجانداکی تدقیقات‌لاردا تورکیه‌لی (З.Кули-заде. Хуруфизм и его представители в Азербайджане. Баку: Элм, 1970, с. 222; M.Quluzadə. Böyük ideallar şairi. Bakı: Gənclik, 1973, s. 18 və s.)، آذربایجاندان کناردا یازیلمیش بیر چوخ اثرلرده ایسه تورکیه‌یه موهاجیرت ائتمیش حوروفی شاعیر کیمی اؤیرنیلمیشدیر. تورکیه و اوروپادا یازیلمیش بعضی تدقیقات اثرلرینده اونون نسیمی ایله برابر تورکیه‌یه موهاجیرت ائتمه‌سی بیلدیریلیر. بیر سیرا حال‌لاردا رفیعینین نیسبه‌سی قئید ائدیلمه‌دن عومومیتله موهاجیر حوروفی شاعیر کیمی تقدیم ائدیلیر، بعضاً او، عجمدن روما گلمیش بیر حوروفی کیمی گؤستریلیر، بعضاً ایسه شاعیرین دوغوم یئری‌‌نین شیروان اولا بیله‌جگی احتیمالی ایره‌‌لی سورولور. تورکیه‌لی مشهور دیلچی عالیم گونای کوت یازیر: «دیلینده‌کی آذربایجان لهجه‌سی اؤزللیکلرینه گؤره شیروانلی بیر آذربایجان تورکو اولماسی احتیمال اولونا بیلر» (کوت، گونای. رفیعی // تورکیه دیانت وقفی ایسلام آنسیکلوپدیسی. ج. ۳۴. ایستانبول: تورکیه دیانت. وقفی، ۲۰۰۷، ص. ۵۲۶).
رفیعینین اؤلوم تاریخی‌‌نین ۱۴۰۹-جو ایلده‌ن سونرایا عایید اولماسی باره‌ده تدقیقاتچی‌لار یئکدیل‌دیرلر. [بعضی آراشدیرمالاردا قایناق گؤسترمه‌دن اونون وفات تاریخی ۱۴۱۸-جی اولاراق گؤستریلیر. ظنیمیزجه، بو، نسیمی‌یه عایید وفات تاریخی‌‌نین یانلیشلیقلا اونون خلیفه‌سینه عایید اولونماسی‌‌نین نتیجه‌سی‌دیر].
ع.گؤلپینارلی اونون مزاری‌‌نین ایندیکی یونان اراضی‌سینده (پرِوِزه/ Preveze) اولدوغو قناعتینده‌دیر. بیر سیرا آراشدیرمالاریندا عینی قناعتی ایفاده ائد‌ن ف.اوسلوأر سون مقاله‌لریندن بیرینده شاعیرین دفن اولوندوغو یئری کرمانا عایید پریوز اولاراق قئید ائدیر (https://www.academia.edu/4854623). اما شاعیرین آنادولویا موهاجیرتی اونون سون مکا‌‌نینین یونان اولا بیله‌جگینی داها عاغلاباتان ائدیر. چونکی فضل‌الله‌‌دان سونرا حوروفی‌لرین ایران و آذربایجانی ترک ائد‌رک اوز توتدوغو اؤلکه‌لر ایلک اولاراق شام (سوریه)، داها سونرا روم (تورکیه) ایدی. بو معنادا رفیعینین آنادولودان کرمانا گئده‌رک، حوروفی‌لیک تعلیمی‌‌نین تبلیغی ایله مشغول اولماسی و اورادا وفات ائتمه‌سی ایناندیریجی گؤرونمور. هم ده حوروفی‌لیگی روم ائلینده یایماق تاپشیریغینی نسیمی‌دن آلان رفیعینین ان یوکسک إپیتت‌لرله حئیران‌‌لیغینی ایفاده ائتدیگی مورشیدی‌‌نین سؤزونه سونادک عمل ائتمه‌دن حوروفی‌لیگی یایماق اوچون ایرانا گئده‌جگی احتیمالی شوبهه دوغورور. بوندان باشقا، بو تعلیمین یاییلما آرئالیندا بالکان اؤلکه‌لری‌‌نین (یونان، مجاریسان...) آدینا راست گلیندیگی حالدا، کرما‌‌نین بو تأثیر چئوره‌سینده خوصوصی بیر یئری یوخدور.
شاعیرین علم عالمینه هله‌لیک ایکی مثنویسی معلوم‌دور: «بشارت‌نامه» و «گنج‌نامه». هر ایکی مثنوی‌‌نین الیازما نوسخه‌لری دونیا‌‌نین بیر سیرا کیتابخانالاریندا یئر آلیر. رفیعینین «گنج‌نامه»سی‌‌نین الیازما نوسخه‌لری ایران، تورکیه، فرانسه و بریتانیا‌‌نین کیتابخانالاریندا، «بشارت‌نامه»نین الیازما نوسخه‌لری ایسه ایران، تورکیه، میصیر و بریتانیا‌‌نین کیتابخانالاریندا ساخلانیلیر. مثنوی‌لرین بو چئشیدلی نوسخه‌لرده‌کی حجمی فرقلی شکیلده‌دیر. همین نوسخه‌لرین حجم باخیمیندان موختلیف‌لیگی هر ایکی اثرین علمی-تنقیدی متنی‌نین حاضرلانماسی اوچون بوتون بو واریانت‌لارین الده اولوناراق نظردن کئچیریلمه‌سی ضرورتینی یارادیر. «بشارت‌نامه»نین الیازماسی‌‌نین نوسخه‌لری تکجه تورکیه‌ده ایستانبول بیلیم‌یوردو، توپقاپی سارایی موزه‌سی، سلیمانیه و میلّت کیتابخانالاریندا قورونور. (باخ: حوروفی‌لیک متین‌لری کاتالوغو. حاضرلایان: عبدالباقی گؤلپینارلی. آنکارا: ت‌‌د‌ک یایین‌لاری، ۱۹۸۹)
حوروفی شاعیرین «بشارت‌نامه»سی حاقیندا دوکتورلوق تزی یازاراق، دیل باخیمیندان تحلیل ائد‌ن محمت ییگیت اثرین علمی-تنقیدی متنینی ده حاضیرلامیشدیر. اؤنجه ده قئید ائتدیگیمیز کیمی، تورکیه‌لی دیلچی عالیم‌لرین بیر قیسمی «بشارت‌نامه»نین دیل باخیمیندان آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین خوصوصیت‌لرینی داشیدیغینی بیلدیریرلر. بونا گؤره ده «فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن» قلیبی ایله یازیلمیش اولان اثر تکجه آذربایجان ادبی-تصووفی دوشونجه‌سی دئییل، دیل تاریخی باخیمیندان دا اهمیت کسب ائدیر. قناعتیمیز بئله‌دیر کی، تورکیه ادبیاتشوناس‌لیغیندا نسیمی ایله تورکیه‌یه موهاجیرت ائتدیگی، اصلی‌‌نین عجمدن اولدوغو بیلدیریلن، دیلی ایسه تورکجه اولان شاعیرین آذربایجان تورکو اولا بیله‌جگی تردّوده یول وئرمه‌ملی‌دیر.
شاعیرین ایکینجی مثنویسی اولان «گنج‌نامه» ه. ۱۲۶۰ / م. ۱۸۴۴-جو ایلده تورکیه‌ده عرب الیفباسی ایله نسیمی‌‌نین تورکجه دیوا‌‌نی‌نین اوّلینه علاوه اولونماقلا نشر ائدیلمیشدیر. اثر ۱۹۴۶-جی ایلده اسماییل حکمت طرفیندن تکرار چاپ اولونموشدور (ای. ه. أرتایلان. حورفی ادبیاتی اؤرنک‌لری I. گنج‌نامه‌یی رفیعی. ایستانبول: ایستانبول اونیورسیته‌سی یایین‌لاری، ۱۹۴۶).
حوروفی شاعیرین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین آدی اینجیل (هر ایکی کلمه «موژده» آنلامیندادیر)، «گنج‌نامه»سی‌‌نین (حرفاً: «خزینه حاقیندا کیتاب») آدی ایسه نظامی‌‌نین «مخزن‌الاسرار» («سیرلر خزینه‌سی») مثنوی‌سی‌‌نین آدی ایله سسلشیر.
بیر سیرا دیگر حوروفی‌لیک متن‌لری کیمی رفیعینین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین ده «جاویدان‌نامه» آدلاندیریلماسینا راست گلینیر. حوروفی‌لیک اوزره تا‌‌نینمیش موتخیص‌لردن اولان ف.اوسلوأر علی امیری، منظوم نؤمره۹۴۳-ده ساخلانیلان بیر الیازماسی‌‌نین باشیندا رفیعینین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین آدی‌‌نین «جاویدان‌نامه» شکلینده یازیلدیغینی بیلدیریر (https://www.academia.edu/4854623). بورادا بیر جهتی ده وورغولامالی‌ییق کی، حوروفی‌لیک ادبیاتیندا «بشارت‌نامه» آدلی فارسجا داها بیر اثر واردیر. همین اثر بعضاً فضل‌الله-ین نوفوذلو خلیفه‌سی ابوالعلانین، بعضاً ایسه اونون دیگر خلیفه‌سی ابوالحسن‌‌‌نین آدینا قئید اولونور. تدقیقاتچی‌لارین بعضی‌ی بو ایکی شخصین عینی بیر آدام اولماسی، بعضی‌لر‌ی ایسه ایکی فرقلی شخص اولدوغو قناعتینده‌دیرلر.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، «گنج‌نامه» مثنویسی «گنج نهان من مقالات موْنلا رفیعی » آدی آلتیندا دا کاتالوقلاردا یئر آلیر. اثرین آدی بو واریانتدا شاعیرین مورشیدی نسیمی‌‌نین «گنجی-نیهان»، «گنجی-مخفی» و س. کیمی مجازلاری ایله آسوسیاسیا یارادیر.
حوروفی شاعیرین آدی‌‌نین «موْنلا (مُلا کلمهسینین اسکی فورمو)» اپیتتی ایله وئریلمه‌سی اونون جدی تحصیل آلماسینی گؤستریر. چونکی سؤزلوک‌لرده «مونلا» کلمهسینین آنلامی «مودرّیس‌لیکدن سونرا قاضی‌لیق درجه‌سینی قازانان عولما»، «بؤیوک قاضی»، «بؤیوک عالیم»، «خوجا» و س. کیمی وئریلیر. ایستر بو اپیتت، ایسترسه ده اونون فضل الله-ین فارسجا مورکب اثرلرینی اوخویاراق، بعضی مقام‌لارینی تورکجه قلمه آلماسی فارس دیلینه موکمل بلدلیگینی و مدر‌سه تحصیلی آلدیغینی تصدیق‌له‌ییر.
رفیعینین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین تدقیقاتا جلب ائتدیگیمیز الیازما نوسخه‌سی ایرا‌‌نین ملک کیتابخاناسینا مخصوص‌دور. بو متن تکجه حوروفی‌لیک ایدئیالاری‌‌نین ایفاده‌سی باخیمیندان ماراق دوغورمور. اثر خطاط‌‌لیق خوصوصیت‌لری، یازی طرزی و ایستروکتور باخیمیندان مورکّب‌لیگی ایله ده دیقتی جلب ائدیر. مثنوی‌‌نین متنی عنعنوی طرزده – میصراع‌لاری قارشی-قارشی‌یا و یا آلت-آلتا دئییل، هر سطرده اوچ میصراع اولماقلا اوچ سوتون شکلینده یازی‌یا آلینمیشدیر. بو جهت ایسه متنین اوخوسو و قاوراییشینی نیسبتاً چتینلشدیریر. صحیفه‌لرین کناریندا بعضاً حاشیه شکیللی قئیدلر ائدیلمیشدیر. بو قئیدلرین یازی طرزی اونون ائله نوسخه‌نی کؤچورن کاتیب طرفیندن ائدیلدیگی تصوورونو یارادیر. کاتیب بعضاً متنده یازیلیش اوسلوبو باخیمیندان چتین اوخونان ایفاده‌نی آیریجا اولاراق حاشیه‌ده قئید ائدیر. بعضاً ورق‌لر آراسینداکی علاقه‌نی قووت‌لندیرمک مقصدی ایله سونراکی ورقده‌کی ایلک سؤز و یا بیر نئچه سؤز اوّلکی ورقین سونوندا حاشیه‌ده آیریجا وئریلیر. بعضاً ایسه حاشیه‌ده‌کی سؤزلرین متندن سئچیلمه‌مه‌سی و فرقلی کلمه‌لر اولماسی دیقتی چکیر. ظنیمیزجه، بو ایفاده‌لری قئید ائتمه‌ده کاتیبین مقصدی اثرین نوسخه فرق‌لرینی نظره چاتدیرماقدیر. حاشیه‌‌لرده یئر آلان یازیلار آراسیندا عینی بیر آیه‌‌‌نین تکراراً وئریلمه‌سی، بونونلا شاعیرین سؤزونون قوران آیه‌سی واسطه‌سیله تصدیق‌لنمه‌سی جهدی ده دیقتیمیزی جلب ائتدی.
تهران ملک کیتابخاناسیندا ساخلانیلان بو اثرین اوزرینده «۲۶ ورق» قئیدی وئریلسه ده، اساس متن هر سطری ۳ میصراع، هر ورقده تقریباً ۷۵-۸۰ میصراع اولماقلا ۳۰ ورقدن عبارت‌دیر.
«بشارت‌نامه» ایستروکتور باخیمیندان مثنوی، ایدئیا-مضمون خوصوصیت‌لری باخیمیندان دیداکتیک-اخلاقی اثرلر سیلسیله‌سینه عاییددیر. شاعیرین:
بشارت‌نامه‌یی-فضلی-ایلاهی،
بیلن گؤرر قامو اشیا کما هی،
- میصراع‌لاری ایله باشلایان بو اثری تورکیه ادبیاتشوناس‌لیغیندا ۱۵-جی عصرده یازیلمیش ایلک نصیحت‌نامه‌لردن ساییلیر.
رفیعینین میراثی زنگین اولماییب، هله‌لیک معلوم ایکی مثنویدن عبارت اولسا دا، ایستر شاعیرین اؤزو، ایسترسه ده مورشیدی باره‌ده معین بیوقرافیک معلومات‌لارا مالیک‌دیر. رفیعینین «بشارت‌نامه»سیندن اونون فضل‌الله‌لا شخصاً تانیش اولمادیغی («چون بانا بیلدیردی کیمدیر فضلی-حق // پرده آچیلدی و گؤروندو طبق»)، نسیمی‌‌نین اونا روم اهلینی حوروفی‌لیگه جلب ائتمگی تاپشیردیغی («سن دخی روم اهلین آگاه ائیله‌گیل // آنلارا بو گیزلی رازی سؤیله‌گیل») و س. معلوم اولور. اثردن همچینین داها اؤنجه شاعیرین سوننی مذهبینده اولماسی، سونرالار دهری‌لیک و تناسوخ اعتیقادینا مئیل‌لنمه‌سی، لاکین ان سوندا نسیمی واسطه‌سیله حوروفی‌لیگی قبول ائتمه‌سی معلوم اولور.
رفیعینین ایستر «بشارت‌نامه»، ایسترسه ده «گنج‌نامه» آدلی اثرلری بو کیمی بیوقرافیک کاراکترلی معلومات‌لاری احتیوا ائتمه‌سی، نسیمی ایله باغلی آزسایلی اولسا دا، دَیرلی بیلگی‌لر وئرمه‌سی باخیمیندان خوصوصی اؤنم کسب ائدیر. بئله کی، ایران‌لی تدقیقاتچی حسین اولدوز قایناق گؤسترمه‌دن نسیمی‌‌نین بیر ایل سلطان مراد زاما‌‌نیندا، بیر ایل باغداددا ایقتیدار علئیهینه تبلیغاتا گؤره، داها بیر ایل ده سولطان بایزید دؤورونده محکوم اولوندوغونو یازیر. بو احتیمال‌لاری بیرباشا تصدیق‌له‌یه‌جک قایناق‌لار بیزه معلوم اولماسا دا، نسیمی‌‌نین فعالیت گؤستردیگی اؤلکه‌لر سیراسیندا تورکیه و عراق‌ین دا اولماسی، اونون خلیفه‌سی رفیعینین آشاغیداکی میصراع‌لاری بو مولاحیظه‌لرده حقیقتین پایی اولدوغونو دوشونمگه اساس وئریر. رفیعی «بشارت‌نامه»سینده دئییر:
اول شهیدی-عشقی-فضلی-ذوالجلال،
بندی-زیندان‌لاردا یاتان ماه و سال.
«بشارت‌نامه»نین ه. ۸۱۱ \ م. ۱۴۰۹-جو ایلده یازیلدیغینی نظره آلساق، نسیمی‌‌نین ۱۴۰۹-جو ایله‌دک بیر نئچه دفعه و موختلیف زیندان‌لاردا محکوم‌لوق حیاتی یاشاماسی قناعتی حاصیل اولور. بوندان باشقا، بیرینجی میصراع‌‌نین مضمونوندان بو حبس اولونمالارین حوروفی‌لیکله علاقه‌لی اولماسی دا بیرمعنالی شکیلده آیدین اولور.
رفیعینین مورشیدی نسیمی‌‌نین ادبی یارادیجیلیغینین باشلیجا اوسلوبی ایستیقامت‌لری باره‌ده وئردیگی معلومات دا اولدوقجا دَیرلی‌دیر. موتفکّیر شاعیر نسیمی‌‌نین حوروفی‌لیگین اساس‌لارینی آچیقلایان منثور « مقدمة الحقایق» («حقیقت‌لرین باشلانغیجی») ریساله‌سی آنا دیلینده قلمه آلینمیشدیر. [تورکیه‌نین بیر چوخ کیتابخانالاریندا الیازماسی شکلینده قورونوب ساخلانان اثر ۲۰۱۴-جو ایلده تدقیقاتچی عالیم فاتح اوسلوأر طرفیندن نشر اولونموشدور]. بو منثور فلسفی اثرین مؤلیفی‌‌نین نسیمی اولا بیله‌جگینی دولاییسی ایله تصدیق‌له‌ین فاکتا رفیعینین «بشارت‌نامه»سینده ده راست گلینیر. شاعیر اوستادیندان بحث ائدرکن اونون ایکی اوسلوبدا یازدیغینی بو شکیلده دیله گتیریر:
نظم، نثریندن بیزه وئردین خبر،
بو ایشارت عقلی اولانا یئتر.
گؤروندوگو کیمی، رفیعی نسیمی‌‌نین نظم و نثر یارادیجیلیغینی ایلاهی عالمدن وئریلن خبر کیمی دَیرلندیریر. بو میصراع‌لاردا ماراق دوغوران دیگر بیر جهت ایسه شاعیرین نسیمی‌‌نین تکجه نظم دئییل، نثر یارادیجیلیغینی دا خاطیرلاتماسی‌دیر. حوروفی شاعیرین بو قئیدلری مورشیدی نسیمی‌‌نین آشاغیداکی میصراع‌لاری ایله یاخیندان سسلشیر:
مرا ز فضل الهی است دیده روشن
مرا ز نطق الهی زبان بود گویا
به مدحت ولی‌الله، به ذکر حی قدیم
به نظم و نثر مزین چو لولو لالا.
(منیم گؤزومون نورو ایلاهی‌‌نین فضلیندن‌دیر،
منیم دیلیم ایلاهی‌‌نین نیطقیندن آللاهین ولیسی‌‌نین (حض. علی نظرده توتولور. - س.ش.) مدحینده (و) حیّ و قدیم اولان آللاهین ذکرینده سؤز سؤیله‌ین اولوب،
پارلاق اینجی کیمی نظم و نثرله بزنمیشدیر).
ایلک دفعه اولاراق طرفیمیزدن تدقیقاتا جلب اولونان بو میصراع‌لار نسیمی‌‌نین فارسجا بیر قصیده‌سینده یئر آلیر و اونون تکجه منظوم دئییل، هم ده منثور اثر صاحبی اولدوغونا ایشیق توتور.
رفیعینین اثرلرینده یئر آلان بعضی فراقمنت‌لر هم ده نسیمی‌‌نین علمی ترجومه‌یی-حالی‌‌نین یازیلماسیندا دلیل کیمی ایستیفاده اولونور. بئله کی، اونون «بشارت‌نامه»ده مورشیدینی:
ناگهان اول رحمتی-فضلی-خودا،
اول عمادالدینی-سیرّی-مرتضی،
کیمی یاد ائتمه‌سی نسیمی‌‌نین آدی ایله باغلی چئشیدلی احتیمال‌لاری تکذیب ائد‌رک، عمادالدینی دوغرو سایماغا، همچینین اونون دینی اعتیقادی‌‌نین شیعه‌لیک اولدوغونو سؤیله‌مگه اساس وئریر.
حوروفی شاعیر رفیعینین «بشارت‌نامه»سینده یئر آلان «سروری-آفاق»، «امیرلمؤمین»، «قوطبی-عالم»، «پیشوایی-اهلی-دین» کیمی إپیتت‌لر نسیمی‌‌نین آرتیق ۱۴۰۹-جو ایله‌دک حوروفی‌لیک تریقتینده شئیخ‌لیک مقامینا چاتدیغینی گؤستریر. «سرور»، «امیر»، «قوطب»، «پیشوا» ایفاده‌لری‌‌نین هر بیری نسیمی‌‌نین همین عالی ایستاتوسونون پوئتیک ایفاده‌سی‌دیر و ایندی‌یه‌دک تدقیقات‌لاردا بو جهته دیقّت یئتیریلمه‌میشدیر.
اثرده نسیمی حاقیندا دئییلن:
اول بلادان آه و افغان ائتمه‌ین،
سؤیله‌ین اسراری پونهان ائتمه‌ین،
اول مسیحیوش سیاحت ائیله‌ین،
پرده‌سیز علمی-لدونّی سؤیله‌ین...
کیمی میصراع‌لاردا رفیعی مورشیدی‌‌نین گیزلی سیرّلری ایفاده ائتمک باجاریغی و همین گئرچکلیک‌لری آچیق سؤیله‌مه جسارتی قارشیسینداکی حئیران‌‌لیغینی بیلدیرمکله یاناشی، نسیمی‌‌نین حوروفی‌لیک تعلیمی‌‌نین تبلیغینده‌کی طرزی باره‌ده ده موعیّن تصوّور یارادیر. حوروفی شاعیر «اوْل مسیحیوش سیاحت ائیله‌ین» میصراعسی ایله شئیخی‌‌نین عؤمرونون سفرلرده کئچمه‌سینی و بو سیاحت‌لرین تبلیغی کاراکترلی‌لیگینی – حض. عیسی‌‌نین اؤلودیریلدن نفسی کیمی بو تعلیم واسطه‌سیله اینسان‌لارا یئنی حیات بخش ائتمه‌سینی وورغولاییر.
رفیعینین نسیمی‌یه رغبت و محبتی مورشیدی‌‌نین فضل‌اللها اولان موناسیبتینه چوخ بنزه‌ییر. او دا اؤز معنوی رهبرینی ایلاهی‌‌نین مقامینا یاخین گؤره‌رک، فردی و اوریژینال کاراکترلی بیر ایفاده‌دن ایستیفاده ائدیر: «نسیم‌الله». ایفاده‌‌‌نین بو شکلی «فضل‌الله » قلیبینده اولوب، رفیعینین اوستادینی ایلاهی حقیقت‌لر عالمین موژده‌چیسی کیمی گؤردوگونو آچیقلاییر. مثنوی‌‌نین آدی‌‌نین یئر آلدیغی ایلک بئیتین آردینجا گلن پارچادا دئییلیر:
اول صوبح-مسأنی، ای حکیم،
گلدی نسیم‌اله الرحمان‌الرحیم.
رفیعینین بو میصراع‌لاری اونون دیگر اثری اولان «گنج‌نامه»ده یئر آلان و بیر چوخ تدقیقات اثرلرینده سیتات اولاراق وئریلن آشاغیداکی بئیتله یاخیندان سسلشیر:
بولدوق چو نسیمینی نعیمین،
اولدو بیزه رحمتی رحیمین.
عومومیتله، حوروفی شاعیرین نسیمینی تکرار-تکرار «آللاهین رحمتی» کیمی تقدیم ائتمه‌سی دیقّتیمیزی جلب ائتدی. رفیعی یوخاریداکی بئیت‌لردن باشقا، «بشارت‌نامه»ده یئر آلان «ناگهان اول رحمتی-فضلی-خودا // اول عمادالدینی-سیرّی-مرتضی» میصراع‌لاریندا دا شئیخ شاعیری ایلاهی‌‌نین مرحمتی اولاراق وصف ائدیر. اصلینده «نسیم» و «رحمت»این (مرحمت) بو طرزده علاقه‌لندیریلمه‌سی‌‌نین ایسلامی عنعنه‌ده فیکری زمینی واردیر. بئله کی، ایسلامی دوشونجه‌یه گؤره، نسیم (سحر مئهی) یارادا‌‌نین یاراتدیق‌لارینا بیر مرحمتی‌دیر.
رفیعینین بو اثریندن نسیمی‌‌نین اونو تکجه حوروفی‌لیک تعلیمینه جلب ائتمه‌دیگی، هم ده تورکجه یازماغا تشویق ائتمه‌سی ده آیدین اولور:
پس ضروری اولدو تورکی سؤیله‌مک،
سؤیله‌دیم، بیر نئچه گون چکدیم امک.
رفیعینین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین داها بیر ماراق دوغوران جهتی اونون دیداکتیک اثر اولماقلا یاناشی، ترجومه خوصوصیت‌لرینه ده مالیک اولماسیدیر. بئله کی، شاعیرین فضل‌الله-ین اوچ اثریندن بعضی پارچالاری تورکجه نظمه چکمه‌سینی بیلدیرمه‌سی اونون اثرینی منظوم ترجومه‌لر کونتکستینده اؤیرنمگه اساس وئریر. تورکیه‌لی تدقیقاتچی عالیم ای.آریک‌اوغلو حاقلی اولاراق یازیر کی، رفیعینین «بشارت‌نامه»سی «جاویدان‌نامه»نین داها بیر ترجومه‌سی‌دیر. تدقیقات‌چی‌یا گؤره، بو مثنوی ترجومه اولماقدان آرتیق، تألیف-ترجومه گؤرونوشونه مالیک‌دیر. چونکی اثرده یئر آلان بئیت‌لردن آنلاشیلدیغی کیمی، اثر تام بیر «جاویدان‌نامه» ترجومه‌سی دئییل، فضل‌الله-ین چئشیدلی اثرلری‌‌نین بعضی بؤلوم‌لری‌‌نین نظمه چکیلمه‌سیدیر (ای.آریک‌اوغلو. فریشته‌اوغلو. جاویدان-نامه ترجومه‌سی: ‘عشقنامه (اینجه‌له‌مه-متن). یوزونجو ایل اونیورسیته‌سی سوسیال بیلیم‌لر انستیتوسو، دوکتورا تزی، وان، ۲۰۰۶، ص. ۳-۴). رفیعی فضل‌الله-ین حوروفی‌لرین نظرینده چوخ اؤن‌ملی اولان اوچ فارسجا اثریندن ترجومه-ایقتیباس‌لارا یئر وئردیگینی آشاغیداکی شکیلده ایفاده ائدیر:
«عرش‌نامه» سؤزلریندن بوندا وار،
ترجومه قیلدیم کی، قالا یادیگار.
...«جاویدان‌نامه» سؤزودور اکثری،
فهم ائد‌ن اولور جاها‌‌نین مینبری.
هم «محبت‌نامه»دن یازدیم کلام،
اوچ کیتابیندان حاقین اولدو تامام.
گؤروندوگو کیمی، «بشارت‌نامه»نی رفیعی اؤزو فضل‌الله-ین اوچ کیتابیندان سئچمه ترجومه اولاراق دَیرلندیریر. یوخاریداکی بئیت‌لرده دئییلن‌لر رفیعینین فضل‌الله-ین فارسجا اولان هر اوچ اثریندن بهره‌له‌نمه‌سی و همین اثرلردن اخذ ائتدیکلرینی تورکجه‌ده اصلینه یاخین – ترجومه اولاراق دیله گتیرمه‌سی قناعتینی یارادیر. اصلینده موعاصیر ترجومه آنلاییشینا تام جاواب وئرمه‌ین، فضل‌اللها سیخ ایستینادلا یارانیب فورمالاشان همین اثر بو گونون «ترجومه» آنلاییشی باخیمیندان آنجاق شرطی آنلامدا ترجومه ساییلا بیلر.
تدقیقاتچی ف.اوسلوأره گؤره، رفیعی پراقماتیست (فایدالانماقلا ائدیلن) ترجومه اؤرنگی اولان «بشارت‌نامه»سینده عئینی ایله فریشته‌اوغلونون ائتدیگی کیمی فضل‌الله-ین اثرلریندن ان اساس مؤوضولاری احاطه ائده‌جک شکیلده فراقمنتار (قیسمی) ترجومه‌لر ائتمیش و بو ترجومه‌لرده ایختیاری شکیلده حرکت ائتمیشدیر. رفیعینین بو ترجومه طرزی حوروفی‌لیگین فوندامنتال مؤوضولارینی سئچیب بونلارین اساس‌لارینی آنلاتماق ایستگیندن ایره‌‌لی گلیر. آنادولودا یازیلان ایلک تألیف-ترجومه اثری اولدوغو اوچون حوروفی‌لیگین تمللرینی بو شکیلده آنلاتماق ایسته‌مه‌سی اولدوقجا طبیعی و یئرینده‌دیر. رفیعینین ائتدیگی ترجومه‌لرده‌کی سربست‌لیک‌لر منثور پراقماتیست ترجومه‌لرده گؤرولدوگو کیمی هم آچیقلاییجی، هم ده پروپاقاندا مقصدلی‌دیر. (باخ: ف.اوسلوأر فارسجادان تورکجه‌یه حوروفی متن ترجومه‌لری // اسکی تورک ادبیاتی چالیشمالاری - متنین حال‌لاری: عثمانلی‌دا تألیف، ترجومه و شعره، ایستانبول: کلاسیک یایین‌لاری، ۲۰۱۴، ص. ۳۶۷)
نسیمینی شخصاً تانییان و اونون خلیفه‌سی اولاراق، آنادولو و بالکان اؤلکه‌لرینده حوروفی‌لیگی تبلیغ ائد‌ن رفیعینین هر ایکی اثری ادبیات، تصوّوف، فلسفی فیکیر و دیل تاریخی باخیمیندان ماراق دوغوران و اهمیت کسب ائد‌ن اؤزللیک‌لره صاحیب‌دیر. «بشارت‌نامه» هم ده اورتا چاغ آذربایجان ترجومه صنعتی تاریخینده خوصوصی و فرقلی بیر مقاما صاحیب‌دیر. بو فرقلی‌لیگین گؤستریجیسی اونون، ف.اوسلوأرین ده موعین‌لشدیردیگی کیمی، پراقماتیست ترجومه کاراکترلی اولماسیدیر.
سوندا بونو دا بیلدیرملی‌ییک کی، رفیعینین هر ایکی مثنویسی، خوصوصیله «بشارت‌نامه»سینده فضل‌الله-ین نظری گؤروش‌لری‌‌نین ایجمالی و ساده‌لشدیریلمیش ایضاحی وئریلدیگی اوچون بو اثرلر هم ده حوروفی‌لیگین اؤیرنیلمه‌سینده سیخ-سیخ مراجعت ائدیلن قایناق‌لاردان‌دیر. حوروفی شاعیرین هر ایکی اثری‌‌نین دیگر حوروفی‌لیک متن‌لری، خوصوصیله ریساله‌لره نیسبتاً ساده دیلله یازیلماسی تبلیغی-تلقینی سجیه‌سیندن ایره‌‌لی گلیر. قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، حوروفی‌لیگین ایلک اثرلری فارسجا، اولدوقجا مورکب، عربجه چوخ‌سایلی ایقتیباس‌لار، حوروفی س سمبول -کودلاری ایله یوکلو متن‌لر اولدوغو حالدا، رفیعینین هر ایکی مثنوی‌سی‌‌نین دیلی ساده و آنلاشیقلی‌دیر. بونون باشلیجا سببی فارسجا و یا تورکجه‌‌‌نین حوروفی‌لیگی ایفاده ایمکان‌لارینا باغلی دئییلدیر. بو اوسلوب فرقلی‌لیگی‌‌نین باشلیجا سبب‌لری حوروفی‌لیگه ایلک دؤورلرده قوشولان‌لارین اینتللکتوال سوییه‌سی‌‌نین یوکسکلیگی، ایلک حوروفی‌لرین جدی تحصیل گؤرموش شخص‌لر اولماسی، حوروفی‌لیگین فضل‌الله-ین ساغلیغیندا قاپالی تشکیللات شکلینده فعالیتی، فضل‌الله‌‌دان سونرا ایسه خلیفه‌سی ابوالعلا و اونون واسطه‌سیله بو تعلیمه جلب اولونان نسیمی‌‌نین تعلیمه کوتلوی کاراکتر وئرمه جهدلری‌دیر.
«بشارت‌نامه»نین بدیعی دَیرینی و تأثیر دایره‌سی‌‌نین اولوب-اولماماسینی موعین‌لشدیرمک اوچون خوصوصی آراشدیرما آپاریلمالی‌دیر. ایندی‌لیکده یالنیز ۱۹-جو عصرین مشهور موتصوویف شاعیرلریندن میر حمزه سید نیگاری‌‌نین تورکجه دیوا‌‌نیندا «بشارت‌نامه» ایفاده‌سی‌‌نین یئر آلدیغینی و بونون رفیعینین اثرینه ایهام اولا بیله‌جگینی قئید ائتمکله کیفایت‌لنیریک. (نیگاری‌‌نین نسیمی و حوروفی‌لیگه موناسیبت‌لری باره‌ده آیریجا بیر مقاله‌میزده بحث ائتمیشیک: س.شیخی‌یئوا. سئیید نسیمی و میر همزه نیگاری: پوئتیک سؤزون سئیری // I. اولوس‌لاراراسی همزه نیگاری سمپوزیومو (۳۱ ماییس-۰۱ هازیران ۲۰۱۲، آماسیا). آماسیا، ۲۰۱۲، ص. ۳۲۳-۳۴۴).
بورایادک دئییلن‌لردن ده گؤروندوگو کیمی، نیسبتاً ایری‌حجملی و فلسفی-دیداکتیک مضمونلو ایلک آنادیللی مثنوی، ایلک نصیحت‌نامه و ایلک منظوم ترجومه اؤرنگی کیمی فرقلی بیر ایستاتوسا مالیک اولان «بشارت‌نامه»نین و اونون بیر سیرا بدیعی و فلسفی اؤزللیک‌لرینی داشییان «گنج‌نامه»نین علمی-تنقیدی متنی‌نین نشری، چوخ‌یؤنلو تدقیقی و علمی باخیمدان تفرّوعاتلی اؤیره‌نیله‌رک دَیرلندیریلمه‌سینه احتیاج واردیر. هر ایکی اثرده ۱۵-جی عصرین اوّل‌لرینده‌کی آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین ایسپسیفیک خوصوصیت‌لری قوروناراق، ادبی فاکتا چئویریلمیشدیر. بو باخیمدان رفیعینین بدیعی-فلسفی ایرثی‌‌نین ادبیاتشوناسلیق، دیلچیلیک و فلسفه تاریخی باخیمیندان تفرّوعاتلی آراشدیریلماسی مقصده اویغون‌دور.
کؤچورن: عباس ائلچین