ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیسو آلتیندا قالمیش اویغارلیق – تورکلرین ایلک مسکنی
سو آلتیندا قالمیش اویغارلیق – تورکلرین ایلک مسکنی
نامق حاجی‌حیدرلی
بیر زامان‌لار آرام اوقیانوسوندا مؤوجود اولموش موُ قاره‌سی ۱۲–۱۴ مین ایل اوّل یئرآلتی تکان‌لار نتیجه‌سینده اوقیانوسون درینلیک‌لرینده غئیب اولان اویغارلیغین آدی‌دیر. فرضیّه‌لره گؤره، موُ قاره‌سی اوستورالیا تورپاق‌لاریندان ایکی قات بؤیوک اولوب. بو قاره‌‌ده ۵۰–۷۰ مین ایل اوّل اویغارلیق ان یوکسک حدده چاتیب. ۲۰. یوزایللیگین اوّل‌لرینه قدر موُ قاره‌سی ایله باغلی بوتون بیلگی‌لر فولکلور موستویسینده ایدی و اونون حاقیندا دئییلن‌لر میف و افسانه حساب اولونوردو. ایلک دفعه اینگیلیس عالیمی جئیمس چؤرچوارد بو قاره حاقیندا علمی آراشدیرمالارا باشلادی و ۵۰ ایللیک تدقیقات‌لاردان سونرا، نهایت، ایتمیش قاره و اونون غئیب اولموش مدنیتی حاقیندا علمی دلیل‌لرله چیخیش ائتدی. بئله‌لیکله، موُ مؤوضوسو جیدی علمی آراشدیرمالارین اوبیئکتینه چئوریلدی. ادامه مطلب ...
توران بیرلیگی: ایدئالدان حقیقته
توران بیرلیگی: ایدئالدان حقیقته
نظام الدین شمسی‌زاده
سون ایکی یوزایلده - ۱۹ و ۲۰. عصرلرده ایدئال اولاراق آرزولاردا، یادداش‌لاردا یاشایان تورک بیرلیگی - توران تاریخین ایراده‌سی، طالعیین حؤکمو ایله باهار گوللری کیمی یاواش-یاواش چیچکلنمکده‌دیر. ایدئال هئچ واخت محو اولمور، اؤلمور، آرزولار هاچانسا حیاتا کئچیر.
آند ایچه‌رک قورانا،
بیز گئدیریک تورانا.
تورکون اولو یوردونا،
سالام وئرک قوردونا.
ادامه مطلب ...
قدیم تورکلرده تربیه
قدیم تورکلرده تربیه
پیرالی علی‌یئف
تورکلر میلادان اؤنجه 2. مین‌ایل‌لیگین اولّ‌لرینده قافقازدا، اورتا آسیادا، آلتای-سایان داغلاری‌نین شیمالی‌غرب بولگه‌سینده، یئنی‌سئی چایی بویلاریندا یاشاییردیلار. تاریخ بویونجا بیر چوخ تورک دؤولتی قورولموشدور.
ایلک تورک دؤولتلریندن بیری هون ایمپراتورلوغو اولموشدور. اونون ان قودرتلی دؤورو مته خاقانین حاکیمیت ایللرینه تصادوف ائدیر.
تورکلرده ائله، اوبایا، خالقا باغلی‌لیق یوکسک اولموشدور. عالیم‌لرین دئدیگینه گؤره قدیم تورکلر – هونلار اؤزلرینی " قون " ، گون " آدلاندیرمیشلار کی، بو دا " ائل-گون " ، " گون " ، " خالق " معنالاریندا ایشلنمیشدیر.
میلادان اؤنجه 2.عصرده مئیدانا گلن هونلار اؤز قونشولاری چین سلطنتینی و خوصوصیله توُنقهو طایفالارینی قورخویا سالمیشدیر. هون دؤولتی‌نین ایلک باشچیسی تومن خان اولموشدور کی، اوغلو مته خان 209-جو ایلده اونون یئرینه کئچه‌رک اؤزونو ایمپراتور آدلاندیرمیش و تورک (" تورک" سؤزونون معناسی "گوجلو" ، "مؤحکم " دئمکدیر) آدینی بوتون دونیایا یایماق، تورک گوجونو بوتون عالمه تانیتماق ایسته‌میشدیر.
قدیم تورکلر اوشاق‌لارینی 3 اینام اوزرینده تربیه ائدیردیلر: طبیعت قووّه‌لرینه اینام؛ آت کولتو؛ گؤی تانرییا اینام (گؤی آللاهی). دئمه‌لی تورکلرده تک‌آللاهلی‌لیق ایسلامدان چوخ اول مؤوجود اولموشدور.
تاریخده ایز قویموش اونلو تورک سویو - خلج‌لر
تاریخده ایز قویموش اونلو تورک سویو - خلج‌لر
نامیق حاجی‌حیدرلی
خلج‌لر ویا خالاج‌لار اسکی تورک سویلاریندان بیری‌دیر. 9 – 10. یوزایل‌لیکده یاشامیش عرب سیاح‌لاری‌نین اثرلرینده خلج‌لرین آدینا راست گلمک مومکوندور. ان آزی 2000 – 2500 ایللیک تاریخه مالیک اولمالارینا باخمایاراق، خلج‌لرین تاریخی و تاریخده کی رولو کیفایت قدر آراشدیریلمامیشدیر. یالنیز 20-جی یوز‌ایل‌لیکدن باشلایاراق اوروپالی، ایرانلی و داها سونرا تورکیه‌‌لی تورکولوق‌لار طرفیندن آراشدیرمایا جلب ائدیلمیشدیر. تورکیه ده فاروق سومرین، فواد کؤپرولونون خلج‌لرله باغلی آراشدیرمالاری وار. ایراندا ایسه خلج تورکلری ایله باغلی ایکی کیتاب نشر اولونوب. بونلار علی‌اصغر جمراسی‌نین " خلج‌ها یادگار تورک‌های باستان " (اسکی تورکلرین یادیگاری خلج‌لر) و عبدالله واشقانی‌نین " خلج‌ها در آیینه تاریخ " (خلج‌لر تاریخین آیناسیندا) کیتاب‌لاری‌دیر. بونلاردان علاوه آیری-آیری کیتاب‌لاردا خلج‌لر حاقیندا قیسماً ده اولسا بحث ائدیلمیش، اینترنت سایت‌لاریندا و درگی‌لرده اونلارین حاقیندا بیر نئچه مقاله یاییملانمیشدیر. آذربایجاندا ایسه ایندی‌یه قدر بو بوی حاقیندا هرطرفلی آراشدیرما آپاریلمامیشدیر. خلج‌لرین تاریخی ایله آز-چوخ تانیش اولدوقدا بللی اولور کی، اونلار تاریخده یئترینجه اونلو سویلاردان بیری اولموش، بیر نئچه دؤولتین یؤنتیلمه‌سینده فعال رول اوینامیش، بعضی حاللاردا ایسه بوتؤو بیر بؤلگه‌ده ایجتیماعی-سیاسی دوشونجه یه یؤن وئرن توپلوم‌لاردان اولموشلار. تاریخده خلج بویونا منسوب اولان کیفایت قدر اونلو اینسانلار وار. اونلارین حاقیندا آراشدیرمانین سونوندا آیریجا سؤز آچاجاغیق.
ادامه مطلب ...
تورک میفولوژی‌سینده قوربان
تورک میفولوژی‌سینده قوربان
اینسان و توپلوم حیاتینی ائتکی‌له‌ین عونصورلر آراسیندا اینانج‌لار اؤنملی بیر یئر توتور. شخصیتین مئیدانا گلمه‌سینده، عاییله فردلری آراسینداکی باغلارین مؤحکم بیر قورولوشا اوتورماسیندا، توپلوم عوضولری ایله اولان ایلیشکی‌لرین تشکیل ائدیلمه‌سینده، اینکیشافیندا و ایجرا ائدیلمه‌سینده اینانج‌لارین رولو بؤیوکدور.[1]
بیز بو مقاله‌میزده، ائورنسل بیر عیبادت اولان قوربانین تورک میفولوژی‌سینده‌کی یئرینی تثبیت ائده‌رک بو عیبادتین، گونوموزه نئجه عکس اولوندوغونو اورتایا قویماغا چالیشاجاغیق.
قوربان مؤوضوسونا کئچمه‌دن اؤنجه میفولوژی ندیر سورغوسونا جاواب آختارمامیز لازیم‌دیر.
میف، ایبتیدایی توپلوم‌لاردا اولای، fable, fiction قارشیلیغی اولاراق ایستیفاده ائدیلمکده دیر. میفین اصل معناسی "گئرچک حکایه" و بونون دا اؤته‌سیندن صاحیب اولونان موقدّس، چوخ دگرلی و معنالی شئی‌لردیر. بو گون بو سؤز: fiction، خیال، تصوّور، illüzyon، گئرچگین پوزولماسی معنالارینی وئرمکده‌دیر. اتنولوق، سوسیولوق، تاریخچی و دین آدام‌لارینا گؤره ایسه، "موقدّس عنعنه‌لر، ایبتیدایی اینانیش‌لار، اؤرنک مودل‌لر" معناسینی داشییار. میفولوژی ایسه میف علمی دئمکدیر.[2]
زنگین بیر میفولوژی‌یه صاحیب اولان میلت‌لرین داستان‌لاری دا زنگین‌دیر. بو گون تورک دونیاسیندا شیفاهی/سؤزلو عنعنه‌ده هله ده یاشایان اوغوز کاغان، دده قورقوت، ماناس، کوراوغلو داستان‌لاری آراشدیریلینجا تورکلرین نه قدر زنگین بیر میفولوژی قایناغینا صاحیب اولدوقلاری آسانلیقلا گؤرولر. میف‌لر داستانلارین ایچینده یاشامالارینا داوام ائتدیکلری کیمی زامانلا بعضی خوصوصیت‌لرینی ایتیره‌رک ناغیلا و افسانه‌یه ده چئوریلرلر.[3]
پروف. دوکتور. بیلگه سئییداوغلو، میف‌لرین اؤزل‌لیک‌لرینی بئله سیرالاماقدادیر: "میف موقدّس بیر حکایه‌نی احتیوا ائدر. ایبتیدایی زامانلاردا مئیدانا گلمیش بیر حادیثه‌نی ایضاح ائدر. میفده هر زامان بیر یاراتما سؤز مؤوضوسودور. بعضی شئی‌لرین نئجه مئیدانا گلدیگینی و تشکیل اولدوغونو اله آلار. گئرچکده اولان شئی‌لری ایضاح ائدر. میف‌لرده‌کی کاراکترلر فؤوق‌العاده وارلیق‌لاردیر. اونلارین نه ائتدیکلری چوخ اسکی زامانلاردا "باشلانغیج" زامانیندا بیلینیردی. میف‌لر بو قهرمان‌لارین یارادیجی‌لیق‌لارینی گؤسترر. اونلارین موقدّس و فؤوق‌العاده اولوش‌لارینی آچیقلایار. قیساجا میف‌لر، چئشیدلی موقدّس، فؤوق‌العاده دگرلری آچیقلایارلار. بونلار بوتون دونیانی قوران و بو گونه قدر گتیرن گئرچک دگرلردیر. "[4]
قوربان، چئشیدلی سؤزلوک‌لرده بئله تعریف ائدیلمیشدیر. تورک دیلی‌نین ان اسکی و دگرلی سؤزلوک‌لریندن دیوانی لغات التورک‌ده (بسیم آتالای تر. ج. اوچ، ص. 10) قوربان قارشیلیغی اولاراق "یاغیش" سؤزو کئچمکدهدیر. "یاغیش، ایسلامدان اؤنجه تورکلرین آداق اوچون، یاخود تانری‌لارا یاخینلیق الده ائتمک اوچون بوت‌لره کسدیکلری قوربان" اولاراق آنلاملاندیریلمیشدیر. یئنه عئینی اثرده (بسیم آتالای تر. ج. بیر. ص. 65) ایدهوُک/ایدوُک سؤزو کئچمکدهدیر. "ایدهوُک: موقدّس و موبارک اولان هر نسنه. بوراخیلان هر حئیوانا بو آد وئریلر. بو حئیوانا یوک وورولماز، سودو ساغیلماز، یونو قیرقیلماز؛ صاحیبی‌نین ائتدیگی بیر آداق اوچون ساخلانار." شکلینده تانیملانمیشدیر.
احمد‌بیجان ارجیلاسونون باشچی‌لیغیندا بیر کومیسیون طرفیندن حاضیرلانان؛ (قارشیلاشدیرمالی تورک لهجه‌لری سؤزلوگو بیر، ص. 516-517) ده قوربان سؤزجوگو کیچیک سس دَییشیکلیک‌لری ایله؛ گوُربان، کوْربان، قوُربان (دیک)، قوُرمان‌دیق، قوُربان‌لیق شکلینده کئچمکدهدیر.
"قاموس تورکی"ده بئله بیر تعریف یئر آلماقدادیر: " فی سبیل الله کسیلن و جنابی حاقّا وسیله‌یی تقرب اولونان قویون و سایر اتی یئییلر حئیوان".
فرید دوه‌لی‌اوغلو، عوثمانلی‌جا-تورکجه انسیکلوپدیک لوغتده: "آللاهین راضی‌لیغینی قازانماغا وسیله اولان شئی. 2. اتی یوخسول‌لارا پولسوز اولاراق پایلانماق نیتی ایله کسیلن (قویون، کئچی، مال، دوه… کیمی) حئیوان. 3. بیر مقصد اوغرونا فدا اولما. " شکلینده تعریف ائتمیشدیر.
تورک دیل قورومونون حاضیرلادیغی تورکجه سؤزلوکده: "1.دینین بیر بویروغونو و یا بیر آداغی(عهدی) یئرینه یئتیرمک اوچون کسیلن حئیوان. 2. موسلمان‌لاردا قوربان بایرامی. 3.مج. بیر ایدئال اوغروندا فدا ائدیلن و یا اؤزونو فدا ائدن کیمسه. 4.مج.بیر قضادا و یا فلاکتده اؤلن کیمسه. 5. بعضی بؤلگه‌لرده سسلنمه سؤزو اولاراق ایستیفاده ائدیلر.
یوخاریداکی تعریف‌لردن آیدین اولاجاغی اوزره قوربان، اینسانین آللاها یاخینلیق الده ائتمک اوچون آدادیغی جاندیر. ایرهلیده گؤروله‌جگی اوزره ایبتیدایی دین‌لرده قوربانلا بیرلیکده تانری‌لارا تقدیم ائدیلن هدیه‌لر ده قوربان احاطه‌سینه گیرمکده‌دیر.
قوربانین تاریخچه‌سی
قوربان کسمه عنعنه‌سی، ایسلام دینی‌نین دوغوشوندان چوخ اؤنجه‌کی چاغلارا قدر اوزانار. چوخ اسکی طبیعت دین‌لری ایله مزوپوتامیا، آنادولو، میصیر، هیند، چین، ایران و عیبرانی دین‌لرینده ایلین موعین آیلاریندا دینی مراسیم‌لرله قوربان تقدیم ائتمه، بایرام ائتمه عنعنه‌سی واردیر. [5] آنجاق اینسان‌لیق تاریخینده ان چوخ شؤهرت تاپان قوربان حادیثه‌سی حض. ابراهیم‌ینکی‌دیر. مشهور دین‌لر تاریخچیسی میرچا الیاده بو حادیثه اوزرینده بئله بیر شرح ائتمکده‌دیر: " مورفولوژیک آچیدان باخیلدیغیندا ابراهیمین اوغولونو قوربان ائدیشی اسکی-شرق دونیاسیندا تئز-تئز تطبیق اولونان و عیبرانی‌لرین پئیغمبرلر دؤنمینه قدر داوام ائتدیردیکلری، ایلک اوشاغین قوربان ائدیلیشی پراتیکیندن باشقا بیر شئی دئییل. ایلک اوشاق، اکثریتله بیر تانری‌نین اوشاغی اولاراق گؤرولردی…بو ایلک اوشاغین قوربان ائدیلمه‌سی، تانرییا عایید اولانین گئری وئریلمه‌سی دئمک ایدی… بیر آنلامدا اسحاق،[6] تانری‌نین اوغولو ایدی، چونکی سارا دوغورغان‌لیق چاغینی کئچدیکدن چوخ سونرا ابراهیم و سارایا وئریلمیشدی. آمّا اسحاق اینانج‌لاری یولویلا وئریلمیشدی اونلارا؛ وعد و اینانجین اوشاغی ایدی. ابراهیم طرفیندن قوربان ائدیلیشی، فورما اولاراق اسکی سامی دونیاسیندا یئنی دوغولموش کؤرپه‌لرین قوربان ائدیلیشینه بنزه‌سه ده مضمون باخیمیندان بونلاردان فرقلی‌دیر.
اسکی سامی دونیاسی‌نین بوتونونده بئله بیر قوربان، دینی ایشلَوینه باخمایاراق یالنیز بیر عنعنه ، آنلامی تامامیله قاورانا بیلر بیر آیین‌‌ایکن ابراهیمین دوروموندا بیر اینانج حرکتی‌دیر. بو قوربانین نییه ایستندیگینی آنلاماز؛ یئنه ده بونو یئرینه یئتیرر، چونکی تانری بئله ایسته‌میشدیر. گؤرونورده آخماق اولان بو حرکتله ابراهیم یئنی بیر دینی تجروبه‌نی، ایمانی باشلاتماقدادیر".[7]
میفولوژی دؤنمده‌کی قوربان ائیلمینی میرچا الیاده بئله آچیقلایار: "میفولوژی دؤنمده‌کی اینشا آیین‌لری‌نین آلتیندا یاتان نظریه بونا برابر گلمکده دیر؛ "جانلاندیریلمادیغی" ، بیر قوربان وئریله‌رک اونا "جان" بخش ائدیلمه‌دیگی تقدیرده هئچ بیر شئی سوره بیلمز؛ اینشا آیینی‌نین پروتوتیپی دونیانین قورولوشو اثناسیندا گئرچکله‌شن قوربان کسمه ائیلمی‌دیر. بئله کی، کیمی آرکایک کوزموقونی‌لرده دونیا، کائوْسو سیمگله‌ین بیر ایلک جاناوارین (تیآمات) و یا بیر کوزمیک دئوین (یمیر، پان-کوُ، پوُروُشا) قوربان ائدیلمه‌سی ایله واراولوش قازانمیشدیر". [8]
آیدین اولاجاغی اوزره ایبتیدایی زامانلاردا قوربان ائدیلن نسنه و یا شئی شخصاً ایلاهین اؤزو اولاراق تصوّور ائدیلمیشدیر. قیساجا اینسان‌لیق تاریخی‌نین تجروبه ائتدیگی بوتون دین‌لرده آماج، شکیل و مضمون یؤنونده بعضی فرقلی‌لیک‌لرله ده اولسا قوربان عیبادتینه راست گلمکده‌ییک.
ایبتیدایی دین‌لرده‌کی قوربان عیبادت‌لرینه کئچمه‌دن اؤنجه، قوربان نؤوع‌لری اوزرینده دایانماق فایدالی اولاجاق. قوربان /قوربان‌لیق‌لار عومومیتله قانلی (جانلی) و قانسیز (جانسیز) اولماق اوزره ایکی جوردور.
قانسیز قوربانلار اینسان، حئیوان و بالیق‌لار کیمی جانلی وارلیق‌لارین خاریجینده تانری‌لارا تقدیم ائدیلن دیگر هدیه‌لری احاطه ائدر. بو هدیه‌لر اینسانلارین صاحیب اولدوقلاری و ایستحصال ائده بیلدیکلری هر جور قیدا مادّه‌سی نؤوعوندن شئی‌لردیر.
قانسیز قوربان‌لارین دَییشیک بیر نؤوعو ده ایدیک/اوُدوُک (یوللانیلمیش، گؤندریلمیش) دئیه بیلینن و تانری اوچون باشی‌بوش بوراخیلان حئیوان‌لاردیر. بونون بیر اؤرنگی یاکوت تورک‌لرینده گؤره بیلیریک: "یاکوت‌لاردا گؤک‌تورک‌لرده اولدوغو کیمی تک بیر یارادیجی یوخدور.[9]
آغ یارادیجی (آییق تانگارا) اولاراق قبول ائتدیکلری تانرینی اینسانلارا جان (قوُت) وئرن و کایناتی یارادان اولاراق گؤرردیلر. بو آغ یارادیجینی دیگر یاخشی روح‌لاردان آیری توتار و اونا جانلی قوربان وئرردیلر. جانلی قوربان، حئیوان‌لاری باشی‌بوش بوراخماق‌دیر. بونلارا ایدیک/ایدوُک (یوللانیلمیش/گؤندریلمیش) دئییلردی. قوربان اولاراق باشی‌بوش بوراخیلان حئیوان‌لاردان ایستیفاده ائدیلمزدی. نه اتی یئییلر، نه سودو ساغیلار نه ده یوک حئیوانی اولاراق ایستیفاده ائدیلردی. اسکی زامانلاردا یاکوت‌لار آت سورولرینی شرق بؤلگه‌لرینه، بؤیوک یارادیجی‌یا قوربان اولسون دئیه سورردیلر.[10]
قاقائوزلارین قوربان عیبادتی ایچینده ان دیقته دگری "آللاه‌لیق" آدینی وئردیکلری قوربان‌دیر. ایدوُک سؤزو ایله عئینی آنلامی وئرن آللاه‌لیق؛ مال مولک صاحیبی بیر جوتچونون ان گؤزل اؤکوز بالاسینی قوربان‌لیق اولاراق سئچمه‌سی و چؤل‌لره یوللاماسی‌دیر.[11]
قانسیز قوربان‌لاردان بیری ده ساچی (libation)دیر. بو مؤوضودا داها ایرهلیده بیلگی وئره‌جه‌ییک.
قانلی قوربانلار ایسه تانری/تانری‌لارا تقدیم ائدیلن اینسان، حئیوان و بالیق‌لاردیر. حئیوان قوربان‌لاری‌نین باشیندا مال، قویون، کئچی، آیی، دونوز و تویوق گلیر. کولت‌لره باغلی اولاراق ایسیس (میصیر) کولتونده قاز، تورکلرین اسکی اینانجلاریندا ایسه آت موقدّس قوربان‌لارین باشیندا گلیر. بونلارین خاریجینده ایت، ائششک، ایلان وس. حئیوان‌لار دا قوربان اولاراق تقدیم ائدیلمیشلر.
اسکی چاغلاردا اینسان قوربان ائدیلمه‌سی، بیر جور تمیزلنمه و سِحر واسیطه‌سی ایدی. یوخاریدا دا ایضاح ائتدیگیمیز کیمی عاییله‌نین ایلک اوشاغی تانرییا عایید ایدی و اونا قوربان ائدیلمه‌سی لازیم ایدی. بو پراکتیکدن باشقا میصیرلی‌لر ایت باشلی اولاراق تصویر ائتدیکلری اینسانلارا "آنی" دئییرلر و اونلاری " آی تانریسی"-نا قوربان اولاراق تقدیم ائدیردیلر.[12]
یونان میفولوژی‌سینده ده اینسان قوربانی‌یلا قارشیلاشیریق. افسانه‌یه گؤره؛ " تروُوا دؤیوشونده مِنِلائوُس، هم آروادینی قورتارماق هم ده اینتیقام آلماق اوچون، قارداشی و آرقوْس کرالی آقامِمنونون باش کوماندیرلیگینده بیر اوردو توپلار. دؤیوشه بوتون یونان کرال‌لاری قاتیلار. گمی‌لره مینرلر. آنجاق کولک تانریسی یئلکن‌لری دولدورماز. تانری‌لار کولک وئرمک اوچون آگاممنونون قیزی ایفیگنیا‌نی قوربان ائتمه‌سینی ایستیرلر. ایفیگنیا قوربان ائدیلر. یئلکن‌لری دولان آخایولار آنادولویا کئچر، تروُوایا چاتارلار"[13]
کسیک باش کولتونه باغلی اولاراق اینسان قوربانی مؤوضوسوندا احمد یاشار اوجاک، میرچا الیاده‌دن بو بیلگی‌لری نقل ائدر: "… الیاده، سوئد، آلمان، فرانسه و اینگیلیس کیمی مملکتلرده اینسان قوربانی آیین‌لریندن بحث ائتدیکدن سونرا، بو آیین‌لرین اکینچی‌لیک کولتورو ایله سیخ باغلی اولدوغونو و چوخ قووّتلی بیر احتیماللا، بونون، سوریه، مزوپوتامیا و آنادولو کیمی بیر نئچه مرکزدن اسکی دونیایا یاییلمیش اولا بیله‌جگینی ایرهلی سورمکده‌دیر.
الیاده آنادولودا اؤزل‌لیکله تاریخی دؤورلرده، مثلا ایلک چاغلاردا محصول مؤوسومو سببیندن ایجرا ائدیلن اینسان قوربانی و باش‌کسمه آیین‌لرینه اؤرنک اولاراق فریگیه‌لی‌لری گؤسترمکده‌دیر. فریگیه‌لرده بو حادیثه‌له ایلگیلی بیر ده افسانه اولدوغونو ایفاده ائدن الیاده، اونلارین عصرلر اؤنجه محصول زامانیندا اینسانلاری، باشلارینی کسمک صورتی ایله قوربان ائتدیکلرینی، حتّی الده مؤوجود دلیل‌لره گؤره، او زامان‌لار بو عادتین شرقی آغ‌دنیزین هر طرفینده یایغین اولدوغونو قئید ائتمکده‌دیر. الیاده‌یه گؤره، سؤز مؤوضوسو افسانه ایشده بو حادیثه‌‌نین خاطیره‌سینی عکس ائتدیرمکده اولوب بئله یئکون‌لاشدیریلا بیلر: افسانه‌نین قهرمانی مشهور کرال میداس‌ین غئیری مشروع اوغولو لیتیرسِس‌دیر. بو آدام قورخونج ایشتاهی ایله تانینماقدا و محصولونو، داها دوغروسو بوغدالارینی شخصاً بیچمگی چوخ سئومکده‌دیر. اؤزونون بیر عادتی واردیر: تارلادا اکین بیچمکدیکن، اورادان کیم کئچسه، اؤزو ایله اکین بیچمه یاریشینا مجبور ائتمکده‌دیر. یولچو بو یاریشمادا مغلوب اولسا، لیتیرسِس ال‌لرینی باغلاییر و تیرپانلا باشینی کسه‌رک بدنینی تارلایا آتیردی. گونون بیرینده، بیر یولچو قیلیغیندا هِرکول اورادان کئچر و طبیعتی ایله لیتیرسِس طرفیندن یاریشماغا چاغیریلار. آنجاق بو دفعه ترس بیر نتیجه ایله قارشیلاشیلار: لیتیرسِسین تانی‌یا بیلمه‌دیگی هرکول اونو مغلوب ائدر و باشینی کسه‌رک بدنینی مِندِرِس چایینا آتار. بئلجه اؤز عادتینه اؤزو قوربان گئتمیشدیر." [14]
ایران میفولوژی‌سینده ایسه اینسان قوربانی حاقیندا بو بیلگیلره صاحیب‌ایک: جمشید، تانری اهورا مزدانین وئرمیش اولدوغو هر شئیی اونوداراق، اینسانلارا ظولم ائتمگه باشلار. او سیرالاردا عربیستاندا ضحاک آدیندا بیر شاهزاده چیخار. شئیطان/اهریمن «انگره‌مَینیو»، دییشیک قیلیق‌لاردا ضحاکین یانینا گله‌رک اونون گووه‌نینی قازانار. و اؤنجه آتاسینی اؤلدورتدورر. داها سونرا ضحاکی جمشیدین اوزرینه سالاراق ایشیق‌لار اؤلکه‌سی ایرانی ایستیلا ائتدیرر. بو حادیثه‌دن سونرا ضحاک اؤزونو گوج و ظفرین سمبولو اولاراق اعلان ائدر. بو سیرادا بارماغینداکی اوزوک ده سوروشه‌رک دوشر. «انگره‌مَینیو»-نون صاحیب‌لندیگی ضحاک او گونلرده یالنیز پیس اینسانلارین ایشلرینی گؤرر اولموش.
یاخشی ایشلر گؤرمک و یاخشی‌لارلا گؤروشمک گیزلی توتولارمیش. چوخ کئچمه‌دن قوربان مسله‌سی اورتایا چیخمیش. شئیطان‌لاردان درس آلانلار قارا جادو ایله مشغول اولماغا باشلامیشلار. هر گون ایکی گنج آدام اؤلدورولوب ضحاکین چیگین‌لرینده‌کی ایلان‌لار دویورولماغا باشلانمیش.[15]
اسکی سامی قؤوم‌لرینده اینسان قوربانی چوخ یایغین بیر عنعنه حالینی آلمیشدی. تؤورات‌دا آدی چکیلن بوْلوْ یعنی باآل داها چوخ کؤرپه اتلری سئوردی. اونون تونج هئیکلی‌نین بیر فیرین اولان قارینیندا اوشاق‌لار یاندیریلار و بو اییرنج تانری دویورولاردی.[16]
جاهیلیت دؤنمی عرب‌لرینده ده اینسان قوربانینا راست گلیریک. جاهیلیت دؤورو عرب‌لری‌نین دان اولدوزونا داها دوغولمادان بؤیوک بیر عجله ایله اینسان و آغ دوه قوربان ائتدیکلری بیلینمکده‌دیر. یئنه اؤنملی بوت‌لردن العزایا اوغلان‌لارلا، قیزلارین و اسیرلرین ده قوربان ائدیلدیکلری ایرهلی سورولمکده‌دیر. [17]
یئنه عئینی دؤنملرده ماهیتی فرقلی ده اولسا عبدالمطلب، اوغولو عبداللهی قوربان ائتمه‌سی ایله ایلگیلی اولاراق بو بیلگیلره صاحیب‌ایک. حض پئیغمبرین بؤیوک باباسی عبدالمطلب، زمزم قویوسونون قازیلماسی اثناسیندا قریش‌‌لی‌لرین اؤزونه چیخارتدیقلاری چتینلیک‌لر سببی ایله، اگر اون دنه اوغولو اولسا و بونلار اؤزلرینی قورویاجاق یاشا گلیرلرسه ایچلریندن بیرینی کعبه‌نین یانیندا آللاه اوچون قوربان ائتمگی تعیین ائتمیشدی. عبدالمطلب ایستگی گئرچکلشینجه او، آداغینی(عهدینی) یئرینه یئتیرمک ایسته‌میش؛ اوغوللاری آراسیندا چکمیش اولدوغو پوشکده قوربان آدایی اولاراق عبدالله چیخمیشدی. عبدالمطلب عهدینی یئرینه یئتیرمگه جهد ائدینجه، بئله بیر عهدین عادت حالینا گلمه‌سیندن چکینن قریش‌لی‌لر اونا مانع اولموشلار ایدی. بو حادیثه قارشیسیندا ایکی‌یول آراسیندا قالان عبدالمطلب بیلگی‌سینه گووندیگی بیر قادینا باش ووردو؛ "عاغیللی قادین بئله دئدی: "منه ایلهام گلدی، سیزده قان عوضی ندیر؟" اونا اون دوه اولدوغونو سؤیله‌دیلر. "مملکتینیزه دؤنون و قوربان ائده‌جگینیز آدامی بیر طرفه، اون دوه‌نی ده بیر طرفه قویون و آرالاریندا پوشک آتین. اوخ آدامین علئیهینه چیخارسا، اون دوه داها علاوه ائدین و تکرار پوشک آتین. فال دوه‌لره چیخانا قدر دوه‌لری آرتیرین. دوه‌لری قوربان ائدیب آدامی بوراخین" دئدی. 100 دوه‌یه چاتانا قدر اوخلار عبداللهی گؤستردی. داها سونرا فال (پوشک) دوه‌لره چیخدی و کفّاره اولاراق بو 100 دوه قوربان ائدیلدی.[18]
و. إبرهارد، تورکلرده اینسان قوربانی‌نین اولمادیغینی، بو جور قوربانین تورکلر طرفیندن قاداغان ائدیلدیگینی یازار. بهاالدین اؤگل ده عئینی فیکیرده‌دیر. آتالارین روح‌لارینا اینسان قوربان ائتمه عادتی‌نین بیر موغول عنعنه‌سی اولدوغونو یازان اؤگل بئله بیر افسانه نقل ائدر: "تورکلر دیشی مارالی بیر نؤوع تانری داها دوغروسو بیر دیشی روح قبول ائدیردیلر. گؤکتورکلرین آتالاریندان بیری، تئز-تئز بیر ماغارایا گئده‌رک اورادا دنیز-تانریسی ایله سئویشرمیش. بیر مودت سونرا دنیز-تانریسی ماغارایا گلمز اولموش. بونون سببی بیر آغ-مارالین عسگرلر طرفیندن اؤلدورولمه‌سی ایمیش. بو وضعیتی اؤیرنن گؤک‌تورک رئیسی آغ-مارالی ووران آداملا قبیله‌سینی جزالاندیرمیش. بو جزایا گؤره گؤک‌تورک‌لرده اینسان قوربان‌لاری، همیشه بو عسگرین قبیله‌سیندن وئریلرمیش".
اؤگل‌ین بو افسانه ایله ایلگیلی فیکیرلری ایسه بئله‌دیر: "بو افسانه تورکلرین چوخ اسکی، بلکه ده تاریخدن اؤنجه‌کی عادت‌لری‌نین بیر عکس-صداسی‌دیر. چونکی گؤک‌تورک چاغی ایله ایلگیلی هئچ بیر قایناق گؤک‌تورک‌لرده اینسان قوربانی وئریلدیگینه دایر ان کیچیک بیر آچیقلاما دا یوخدور".[19]
آنجاق گؤک‌تورک‌لرده آت ایله بیرگه اینسان قوربان ائدیلدیگینه دایر بیزانس ائلچیسی والِنتی‌نین، ایستمی کاغانین جنازه تؤره‌نینی (یوغ) ایضاح ائدرکن ائتدیگی تصویر چوخ دیقت چکیجی‌دیر: "ماتم گونلریندن بیرینده، دؤرد دنه باغلی هون گتیردیلر (کاغانین) آتاسی‌نین آتلاری ایله بیرلیکده بونلاری اورتایا قویدولار… (او بیری دونیایا) گئدیب، (کاغانین) معیتینه گیرمه‌لرینی امر ائتدیلر". امل اسین، بو قئید حاقیندا، " کؤک‌تورک‌لرده، اینسان قوربان ائدیلدیگی حاقیندا تک روایت" دئمکده و " باشقا نادیر روایت‌لر شوبهه‌لی ماهیتده‌دیر و اساساً ده اؤلوم ایله بیتمه‌مکده‌دیر" دئیه علاوه ائتمکده‌دیر.[20]
"اینسان قوربانی آیین‌لری‌نین سیخ اکینچی‌لیک کولتورو ایله باغلی اولدوغو" [21] تثبیتیندن حرکتله، اسکی تورک توپلوموندا اینسان قوربانی اولماماسینی، تورکلرین کؤچری حیات طرزینی داوام ائتدیرمه‌لرینه باغلایا بیلریک.
آنجاق باشقیردلارین مشهور داستانی اورال-باتیردا، ایلده بیر دفعه، کاغانین اؤزو، دوغوم گونو، سویویلا یویوندوغو قویو و تانری اوچون قوربان سونولدوغونو گؤسترن بو میصراع‌لار ماراقلی‌دیر.
" سن اوزاق اؤلکه‌دن / یاخشی دوشونجه ایله گلمیسن / ائی ایگیدیم سن بیلسنسه / بیزیم اؤلکه‌ده اولسانسا/ قاتیل پادشاهین ائتدیگی / ایشلری گؤرسنسه؛ / آغری و خسته‌لیک گؤرمه‌ین / اؤلوم باشینا گلمه‌ین / قادینی، قیزی، کیشینی، آتانی / گنج و یاشلینی آییرمادان / ال و آیاق‌لارینی باغلادیب / آرالاریندان سئچدیریب / ایلده بیر دفعه ییغدیریر / سارایینا آلدیریر / قیزی ایگیدلر سئچیر / اؤزو قیزلار سئچیر / قالان‌لاری داهی / پادشاهین یاخین آداملاری / اؤزلرینه سئچیرلر/ دیگرلرینه مرحمت ائتمیر / قانلی گؤزیاشلارینا باخمیر / دیری، ساغ/ قیزلاری گؤله سالدیریر / کیشی‌لری آتشده یاندیردیر / آتاسی اوچون، اؤزو اوچون / یاخین آدام‌لاری‌نین شانی اوچون /ؤز دوغولموش اولدوغو گون اوچون /ایلده بیر دفعه تانری اوچون /قانلی قوربان وئریر…
بیزیم اؤلکه ده بیر پادشاه وار / یاخین آدام‌لاری‌نین تؤرهسی وار / ایشده بو خالق ایچینده/ چئشیدلی نسیلدن اینسان وار / هر ایل پادشاهین دوغولدوغو گون اوچون / آتا و آناسی‌نین حاقی اوچون / پادشاه دوغونجا سو آلیب / یویوندوغو قویوسو اوچون / قوربان وئرر تؤره وار/ پادشاهین توغونون بزه‌گینده / قارا قوزغون قوشو وار / او قوشلاری هر ایل / ایکرام‌لادیغی گونو وار / ایشده ایگید گؤرورسن / او قوشلاری بیلیرسن / گلیب داغا قونموشلار / یئمله‌نه‌جکلرینی بیلمیشلر / قیزلاری قویویا قویدوقدان سونرا / قیزلار اورادا اؤلدوکدن سونرا /هامیسینی قویودان گؤتوروب / قوزغون‌لارا آتیرلار/ اونلار اورادا یئییرلر/ ایشده باغلی ایگیدلر /هر سویدان گلمیشدیر / پادشاهین قیزی هر ایل / یئنیدن بیرینی سئچیر / اوندان قالانی پادشاهین اؤزو / سارایا کؤله‌لر سئچیر / اوندان دوروب قالانی/ تانری اوچون قوربان ائدرلر".[22]
ایسکیت (ساکا[23]] ) کرال‌لاری‌نین اؤلومو اوزرینه ائدیلن جنازه تؤرن‌لرینده؛ اؤلن کرالا او بیری دونیادا یاردیم ائتمه‌سی اوچون آروادی، خیدمتچیسی، آشبازی و آتی‌نین دا اؤلو ایله بیرلیکده مزارا قویولدوغونو گؤروروک؛ " ایچی بوشالدیلیب مومیالانان کرال قیرخ گون مودتله قبیله -قبیله دولاندیریلار و مزاری‌نین اولدوغو گئری‌یه گتیریلردی. بورادا جنازه، حاضیرلانان مزارا ائندیریلر و بیر دؤشکجه‌نین اوزرینه یاتیردیرلار. جنازه‌نین اطرافینا، زمینه میزراق‌لار باتدیقدان سونرا، مزارا تاوان تشکیل ائدهجک تاختا تیرلر یئرلشدیریلر و بونلارین اوزرینه ده هؤرمه حصیردن بیر دام دوزه دیلیردی. کرالا عایید مزارین ایچینده ایچی بوش قالان یئرلره، بوغولاراق اؤلدورولن آروادی، ساقیسی، آشبازی، مهتری، خیدمتچیسی، خبرچیسی، بیر نئچه آتی، و اؤزونه عایید اولان اشیادان بیر قیسیمی، قیزیل قابلار باسدیردیلار. بوتون بو ایشلر تامام‌لاندیقدان سونرا، مزارین اوزرینده بؤیوک بیر تورپاق تپه دوزه‌لیر و ایسکیت‌لر بو تپه‌نی، مومکون درجه ده یوکسلتمک اوچون بیر-بیرلری ایله یاریش ائدردیلر."[24]
بو وئردیگیمیز اؤرنک‌لردن حرکتله تورکلرده اینسان قوربان ائتمه حادیثه‌سی‌نین گؤک‌تورک چاغیندان اؤنجه‌لر وار اولدوغونو و بالاخره بو عادتین قاداغان ائدیلمیش اولا بیله‌جگینی سؤیله‌یه بیلریک.
قوربان حادیثه‌سینده دیقت چکن بیر خوصوص دا، قوربان ائدیله‌جک حئیوان‌لارین رنگ‌لری‌دیر. بو رنگ‌لر قوربان سونولاجاق تانری‌نین ماهیتینه گؤره دَییشمکده‌دیر. عومومیتله گؤی‌اوزو تانری‌لارینا آغ و قیرمیزی رنگلی حئیوان‌لارین قوربان ائدیلمه‌سی بیر عنعنه‌دیر. چونکی، آغ رنگ دین‌لرده و خالق آراسیندا صاف‌لیغین، تمیزلیگین حساس‌لیغین ایشاره‌سی‌دیر] (بو مؤوضونو اسکی تورکلرده قوربان حیصه‌سینده داها گئنیش اولاراق ایشله‌یه‌جه‌ییک.)
ایبتیدایی توپلولوق‌لاردا قوربان کسمه یئرلری (قوربانگاه) و زامانی دا بیر اؤزل‌لیک اولاراق قارشیمیزا چیخماقدادیر.
میرچا الیاده قوربان سوناغی حاقیندا بئله دئمکده دیر: " کوزمیک زامانین کوزموقونی‌نین تکراری یولویلا اینشاسی براهمان قوربان تؤرن‌لری‌نین سیمگه‌چی‌لیگینده داها دا آچیق گؤرولمکده دیر. برهمان‌لاردا هر قوربان وئریش دونیانین یئنی بیر یارادیلیشینا برابردیر. بئله کی، قوربان سوناغی‌نین اینشاسی 'دونیانین یارادیلیشی' اولاراق قاورانماقدادیر.[26] بو حالی‌یلا بو قوربانگاه یئرلری بیر باخیما تمیزله‌نیلمیش مکان‌لاردیر. آیریجا تانری‌نین دا "اورادا" اینسانلارا داها یاخین اولاجاغی دوشونولدوگوندن سئچیلمیش ایلاهی بیر مکان اولدوغو دوشونوله بیلر.[27]
جاهیلیت دؤنمینده کعبه‌نین قارشیسیندا دایانان ایکی قایا واردی و بو قایالار بوت اولاراق قبول ائدیلمیشدی. و قریش‌لی‌لر قوربان‌لارینی بو ایکی قایانین آراسیندا کسیردیلر. افسانه یه گؤره: " إساف و نائله آدینداکی بو ایکی بوت؛ مکّه بوت‌لری آراسیندا یوکسک بیر یئره صاحیب دئییلدی، حتّی اونلارین کعبه‌نین قودسیتینه تجاووز ائتدیکلری اوچون داشا چئوریلمیش گوناهکار بیر قادینلا بیر کیشی اولدوغو روایت ائدیلمکده‌دیر".[28]
گؤک‌تورک‌لرده بیر آتا-ماغاراسی کولتونون اولدوغونو بیلیریک. گؤک‌تورک کاغانی/کاغان‌لاری ایلین بللی زامان‌لاریندا[29] دؤولتین ایرهلی گلنلری و قبیلهلرین سویلولارینی یانینا گؤتوره‌رک بو اجداد ماغاراسینا گئدیر و اورایا قوربانلار وئره‌رک سایغی دوروشوندا اولوردولار[30] بورادا بحث ائدیلن اجداد ماغاراسی‌نین اؤتوکن ییش-دا (اؤتوکئن مئشه‌سی) اولدوغونو ادهم روحی فیغلالی، امل اسین‌دن نقل ائتمکده‌دیر.[31]
یئنه اسکی تورک بویلاریندان ساقای‌لاردا دا هر اوچ ایلده، بیر داغ تپه‌سینده آیین کئچیریلدیگینی و قوربانلار کسیلدیگینی عبدالقادر اینان نقل ائتمکده‌دیر. [32] بئلتیر بویوندا ایسه قوربان آیین‌لری، قادین آیاغی دَیمه‌میش موقدّس بیر داغ تپه‌سینده کئچیریلمیش. آیین کئچیریلن بو یئر داها سونرا کایین[33] آغاج‌لاری ایله آغاجلاندیریلارمیش. بو آیین کئچیریلن یئره " تیگیر تاییجان /تانرییا قوربان کسیلن داغ" دئییلمکده‌دیر.[34]
کارلوق‌لارین موقدّس بیلدیکلری، دیبینده آنلاشیلمازلیقلارینی حلّ ائتدیکلری و قوربان کسدیکلری یاشیل بیر داش واردیر.[35]
اسکی تورک دینی‌نین ایزلرینی، بونا پارالل اولاراق قوربانگاه یئرلرینی بو گون آنادولونون بعضی یئرلرینده تعقیب ائده بیلیریک. ایلک دؤنملرده اجداد ماغارالاری، موقدّس یاشیل داشلار و قادین آیاغی دَیمه‌میش داغلاردا اولان قوربانگاه یئرلری ایندیکی واختدا آداق قوربان‌لارینا باغلی اولاراق بعضی اؤولیا تکّه‌لری اطرافیندا یاشاما ساحه‌سی تاپمیشلار. اؤرنک اولاراق، چانکیری ائلی، ایلغاز ماحالی شئیخ یونس کندینده اولان توربه‌نی گؤستره بیلریک. اوشاغی اولمایان/ قالمایان کسلر بو توربه‌یه گلیر و عهد باغلاماق صورتی ایله اوشاق‌لاری‌نین اولاجاغینا/ قالاجاغینا اینانارلار. هر ایل مئی آییندا توربه‌یه قوربان کسیلر. یاغیش دوعاسی دا بورادا اوخونور. یئددی ایلده بیر یئددی اؤکوز قوربانی (بؤیوک دوعا/شوربالیق) دا یئنه بو کندده ائدیلمکده‌دیر. [36] بورادان موقدّس کسلرین روح‌لارینا-اسکی تورکلرده کی آتا روح‌لارینا- قوربان کسیلدیگینی و قوربانگاه یئری اولاراق دا بورانین ایستیفاده ائدیلدیگینی اؤیره‌نیریک.
قانلی قوربان پراکتیکی‌نین گئرچکلشدیریلمه‌سینده چئشیدلی اوصول‌لار تطبیق اولونموشدور. بو اوصول‌لارین باشیندا حئیوانین بوغازلانیلاراق قانی‌نین آخیدیلماسی باشدا گلیر. آج-سوسوز بوراخماق، سورویه‌رک، یاندیراراق اؤلدورمک و سودا بوغماق دا گئچرلی اوصول‌لارداندیر.
تورکلر موسلمان اولمادان اؤنجه، قوربان‌لاری کسمه‌ده اوچ دَییشیک اوصول تطبیق ائتمیشلر. ع. اینان، مایناقاشئف‌دن بئلتیرلرده کی قوربان‌لیق حئیوانین اؤلدورولمه‌سی ایله ایلگیلی اولاراق بونلاری نقل ائدر: "بئلتیرلرین هامیسی گلدیکدن سونرا قویون‌لاری کسمگه باشلادیلار. ان اؤنجه اونا خاص بیر اوصوللا قوربان‌لیق حئیوانی اؤلدوردولر. منیم گؤردوگوم قوربان‌لیق آغ بیر اوغلاق ایدی. اوغلاق بو صورتله اؤلدورولدو: ایکی آدام بیر قایین سیریغی‌نین ایکی باشیندان توتدو، ایکی آدام دا اوغلاغین اؤن و آرخا آیاقلاریندان توتوب بو سیریغین اوزرینه یاتیرتدیلار و حئیوانین بئل سوموگونو قیردیلار؛ قیشقیرماماسی اوچون آغیزینی تیخادیلار. عقیده‌لرینه گؤره بئله‌ایکن حئیوان قیشقیرسا مقبولییتینه علامت‌دیر. بئل سوموگو قیریلماقلا حئیوان تئز اؤلور؛[37]
اونو یئره یاتیردیب درحال قارینینی یاردیلار و بئل سوموگونه باغلی اولان عوضووندن بیرینی چیخاردیلار (بو عوضو اورک اولمالی‌دیر). بو عملیاتدان سونرا حئیوان درحال اؤلدو. قانینی یئره داملاتماماق[38] اوچون چوخ دیقتلی دریسینی اوزوب گؤوده‌سینی پارچالادیلار. باشینی، آیاق، باغیرساق و جیگرلرینی دری‌یه ساریب یاشیل بوداق‌لار اوزرینه قویدولار. [39] قوربان‌لیغین اؤن طرفینی قازانا قویوب دیگر قویون‌لارین اتی ایله بیرلیکده بیشیردیلر. لاکین اؤزلری بونون مراسیم قاعیده‌سینه موخالیف اولدوغونو و اوصولا گؤره قوربان‌لیغین بوتون اتلری‌نین "اولوغ اود " دا یاندیریلماسی لازیم گلدیگینی سؤیله دیلر."[40]
شامان آیین‌لرینده کئچن بونا بنزر بیر حادیثه‌نی ده رادلوف نقل ائتمکده‌دیر.[41]
ایسکیت‌لرده‌کی آتین قوربان ائدیلیش شکلی یوخاریدا نقل ائتدیگیمیز حرکتله اوست-اوسته دوشمکده‌دیر.[42]
سماوی اولمایان دین‌لرده قوربان
قوربانین تاریخچه‌سی بؤلومونده قیسا توخونمالاردا اولدوغوموز کیمی، قوربان عیبادتی اینسانلارلا وار اولموشدور. اینسانلار ایناندیقلاری دینین گره‌گی هر واخت قوربان تقدیم ائتمه ائیلمینده اولموشلار. قوربانین بیر عیبادت اولاراق یئرینه یئتیریلمه‌سی‌نین سبب‌لرینی بئش مادّه باشیندا ییغا بیلریک.
- حئیرانلیق: اینسانلار چئشیدلی سببلرله بعضی شئی‌لره (گؤی، آی، گونش، حئیوان وس.) حئیرانلیق دویموشلار، بو حیسّ‌لرینی ده او حئیران اولدوقلاری وارلیق‌لارا قوربان تقدیم ائده‌رک دیله گتیرمیشلر.
- تشکّور: یئر اوزونده چوخ چئشیدلی نعمت‌لره صاحیب اولما شانسینا چاتان اینسان، بونلاری اؤزونه لوطف ائتدیگینی دوشوندوگو تانری یا دا تانری‌لارا قوربان تقدیم ائتمک صورتی ایله، شوکرونو ایفاده ائتمیشدیر. یعنی قوربانی بیر تشکّور واسیطه‌سی اولاراق دوشونموشدور.
- کؤنول آلما: ایبتیدایی دین‌لرده اینسانلار، تانری/تانریلارین غضبینی دیندیرمک یا دا ایشله‌میش اولدوقلاری سوچلارین جزاسیندان خیلاص اولماق اوچون قوربان ائیلمینده اولموشلار. قوربانی بیر نؤوع کؤنول آلما واسیطه‌سی اولاراق ایستیفاده ائتمیشلر. نه ده اولسا "یاریم آلما، کؤنول آلما" اوچون یئترلی‌دیر.
- بازارلیق (آداق): اینسانلار بعضی ایستک‌لری‌نین تانری/تانری‌لار طرفیندن قبول ائدیلمه‌سینی ایسته‌میشلر/ دیله‌میشلر. دیلک‌لری یئرینه گلینجه ده تانرییا بو لوطفونون قارشیلیغی اولاراق قوربان تقدیم ائتمیشلر.
- کفاره: اینسانلار ائتدیکلری پیسلیک‌لر و ایشله‌میش اولدوقلاری جینایت‌لرین قارشیلیغی اولاراق قوربان ائیلمینی گئرچکلشدیرمیشلر.
بیز بورادا بوتون سماوی اولمایان دین‌لرده کی قوربان عیبادتینی تک-تک اله آلماق یئرینه؛ تورکلرین کولتور آلیش-وئریشینده اولدوقلاری توپلولوق‌لارین قوربان عادتی اوزرینده دایاناجاغیق. بئله‌لیکله قارشی‌لیقلی ائتکی‌لشیم‌لری ده آچیقلامیش اولاجاغیق.
1.کونفوسیوسچولوق و تائویزمده قوربان:
تورکلرین تاریخ بویونجا کولتور آلیش‌وئریشینده اولدوقلاری میلت‌لرین باشیندا چینلیلر گلیر. چینلی‌لرده قوربان مراسیم‌لرینه بؤیوک اؤنم وئریلرمیش. چینلیلر قانلی قوربان اولاراق لکه‌سیز، تک رنگلی و عئیب‌سیز بیر اؤکوز قوربان ائدرلر. قانسیز قوربان‌لاری ایسه، جئشیدلی یئمک‌لر، ایپک پارچالار و یئشیم داشی‌دیر. چینلی‌لرده بیر ده ساچ قوربانی واردیر. کی، تانگی مغلوب ائتدیکدن سونرا یئددی ایل قوراق‌لیق و بونا باغلی اولاراق قیتلیق اولموش. تانگ، او زامان ساچلارینی کسمیش و یاغیش یاغماغا باشلامیش. –چینلی‌لرین باشلاری‌نین هر طرفینی تاراش ائدیب، پئیسره یاخین قیسیمده بیر توتام ساچ بوراخمالاری‌نین سببی بو اولسا گرک.- چینلی‌لرده قوربان تؤره‌نی بو شکیلده ائدیلردی. اؤنجه دوعا اوخونار. دوعانین سونوندا ایمپراتور سجده ائدر کیمی یئره قاپانار. دیگر حاضیر اولانلار دا عومومیتله دیز اوستو دوروردولار. بو پراکتیک‌لردن سونرا ساچی اولاراق گتیریلمیش اولان شئی‌لر کؤز حالینداکی اوجاق‌لارا آتیلاراق یاندیریلاردی. [43] بورادا قارشیمیزا چیخان دوعا عادتی بوتون دین‌لرده اورتاق بیر موتیودیر.
شامان‌لار دا قوربان آیین‌لری اثناسیندا دوعا ائدردیلر. برابرلرینده گتیردیکلری ساچی‌لارین کؤز حالینداکی آتشه آتیلماسی دا اسکی تورکلرین قوربان پراکتیکی ایله اوست-اوسته دوشمکده‌دیر. یاکوت‌لاردا دمیرچی‌لره تقدیم ائدیلن قوربان‌لارین جیگرلری‌نین دمیر اوجاق‌لاریندا یاخشیجا قیزاردیلدیقدان سونرا، بونلاری چکیج-سیندانلا ازردیلر. یئنه بئلتیرلرده اؤزونه خاص اوصوللا (بئل سوموگو قیریلاراق) اؤلدورولن حئیوانین دا بؤیوک آتشده یاندیریلماسی لازیم اولدوغونو یوخاریدا ذیکر ائتمیشدیک.
2. هیندویزم و بودیزمده قوربان:
تورکلرین دَییشیک دؤورلرده جئشیدلی دینلرین ائتکیسینه گیردیگینی و بونلاری قبول ائتدیکلرینی بیلیریک. هیندویزم و بودیزم هیندیستاندا دوغولوب داها سونرا تورکلر طرفیندن قبول ائدیلن دین‌لردن‌دیر.
قوربان هیندویزمده چوخ اؤنملی بیر یئره مالیک‌دیر. ودالارین امر ائتدیگی دینی حیات قوربانلار اطرافیندا توپلانمیشدیر. تانری‌لار بئله قودرتلرینی آنجاق قوربانلار سایه‌سینده گؤستره بیلمیشلر. کایناتی یارادان قوربانلار اولموش و گؤیده باشلامیشدیر. تانریلارین تقدیم ائتدیکلری قوربانلار یئر اوزونده‌کی‌لره (اینسانلارا) اؤرنک اولموشدور. اینسانلاری تانری‌لارلا یاخشی موناسیبتده ساخلایان یئنه قوربان‌لاردیر. تانری‌لارا تقدیم ائدیلن هر شئی قوربان‌دیر. هیندویزمده یایغین اولان قانسیز قوربان‌لاردیر. آنجاق یاز و قیش گون دؤنوم‌لری موناسیبتی ایله قانلی قوربان‌لارین دا تانری‌لارا تقدیم ائدیلدیگینی گؤرمکده‌ییک. بو قانلی قوربان‌لارین ان بؤیوگو و اؤزل بیر تؤرن طلب ائدنی "سوْما" قوربانی‌دیر. سوْمادا کئچی و اینک کیمی حئیوان‌لار قوربان ائدیلمیشدیر. تانریلارین حیرص‌لرینی تسکین‌لیک وئرمک مقصدی ایله تقدیم ائدیلن بو قوربان‌لارین یانیندا اؤزل هدیه‌لر ده تانری‌لارا تقدیم ائدیلمیشدیر.[44]
هیندویزمده قوربانگاه‌لاردا ان یاخشی حئیوان‌لارین قوربان ائدیلمه‌سی و اتلری‌نین یاخشی قیسیم‌لری‌نین یئنه بورادا اولان آتش‌لرده یاندیریلما عنعنه‌سی واردیر.
هیندویزمین بیر اؤزل‌لیگی ده اؤلموش/اؤلن کسلر اوچون قوربان کسمه شرطینی گتیرمیش اولماسی‌دیر. هیندویزمه گؤره، اؤلولر قوربان‌سیز آچ قالارلارمیش.
ودالاردا بئش گؤزل عملدن بیری اولاراق قوربان کسمه یئر آلماقدادیر.[45]
هیندویزمده گؤزله‌مه‌دیگیمیز اؤلولر اوچون قوربان کسمه، تورکلرده اؤلنله بیرلیکده آتی‌نین دا اؤلدورولمه سی اولاراق قارشیمیزا چیخماقدادیر. آتا (اجداد) ماغارالارینا تقدیم ائدیلن قوربانی دا بو باغلامدا دوشونه بیلریک.
بیر اخلاق دینی ساییلا بیله‌جک بودیزمده؛ داورانیش‌لارین اخلاقی اولماسینی تأمین ائدهجک اساس‌لاردان بیری ده جانلی وارلیق‌لارین اؤلدورولمه‌مه‌سی‌دیر. بو سببله بودیزمده مقبول اولان قوربان، قانسیز اولانی‌دیر. بونلارین باشیندا سود، چیچک، دوگو گلمکده دیر. بودیست‌لرین قوربانگاه یئرلری بودا هئیکل‌لری‌دیر.
بلکه ده اسکی تورکلرده کی قانسیز قوربانلار و " ایدوُک "-لار بودیزمدن قایناقلانمیش اولا بیلر. تورک تاریخی بویونجا بوتپرست‌لیگه راست گلینمه‌دیگی اوچون؛ هر هانسی بیر بوتون و یا بوت‌لرین اطرافیندا قوربانگاه یئرلری ده مئیدانا گلمه‌میشدیر.
3. زردوشت‌لوک/ مزدایزمده قوربان:
تورکلرین موناسیبتده اولدوغو قؤوم‌لردن بیری ده ایرانلی‌لاردیر. ایراندا دوغان و تک تانری اینانیشینا یئر وئرن زردوشت‌لوگه، سؤیکندیگی تک تانری اهورا مزدایا نیسبتاً " مزدایزم " ده دئییلیر.
زردوشت‌لوگون موقدّس کیتابی اولان زند-أوستادا قوربانلا ایلگیلی بعضی بیلگی‌لر وار. أوستادا " فیبِر " (سو آتی) دئییلن بیر حئیوانین قوربان ائدیلدیگی ذیکر ائدیلمکده‌دیر. قوربانین اساسی عفودیر. اوستادا قوربانلا ایلگیلی دیقت چکن بیر خوصوص دا قوربان‌لارین، داغ تپه‌لرینده، چای و گؤل کنارلاریندا یوز آت، مین مال، اون مین قویون شکلینده قوربان ائدیلمه‌سی‌نین ایستنمه‌سی‌دیر.[46]
زردوشت‌لوکده کی قوربان عیبادتینده دیقتی چکن خوصوص قوربانگاه یئرلری‌نین تورکلرین قوربانگاه یئرلری ایله اوست-اوسته دوشمه‌سی‌دیر. بورادا قوربان ائدیله‌جک حئیوان‌لارین سایی‌یلا ایلگیلی اولان موبالیغه‌لی ایفاده‌لره "اوغوز داستانی"ندا دا راست گلیریک: "اوغوزون اؤز اؤلکه‌سیندن چیخیب جئشیدلی مملکت‌لر آلماسی و سونرا یئنه گئری‌یه، اؤز یوردونا گلمه‌سی تخمیناً اللی ایل داوام ائتمیشدی. اوغوز یوردا چاتماسی شرفینه توی اوچون دوخسان مین قوچ و دوققوز یوز مادیان کسیلمسینی امر ائتدی و بؤیوک بیر توی ائتدی ".[47]
4. اسکی تورکلرده قوربان:
اسکی تورکلرده کی قوربان عیبادتینه کئچمه‌دن اؤنجه اسکی تورک دینی ایله ایلگیلی اولاراق اورخان تورک‌دوغان‌ین دیقت‌لرینی کؤچورمه‌نین فایدالی اولاجاغی قناعتینده‌ییک.[48] تورک‌دوغان، اورخون آبیده‌لرینده کی بعضی ایفاده‌لردن حرکتله اسکی تورک دینی ایله ایلگیلی اولاراق بو چیخاریم‌لاردا اولور. " اؤد تئنگری یاشار، کیشی اوْغولی کوْپ اؤلگئلی تؤروًمیش " (ارگین، 1980/75) زامانی تانری یاشار، اینسان اوغلو همیشه اؤلمک اوچون یارادیلمیش. بو کؤکلو و آنلاملی سؤز، بیزه "تانری"نین اؤلومسوز، اینسانین ایسه اؤلوملو اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. او حالدا گؤک‌تورک‌لرده بئله بیلدیگیمیز قدری ایله اونیورسال دین‌لره یاخینلاشان بیر "تانری" آنلاییشی حاکیم‌دیر. آنجاق بو تانری، تورک تانریسی‌دیر، باشقا میلتین تانریسی دئییل.
"اوًزه تورک تئنگریسی ایدوُک ییری سوُبی آنچا ائتمیش ائرینچ" (ارگین، 1980/79) یوخاریدا تورک تانریسی، موقدّس یئری، سویو ائله تنظیم ائمیشدیر". گؤرولور کی، بورادا کایناتین یارادیلیشی (کوزموقونی) گلیشدیریلمکده‌دیر. بئله کی، " اوًزه کؤک تئنگری آسرا یاغیز ییر قیلوندیقدا ایکین آرا کیشی اوغلو قیلینمیش. کیشی اوغلیندا اوًزه ائچوًم آپام بوُمین کاغان، ایستئمی کاغان اوْلوُرمیش. اوْلوُروپان تورک بوُدوُنوُنگ ایلین تؤروسین توُتا بیرمیش (ارگین،1980/67) اوسته ماوی گؤی، آلتدا یاغیز یئر یارادیلدیغیندا، ایکیسی آراسیندا اینسان‌اوغلو قیلینمیش. اینسان اوغلونون اوزرینه آتالاریم بوُمین کاغان، ایستئمی کاغان اوتورموش. اوتوراراق تورک میلتی‌نین ائلینی تؤره‌سینی توتموش، دوزنه سوخموش."
زامانی یاشایان، یعنی اؤلومسوز اولان تانری اصلینده گؤک تانری‌دیر. ماوی گؤی ایله یاغیز یئر و ایکیسی آراسیندا اینسان‌اوغلو دا یارادیلمیشدیر. نئجه گؤک تانری یئری، سویو، موقدّس قیلمیش و اونلاری تشکیل ائتمیش ایسه، عئینی شکیلده بومین و ایستئمی کاغان‌لار دا تورک میلتی‌نین ائلینی تؤره‌سینی دوزنله‌میشلر.[49]
بورادا اسکی تورکلرین دینی اولاراق یایغین و یانلیش اولاراق بیلینن "شامانیزم" حاقیندا دا تورک‌دوغان بئله دئمکده‌دیر: "اسکی تورکلرده دینی اینانج‌لارلا ایلگیلی اولاراق بعضی کولت‌لره راست گلمکده‌ییک کی، "شامانیزم" بونلاردان بیری‌دیر. سوسیولوژی و آنتروپولوژی باخیمیندان کولت؛ بیر دینین عیبادت ایله بیرلشن تطبیق‌لری و مراسیم‌لر مجموعه‌سی‌دیر. بو سببله هر هانسی بیر کولت، دیوْنیسیوُس (Dionysius) کولتورینده گؤرولدوگو کیمی، تانریسال تطبیق، عمل‌لر و فیکیرلر مجموعه‌سینی احاطه ائدر. بو سببله، شامانیزم ده بیر دین دئییل بیر کولت‌دور."[50]
اسکی تورکلرین بؤیوک بیر چوخلوغو گؤک تانری دینینه اینانماقلا بیرلیکده، ایلیشکیده اولدوقلاری میلت‌لرین دین‌لرینی ده قبول ائتمیشلر. یوخاریدا دا گؤسترمگه چالیشدیغیمیز کیمی، دینی بیر ائیلم اولان قورباندا بو دینلرین ائتکی‌لرینی تعقیب ائده بیلیریک.
آ. قانلی قوربانلار:
قانلی قوربان‌لارین باشیندا آت گلمکده‌دیر. یوخاریدا دا ایضاحا چالیشدیغیمیز کیمی اینسانلارین قوربان اولاراق تقدیم ائتدیکلری، صاحیب اولدوقلاری وارلیق‌لارلا دوغرو موتناسیب‌دیر. بوتون کؤچری توپلولوق‌لاردا اولدوغو کیمی تورکلر اوچون ده آت ان دگرلی حئیوان‌لاردان بیری ایدی. دؤیوشده و باریشدا داواملی آت اوزرینده اولان تورکلر آیریجا آتین اتیندن و سودوندن ده ایستیفاده ائدیردیلر. [51] حال بئله اولونجا تانرییا تقدیم ائدیله‌جک ان دگرلی قوربان دا آت اولماقدادیر.
ماناس داستانیندا بیر چوخ یئرده آت قوربانی کئچمکدهدیر: " ماناسین اوغولو سِمِتئی تالاس‌دا ذولفقار داغیندا اوتوران بای‌اوغلو باقایی زیارت ائدر. باقای سئوینر. تانری یولونا آتلار قوربان ائدر."[52]
یئنه ماناس داستانیندا ماناسین اؤلومو اوزرینه ائدیلن جنازه تؤره‌نینده آت قوربانی اؤنه چیخماقدادیر: "ماناس اؤلدوکدن سونرا، دوققوز گون گؤزله‌دیلر. دوخسان مادیان کسیلر. دوققوز-قات پارچا خالقا پایلانار. داها سونرا عئینی جنازه تؤره‌نینده آلتمیش ساییسی رول اویناماغا باشلار.[53] آلتمیش گون گؤزله‌دیلر. آلتمیش مادیان کسیلر و اؤلو مزارا قویولار. بو صورتله مراسیم بیتر ".[54]
قوربان ائدیلن آتلار جئشیدلی رنگلرده‌دیر. بونلارین باشیندا آغ، بوز، ساری رنگ‌لر گلمکده‌دیر. آغ رنگده‌کی قوربان‌لارین یاخشی روح‌لارا/تانری‌لارا تقدیم ائدیلدیگینی داها اؤنجه ایفاده ائتمیشدیک. آغ آت قوربانی حاقیندا اؤگل بونلاری سؤیله‌یر: " خیتای‌لاردا آغ آتا مینه‌رک، آغ تولکو اوولاما مراسیم‌لری، آغ آتلا آغ اؤکوزون گؤک تانریسینا قوربان ائدیلمه‌سی، بیر شهر ضبط ائدیلدیکدن سونرا، یئنه آغ آتلا قویون‌لارین قوربانی، چوخ اسکی تورک-موغول عادت‌لری‌نین بیزه گلن عکس‌لری‌دیر."[55]
ساری آت قوربانی ایله ایلگیلی اولاراق اؤگل بونلاری نقل ائدر: "ساری آت و یا ساری اینکله ساری دوه‌نین کسیلمه‌سی ده تورک میفولوژی‌سی‌نین موتیولریندن بیری‌دیر. ساری رنگده حئیوان‌لارین اتلری‌نین داها یاخشی خوصوصیتده اولدوغوندانمی؛ یوخسا قیزیل کیمی ساری رنگ‌لرین موقدّس اولوشوندان و یا سویلو طبقه‌نی گؤستردیگیندن اؤتریمی، بؤیوک سایغی ضیافت‌لرینده ساری حئیوان‌لارین کسیلدیگینی بیلیریک. "[56]
شامان آیین‌لرینده کی آت قوربانی‌یلا ایلگیلی اولاراق دا بیلگه سئییداوغلو بو بیلگی‌لری وئرر: "شامان آیین‌لرینده آچیق بیر رنگ آت قوربان ائدیلر. اتی بیر مراسیمله آیینه قاتیلان‌لارا پایلانار. ان یاخشی پارچا دا شامانا قالار. قوربان ائدیلمیش آتین روحونون شامانلا بیرلیکده گؤی‌اوزونده گزدیگینه و اوچونجو جنّته چاتدیغینا اینانیلار."[57]
آت قوربانی‌نین خاریجینده؛ مال، کئچی، قوچ، قوزو و اؤکوز ده اسکی تورک‌لره گؤره مقبول قوربان‌لیق‌لاردیر. مال قوربانی گئنیش شکیلده قازاخ-قیرغیزلار و قیرغیزلار آراسیندا یایغین‌دیر. مال قوربانی‌نین (اؤزل‌لیکله اؤکوز) گونوموزه عکس اولونماسینی چانکیری ائلی ایلغاز ماحالی شئیخ یونوس کندینده ائدیلن و یئددی ایلده بیر تکرار ائدیلن یئددی اؤکوز قوربان ائتمه تؤره نینده ایزله‌یه بیلیریک.[58]
یاکوت‌لاردا شامانلیغا گیریش تؤرن‌لرینده ائدیلن دوعالاردا؛ باشی‌نین یاریسی قارا اولان آغ اینک ایله قیرمیزی اینگین قوربان اولاراق تقدیم ائدیله‌جگی شامان آدایی‌نین دیلیندن ایضاح ائدیلمکده‌دیر.[59]
اسکی تورک‌لرده‌کی قوربان‌لارین رنگ‌لری باره‌سینده گؤستریلن حساس‌لیق، ایندیکی واختدا قوربان‌لیق‌لارین بزه‌مه‌سی، خینالانماسی شکلینده اؤزونو گؤسترمکده‌دیر.
ب. قانسیز قوربانلار:
قانسیز قوربان‌لارین باشیندا روح‌لارا باغیشلاناراق باشی‌بوش بوراخیلان " ایدوُک "لار گلمکده‌دیر. بو مؤوضونو یوخاریدا آچیقلادیغیمیز اوچون تکرار ائتمیریک.
قانسیز قوربان‌لارین بیر نؤوعو ده " ساچی " (libation)دیر. بو دینی ترمین بوتون تورک بویلاریندا اورتاق‌دیر. موغول‌لاردا "ساچوُ" اولاراق کئچمکدهدیر. قانلی قوربان‌لارا تاییلقا یاخود هاییلقا دئییلدیگی کیمی ساچییا دا ساچیلقا یاخود چاچیلقا دئییلیر. کؤچری تورک بویلاریندا سود، قیمیز، یاغ، یارما قاریشدیریلمیش سود ساچی اولاراق ایستیفاده ائدیلن شئی‌لردیر.
ماهیت اعتیباریله ساچی، فؤوق‌العاده گوجلره صاحیب اولدوغونا اینانیلان اییه و روح‌لارا تقدیم ائدیلن و اونلار آدینا اونلارین راضی‌لیغینی و یاردیمینی قازانماق اوچون پایلانان جانسیز نسنه‌لره وئریلن بیر آد، اؤز اعتیباریله بیر جینس قوربان‌دیر.[60]
یئری گلدیکجه ایضاحا چالیشدیغیمیز کیمی اسکی تورک اینانیشین ایزلری شکیل و ماهیت دَییشدیره‌رک گونوموزه قدر گلمیشدیر. ساچی، دییشیک سؤیله‌نیش‌لری ایله ساچیلقا و یاخود چاچیلقا ایندیکی واختدا توی عادت‌لری بونیه‌سینده اؤزونو موحافیظه ائتمیشدیر. آشاغی‌یا آلاجاغیمیز اؤرنک‌لرده بونو بوتون آچیقلیغی‌یلا گؤرمه‌میز مومکوندور.
تورکیه‌نین اسکی‌شهیر شوکرانلی کندینده گلینین اوغلان ائوینه گتیریلیشی ایله ایلگیلی اولاراق بو پراکتیک‌لر تطبیق اولونماقدادیر: "گلین اوتاغینا آلیندیقدان سونرا یئنگه‌لری طرفیندن بزه‌گه آپاریلار. اوغلانین یولداش‌لاری دا دامادی اولدوغو یئردن گتیررلر. گلین بزه‌گه آپاریلارکن داماد قاچاراق گلینین اوستوندن پول و "داماد یئمیشی" دئییلن یئمیشی ساچار. قیزین یانینداکی یئنگه‌لر، یئمیش‌لری ییغاراق ایچری گتیررلر. بونلار ائوده اولان‌لارا پایلانار."[61]
تورکیه‌نین نیغده کاییرلی قصبه‌سینده تطبیق اولونان ساچی تؤره‌نی ایسه بئله‌دیر: " دامادین ائوی‌نین ائشیگینه سیرا ایله بیر قویون پوستو، بیر سایاجاق، بیر کندیر قویولار. گلین بونلارین اوستوندن آتلاییب کئچر و الینده‌کی یاغی قاپی‌یا یاپیشدیرار. گئری دؤنه‌رک یئرده‌کیلری توپلار. داها سونرا سو دولو تستینی آیاغی‌یلا قیرار. ایچینده کیشمیش، بوغدا، شکر قاریشیغی اولان بیر قاب گلینین الینه توتوشدورولار. گلین بونلاری قادین‌لارین اوزرینه سپر."[62]
بیزیم ده سیواس مرکز اسن‌یورت (شیمکوًرک) کندینده موشاهیده ائتدیگیمیز ساچی حادیثه‌سی بئله گئرچکلشدی: گلینین اوغلان ائوینه گیره‌جگی یئرین اوست طرفینده داماد و ساغدیچ یئرلرینی آلدیلار. گلین تام ایچری گیره‌جگی سیرادا داها اؤنجه‌دن حاضیرلانمیش اولان و بیر دسمالا قویولان پول، لبلبی، اوزوم گلینین باشی‌نین اوزرینه داماد طرفیندن ساچیلدی. اطرافدا اولانلار بیر-بیرلرییله یاریشارجاسینا بو ساچیلان‌لاری توپلاماغا چالیشدیلار.
ساچی یالنیز، تویلاردا دئییل حیاتین هر مرحله‌سینده گؤرولر. اوشاق دونیایا گلینجه، ایلک دیشی چیخینجا، ایلک دفعه ساچ تاراشی اولونجا ائدیلن پراکتیک‌لر ایله اؤلن بیر آدامین آردیندان ائدیلن یاردیم‌لار ده ساچی اولاراق دگرلندیریله بیلر. ساچی گئده رک ایسلامیتین ده تاثیرییله "صدقه" ایله عئینی‌لشمیشدیر. [63]
یاتیرلارا، چالی‌لارا، اولو آغاج‌لارا باغلانان بئزلری ده بو باغلامدا بیر ساچی اولاراق دوشونوله بیلر.[64]
ج. بعضی کولت‌لره باغلی اولاراق کسیلن/تقدیم ائدیلن قوربانلار:
شامان-قام دوعالاریندا قوربان بؤیوک بیر یئر توتار. شامانلیغی گیریش تؤره‌نینده آدای بئله دوعا ائدر: "اینسانلارا اؤلدوروجو خسته‌لیک‌لر گؤندرن بوْئوُرما لاهایتوْیوْن-ا، آروادی بوْئوُرای مالای خاتین-آ خیدمت ائده‌جگم. اوشاق‌لاری یاشامایان‌لارین اوشاق‌لارینا عؤمور وئرمه‌لرینی دیله‌یه‌رک باشی‌نین یاریسی قارا اولان آغ اینگی قوربان وئره‌جگم…
یاکوت خالقینا قودرتلی دمیرچی‌لر بخش ائدن خیتای باخشی توْیوْن-آ سایغی گؤستره‌جگم. دمیرچی خسته‌لنسه قیرمیزی اینک کسیب قوربان تقدیم ائده‌جگم؛ قوربانین جیگرلرینی و بؤیرک‌لرینی دمیرچی‌نین اوجاغینا باسدیراجاغام… اینسانلارا عاغیل خسته‌لیگی گؤندرن تامیق خاتینا حؤرمت ائده‌جگم. اونون راضی‌لیغی اوچون دوققوز کاکوم، دوققوز ساری سیچان، دوققوز کوکارجا، دوققوز گؤیرچین آزاد ائده‌جگم، قیرمیزی اینک قوربان ائده‌جگم."[65]
گؤک‌تورک‌لرده داغ و مارا کولتو اؤنملی بیر یئره مالیک‌دیر. موقدّس داغلار و اونلارین روح‌لاری آدینا چوخ مؤحتشم آیین و مراسیم‌لر ائدیلردی. داغ آیینی قوچ و بئلتیرلر بویلاریندا "تیگیر تایان" یعنی "گؤی قوربانی" ، ساقای‌لاردا "تاغ تایانی" یعنی "داغ قوربانی" شکلینده آدلاندیریلمیشدیر.[66]
تؤلؤس‌لرده بؤیوک دینی مراسیم‌لرده گؤیله بیرلیکده موقدّس روح‌لارا بیر چوخ آت قوربان ائدیلمیشدیر.[67]
بیر چین سولاله‌سی اولان توْبالارداکی گؤیه، یئره و خان سویلاری‌نین روح‌لارینا قوربان تقدیم ائدیلدیگینی بیلیریک. گؤک‌تورک‌لرده ایلین موعین گونلرینده اجداد (آتا) ماغارالارینا قوربانلار تقدیم ائدیلمکده‌دیر.[68]
اسکی تورکلرده کی یاس تؤرن‌لرینه "یوغ" دئییلدیگینی بیلیریک. بیری اؤلونجه دینی و حوقوقی بیر مجبوریت اولاراق بو یوغ تؤره‌نی گئرچکلشدیریلیردی. "بیر کیمسه اؤلونجه جسدی چادیری‌نین ایچینده یئره یاتیریلار. بوتون قوهومو بیرجه قویون، آت و یا مال قوربان ائدرلر. بونلار چادیرین خاریجینده یئرلره سریلر. سونرا هامی آتلار اوزرینده فریادلار قوپاراراق چادیرین اطرافیندا یئددی دفعه دؤنرلر و قاپی‌یا گلینجه اوزلرینی بیچاقلا یارالارلار؛ قان گؤزیاشلارینا قاریشار. جسدی باسدیرماق اوچون اوغورلو بیر زامان سئچیلمه‌سی عادت‌دیر. بیر کیمسه یازدا و یا یایدا اؤلموشسه، یارپاق‌لار تؤکوله‌نه قدر، پاییزدا و یا قیشدا اؤلموشسه یارپاق‌لار یاشیل‌لاشانا قدر گؤزله‌نیلر. اولاً اؤلونون آتی یاندیریلار و کولو -اؤلویه عایید دیگر اشیالارلا بیرلیکده- جنازه ایله بیرگه باسدیریلار؛ اصل دفن گونو تکرار قوربانلار کسیلر، مزارین اطرافی آتلارلا دؤور اولونور و مزارین اوستونه اؤله‌نین حیاتدا ایکن اؤلدوردوگو دوشمن ساییسینجا داشلار و یا هئیکل‌لر تیکیلر کی بونلارا "بالبال[69]" دئیرلر.
بونلاردا جنازه‌نی یاندیریب کول‌لرینی باسدیرماق عادتی ده واردیر. بو کؤچری‌لرین (توُ-کی‌ایئ) اعتیقادی‌جا گرک اشیا و آت گرک حیاتیندا اؤلدوردوگو دوشمنلر او بیری دونیادا اؤزونه خیدمت ائتمکله موکلف‌دیر".[70]
کؤپرولو، " مال: دینی سورگون اووو " و " شؤلن: عومومی ضیافت‌لر" ده‌کی قوربان موتیوی ایله ایلگیلی اولاراق بونلاری سؤیله‌یر: "تورکلرده دین، طبیعتی ایله، ایجتیماعی و سیاسی تشکیلات‌لاری‌نین ماهیتی ایله موتناسیب بیر شکیلده تجلّی ائدیردی. اونلار آیری طایفالار حالیندا یاشادیقلاری زامان "توتمیزم" دینینه سالیک ایدیلر.
اساسن "توتمیزم " ، طایفانین داها کیچیک، چوخ کیچیک تک پارچاسی دئمک اولان " سِمِیّه:طایفا " دینی‌دیر. " توتم " هر هانسی بیر طایفا پارچاسی‌نین اؤزونون آتاسی سایدیغی و آدینی آلدیغی بیتکی و یا حئیوانین معبود تانینماسی‌یلا تعیین اولونموش اولار. تورکلرین اووچولوق دؤورلرینه عایید اولان بو "سِمِیّه" تشکیلاتیندا سِمِیّه‌لر توتم‌لری‌نین اتینی یئیه بیلمزلر، تک ایلده بیر دفعه بیر جور ایبتیدای "حجّ" آیینیندن سونرا اونو قوربان ائده‌رک یئرلر ایدی. ایشده تورکلرده اوزون مودت داوام ائدن "مال: دینی سورگون اوْوو " و " شؤلن: عومومی ضیافت‌لر" بونون قالیغی‌دیر. "[71]
یازدیقلاریمیزی یئکونلاشدیراجاق اولساق؛ ائورنسل بیر عیبادت اولان قوربانین تورک میفولوژی‌سینده چوخ اؤنملی بیر یئره صاحیب اولدوغونو سؤیله‌یه بیلریک.
یازان: دوکتور صلاح‌الدین بککی
کؤچورن: عباس ائلچین
Kaynakça:
♦ Akyüz, Vecdi. “İnsanlık Tarihinde Kurban İbadeti”, (Bu makale, Ali Murat Daryal’ın ‘Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri’ adlı kitabının 309-347 sayfaları arasındadır. bkz. künye 5.)
♦ Araz, Rıfat. “Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sûfîliği ile Yatır ve Türbelerin Çevresinde Yaşayan Eski Türk İnançları”, Erdem, Atatürk Kültür Merkezi der.(Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı III), C.8, S. 24, Ocak 1996, s.783-827.
♦ Aşkun, Vehbi Cem. Sivas Folkloru, C.I, Kâmil Matbaası, Sivas 1940.
♦ Atnur, Gülhan. Ural Batır Destanı Üzerine Bir İnceleme, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) A.Ü. Sos. Bil. Enst. Erzurum 1996.
♦ Banarlı, Nihad Sâmi. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi,C.I, Millî Eğt. Bak. Yay., İst., 1971.
♦ Cingöz, Meltem Emine. “Şükranlı’da (Eskişehir) Evlenme Âdetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay., Ank., 1992, s. 9-21.
♦ Çınar, Ali Abbas. Türklerde At ve Atçılık, Kül. Bak. Yay. Ank., 1993 Daryal, Ali Murat. Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, 2. bs. İst., 1994 Doğan, Mehmet Can. “Adama ve Adanma Biçimleri”, Dergâh Sanat Kültür Edebiyat Der., S. 76, C. VII, Haziran 1996, s. 15-16.
♦ Eliade, Mircea. Ebedi Dönüş Mitosu, Çev. Ümit Altuğ, İmge Yay., Ank., 1994.
♦ Ergin, Prof. Dr. Muharrem. Orhun Abideleri, Boğaziçi Yay., 8.bs. İst., 1980.
♦ Eröz, Prof. Dr. Mehmet. “Türk boylarında ‘Kansız Kurban’ Geleneği”, Türk Kültürü, S. 211-212-213-214, Y. XVIII, May. Haz.Tem. Ağus., 1980, s. 17-22.
♦ Fığlalı, Ethem Ruhi. Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevilik-Bektaşilik, Ank., 1994.
♦ Güngör, Harun-Mustafa Argunşah. Gagauz Türkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı, Kül. Bak. Yay. Ank.,1991.
♦ İnan, Prof.Dr. Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK.,Yay., 4.bs. Ank.,1995 Kalafat, Dr. Yaşar. Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, 2.bs. Ata. Kül. Mer. Yay. Ank. 1995
♦ Kolcu, Ali İnsan. “Niğde Kayırlı Kasabası Evlenme Âdetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak.,Yay., Ank., 1992, s. 129-141.
♦ Köprülü, Ord.Prof.M. Fuat.Türk Edebiyatı Tarihi,3.bs. Ötüken Yay., İst., 1986.
♦ Lıngs, Martin. Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev.Nazife Şişman, İz Yay., 3.bs. İst.,1995. Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, TTK. Yay., 3.bs. Ank., 1995. Ocak, Ahmet Yaşar.Türk Folklorunda Kesik Baş, Türk Kül. Arş. Enst. Yay., Ank.,1989.
♦ Ögel, Prof. Dr. Bahaeddin, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), C.I, 2. bs. TTK. Yay. Ank., 1993
♦ Seyidoğlu, Prof. Dr. Bilge. Mitoloji Üzerine Araştırmalar Metinler ve Tahliller, A.Ü. Fen-Edb. Fak. Yay., Erz.,1990
♦ Seyidoğlu, Prof. Dr. Bilge. “Mitolojik Dönemde At” , Folkloristik Prof.Dr. Umay Günay Armağanı, Ank., 1996, s. 51-56.
♦ Taner, Tarhan. “İskitler’in Dînî İnanç ve Âdetleri”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi., S. 23, Mart 1969, s. 145-169.
♦ Tanyu, Prof. Dr. Hikmet. İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Boğaziçi Yay., İst., 1986.
♦ Tezcan, Prof. Dr. Mahmut. “Çankırı’da İslam Antropolojisinden Bir Örnek: Yedi Yılda Yedi Kurban”, Türk Halk Kültürü Araştırmaları 1993, Kül. Bak. Yay., Ank.,1993, s. 151152.
♦ Togan, A. Zeki Velidî, Oğuz Destanı-Reşiddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili, 2.bs. Enderun yay., İst., 1982.
♦ Turan, Osman. Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Dil ve Tarih-Coğ. Fak. Yay. Cumhuriyet Matbaası İst., 1941.
♦ Tümer, Prof. Dr. Günay- Doç. Dr. Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ank.,1988.
♦ Türkdoğan, Prof. Dr. Orhan. Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan Yay. İst., 1996.
Dipnotlar:
[1] R. Araz, “Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sûfîliği ile Yatır ve Türbelerin Çevresinde Yaşayan Eski Türk İnançları”, Erdem Atatürk Kültür Merkezi der. (Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı III), C.8, S. 24, Ocak 1996, s. 783-827.
[2] B. Seyidoğlu, Mitoloji Üzerine Araştırmalar Metinler ve Tahliller, Ata. Ü. Yay. Erz. 1990, s. 4; A. Erhat, Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İst., 1989; B. Necatigil, 100 Soruda Mitologya, Gerçek yay., İst., 1969; E. Peterich, Küçük Yunan Mitologyası, Çev. Yakup Baydur, Maarif Basımevi, Ank., 1959.
[3] B. Seyidoğlu, a.g.e., s. 3
[4] B. Seyidoğlu, a.g.e., s. 5
[5] V. Akyüz. “İnsanlık Tarihinde Kurban ibadeti” (Bu makale Ali Murat Daryal’ın “Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, 2. bs. İst., 1994” adlı kitabının 309-347. sayfaları arasındadır.)
[6] Hz. İbrahim’in iki oğlu vardır: İshak ve İsmail. Kur’an-ı Kerim’de kurban edilecek çocuğun isminden söz edilmez. Ama tefsircilerin kanaatine göre bu İsmail’dir. Zira olay göçten hemen sonra olmuştur ki, o zaman İsmail vardı. Ayrıca olay Mekke’de geçmiştir. Mekke’ye gelen de İsmail’dir. (Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli, TDV Yay 86, Ank., 1993, s. 449 açıklama cümlelerinden); M. Eliade ise kurban edilen çocuğun İshak olduğunu bildirmektedir.
[7] M. Eliade. Ebedi Dönüş Mitosu, Çev. Ümit Altuğ, İmge Yay., Ank., 1994, s. 109-110.
[8] M. Eliade. a.g.e., s. 33.
[9] Türkler’de tek Tanrı inancı için bkz. Hikmet Tanyu, İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Boğaziçi Yay., İst.,1986; Abdülkadir İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK, Yay., 4.bs. Ank.,1995; Orhan Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan Yay., İst.,1996.
[10] B. Ögel, Türk Mitolojisi, C.I., 2. bs. Ank.,1993, s. 431; A. İnan, a.g.e., s. 98.
[11] H. Güngör-Mustafa Argunşah, Gagauz Türkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı, Kül. Bak. Yay. Ank., 1991, s. 36.
[12] B. Ögel, a.g.e., s.193
[13] N. S. Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, Millî Eğt. Bak. Yay. İst., 1971, s. 2
[14] A. Y. Ocak, Türk Folklorunda Kesik Baş, Türk Kül. Enst. yay., Ank., 1989, s. 54-55; (Mircea Eliade’nin eseri için bkz.”Traite d’Historie des Religions, Paris 1975″
[15] B. Seyidoğlu, Mitoloji Üzerine Araştırmalar, Metinler ve Tahliller, A. Ü. Fen-Edb. Fak. Yay., Erz., 1990, s. 71-78.
[16] V. Akyüz, a. g. m.
[17] V. Akyüz, a. g. m.
[18] M. Lings, Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev. Nazife Şişman, İz yay., İst., 1995, s. 31-32.
[19] B. Ögel, a.g.e., s. 570
[20] T. Gülensoy, Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yay., İst., 1989, s. 44
[21] A. Y. Ocak, a.g.e., s. 54
[22] G. Atnur, Ural Batır Destanı Üzerine Bir Araştırma, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) A. Ü. Sos. Bil. Enst. Erzurum 1996, s. 114-115-118.
[23] İskitler’in Türk oldukları konusunda bkz. Dr. İlhami Durmuş, İskitler (Sakalar), Türk Kül. Araş. Enst. yay. Ank., 1993
[24] T. Tarhan,”İskitler’in Dini İnanç ve Âdetleri”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi der., S.23, Mart 1969, s. 145-169
[25] H. Tanyu, a.g.e., s. 173.
[26] M. Eliade, a.g.e., s. 82-83
[27] M.C. Doğan, “Adama ve Adanma Biçimleri”, Dergah, S.76, C.VII, Haziran 1996, s. 15-16.
[28] M. Lings, a.g.e., s. 26
[29] Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi adlı eserinde; Doğu Göktürkleri’nin ecdat mağaralarına giderek kurban sundukları tarihin, “yılın beşinci ayının yirminci gününe” tekabül ettiğini söylemektedir. s.43. Göktürler’deki bu âdetin Hiong-nu’lardan gelmiş olabileceğini kaydeden Turan daha sonra Hiong-nu’lar’daki kurban hakkında şu bilgileri verir: “Göktürkler’in bu merasimleri (Ergenekon’dan çıkış yıldönümlerinde yaptıkları bayram), hakkında Çin ve İslam menbalarının naklettikleri rivayetler hep bir tarihî hadiseye işaret etmektedir. Bununla beraber Çin kaynaklarının “Hiong/nu”lar (Hunlar) hakkında verdikleri malumat bize bu ananenin, Göktürklerin tarihî hareketlerine intibak etmek üzere Hiong-nular’dan intikal etmiş olacağı ihtimalini veriyor: Her yılın ilk ayında, büyük küçük kumandanlar Tanju (Tanrı?)nun sarayında toplanırlar; yer ve gök ruhlarına, atalara kurban keserlerdi. Güzün “Tailin”de de bir içtima akdedilirdi. Çünkü o zaman otlar semirmiş bulunurdu. Bunu tavzih eden başka bir vesika da bunların yılın birinci, beşinci, dokuzuncu ayların “wu” günlerinde olmak üzere yılda üç defa “Liong” (Ejder) kurbanı yapılmak suretiyle, Semaya ve tanrılara kurban takdim edilirdi.” Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, İst., 1941, s. 45.
[30] B. Ögel, a.g.e., s.21
[31] E. R. Fığlalı, Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevilik-Bektaşilik, Ank., 1994, s.66.
[32] A. İnan, a.g.e., s. 53
[33] Kayın ağacının Türk kültüründeki yeri konusunda bkz. Kerim Yund, “Türklerin Kutlu Ağacı Kayın (Huş) Adı Üzerine”, Türk Kültürü der., S. 120, C.X, Ekim 1972, s. 36-40 ; Hikmet Tanyu, “Türklerde Ağaçla İlgili İnançlar” Türk Folklor Araştırmaları Yıllığı 1975, Kül. Bak. yay. Ank., 1976, s. 129-142.
[34] A. İnan, a.g.e., s. 55-56
[35] H. Tanyu, a.g.e., s. 91
[36] M. Tezcan, “Çankırı’da İslam Antropolojisinden Bir Örnek: Yedi Yılda Yedi Kurban”, Halk Kültürü Araştırmaları 1993, Kül. Bak. yay., Ank., 1993, s. 141-147.
[37] Yukarıda anlatılan hayvanın belkemiğinin kırılarak öldürülmesi olayını – çok uzak bir ihtimal de olsa- Şaman Kokoço Tebtegenberi’nin öldürülmesi olayında takip edebiliyoruz. Bkz. Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, 3.bs. TTK. yay., Ank., 1995, s. 163-168
[38] Fığlalı, bu konuda T. Feyizli’den şu bilgileri nakleder: “Türkler’de kurban gibi kanıda kutsaldı. Oğuzlar ve Kutluk’larda başına darbe vurularak öldürülen kurbanlarda ve kalbini sıkıp sökmek suretiyle öldürülmesi kandaki sihri kuvvetin yere düşmemesi içindir.” Fığlalı, a.g.e., s. 61. ; “Aynı kanı yere dökmeme hassasiyetini Alevi Türkmenleri’nde de görebiliyoruz:” Türkler Müslüman olduktan sonra, kurbanı kesmeğe ve kanını akıtmağa başladılar. Ancak eski adet ve inançlarını da büsbütün bırakmadıklarından “Kan tabusu” Alevi ve Bektaşi cemaatlerinde yaşadı. Bu cemaatlerin, kurban kesmek yerinde, “Tıglamak” terimini kullanmaları bunu gösterir…
Oniki hizmetten birini gören “kurbancı”, tığlanan tercemanın kanını büyük bir “kara kazan”ın içine akıtırlar. Kurbanın kanını, barsaklarını, işkembesini ve diğer artıklarını kefenleyip, tenha bir yere, çok derin bir çukura gömerler.” (M. Eröz, “Türk Boylarında ‘Kansız Kurban’ Geleneği”, Türk Kültürü der. S.211-214, Y. XVIII, Mayıs-Ağustos 1980, s. 17-22.
[39] Kurban edilen hayvanın sakatat kısmının deriye sarılarak yeşil dallar üzerine atıldığını gördük. Bu yapılan pratikle örtüşen bir olay da Veli kültüne bağlı olarak karşımıza çıkmaktadır. “Çocuğu olmayanlar Sivas’ta bulunan Abdülvahab-ı Gazi türbesine giderek akide (adak) adarlar. Çocuk doğduğu gün kurban kesilir. Derisi itina ile yüzülür. Kemiğine satır, bıçak vurulmaz. Elle karnından bir delik açılarak ciğeri ve bağırsakları çıkarılır. İyice içerisi temizlendikten sonra pirinçle doldurulur ve öylece pişirilir. Eti yenen kurbanın zayedilmeyen kemikleri toplanır, koyunun yüzülen derisi içine konularak, çocuğun doğduğu yere rastlayan toprağa gömülür.(“V. Cem Aşkun, Sivas Folkloru, C.I, Kâmil Matbaası, Sivas 1940, s. 147.)
[40] A. İnan, a.g.e., s. 57.
[41] W. Radlof, Sibirya’dan (Seçmeler) Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, Kül. Bak. yay. İst., 1976, s. 236-247.
[42] T. Tarhan, a. g. m.
[43] V. Akyüz, a.g.m.
[44] G. Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 69.
[45] V. Akyüz, a.g.m.
[46] V. Akyüz, a.g.m.
[47] Z. V. Togan, Oğuz Destanı Reşiddin Oguznâmesi, Tercüme ve Tahlili, 2.bs. İst., 1982, s. 47.
[48] Eski Türkler’de din sistemi ve çeşitli kültler hakkında bir çok araştırıcı değerli yayınlar yapmışlardır. Bu konu ili ilgili olarak Dr. Yaşar Kalafat’ın “Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri”, 2.bs. Ank., 1995 adlı kitabının bibliyografyasına bakılabilir.
[49] O. Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan yay., İst., 1996, s. 187-189.
[50] O. Türkdoğan, a.g.e., s. 190
[51] A. Çınar, Türklerde At ve Atçılık, Kül. Bak. yay. Ank., 1993
[52] B. Ögel, a.g.e., s. 534.
[53] Altmış sayısı bize Çinlilerden geçmiş olmalıdır. Çin takviminin esası “altmış” sayısına dayanır ve bu nevi takvimlere “Sexagenaire” denir. Osman Turan Çin takviminin esası hakkında şu bilgileri verir: “Çinliler” onikili” devreyi müstakilen kullanmadıkları için bunu “onluk devre” ile karıştırarak “altmışlık” bir devre vücuda getirirler. Bu suretle, onlar yılları “altmışlık” devre ile gösterdikleri gibi, günleri de altmış günlük bir hafta ile hesap ederler ve her bir günü bu iki devrenin terkibi ile hasıl olan bir çift isimle ifade ederler”. (Osman Turan Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, s. 28)
[54] B. Ögel, a.g.e., s. 513.
[55] B. Ögel, a.g.e., s. 550
[56] B. Ögel, a.g.e., s. 522
[57] B. Seyidoğlu, “Mitolojik Dönemde At”, Folkloristik Prof. Dr. Umay Günay Armağanı, Ank., 1996, s. 51-56.
[58] M. Tezcan, a.g.m.
[59] A. İnan, a.g. e., s. 77-78.
[60] Y. Kalafat, Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ank., 1995, s. 111.
[61] M. E. Cingöz, “Şükranlı’da (Eskişehir) Evlenme Adetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay., Ank., 1993, s. 9-20.
[62] A. İ. Kolcu, “Niğde Kayırlı Kasabası Evlenme Adetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay. Ank., 1992, s. 129-135.
[63] Y. Kalafat, a.g.e., s. 111.
[64] M. Eröz, a.g .m.
[65] A. İnan, a.g.e., s. 77-78.
[66] A. İnan, a.g.e., s. 53
[67] B. Ögel, a.g.e., s. 17.
[68] B. Ögel, a.g.e., s. 21-22.
[69] “Balbal” terimine değişik zamanlarda değişik anlamlar yüklenmiştir. Bu terim hakkında İnan, kitabının arkasına bir açıklama koyma gereğini duymuştur: “Orhun yazıtlarında “balbal” kelimesi geçmektedir. Bu balbal kelimesi Tarihte ve Bugün Şamanizm’in dört yerinde geçmektedir. Orhun yazıtlarının ilk bulunduğu yıllarda bu kelime-terim, “yoğ törenini idare eden bey” diye açıklanmıştı. Sonra bunun yanlış olduğu anlaşıldı ve “öldürülen düşmanın adına dikilen heykel” diye izah edildi. Bunun da yalnış olduğu arkeolog ve tarihçi L. A. Evtıyuchova ile L. R. Kızlasov’un çalışmaları ile meydana çıkarıldı. Halbuki Kızlasov’un ispat ettiğine göre heykellerin hiç biri “balbal” değildir. Balballar ölen alpın, hayatında öldürdüğü düşmanların adına mezarına konulan taşlardan ibarettir. Bir kahraman alpın mezarının yanında bir sıra taşlardan birinde şu yazı okunmaktadır: “İşbara Tarkan balbalı” (“Ongon yazıtı” yanında). Mezardaki kahramanın öldürdüğü düşmanlar için bu “balbal” denilen taşlar sembol olarak konulurdu. Öldürülen şahıs önemli kişi ise “balbal” taşına adının da yazıldığı anlaşılmaktadır.” (Tarihte ve Bugün Şamanizm, 4. bs. Ank., 1995, s. 231.)
[70] F. Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, 4. bs. Ötüken yay., İst., 1986, s. 15-16.
[71] F. Köprülü, a.g.e., s. 14.
آذربایجان تورکلرینین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو
آذربایجان تورکلرینین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو
ائلشن میریشلی
اوزون حسن موعاصیر عراق، تورکیه‌نین بیرحیصه‌سینی، جنوبی قافقازی، ایران اراضی‌سینی و سوریه‌نین بیرحیصه‌سینی احاطه ائدن دؤولت یاراداراق آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویرمیشدی. آغ قویونلو، اوّلجه بیر طایفا - اونون قوردوغو امیرلیگین و سونرا بیر اولوس - اونون قوردوغو بیر ایمپراتورلوغون و دؤولتین باشیندا اولان خاندانین آدی دیر.
آغ قویونلو خاندانی اؤزلرینی اوغوز ائلی‌نین بایاندور بویوندان بیلیردیلر. اونا گؤره ده اونلارا بایاندورخان اؤولاد‌لاری و یا بایاندوریه ده دئییلمیشدیر. آغ قویونلو ائل و یا طایفاسینی تشکیل ائدن قبیله‌‌لر بونلاردیر پوُمَک، موصول‌لو، خوجا حاجولو، حمزه حاجولو، دابانلو، احمدلو، عزت‌الدین حاجیلو، حیدرلو، امیرلو،یورتچو، شیخلو، سلیمان-حاجولو، چاووُندور، دوْدوُرغا، دؤگر، قارغین، افشار و بیگدیلی. بو قبیلهلرین ان موهومو پوُمَک و موصول‌لو اولموشدور.بونلار تورکمان‌لار آدی ایله ده مشهور اولموشلار.
آغ قویونلو‌لاردان ایلک دفعه پول ضرب ائدن امیر حمزه اولموشدور. حمزه بیگ اؤلندن سونرا علی بیگین اوغلو جهانگیر حاکیم اولدوغو اورفادان گلیب عمیسی‌نین مملکتینه صاحیب دوردو. جهانگیرده آتاسی کیمی بیر طرفدن قاراقویونلو‌لار و اونلارین پادشاهی جهانشاه، دیگر طرفدن عمی‌لری و عمی اوغوللاری ایله ساواشماغا مجبور اولموش و باباسی قارا یوُلوُق عثمان بیگ کیمی بوتون اؤلکه‌نی بیرلشدیرمگه چالیشمیشدیر. بیر مودت جهانگیره یاردیم ائدن کیچیک قارداشی اوزون حسن آنی باسقینلا دیاربکیری آلمیش (1453) و قارداش‌لاری جهانگیر و اویس‌له دفعه‌‌لرله ساواشاراق اونلان مغلوب ائدیب. حتّی اونلارین کؤمگینه گلن قاراقویونلو اوردوسونو دا مغلوب ویوخ ائتمیشدی(1457). نهایت قارداش‌لارینی دا اؤزونه تابع ائتمیشدیربو زامان اوزون حسن 28 یاشیندا ایدی. اوزون حسن جسارت و یاخشی حاضیرلانمیش حرکت‌لری ایله بؤیوک اوغور‌لار الده ائدیب حاکیمیت حودود‌لارینی گئنیشلندیردی. اوزون حسن آریق و اوزون بویلو اولدوغو اوچون " اوزون حسن " آدی ایله مشهور اولموشدور. او دا باباسی قارا یوُلوُق عثمان بیگ کیمی ترابزون ایمپراتورونون قیزی ایله ائولنمیشدیر. او، فاتح سولطان 2. محمدین 1461 -جی ایلده ترابزونو فتح ائدیب کومنِنوس‌لار سلطنتینه سون وئرمگینه قارشی گلمک ایسته‌دیسه ده بونا مانع اولا بیلمه دی.اوزون حسن‌ین 1453-جو ایلده تاختا چیخماسی ایله آغ قویونلو دؤولتی ان پارلاق دؤورونه قدم قویدو. دؤولتین اراضیسی گئنیشلندی، آغ قویونلو دؤولتی ایمپراتورلوغا چئوریلدی.
قاراقویونلو و تئیموری ایمپراتورلوغو ایله موباریزه
1467-جی ایلده جهانشاه قاراقویونلو اوزون حسنی تابع ائتمک اوچون اوردوسو ایله آغ قویونلو‌لارین اؤلکه‌سینه یورودو. قیش فصلینی کئچیرندن سونرا سویوغون تاثیری ایله عسگر‌لرین موهوم بیر قیسمی یورد‌لارینا دؤنوب، باهاردا تکرار ساواش سفرینه چیخماق ایسته‌دیلر. جهانشاه دا اونلارین بو ایستگی ایله راضی‌لاشیب،اونلارین چوخونو اؤلکهلرینه گؤندردی،اؤزو ده یاخین‌لاری ایله یولا چیخدی و " بینگؤل " ویلایتی‌نین بیر بؤلگه‌سینده یئرلشدی. بورادا عیشرت و سرخوش‌لوقلا مشغول اولدو. بو خبری آلان اوزون حسن آلتی مین سئچمه عسگردن عیبارت اوردو ایله قاراقویونلو‌لارا هوجوم ائدیب اونلاری مغلوب ائتدی. جهانشاه اونو تانیمایان بیر عسگر طرفیندن اؤلدورولدو، ایکی اوغلو و بوتون بیگلری اسیر ائدیلدیلر. بو ظفر بیر ایمپراتورلوغون چؤکمه‌سی و دیگر بیر ایمپراتورلوغون دوغماسینی ایفاده ائدیردی. جهانشاهین یئرینه کئچن اوغلو حسنعلی عسگر‌لرین چوخلوغونا باخمایاراق مرندده مغلوب اولدو و اونون ایستگی ایله یاردیما گلن تئیموری‌لردن ابو سعید ده مغلوب ائدیلیب اؤلدورولدو (1469). بو خبر هر طرفه یاییلدی و هامی‌نین حئیرتینه سبب اولدو. همین آیدا کرمان‌ین فتحی و باغدادین آلینماسی ایله (1470) آغ قویونلو ایمپراتورلوغو قورولدو.
آغ قویونلو ایمپراتورلوغونون ایداره ائدیلمه‌سی و اوزون حسن‌ین " قانون‌نامه‌سی "
ایمپراتورلوغون حودود‌لاری غربده سیواس و شرقده کرمان‌ین نرماشیر شهری ایدی. بوندان سونرا اوزون حسن دونیا پادشاهی اولماغی و میصیر -عثمانلی اؤلکه‌‌لرینی آلیب،اؤزونه تابع ائتمگی دوشونوردو. اوزون حسن قارا دنیز و آرالیق دنیزی ساحیل‌لرینی اله کئچیریب بیر دنیز دؤولتینه چئوریلمک ایسته‌ییردی.بونون اوچون اوروپا دؤولتلری، خوصوصاً ونیز دؤولتی ایله یاخین موناسیبت‌لر قوروب توپ و توفنگ آلماق اوچون سیفاریش وئردی. اوزون حسن قاراقویونلو حؤکومتینی آرادان آپاراندان سونرا اونلارین پایتاختی اولان تبریز شهرینی دیاربکیرین یئرینه اؤزونه پایتاخت سئچمیش و آنادولوداکی آغ قویونلو اولوسونا (ائل،میلت) باغلی اولان بوی (قبیله) و اویماق‌لارین (طایفا) چوخونو ایرانا گتیرمیش و بورادا اونلارا ایقتا‌لار وئرمیشدیر.
اوزون حسن جسور، بیلیکلی و عادیل بیرسولطان ایدی. تاریخچی و سالنامه‌چی‌لر اونا " سولطان-ی عادیل لقبی وئرمیشدیلر. اوندان اوّل کندلی و اکینچی‌لرین وضعیتی وئرگی‌لرین آرتماسی ایله پیسلشمیشدی. شهر‌لرین اهالیسی ده آغیر وئرگی‌لردن اذیت چکیردی.او،بو وضعیتی ایصلاح ائتمک اوچون اوزون حسن‌ین " قانون‌نامه سینی ویا " حسن پادشاه قانونلاری"نی چیخارتدی. بو "قانون‌نامه " یه گؤره وئرگی محصولون آلتیدان بیرینه و تامغا (تیجارت مال لارینا قویولان وئرگی) مالین یوزده بئشینه دوشوردو. بو " قانون‌نامه " صفوی‌لر زامانیندا دا اوزون مودت قووّه ده ایدی. بوتون عؤمرو موجادیله و ساواش‌لاردا کئچن بو پادشاه، علمه چوخ اهمیت وئریب عالیم‌لری حیمایه ائدیردی. هفته ده بیرگون عالیم‌لری سارایا دعوت ائدر،اونلار اوچون موباحیثه مجلیسی قوراردی. ابو بکر تهرانی آغ قویونلو تاریخی اولان " کیتاب-ی دیاربکریه" نین چوخ قیسمینی اوزون حسن‌ین آغزیندان ائشیده رک یازمیشدیر. اوزون حسن آنا دیلینه و ائلینه چوخ باغلی ایدی. او،اؤزونو اوغوزخان و اونون نوه سی بایاندور خانین نسلیندن بیلیب تورک دیلینه باغلی‌لیق گؤسترمیشدیر. اونداکی دینی اعتیقاد دا مؤحکم اولوب،بو سببدن " قرآن کریم "-ی تورک دیلینه ترجومه ائتدیرمیش و اونو حوضوروندا اوخوداردی. اونون عقیده‌سینه گؤره موقدس کیتابی تورکجه اوخوماق دا بیر عیبادت‌دیر و اونونلا دا ثواب قازانیلیر.
عثمانلی - آغ قویونلو موحاریبه‌سی
اوزون حسن ترابزون ایمپراتورو ایوْانن کومنِن‌ین قیزی تئودورا (دسپینه) ایله ائولی ایدی. اوزون حسن تئودورادان اولان قیزی مارتام شیخ حیدر صفویه وئرمیشدی. شرق منبعلرینده عالمشاه بیگیم آدلانان بو قادین شاه اسماییل ختایی‌نین آناسی ایدی. 2.محمد1461-جی ایلده حمزه بیگین باشچی‌لیغی ایله ترابزون ایمپریاسینا قوشون گؤندردی. بو عثمانلی ایله آغ قویونلو دؤولتی موناسیبت‌لرینده قیریلما نؤقطه‌سی اولدو. اوزون حسن‌ین حیات یولداشی بیزانس ایمپراتور‌لاری سولاله‌سینه منسوب تئودورا (دسپینه) آغ قویونلو‌لاری دایما عثمانلی دؤولتی ایله ساواشا تحریک ائدیردی. اوزون حسن قارامان و ذولقدر بیگلیگی ایله بیرلیکده حرکت ائده‌رک ترابزون اوچون کؤمک قوشونو گؤندردی. آنجاق قویونلو حیصار دؤیوشو اوغورسوز اولدو. اوزون حسن عثمانلی اوردوسونون یاستی چمن یایلاغیندا یئرلشن دوشرگه‌سینه آناسی سارا خاتونون باشچی‌لیغی ایله ائلچیلر یوللاییر. ائلچی هئیتی‌نین و آناسی سارا خاتونون قارشیسینا تاپشیریق کیمی 2.محمدی ترابزونو ایشغال ائتمک فیکریندن یاییندیرماق وظیفه‌سی قویولموشدو. اوزون حسنی ائتکی‌سیز حالا گتیرمک اوچون 2.محمد ترابزون اوزرینه هوجوما کئچرکن سارا خاتونو و اونون باشچی‌لیق ائتدیگی ائلچی هئیتینی اؤزو ایله گؤتورور. 1461-جی ایلین اوکتوبرون 26- دا ترابزونون موحاصیره‌سی غلبه ایله نتیجه‌له‌نیر. ترابزون ایمپراتورلوغو عثمانلی ایمپراتورلوغونا بیرلشدیریلیر. اوزون حسن‌ین تاجیر‌لری‌نین قارا دنیزه چیخیش یولو باغلانیر. بوندان سونرا عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو اوزون حسن‌ین دیگر موتفیقینی قارامان بیگلیگینی ده توتوب،اونو فاکتیکی اولاراق آرالیق دنیزینه چیخیشدان دا محروم ائتدیلر.2.محمد (1444- 1446 1451-1481) ایتالیانین بوسبوتون اله کئچیریلمه‌سینی پلانلاییردی. اوروپانین خریستیان دؤولتلرینین و حیات یولداشی تئودورا مئقالئ کومین‌ین تحریکی ایله اوزون حسن عثمانلی دؤولتی ایله موحاریبه ائتمک قراری آلدی. اوروپا دؤولتلری اونونلا بیرگه حربی عملیات‌لارا قوشو‌لاراق جبهه آچاجاقلاری آلداتماسی ایله اوزون حسنی عثمانلی دؤولتی ایله موحاریبه یه تحریک ائتدیلر، ایتالیانین ایشغالی ائدیلمه‌سی ده آن مسله‌سی ایدی. اوزون حسن 1472-جی ایلین باهاریندا اؤز قوشون‌لارینی قارامانا یئریتدی.بیتلیس‌ده آغ قویونلو حربی قووه‌‌لری‌نین رسمی کئچیدی اولدو. عثمانلی دؤولتینه قارشی عملیاتا باشلایان بو قووّه‌‌لرین 40 مین جسور دؤیوشچو، 60 مین نفر ایسه اونلارین " قوللوقچو‌لاریندان " عیبارت اولماقلا 100 مینه چاتیردی. آغ قویونلو اوردوسو 100 مین سوواریدن عیبارت ایدی. آغ قویونلو‌لار 1472-جی ایلین آقوستوندا موهوم استراتژی منطقه اولان توقاتی آلدیلار. آغ قویونلو سوواری‌لری‌نین 20 مین نفرلیک دیگر حیصه‌سی اوزون حسن‌ین قارداشی اوغلو میرزه یوسف خانین باشچی‌لیغی ایله قارامانا حرکت ائتدی. میرزه یوسف خانین قووّه‌‌لری قیسا مودّت عرضینده قیصریه‌نی، آغ‌سارایی و آغ‌شهیری آلاراق قارامانا داخیل اولدولار. میرزه یوسف خانین باشچی‌لیق ائتدیگی آغ قویونلو سوواری‌لری قارامانی آلماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، بورسا ایستیقامتینده هوجومو داوام ائتدیردیلر. قارامان امیرلیگی عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسوندان آزاد ائدیلدی. شاهزاده مصطفی‌نین باشچی‌لیغی آلتیندا هوجوما کئچن 60 مین نفرلیک عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو آغ قویونلو‌لاری بئی‌شهیر گؤلو یاخین‌لیغیندا مغلوب ائتدی. عثمانلی اوردوسو عکس هوجوما کئچه‌رک بوتون تورپاق‌لاری - قارامانی تکرار فتح ائتدیلر.
مالاتیا دؤیوشو
1473-جو ایلین آقوست آیی‌نین 1-ده فرات ساحیلینده آغ قویونلو‌لارلا عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو آراسیندا 3 ساعاتادک داوام ائدن شیدّتلی دؤیوش باش وئردی. اوزون حسن‌ین سئچدیگی دوزگون دؤیوش تاکتیکاسی نتیجه‌سینده آغ قویونلو سوواری‌لری عثمانلی قوشون‌لاری‌نین ضربه قووّه‌سینی آلدادیب فراتین سول ساحیلینه کئچیردیلر و 2.محمدی آغیر مغلوبیته اوغراتدیلار.بو دؤیوشده آغ قویونلو اوردوسو 70 مین نفردن عیبارت ایدی. 2.محمد اوزون حسنه قارشی موحاریبه‌یه 220 مینه قدر عسگری قووّه سفربر ائتمیشدی. بو دؤیوشده تخمیناً 50 مین عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو عسگری هلاک اولموشدو.
اوتلوق بئلی دؤیوشو
مالاتیا ووروشماسیندان 10 گون کئچمیش،1473-جو ایل آقوستون 11- ده 2. فاتح‌ین 2.محمد و اوزون حسن‌ین قووّه‌‌لری آراسیندا 8 ساعاتا قدر داوام ائدن شیدّتلی دؤیوش باش وئردی. بو دؤیوشده عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو ان موعاصیر اودلو سیلاح‌لارا، خوصوصیله آغیر توپلارا مالیک ایدیلر.بو دؤیوش آغ قویونلو‌لارین آغیر مغلوبیتی ایله بیتدی. قئید ائدیلن ساواش نتیجه‌سینده اوزون حسن ترجاندا (ارزینجانین یاخین‌لیغیندا) مغلوب اولموش و بو حادیثه‌دن چوخ کدرلنمیشدی.
گورجوستان، میصیر و سوریه یوروش‌لری
اوزون حسن گورجوستانی اله کئچیرمگی پلانلایاراق 1458، 1463،1 466، 1472 و 1475-جی ایل‌لر بو اؤلکه‌یه حربی سفر‌لر دوزنله‌دی. اوزون حسن موختلیف ایللرده (1462، 1464،1472،14754 ایل‌لر ) میصیر و سوریه مملوک‌لرینه قارشی دا یوروش تشکیل ائتمیشدی. آغ قویونلو اوردوسو میصیر، سوریه‌نین آغ قویونلو‌لارا تابع اولمایان حیصه‌سینه و فلسطینه حربی سفر‌لر دوزنله‌میشدی. زنگین غنیمت‌لر و اسیر‌لر اله کئچیریلمیشدی. 1477-جی ایلده اوزون حسن اؤزونون سون یوروشونه-گورجوستان اوزرینه یوروشه گئدیر. اورادان زنگین غنیمت و 5مین نفرلیک اسیرقیزلا قاییدیر. همین اسیر‌لری اؤز یاخین‌لارینا پایلاییر بئله لیکله، اوزون حسن گورجوستانی اله کئچیریر.اوزون حسن 1478-جی ایلده تبریزده وفات ائتمیشدیر.اوزون حسن اؤلندن سونرا بؤیوک اوغلو خلیل اونون یئرینه تاختا چیخدی.اوزون حسن‌ین حاکیمیتی ایللری آذربایجان تورکلرینین ایمپراتورلوق قورما تاریخ‌لری‌نین ان پارلاق صحیفه‌لریندن بیری‌دیر. دؤولت‌چیلیگیمیزین اورتا عصیر‌لرده " قانون‌نامه " ایله دؤورونون ان اوستون موکمل قانونلاری و ایدارهچیلیگی ایله ایداره ائدیلمه‌سی اونون آدییلا باغلیدیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
قایناق:
// Türküstan qəzeti.- 2020.- 13-18 may.- № 12.- S. 7.
قوردلار و مانقوردلار
قوردلار و مانقوردلار
یازان: صمد آزاپ
دونیا تاریخینه وادبیاتینا یؤن وئرن چوخ زنگین سؤزلو و یازیلی مدنیت عونصورلرینه صاحب اولان تورکلر، کؤچلر، دؤیوشلر و تیجاری علاقه‌لر نتیجه‌سینده بیر چوخ قومله ائتکی‌لشیم ایچینده اولموشلار. بو ائتکی‌لشیم نتیجه‌سینده هله یازی‌نین اولمادیغی دؤورلرده زنگین بیر سؤزلو مدنیت خالقین دیلینده بویدان بویا، نسیلدن نسیله کؤچوروله‌رک گونوموزه قدر گلمیشدیر. سؤزلو مدنیت اورونلریندن افسانه‌لر و داستانلار آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر. داستانلاردا یئر آلان آغاج، ایشیق، قورد وس. کیمی موتیولر داستانلارین کیلید نؤقطه‌لرینی اولوشدورورلار. بو موتیولردن قورد موتیوی، تورکلرین یارادیلیشی و سویلاری‌نین داوامینی ساغلاماسی‌یلا ایلگیلی آنلادیلان افسانه‌لرین وارلیغی سببیندن آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر.
چین قایناقلارینا گؤره قورددان توره‌ییش افسانه‌لریندن ایلکی حاقیندا بو حکایه روایت ائدیلیر:
ووُ-سوُن‌لارین باتی سینیریندا کیچیک بیر دؤولت وارمیش. هون حؤکمداری ووُ-سوُن کرالینا هوجوم ائتمیش و کوُنموْ-نون آتاسی اولان بو کرالی اؤلدورموش. کوُنموْ دا او سیرالار چوخ کیچیکمیش. هون حؤکمداری اونا قییا بیلمه‌میش، اونو ساغ بوراخمیش. اوشاغین اطرافیندا بیر دیشی قورد گزمگه باشلامیش. قورد اوشاغی امیزدیردیکدن سونرا اورادان اوزاقلاشمیش. بوتون اولان بیتنی گؤر‌ن هون حؤکمداری اوشاغین قوتسال بیر بالا اولدوغونو آنلامیش و اوشاغی بؤیودوب ووُ-سوُن کرالی ائتمیش. اورتا آسیاداکی ایلک قورد افسانه‌سی بو شکیلده اورتایا چیخمیشدیر.
تورک قبیله‌لرینه عومومی آد اولاراق کاوْ-چی آدینی وئرن چینلیلر. کاوْ-چی-لرین یعنی تورکلرین قورددان تؤردیکلریله ایلگیلی آنلاتدیقلاری بیر باشقا افسانه‌یه گؤره، کاوْ-چی خاقا‌نی‌نین ایکی قیزیندان کیچیگی قورد ایله ائولنر. بو سببدن کاوْ-چی خالقی بو قوردلا قیزین اوشاقلاریندان تؤرمیشدیر.
گؤکتورکلرین اؤز سویلارینا عایید اینانیشلارییلا، دؤولت قورمادان اؤنجه‌کی تاریخلرینی ایشیقلاندیریجی خوصوصیتلر داشییان ایکی داستان واردیر. بیری "بوز قورد"، دیگری "ارگنه‌قون" داستانی‌دیر. بوزقورد داستا‌نی‌نین اساسی، یوخ اولما فلاکتینه اوغرایان گؤک‌تورک سویونون یئنیدن دیریلیب چوخالماسیندا بیر بوز قوردون، آنا قورد اولاراق وظیفه گؤرمه‌سی‌دیر. تورکلر ارگنه‌قوندان چیخدیقلاری واخت گؤکتورکلرین پادشاهی، قاغان سویوندان بؤرته چنه ایدی. بؤرته چنه، موغولجادا "بوز قورد" دئمکدیر. بئله‌لیکله قورد سمبولو و آنا قورد آرادان کئچن زامانین اوزونلوغونا باخمایاراق اونودولمامیشدیر.
گؤک‌تورک چاغیندا قورد بیر توتئمدن چوخ قوتسال بیر سمبول حالینی آلمیشدی. گؤکتورکلرین اؤز بایراقلاری‌نین باشینا بیر قورد هئیکلی قویمالاری‌نین سببی ده بو ایدی. قورد باشلی بایراقلار، گؤک‌تورک دؤولتی‌نین ییخیلیشیندان سونرا دا اونودولمامیش و چین ایمپراتورلوقلاری، مثلاً تورگئشلر کیمی تورک قؤوملرینه قاغانلیق عونوانلاری وئره‌جکلری زامان قورد باشلی بیر بایراقلا بیر بارابان وئرمگی ده اونوتمامیشلار ایدی. یاکوت ناغیللاریندا ایسه قوتسال روحلارین ۹ اوغوللاری‌نین هامیسی دا قوردا بنزه‌دیلیردی .
گؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" بؤیوک حؤکمدارلارین قودرتینی گؤسترمک اوچون ایستیفاده ائدیلن بیر صیفت ایدی. مثلاً ماناس داستانیندا قیرغیزلارین اورتا یوز رئیسی کؤکچؤنون اوغولو ایله ماناس-خانین اوغوللارینا، دانیشما اثناسیندا همیشه "کؤک-بؤرو سلطانیم" دئییلردی. ماناسین آروادی کانیکئی خاتون دا بیر گئجه یاتارکن چوخ گؤزل بیر یوخو گؤرموشدو. یوخوسونون یوزومو اوچون بئله دئمیشلر ایدی: "کؤک یال تؤبؤت بؤرو" یعنی "بو اوشاق گؤی یئله‌لی قورخونج بیر قورد" کیمی اولاجاق. گؤی یئله‌لی قورد موتیوی اوغوز قاغان داستانیندا اوغوز قاغانا یول گؤسترن قوتسال بیر اؤندر اولاراق کئچمکدهدیر: "
…گون دوغولارکن اوغوز قاغا‌نین چادیرینا گونش کیمی بیر ایشیق گیردی. او ایشیقدان گؤی توکلو، گؤی یئله‌لی بیر ائرکک قورد چیخدی. او قورد اوغوز قاغانا سؤز سؤیله‌یه‌رک: "ائی اوغوز! سن اوُروُم اوزرینه یوروش دیلگینده‌سن. من سنین خیدمتینده یورومک ایسته‌ییرم." دئدی. اوغوز قاغان و اوردوسو گؤی یئله‌لی قوردو ایزله‌دیلر". اوغوز قاغان داستا‌نینداکی بو ایفاده‌لردن ده آنلاشیلاجاغی اوزره قورد تورکلر طرفیندن بیر اؤندر، یول گؤستریجی اولاراق قبول ائدیلمیشدیر.
قیرغیزلاردا جینس، گؤزل و جسور آتلارا دا کؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" آدلاری وئریلیردی. یئنه قیرغیز ادبیاتیندا ماناس خان تصویر ائدیلرکن، "بؤرو کؤستو کوُ موُروُت" یعنی "قورد گؤزلو، قیر بیغلی" ماناسین اوخلاری اوچون ده، "بؤرو تیلدی چال ییبا"، یعنی "قورد دیللی قیر اوخ" دئییلیردی.
بهاالدین اؤگله گؤره، آلتای داغلاریندا "قورد داغی" آدینی داشییان بیر چوخ زیروه واردیر. آتیلا‌نین اوزونو ده قوردا بنزه‌دنلر واردی. آلتایلارین دوغوسوندا یاشایان بئرسیت قبیله‌سی ده اؤزلری‌نین قورددان تؤردیکلرینه اینانارلار و بونون گئرچک اولدوغونو دا ایدیعا ائدردیلر .
چینگیزنامه داستانیندا آلانقوْنون، دوُیین بایا‌ن-ین اؤلوموندن سونرا سماوی قوردلا جوتلشیب چینگیزی دوغورماسی، قورد موتیوی‌نین و قورددان تؤره‌مه آنلاییشی‌نین بیر تظاهرو اولاراق یوروملانمالی‌دیر. چینگیزنامه‌‌نین باشقیرد روایتی اولان نوسخه‌ده ده "باشقیرد قبیله‌لرینی تشکیل ائدن یوُرماتی، قیپچاق، قانقلی، قیتای، تامغان کیمی موختلیف بویلارا تامغا، آغاج، قوش، اوُران (دؤیوش پاروْلوُ) وئرن بو گؤی بؤرو اوغولو چینگیز خان‌دیر." شکلینده بیر ایفاده کئچمکدهدیر. آنادولوداکی خالق اینانجلاریندا دا اوُلو شخصلرین قورد دونونا گیره بیلدیگینی گؤسترن اؤرنکلر واردیر. آیریجا داستانلارداکی "قورد آنا" و "قورد آتا" آنلاییشلارینی دون دَییشدیرمه ایله ایضاح ائدن چالیشمالار دا واردیر.
داستانلار، افسانه‌لر و ناغیللاردان باشقا، تورک تاریخی و ادبیاتی اوچون واز کئچیلمز قایناقلار اولان اورخون آبیده‌لری، دده قورقود حکایه‌لری و قوتادغو بیلیگده ده قورد موتیوی‌نین کئچمه‌سی، قوردون تورک تاریخینه و ادبیاتینا نه درجه نفوذ ائتدیگینی گؤستریر. اورخون آبیده‌لرینده قاغا‌نین عسگرلری‌نین قورد کیمی، دوشمنلری‌نین قویون کیمی اولدوغو دئییلر. دده قورقود حکایه‌لرینده قورد، سالوُر قازا‌نین ائوی‌نین یاغمالاندیغی حکایه‌ده کئچیر. قازان حکایه‌ده قورد ایله دانیشار و قورد اوچون ایشلتدیگی "قورد اوزو موبارک‌دیر" جومله‌سی قوردون تورکلر آراسینداکی دَیرینی ایفاده ائدر. آیریجا دانیشما‌نین سونوندا ایشله‌دیلن "قاراباشیم قوربان اولسون، قوردوم سنه" جومله‌سی و قوتادغو بیلیگ ده یئر آلان "قوشلار بئله گؤک قوردو کئچه بیلمز! هاوادا اوچان قارتال سورولری، سنی سئچه بیلمزلر، ائی گؤک بؤری!" کیمی ایفاده‌لر توره‌ییش افسانه‌لریندن بری سورن، قوردو قوتسال‌لاشان بیر وارلیق اولاراق گؤر‌ن بیر حالقا‌نین داوامی‌دیر.
آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق قورد موتیوی ایتمه‌میش، شکیل دَییشدیره‌رک داستانلاردان و افسانه‌لردن، رومانلارا، حکایه‌لره سیچرامیشدیر. بیلدیری‌ده اله آلیناجاق اساس مؤوضو قورددان "مانقوردلاشما"یا گئدن سورجده‌کی سمبول‌لار و ایماژلاردیر. "مانقورد" و "مانقوردلاشما" آنلاییشلاری ندیر؟ ایلک نه شکیلده اورتایا آتیلمیشدیر؟ بو سورغولارا جاواب تاپماق لازیم‌دیر.
مانقوردلوق حاقیندا ایلک بیلگیلره ماناس داستانیندا راست گلینیر. اورادا اوشاق ماناسین دجل‌لیگی و دؤزولمز گوجوندن قورخان قالماقلارین، اونو مانقورد ائدک دئییب سؤز باغلادیقلاری بئله داستانلاشمیشدی:
بالانی توتوب آلاق
باشینا شیره تاخاق
ائوه آپاریب عذاب وئرک
آلتی بوی قالماغین
آیاق باشینی ییغاق
چینگیز آیتماتوو اثرلرینی بیر زرگر، بیر هئیکل‌تراش کیمی دزگاهیندا فؤوق‌العاده وسواس‌لیقلا ایشله‌میشدیر. بو دزگاه‌دان چیخان ان نادیر لعل-جواهیرات بلکه ده "گون اولار عصره برابر" یا دا دیگر آدییلا "گون اوزانار عصر اولار" رومانی‌دیر. سؤز مؤوضوسو روماندا آیتماتوو بیر حکایه سؤیله‌ییر:
ساری اؤزَکی ایشغال ائدن دوشمنلر توتساقلارا قورخونج ایشگنجه‌لر ائدرلرمیش. اینسانین یادداشینی ایتیرمه‌سینه، دلی اولماسینا گتیریب چیخاران بیر ایشگنجه اوصوللاری وارمیش. اؤنجه اسیرین باشینی قازار، ساچلاری تک-تک کؤکوندن چیخارارلارمیش. بونو ائدرکن اوستا بیر قصاب اوراجیقدا بیر دوه‌نی یاتیردیب کسر، دریسینی اوزرمیش. سونرا بو درینی پارچالارا آییرار، تزه- تزه اسیرین قان ایچینده اولان قازینتینمیش باشینا سیخ سارارلارمیش. بئله بیر ایشگنجه‌یه معروض قالان توتساق یا آغریلار ایچینده قیوریلاراق اؤلر، یا دا یادداشینی تامامیله ایتیرر، اؤله‌نه قدر کئچمیشینی خاطیرلامایان بیر "مانقورد"، یعنی کئچمیشینی بیلمه‌ین بیر کؤله اولارمیش. بوندان سونرا دری کئچیریلن توتساغین بویونا باشینی یئره سورتمه‌سین دئیه بیر کؤتوک یا دا تاختا باغلار، اورک پارچالایان قیشقیریقلاری ائشیدیلمه‌سین دئیه اوزاق، اوجقار بیر یئره آپارارلار، اللری آیاقلاری باغلی، آچ -سوسوز گونشین آلتیندا ائله‌جه بیر نئچه گون بوراخارلارمیش. ساری اؤزَکین قیزغین گونشینه "مانقورد" اولمالاری اوچون بوراخیلان توتساقلارین چوخو اؤلر، بئش-آلتی آدامدان آنجاق بیر یا دا ایکیسی ساغ قالارمیش. اونلاری اؤلدور‌ن آجلیق یا دا سوسوزلوق دئییل، باشلارینا کئچیریلن سویومامیش دوه دریسی‌نین گونش‌ده قورویوب بوزولمه‌سی، باشلارینی منگه‌نه کیمی سیخیب دؤزولمز آغریلار وئرمه‌سی ایمیش. بو دؤزولمز آغریلار سونوندا توتساق یا اؤلر، یا دا عاغلینی یادداشینی ایتیررمیش. بیر "مانقورد" کیم اولدوغونو، هانسی سوبویدان، هانسی قبیله‌دن گلدیگینی، آناسینی آتاسینی بیلمزمیش. اینسان اولدوغونون بئله فرقینده دئییلمیش .
روماندا آناسی نایمان آنانی تانیماییب، اونو اؤلدور‌ن "مانقورد" اوغول جوْلامان ایشده بو ایتن دَیرلرین ان اؤنملی تمثیلچیسی‌دیر.
روما‌نین بیر بؤلومونده آنلادیلان بو حکایه عادیجه آنلادیلمیش بیر حکایه دئییل. آیتماتوو آنلادیلاری‌نین کیلید نؤقطه‌سینی تشکیل ائدن "مانقورد" تیپی بو حکایه ایله دویولموش، سونرا بیر سمبول اولاراق بیر چوخ اثرده اؤزونه کیملیک‌سیز تمثیلچیلر تاپمیشدیر. "مانقورد" اولماق اوچون دوه دریسی شرط دئییل. کئچمیشینه، مدنیتینه، اؤز کؤکلرینه یابانجی‌لاشان دیگر بیر دئییشله اؤزگه‌لشن فردلر آیتماتوو و دیگر تورک یازیچیلاری‌نین ایضاحلاریندا بیرجه "مانقورد" اولوب چیخمیشلار.
کوز باشینداکی اووچونون قیشقیریغی کیتابی‌نین "عصرلرین کؤلگه‌سینده‌کی سوچ" آدلی بؤلومونده، موختار شاهانووون سورغوسونا آیتماتووون وئردیگی جاواب "مانقوردلاشدیرما"نین بیلینجلی ایجرا ائدیلن ایدئولوژیک بیر کؤله‌لشدیرمه پروژه‌سی اولدوغونو گؤستریر. "توتالیتر سیستم زامانیندا بوتون توپلوما، اونون ایچینده سنین ده منیم ده، هامیمیزین عاغلینا، فیکیرینه، آنلاییشینا ایدئولوژیک شیره قویولدو. بو، بیر رژیمه کورو-کورونا باغلاییب، قانداللاماق آماجییلا ائدیلمیشدی." زاما‌نی‌نین تراژئ‌دیلرینه شاهید اولان آیتماتوو بو ایدئولوژیک یابانجی‌لاشدیرما، یوخ ائتمه سیاستینه آتاسی تؤرؤقول آیتماتووو قوربان وئرمیش. بو دورومون روحی دونیاسیندا آچدیغی درین یارانی یونگول‌لشدیرمک و "مانقوردلاشدیرما"نین قاباغینا کئچمک اوچون اثرلری آراجیلیغییلا اینسانلاری درین یوخولاریندان اویاندیرماغا چالیشمیشدیر. تسلیمیت‌چیلیگیه، کیملیک ایتکیسینه، شوعورسوزجا کئچمیشه، عادت- عنعنه‌لره اؤزگه‌لشمه‌یه، قارشی چیخان آیتماتوو، بوندا موفقیت‌لی اولماقلا قالمامیش ائورنسل‌لیگی دا توتموشدور. بوریس شوستِفین ۱۹۹۹-جو ایلده قلمه آلدیغی "یهودی مانقوردلار" آدلی مقاله‌سی بونون ان یاخشی گؤستریجیسی‌دیر. رمضان قورخمازین بو تثبیتی ده "مانقوردلاشما" مسئله‌سینی ان یاخشی آچیقلایان گؤروشلردن بیری‌دیر:
دئنه‌ییمسل یادداشین کورلاندیغی ایجتیماعی اورتاملاردا فرد اونتولوژیک تهلوکه‌سیزلیک رفرانسلارینی ایتیردیگیندن اؤزونو ایزوله، ناراحات بیر شکیلده دویومسار و ایدئولوژی‌لر اوچون ایستیثمارا آچیق بیر ساحه مئیدانا گتیرر. دایم توتالیتر و شیدّت المنتلری احتیوا ائدن ایدئولوژی‌لر بو یالیتیک و اعتبارسیز فردلره اؤز دوغولمالارینی قیسا بیر زاماندا انژکته ائدرک، اؤزونه قطعی اینانجلی "مانقورد" حواری‌لر قازانمیش اولار. آندره کریلتسوو، تانسیک‌بایئو، ثابت‌جان، بازاربئی، آباکیر، اوروزکول، اوردوک وس. کسلر بو طرزده اؤزونو کورلایان گوجون کیملیگینه چئوریلمیش تیپلردیر .
آیتماتوو، اؤزو ایله آپاریلان بیر رئپورتاژدا، "مانقورد" تیپی‌نین سووئتلر بیرلیگی و قیرغیز مدنیتی ایچینده‌کی کئچمیش‌ده‌کی و بو گونکی دورومونا توخونور:
بیلدیگینیز کیمی بو "مانقورد" افسانه‌سینی بیر رومانیمدا آنلاتدیم؛ آما بیر لاف اولسون دئیه دئییل، بو گونکی سیاسی حیاتلا اویغونلاشدیراراق…
اسکیدن اصلینی اونوتموش، روبوتلاشدیریلمیش اینسانلارا "مانقورد" دئییلردی. بو گون ده عینی شکیلده دویغوسوزلاشدیریلمیش کؤکوندن قوپاریلمیش، نه‌یی نه اوچون ائتدیگینی بیلمه‌ین و اؤزونه وئریلن امرلری هئچ دوشونمه‌دن تطبیق ائدن اینسانلار دا بیر چئشید "مانقورد"دور. تورک جومهوریتلرینده هله "مانقوردلارین" اولوب اولمادیغینا گلینجه: واردیر شوبهه‌سیز. اما نه قدر اولدوقلارینی کسدیرمک چوخ آسان دئییل .
یازیچی‌نین سؤیلدیگی کیمی "مانقورد" افسانه‌سی لاف اولسون دئیه سؤیلنمه‌میشدیر. "مانقوردلاشما"، سیستمین روبوت فردلر یئتیشدیرمه پروژه‌سی‌نین اثری‌دیر. بو فردلر کئچمیشینه، مدنی دَیرلرینه اؤزگه، آزادلیقلاری اللریندن آلینمیش، دوشونمه باجاریقلاریندان محروم بوراخیلمیش یازیقلاردیر. آیتماتوو "دیشی قوردون یوخولاری" آدلی اثرینده، بو ایدئولوژیک کؤله‌لشدیرمه فاکتینا تنقید اوخلارینی یؤنلدیر. روما‌نین قهرمانی آبدیاس کیلسه‌‌نین "مانقورد" فردلر یئتیشدیر‌ن دوقماتیکچی آنلاییشینا قارشی چیخمیش، بونون اوزرینه کیلسه‌دن قووولموشدور. آبدیاس موباریزه‌سینی بو کز ده گنجلری زهرله‌ین خاشخاش قاچاقچیلاری اوچون سوردورور. آنجاق یادداشی کؤکوندن قازماغی آماجلایان سیستم بو کز ده بو گنجلری هدف آلمیش بیر "مانقورد" اولما یولوندا اونلاری میغناطیس کیمی اؤزونه چکمیشدیر. آبدیاس کورلانان سیستمه تک باشینا اعتراض ائتمگه چالیشسا دا، گریشان لیدرلیگینده "مانقوردلاشان" گنجلرین اؤزونو قاطاردان آتماسینا انگل اولا بیلمه‌میشدیر. بو کز ده اؤزونو بوسس و قروپونون ایچینده بولان آبدیاس، سایقا سورولرینی موژونقوم چؤلونده قتل ائدن "مانقوردلاشان" ایدئولوژی‌یه قارشی دؤیوش آچسا دا کوتله‌لر حالیندا "مانقوردلاشان" اینسانلارا دوغرونو آشیلامایا چالیشان عیسی کیمی چارمیخا گریلمکدن قورتولا بیلمز.
آیتماتووون اؤز اوتوبیوگرافی‌سینی یازدیغی "حاقیمدا نوتلار" کیتابیندان، اؤزگه‌لشمه، دَیرلره یابانجی‌لاشما و مانقوردلاشمایا سدد چکمک اوچون اثرلرینی یازدیغی بو جومله‌لردن آیدین اولور:
یئددی گؤبکدن گلمه‌سینی بیلمک بیزیم کندده هر کسین وظیفه‌سی‌دیر. یاشلیلار کیچیک اوشاقلارا جیدی-جیدی سوروشاردیلار. بورا گل باخاق ایگید، هانسی سوبویدانسان آتا‌نین آتاسی کیمدیر؟ و اونون آتاسی نئجه بیر آدام ایدی؟ و اگر اوشاق اؤز کئچمیشینی بیلمیرسه، او اوشاغین آناسی آتاسی دانلانیردی. نه بیچیم آتا بو، تایسیز دوستسوز، قوهومسوز دئیردیلر. نه اوچون بو قدر قئیدسیز؟ اینسان کئچمیشینی بیلمه‌دن نئجه بؤیویه بیلر؟ بورادا اؤنملی اولان نسیللرین و جمعیت ایچینده اورتاق اخلاقی سوروملولوقلارین داوامینی تأمین ائتمک ایدی .
"مانقوردلاشما"یا گئدن یوخ اولوش سورجینی ایضاح ائتمه‌ده اؤندر آیتماتوودور؛ آنجاق دیگر تورک جومهوریتلری یازیچیلاری‌نین بیر چوخو دا بو ایدئولوژیک یادداش سیلمه، یئنی ایدئولوژی‌لری دیکته ائتمه سورجینه، دؤورون شرطلری اوزوندن آنجاق دولایلی یوللاردان اثرلرینده جاواب وئرمیشلر. بو یازی‌چیلاردان بیری ده قازاق چؤلونون بیلگه یازیچیسی مختار عوضوودور. عوضوو "کؤک‌سئرئک" حکایه‌سینده "مانقوردلاشما"یا گئدن یولدا، قورد ایله ایت آراسینداکی اینجه کؤرپو، "مانقورد" تیپی‌نین و ایدئولوژیک کیملیک سیلمه سورجی‌نین نئجه ایشلدیلدیگی‌نین ان آچیق گؤستریجیسی اولسا لازیم‌دیر. قورد موتیوی آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق هله دیری بیر شکیلده اثرلرده یاشادیلماقدادیر. قوردون کئچمیشده یوکلندیگی ویزیون زامانلا دَییشمیش قوتسال‌لیق یئرینی، سایغی‌یا بوراخمیشدیر.
"کؤک‌سئرئک" حکایه‌سینده اینسانلارلا قوردلارین اؤزل‌لیکله ده کؤک‌سئرئک‌ین موباریزه‌سی قونو ائدیلیر: "اینسانلار بیر قورد اینینی باساراق یئددی بالا‌نین آلتیسینی اؤلدورر و بالا بیر قوردو یانلارینا آلاراق کندلرینه دؤنرلر. قورماش آدلی اوشاق بالایا کؤک‌سئرئک آدینی وئره‌رک اونو یییه‌لنر. بالا قوردو اهلی‌لشدیرمگه چالیشارلار. کؤک‌سئرئک بؤیویر و یئله‌لی ائرکک بیر قورد اولار. بیر ایت کیمی یاشادیلماغا چالیشیلان کؤک‌سئرئک، آرادان کئچن او قدر ایله باخمایاراق اصلینی اونوتمامیش و بیر گون غفلتاً اورتادان ایته‌رک آزادلیغینا قوووشموشدور. قورخوسوز و عاغیلی بیر حیوان اولان کؤک‌سئرئک زامانلا افسانه‌لشمیش قویون، دوه، آت باشدا اولماق اوزره اینسانلارا آغیر ایتکیلر وئرمیشدیر. حتی بیر گون چوبان بیر اوشاغا هوجوم ائتمیش اونو پارچالایاراق اؤلدورموشدور. بو اوشاق، اؤزونو بالا بیر قورد ایکن آلیب بؤیودن قورماشدان باشقاسی دئییل. بیر ایت کیمی بؤیودولمگه چالیشیلان دیگر بیر دئییشله، قورد اولدوغو، اصلی اونوتدورولماغا چالیشیلان، عینی مضموندا دوشونولسه تورک خالقلاری کیمی "مانقوردلاشدیریلما"یا چالیشیلان کؤک‌سئرئک اؤزونه دؤنموش، بویونا کئچیریلن اسارت ایپینی پارچالایاراق سانکی قوردون اهلی‌لشدیره بیلمه‌یه‌جگی مئساژینی وئرمیشدیر.
عینی پارالئل‌لیکده دَیرلندیریله بیله‌جک بیر باشقا حکایه ده قیرغیز یازیچی تؤلؤگؤن قاسیم‌بکووون "بوزقورد" حکایه‌سی‌دیر. حکایه‌ده، قورد اینیندن بوزقوردون دؤرد کیچیک بالاسینی قاچیران آداملا، بالالارینی قورتارماغا چالیشان بوزقورد آراسینداکی موباریزه قونو ائدیلر. چووالا قویدوغو بالالاری ائوینه آپاران آدام اونلاری بیر ایت کیمی یئتیشیرمک ایستر. حکایه‌ده کئچن آدامین اؤز داخیلی دونیاسییلا دانیشماسی چوخ معنالی‌دیر:
-نه ائد‌جک‌سه‌ن بونلاری؟ دئیه سوروشدو بالالارا آغرییان کؤنولوندن گلن بیر سس.
-‘اونلاری ایته چئویره‌جگم' دئیه جاواب وئردی باشقا، سویوق بیر سس.
-‘قورد هئچ بیر زامان ایت اولا بیلمز اما' دئیه جاواب وئردی کؤنول سسی.
سویوق سس بیر قهقهه پارتلادیب ‘بورادا یاشایاجاقلار، ماسامین آرتیقلارییلا بسلنه‌جکلر؛ آنالاری‌نین، سودویله وئردیگی قوردلوق دویغوسونو ایتیره‌جکلر. بئله‌جه ایته چئوریله‌جکلر' .
اوچ بالاسی اؤلدورولن تک بالاسینی قورتارماق اوچون کنده گیرن بوزقورد تله‌یه دوشوب توتولار. جانلی -جانلی دریسی اوزولن بوزقورد ائدیلن بو ایشگنجه‌یه گؤزونو بئله قیرپماز. اصالت سیمگه‌سی قوردون بو دوروشو قارشیسیندا آدامین آغیزیندان بو جومله‌لر تؤکولر: "بونا باخ! سسینی بئله چیخارتمیر نیه گؤره‌سن؟ بو آغرییا نئجه دؤزور. ایندی بونون یئرینده بیر ایت اولسایدی فریادی چوخدان باسمیشدی." آدام بوزقوردون گؤزلرینده بیر یاش داملاسی گؤره بیلمک اومیدیله وار گوجویله سویار درینی. بوزقورد ایسه، مغرورلوغوندان اؤدون وئرمز، هر زامانکی غورورلو گؤرونوشونو دَییشدیرمز. آرتیق یاخشیجا اورتایا چیخان ایچ اورقانلاری چالیشار، سانکی اونون هله جانلی اولدوغونو سیمگه‌لر.
"مانقوردلاشما" سورجینده قوردون ایتلشدیریلمک ایستنمه‌سیله آیتماتوو ایضاحلاریندا راست گلینن یادداشین سیلینمک ایسته‌نمه‌سی عینی سیستمین اورونودور. ایت اسارتین، قورد ایسه آزادلیغین سمبولودور. ایتین اؤنونه نه وئرسه‌نیز یئیر، صاحبی‌نین سؤزوندن چیخماز. اویسا قورد ائله‌دیرمی؟ اؤز یئمگینی اؤزو تاپار، طبیعتین-دوغا‌نین سوندوقلارییلا کیفایت‌لنمز. یوخاربدا بحث ائدیلن حکایه‌لرده ده اولدوغو کیمی تاریخین هر دؤنمینده تورک اولوسلارینی بویوندوروق آلتینا آلماغا چالیشان، تورکلرین بویونلارینا اسارت ایپینی کئچیرمگه چالیشان ایدئولوژیک بیر سیرا دؤولتلر اولموشدور. آنجاق اصلینه، کئچمیشینه، عنعنه و عادتلرینه سیخی سیخی‌یا باغلی تورک اولوسلاری بو مانقوردلاشدیرما سورجینه قارشی "بوزقورد" کیمی "کؤک‌سئرئک" کیمی دیمدیک آیاقدا دایانمیشدیر.
کاشغارلی محمود، دیوان لغات التورک آدلی اثری‌نین گیریشینده دئیر کی: "تانری دؤولت گونشینی تورکلرین بورجونده یاراتدی. فلگی اونلارین مولکونه اویغونلاشدیریب چئویرر. اونلاری تورک دئیه آدلاندیردی، دونیا مولکونون صاحیبی ائتدی".
کؤچورن: عباس ائلچین
KAYNAKLAR
- AVEZOV, M. (1997). Hikâyeler. (çev. Zeyneş İsmail-Ahmet Güngör). Ankara: Bilig Yayınları
- AYTMATOV, C. (1990). Dişi Kurdun Rüyaları. (Tercüme Refik Özdek). Ankara: Ötüken Neşriyat.
- AYTMATOV, C. (1991). Gün Olur Asra Bedel. (çev. Refik Özdek). İstanbul: Ötüken Yayınevi
- AYTMATOV, C. ve MUHTAR, Ş. (2000). Kuz Başındaki Avcının Çığlığı. Ankara: Kitap Yurdu.
- BANARLI, N. S. (1987). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi I. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- ERGİN, M. (2004). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: TDK Yayınları.
- ERGİN, M. (2005). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
- İNAN, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler I. cilt Ankara: TTK Yayınları.
- KALAFAT, Y. (2009) Türk Halk Tefekküründe Kurt II. Ankara: Berikan Elektronik Basım Yayım.
- KOLCU, A. İ. (2008). Cengiz Aytmatov Üzerine Yazılar. Erzurum: Salkım Söğüt Yayınları.
- KORKMAZ, R. (2008). Ötekileşme Sorunu ve Eve Dönüş İzlekleri. Ankara: Grafiker Yayınları.
- ÖGEL, B. (2003). Türk Mitolojisi I. Ankara: TTK yayınları.
- ÖGEL, B. (2006). Türk Mitolojisi II. Ankara: TTK yayınları.
- SÖYLEMEZ, O. (2002). Cengiz Aytmatov Hayatı ve Eserleri Üzerine İncelemeler. Ankara: Karam Yayınları.
- SÖYLEMEZ, O. ve AŞLAR, H. (2009). Kırgız Hikâyeleri Antolojisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.
- ŞİŞMAN, B. (2009). Cengiznâme Hazâ Kıssa-i Çingiz Hân. Samsun: Etüt Yayınları.
"اوغوزنامه"لرده تورک دؤولتچیلیک عنعنه‌لری
"اوغوزنامه"لرده تورک دؤولتچیلیک عنعنه‌لری
آغاوئردی خلیل
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
تورک دؤولتچیلیک عنعنه‌لری اورتا عصرلرده گئنیش یاییلمیش "اوغوزنامه"لرده ده عکس اولونوب. معلومدور کی، "اوغوزنامه" - اوغوزلارین کیتابی دئمکدیر. بو کیتاب اورتا عصرلر اوغوز عنعنه‌سینه اویغون اولاراق اؤزونده زنگین فولکلور ایرثینی عکس ائتدیریر. بونونلا یاناشی بو کیتاب‌لاردا اوغوزلارین دؤولتچیلیک تاریخلری و عنعنه‌لری ده گئنیش یئر آلیر. اسکی "اوغوزنامه"لردن بیری حاقیندا " 1309-1340-جی ایللرده میصیرده یاشامیش اوغوز-سلجوق منشألی ابوبکر بن عبدالله بن آیبک دواداری اؤزونون عرب دیلینده یازاراق 1309-جو ایلده تامالادیغی "درر التیجان و غرر تواریخ الازمان" (شؤهرتلندیریلمیش‌لرین تاریخیندن بیر اینجی) آدلی کیچیک حجملی تاریخ اثرینده معلومات وئریر و ایلک دفعه "اوغوزنامه" سؤزونو ده او ایشله‌دیر. اونون گؤستردیگینه گؤره ساسانی حؤکمداری انوشیروان‌ین (حاکیمیت ایللری: 531-573) مَرودن بُزرگمهر بُخْتَگان فارسی‌یه مخصوص اورتا فارس دیلینده یازیلمیش همین کیتاب ابو مسلم خراسانی‌نین (755- جی ایلده اؤلدورولوب) خزینه‌سیندن تاپیلیب. آیبک دواداری‌نین حاقیندا دانیشدیغی اثر چوخ گومان کی، تورکجه یازیلمیش بیر قهرمان‌لیق داستانی اولموش و 826-جی ایلده باغداددا یاشایان سوریه‌لی حکیم جبراییل بهشی طرفیندن عرب دیلینه ترجومه اولونوب. همین نوسخه‌دن ایستیفاده ائدن آیبک دواداری کیتاب حاقیندا یازیر: "من ایسته‌ییرم بو طایفانین (تورکلرین) هارادان گلدیکلری و اونلارین سلف‌لری حاقیندا بونلارین اؤزلری‌نین دوغما دیللرینده (اویغور دیلینده) یازیلمیش" اولو خان آتا بیتیکچی" آدلی کیتاب‌لارینا اساسلاناراق دانیشیم. بونون آدی‌نین معناسی "بؤیوک حؤکمدار - آتا حاقیندا کیتاب" دئمکدیر. بو ائله بیر کیتابدیر کی، قدیم تورک‌لردن موغول‌لار و قیپچاق‌لار بونونلا سئوینیر و ممنون اولوردولار، بو کیتابین اونلارین یانیندا بؤیوک حؤرمتی واردی. همچنین دیگر تورکلرین " اوغوزنامه "آدلی بیر کیتاب‌لاری وار. اونو الدن-اله گزدیریرلر. اوندا اونلارین باشینا گلن روایت‌لر و ایلک حؤکمدارلاری حاقیندا معلومات وار" .
ف.بایاتا گؤره، "اوغوزنامه‌لرین تاریخی کرونیکالاردا گئنیش یئر آلماسی، داها دوغروسو سالنامه‌لرین اؤزونده میفیک سجیه‌لی اوغوز شجره‌سینی اریتمه‌سی، اوغوزنامه موتیولری‌نین تورک مدنیتینده ائنینه و درینینه یاییلماسینی گؤستریر. تورک داستان عنعنه‌سی‌نین تاریخی کرونیکالارا کئچمه‌سی، اِپیک یارادیجی‌لیغین "تاریخ‌لشمه‌سی" اتنوکولتورولوژی باخیمدان عئینی اینفورماسیانین موختلیف یؤنلردن تقدیمی ایدی. بو اینفورماسیانین اؤزگینده فوتوحات‌چیلیق ایدئیاسی دوروردو. اوغوزنامه موتیولری‌نین تورک اِپیک عنعنه‌سینده گئنیش یاییلماسینا سبب ده بو ایدی". ک.و.نریمان‌اوغلو و ف.اوغورلو "اوغوزنامه"نی بؤیوک بیر مدنیت حادیثه‌سی کیمی سجیه‌لندیره‌رک بو شکیلده کاراکتریزه ائدیرلر: "اوغوزنامه - تورک خالقی‌نین حیاتینی، موباریزه‌سینی، معنویاتینی عکس ائتدیرن ادبی-تاریخی قایناق‌دیر؛ اوغوزنامه - اوغوز اِپوسودور؛ اوغوزنامه - اوغوز تاریخی‌دیر. اوغوزنامه - اوغوز مدنیتی‌نین نسیلدن کئچه-کئچه یاشایان حیات کیتابی‌دیر". اوغوزنامه‌لرین ماتریالینی تشکیل ائدن آتالار سؤزلری، افسانه و روایت‌لر اؤزلرینده دؤولتچیلیک عنعنه‌لرینی داشییان زنگین معلوماتا مالیک‌دیر. بورادا میف و تاریخ بیر-بیرینه قوووشوب، گئرچک‌لیک افسانه‌لشیب. آنجاق بو افسانوی تاریخ اوغوزلار طرفیندن یاشادیلیب و اورتا عصرلرین سونلاریندا دا گئرچک بیر تاریخ کیمی قبول اولونوب. بونا ابولغازی خان خیوه‌لی‌نین "شجره تراکمه"سینده ده راست گلیریک. اوغوز دؤولت باشچی‌لاری اؤز نسیل شجره‌لرینی نوح پئیغمبردن، افسانوی اوغوز خاندان و اونون بؤیوک اوغلو گون خاندان باشلاییرلار. معلومدور کی، 11. عصر اوغوزلارین دؤولتچیلیک تاریخ‌لرینده موهوم بیر دؤوردور. "11. عصرده آذربایجانا گلمیش اوغوزلار بورادا کیفایت قدر کومپاکت یاشایان تورک‌دیللی یئرلی اهالی ایله قارشیلاشدیلار. گلمه اوغوز-قیپچاق‌لارین آرتیق آذربایجانین اصل اهالیسینه چئوریلمیش هون منشألی تورکلرله اِتنیک یاخینلیغی چوخ‌سایلی فاکت‌لارلا تصدیق‌له‌نیر. مثلا، تاریخی اثرلرده و اِپوسدا اوغوز خانین هون حؤکمداری مئتئ ایله عئینی‌لیگی حاقیندا چوخ دئییلیب. اوغوزلارین 12 ساغ، 12 سول ( یاخود ایچ و داش اوغوزلار) قانادا بؤلونموش 24 اوغوز طایفاسی هونلارین بؤلگوسونه (تومن‌باشی عومومی آدینی داشییان 24 هون آغ‌ساققالی) تام اویغون گلیر. شرق طرفین کنیاز و باشچی‌لاری شرقده، غرب طرفین کنیاز و باشچی‌لاری غربده یئرلشمیشدیلر. س.پ.تولستوو بئله حساب ائدیر کی، هون تاریخی عنعنه‌سی 10-11. عصرلرده اونلارین خلفلری اولان اوغوز طایفالاری طرفیندن قبول ائدیلمیشدی " .
بو عنعنه‌نین داوام ائتدیریلمه‌سی "اوغوزنامه"لرده تام آیدین‌لیغی ایله گؤرونمکده دیر. تدقیقات‌لاردا اوغوزلارین میفولوژی اجدادی اوغوز خان حاقیندا موختلیف فیکیر و مولاحیظه‌لر مؤوجوددور. بو تیپلی آراشدیرمالار اساساً تاریخ و فولکلور موناسیبت‌لری چرچیوه‌سینده آپاریلیر. فولکلورشوناس عالیم ب. عبدالله اوغوز خانلا باغلی فیکیرلری بئله عومومی‌لشدیریر: " ن.ی.بیچورین خئیلی آراشدیرما آپارماقلا حؤکم وئریب کی، مئتئ ایله اوغوز خان ائله بیر آدام‌دیر. ضیا گؤگ آلپ اوغوز خانی گاه مئتئ، گاه دا "کیتاب" این ( کیتابی دده قورقود نظرده توتولور) بیرینجی بویونداکی دیرسه خانین اوغلو بوغاج بیلیب. ح.ب. ارجیلاسون دا بو فیکره طرفدار دوروب. بؤیوک تورکولوق و.و.رودلووون فیکرینه گؤره، مانی‌لیگی اؤز دؤولتی‌نین رسمی دینی سوییه‌سینه اوجالدان بئگو تئگین، یاخود بئگو خاقان گئرچک اولاراق ائله اوغوز خان‌دیر، ر.نورا گؤره، اوغوزون معناسی "اؤکوز" دور، یونان حؤکمداری ایسگندر ذوالقرنین (قوشابوینوزلو) ده بوینوزلودور. دئمه‌لی، اوغوز خان مقدونیه‌لی فیلیپ‌ین اوغلو ایسگندردیر کی، وار. ق.ن.پوتا نین اوغوز خانلا موغول افسانه‌لرینده آدی کئچن کیرئی خانلا، اوخور-باما خان آراسیندا اوخشارلیق، اویغون‌لوق آراییب. آلمان شرقشوناسی ای.مورکوارت اوغوز خانی چینگیز خانلا بیر بیلیب" . ف.بایاتا گؤره، "جاهان دؤولتی قورماق ایدئیاسی اوغوز آدی ایله باغلی اولوب تورک مدنیتینده بیر نئچه دفعه موختلیف تاریخی و میفولوژی اوبرازلارا ترانسفورماسیا اولونوب. بو باخیمدان چین منبع‌لری‌نین تقدیم ائتدیگی مئتئ کومپلکسی تورک-ایسلام سالنامه‌چی‌لری‌نین اوغوزنامه‌لرینه تام آدِکوات‌دیر. اوغوز-مئتئ پارالل‌لیگی هر شئیدن اول مئتئ‌نین ده جاهان دؤولتی قورماسی، هونلارین خیلاصکاری اولماسی، هون اوردو، اینضیباطی، ایداره اینستیتوت‌لاری‌نین یارادیجیسی کیمی وئریلمه‌سی ایله ایلیشگی‌لیدیر. بئله بیر یاخینلیق ن.بیچورینه مئتئ ایله اوغوزو عئینی‌لشدیرمگه ایمکان وئریب، چونکی تورکلرین خیلاصکاری و ائل قوران حؤکمدارلاری بو و یا دیگر درجه ده اوغوزا بنزه‌ییردی و یا بنزه‌دیلیردی". معلومدور کی، اوغوز خان اوغوز تورکلرینین میفولوژی اجدادی، سوی‌باشچیسی‌دیر. اوغوز دؤولت‌چیلیگی ده اوغوز خاندان باشلانیر. بو اؤزونو حؤکمدار نسلی‌نین شجره‌لرینده ده گؤستریر. اوغوزلارین تاریخ صحنه‌سینه چیخدیقلاری زاماندان اوغوز حاقیندا افسانه و روایت‌لر ده یارانیب. یازی مدنیتی دؤورونده ایسه اوغوز تاریخی فولکلور یادداشیندان یازییا آلینیب. بو سببدن ده بو افسانوی بیر تاریخی خاطیرلادیر". مؤوجود علمی فیکره گؤره اسکی چاغلاردان اوغوز داستان‌لاری شرق (تورکیستان، اوزاق شرق) و غرب (آذربایجان و اؤن آسیا) واریانت‌لاریندا مؤوجود اولوب. بو واریانت‌لاردان بیری بیزه قدر ن.بیچوری‌نین ترجومه‌سینده گلیب چاتان چین قایناق‌لاری‌نین مئتئ حاقیندا وئردیکلری یاری تاریخی افسانه‌دیر. غرب واریانتینا " اوغوز کاغان " داستانی، رشیدالدین‌ین (14. عصر)، یازیچی‌اوغلو علی‌نین (15. عصر)، حافظ آبرونون (15. عصر)، محمود اوغلو حسن بایاتلی‌نین (15. عصر)، خان‌دمیرین (16. عصر)، سالیر بابا قولالی اوغلونون (16. عصر)، ابولغازی‌نین (17. عصر) و ب. تاریخچی‌لرین اثرلری داخیلدیر " . فضل الله رشیدالدین‌ین " اوغوزنامه " سی یازیلی منبع‌لردن گؤتورولوب. فضل الله رشیدالدین همدانی قازان خانین (حاکیمیت ایللری: 1295-1304) امری ایله 1300جی ایلده یازماغا باشلادیغی " جامع التواریخ " (تاریخ‌لر توپلوسو) آدلی مشهور اثرینی اولجایتو خان (حاکیمیت ایللری: 1304-1316) دؤورونده - 1310-جو ایلده تاماملادی " . رشیدالدین‌ین " جامع‌التواریخ " اثری ایکی حیصه‌دن عیبارت‌دیر. بیرینجی حیصه موغوللارین، ایکینجی حیصه ایسه تورکلرین تاریخینه حصر اولونوب. اثر هولاکی‌لرین زامانیندا و اونلارین سیفاریشی ایله حاضیرلاندیغیندان موغول تاریخی اوّلده وئریلیب. " اوغوزلارین و تورکلرین تاریخی "آدلی حیصه ده اوغوزون دوغولماسی، اوشاقلیغی، تانرییا ایمان ائتمه‌سی، ائولنمه‌سی و ظفر یوروش‌لری نقل اولونور. عئینی زاماندا اوغوز جمعیتی‌نین سوسیال استروکتورو، مرکزی حاکیمیت و اونون قوللاری، تامقا و اونقون‌لاری، یعنی اسکی دؤولت رمزلری حاقیندا موفصل معلومات‌لار وئریلیر. " جامع التواریخ " ده اوغوزلارین منشایی فصلینده یازیلیر کی، 24 بویو برابر سایدا اولماق اوزره اوغوز خانین آلتی اوغلوندان تؤره‌ییب. آنجاق داها دیقته لاییق جهت بودور کی، دامغالاری آیری-آیری اولدوغو حالدا هر دؤرد بوی بیر موشترک اونقونا مالیک‌دیر. بو فاکت 24 اوغوز بویونون دا قدیم زامانلاردا آلتی بوی حالیندا یاشادیغینی گؤستریر. بو آلتی اونقونون هامیسی مئشه زونالاریندا یاشایان ییرتیجی قوشلاردیر". حاکیمیتین موتناسیب شکیلده بؤلگوسونو هومانیست دؤولتچیلیک عنعنه‌لری ایله علاقه‌لندیرن ت.حاجی‌یئو بو دَیرلره یوکسک قیمت وئره‌رک یازیر: "قدیم تورک جمعیتینده کامیل هومانیزم تصادوفی دئییل. بو، موکمل دؤولت‌چیلیکله باغلیدیر. تصوّر ائدک کی، کاپیتالیزمین یارانماسی زامانی پارلامنت ایداره اوصولونو یوکسک دموکراسی فاکتی کیمی قیمت‌لندیریرلر. بو پارلامنتده ساغلار و سوللار اولور کی، دموکراسینی شرطلندیرن ده بو پالاتالار آراسینداکی ایجتیماعی-سوسیال "دوئت‌لردیر". بویورون قدیم اوغوزدا همین ایکی پالاتالی سیستم - دیبده - اورتادا سئچمه (خاص) بیگلر، ساغ طرفده ساغلار، سول طرفده سوللار، ائشیکده ده قایدایا-اینتیظاما نظارت ائدن یاخین‌لار:
ساغدا اوتوران ساغ بیگلر،
سولدا اوتوران سول بیگلر،
ائشیکده‌کی ایناقلار،
دوپده اوتوران خاص بیگلر " .
اوغوزلارین "جامع التواریخ" ده وئریلمیش افسانوی تاریخلریندن دؤولته باشچی‌لیق ائدن یابقولار حاقیندا معلومات وار. بورادا یابقولاردان بیر چوخونون آدی چکیلیب. یابقولار قیشدا سیر-دریانین منبعیی یاخین‌لیغیندا یئرلشن یئنی-کندده یاشاییردیلار. یابقولارین بیزه معلوم اولان آشاغیداکی مأمورلاری واردی: سوباشی، یعنی اوردو کوماندانی. سلجوق دؤورونده سوباشی عونوانی بؤلگه‌لرین حربی والی‌لرینه وئریلیردی. یابقولارین یوکسک مأمورو کول-ارکین ایدی. کول-ارکین یابقونون نایبی و یا وکیلی دئمکدیر. تورکیه سلجوق‌لاریندا بیر سلطنت نایب‌لیگی وظیفه‌سی مؤوجود اولموشدور. بوندان علاوه ، تورکمن حؤکمدارلاری‌نین، بیگلری‌نین ده نایب‌لری اولدوغو معلومدور. اوغوز یابقو دؤولتینده تارخان و یینال عونوان‌لارینی داشییان شخص‌لر ده اولوب. آنجاق بونلارین ساده‌جه اولاراق اصیل‌زاده تیتول‌لاری، یوخسا مأمور عونوانلاری کیمی ایشلندیگی بیلینمیر. تورکیه سلجوق‌لاریندا مؤوجود اولان بیگلربیگی وظیفه‌سی‌نین یابقولار دؤولتینده اولوب-اولمادیغی معلوم دئییل.
یابقولارین مؤهور و فرمان‌لارینا توغراق (توغرا) دئییلمه‌سی حاقیندا معلومات وار. سونرالار سلجوق دؤولتینده توغرالیق (نیشانچی‌لیق) آدلی بیر مأمور وظیفه‌سی ده اولوب. اوغوزلارین دیوانی، وئرگی ییغان مأمورلاری، اوردودا اووچوباشی، امیر-آخور کیمی مأمورلاری، چاووش‌لاری (تشریفات مأمورلاری)، بکچی‌لری (موحافیظه‌چی‌لر) اولماسی حاقیندا دا بیلگی‌لر وئریلیر. او دا معلوم اولور کی، " اوغوزلار ایشلرینی مجلیسلر قوراراق مصلحت (گنگشمه) یولو ایله حل ائدردیلر. اوغوز سوباشیسی اترک تارخان، یینال کیمی اوغوز باشچی‌لارینی چاغیراراق خلیفهنین نوماینده هئیتینه قارشی نئجه داورانماق باره ده اونلارلا مصلحت‌لشمیشدی. اوغوز یابقو دؤولتی 10. عصرین بیرینجی یاریسیندا موستقیل و قودرتلی بیر دؤولت ایدی. او هئچ بیر زامان بو و یا دیگر دؤولته، قؤومه تابع اولماییب" . تورک دؤولت‌چیلیگی ایسلام دؤنمینده یئنی کئیفیت‌لر قازانیر. بورادا بیگ، خاقان، یابقو، خان دئییل، سولطان و امیرلر دؤولتی ایداره ائدیرلر. پادشاه، وزیر، وکیل ایدارهچیلیگی ایسه بوندان سونراکی دؤورلره عاییددیر. تورکیه ده سولطان‌لیق، آذربایجاندا ایسه شاهلیق ایداره سیستم‌لری اوزون مودت ساخلانیب. آغ‌قویونلولار دؤنمینده دؤولت باشچیسی بیگ و یا پادشاه، صفوی‌لر دؤورونده ایسه شاه آدلانیردی.
کؤچورن: عباس ائلچین
تورکلرده جومهوریت فیکری
تورکلرده جومهوریت فیکری
پروفسور دوکتور ایلهامی دورموش
تورکلر تاریخلری بویونجا چوخ گئنیش جوغرافیالارا داغیلمیشلار، اورالاردا دؤولتلر قورموشلار و وارلیقلارینی تاریخین درینلیکلریندن بو یانا کسینتی‌سیز سوردورموشلر. اونلار، میلّت اولاراق بیر یئرده چئشیدلی سببلرله یاشاما ایمکا‌نینی ایتیردیکلرینده، باشقا بیر یئرده اسکیسینه گؤره داها گوجلو دؤولتلر قوراراق، دونیا تاریخینده‌کی یئرلرینی آلمیشدیلار. ایشده تورکلرین بیر-بیری آرخاسی سیرا، بعضاً بیر اؤنجه‌کیندن داها بؤیوک و داها گلیشمیش دؤولت قورمالاری‌نین سونسوز و بؤیوک بیر یاشاما پوتانسیلینه دایاندیغی بیلیم چئوره‌لرینجه قبول ائدیلمکده‌دیر. حتی اونلار دؤولتلرینین یوخ اولما تهلوکه‌سیله قارشی-قارشی‌یا گلدیکلری زامانلاردا، یئنیدن ییغیشاراق، بوتون چتینلیکلردن قورتولماغی باجارا بیلمیشلر و وارلیقلارینی داوام ائتدیره بیلمیشلر.
تورک میلّتی بئله بیر سعی‌ین سون اؤرنگینی میلّی موباریزه ایللرینده، گؤسترمیش، بوتون منفی شرطلره باخمایاراق، ایستیقلال حربی سونوجوندا آنادولونو دوشمنلرین ایشغالیندان قورتارماغا مووفق اولموشدور. بونون سونوجوندا آتاتورکون اؤندرلیگینده یؤنتیم شکلی جومهوریت اولان تورک دؤولتی قورولموشدور. تورک دؤولتینده یؤنتیم (ایداره) شکلی اولاراق تعیین اولونان جومهوریتی، "حاکیمیت قئیدسیز شرط‌سیز میلّتین‌دیر. خالق اؤز یؤنتیجیلرینی (ایداره‌چیلرینی) اؤز ایچیندن سئچر" جومله‌لریله ایفاده ائتمک مومکوندور. یوخاریداکی جومله‌لری بیر آز داها آچدیغیمیزدا بیر یؤنتیم شکلی اولاراق جومهوریت رژیمینده میلّتین حاکیمیتی سؤز قونوسودور. میلّت اؤز یؤنتیجیلرینی ایچریسیندن تعیین ائتمک و سئچمک صلاحیتینه مالیک‌دیر. یؤنَتن و یؤنتیلنلر باخیمیندان توپلومدا بیر صینیف فرقی یوخدور. قیساجاسی، جومهوریت دؤولت یؤنتیم شکلی اولاراق خالقین یؤنتیجیلرینی اؤز ایچیندن سئچدیگی، قانونلار قارشیسیندا بوتون وطنداشلارین ائشید اولدوغو بیر ایداره شکلی‌دیر.
شوبهه‌سیز اسکی تورک دؤولتلرینده بو شکیلده بیر جومهوریتدن سؤز ائدیله بیلمز. لاکین جومهوریت ایداره شکیل‌لریله تورک دؤولت ایداره شکیل‌لری آراسیندا بعضی باخیملاردان چاشدیریجی بنزه‌رلیکلر گؤرونمکده‌دیر. بونلارا میثال اولاراق قووّتلر بیرلیگی و مجلیسلر گؤستریله بیلر.
تورکیه جومهوریتی دؤولتینده، جومهوریتین بیر ایداره شکلی اولاراق منیمسنمه‌سینده، اسکی تورک دؤولت یؤنتیم شکیل‌لری‌نین نه درجه ائتکیلی اولدوغونو تعیین ائده بیلمک اوچون او دؤولتلرین نئجه یؤنتیلدیکلرینی بیلمک گرکمکده‌دیر. بو دوشونجه‌دن حرکتله بیر-بیریندن فرقلی جوغرافیالاردا چئشیدلی دؤولتلر قورماغا مووفق اولان تورکلرین دؤولت ایداره‌لرینی ان اسکیدن یئنی‌یه دوغرو کرونولوژی اولاراق اله آلدیغیمیزدا، آسیا هونلاریندان باشلامامیز گرک‌دیر. هونلاردا موْ-توُن (م. اؤ. ۲۰۹- ۱۷۴) دؤنمیندن بری دؤولت ایشلری و دینی تؤره‌نلرله ایلگیلی اولاراق اوچ آیری ییغینجاقدان بحث ائدیلمکده‌دیر. بو ییغینجاقلاردان داها چوخ دینی ماهیتده اولانی ایلین ایلک آییندا، ایکینجیسی یازدا اوچونجوسو ایسه پاییزدا کئچیریلمه‌ده ایدی.
بو ییغینجاقلار آراسیندا یازدا کئچیریله‌نی دیگر ییغینجاقلاردان داها اؤنملی ایدی. بو ییغینجاقدا گؤی، یئر، آتالار و دیگر طبیعت گوجلرینه قوربانلار سونولماقدایدی. آدی چکیلن ییغینجاقدا بوتون مسئله‌لر گؤروشوله‌رک، قرارا باغلاناردی. بو بؤیوک ییغینجاغا حؤکومت عوضولری، عسگری و وطنداش بوتون وظیفه‌لی باش‌بوغلار، اؤزلرینه باغلی دیگر هون بویلاری‌نین تمثیلچیلری قاتیلماق مجبوریتینده ایدی. دؤولت یؤنتیمینده مؤقعلر، سمبول‌لار و عونوانلار بو مجلیسده وئریلمکده ایدی. حؤکمدار سئچکیلری ده بورادا کئچیریلمکده ایدی. ایش باشینا گتیریلن خاقان میلّتی تمثیل ائتمکده ایدی. او، اؤز میلّتلرینی یئییب تالایان حؤکمدارلارین عکسینه، ایداره ائتدیگی اینسانلارین یئمگینی تأمین ائتمکده ایدی. خاقان باشقا میلّتلردن فرقلی اولاراق اؤز اینسا‌نینی بسله‌مکده، گئیدیرمکده و خرجلیگینی وئرمکده ایدی. اونون بوتون خیدمتلری اؤز اینسانی اوچون ایدی. او توپلوم اوچون وظیفه یئرینه یئتیرمکده ایدی.
هون دؤولتینده‌کی مجلیس داشیدیغی بؤیوک اهمیت، قورولوش طرزی و ایداری فونکسیونوندان اؤتری بیر چوخ آراشدیریجی طرفیندن "دؤولت مجلیسی" و یا "میلّت مجلیسی" اولاراق ایفاده ائدیلمیشدیر. توپلومون بوتون کسیملریندن تمثیلچیلرین ییغینجاغا قاتیلمالاری، دؤولت مجلیسلری و سئچکیده سؤز صاحیبی اولمالاری آراشدیریجیلاری بو دوشونجه‌یه سؤوق ائتمیشدیر.
هون دؤولتی‌نین گله‌جگینی ماراقلاندیران بوتون اؤنملی قرارلار مجلیسده آلینمیشدیر. مثلاً، م. اؤ. ۵۵ ایلینده هون مجلیسینده اولانلارین جسارته حئیرانلیق دویدوقلاری، اسارتی اوز قیزاردان بیلدیکلری ایفاده ائدیلدیکدن سونرا، آت اوزه‌رینده دؤیوش و موباریزیله قورولموش اولان دؤولتین وارلیغینی داوام ائتدیرمک اوچون اؤله‌نه قدر ایگیدجه دؤیوشه‌جک عسگرلری‌نین اولدوغو ایرهلی سورولمکده‌دیر. بو قرار مجلیسده آلینمیشدیر. آیریجا تورکلرده ایستیقلال فیکیری‌نین نه قدر اسکی اولدوغونو گؤسترمه‌سی باخیمیندان دا اؤنم داشیماقدادیر. شوبهه‌سیز، تورکلرده چوخ اسکی زامانلاردان بو یانا مؤوجود اولان ایستیقلال آنلاییشی‌نین دا اونلاردا جومهوریت فیکیری‌نین گلیشمه‌سینده ائتکیسی چوخ اولموشدور.
هونلار اؤنجه ده ایفاده ائتدیگیمیز اوزره دؤولتین گله‌جگینی ماراقلاندیران بوتون اؤنملی قرارلاری مجلیسده آلمیشلار. دؤولتی و توپلومو دوغرودان ایلگیلندیر‌ن بوتون مسئله‌لر قورولتایلاردا گؤروشولموشدور. قورولتایلاردا توپلانیش مقصدلری اساس آلیندیغیندا چئشیدلی‌لیک گؤسترمکده‌دیر. بونلاری دؤیوش، باریش، کؤچ، عوصیان، ائلچیلر و یارغی ایله (موحاکیمه ایله) علاقه‌دار قورولتایلار اولاراق تعیین ائده بیلریک.
گؤک تورکلرده ده هونلارداکی کیمی ییغینجاقلار کئچیریلمکده ایدی. گؤک تورکلرین کئچیرمیش اولدوغو بؤیوک ییغینجاق دا، هونلارداکی کیمی ۵. آیدا، یعنی مای آییندا بیر باهار بایرامی شکلینده کئچیریلیردی. گؤک تورک قاغانی و دؤولتین دیگر ایرهلی گلنلری هر ایلین ۵. آییندا، یعنی مای آییندا توپلانیردیلار و بو مراسیمه خالق دا قاتیلیردی.
او بیری تورک دؤولتلرینده ده بنزه‌ر مجلیسلر واردی. آتیلا زامانیندا ۴۴۸ ایلینده بیزانس ائلچی هیئتینه داخیل اولاراق هون پایتاختینا گئدن تاریخچی پریسکوس، بیزانس تکلیفلرینی موذاکیره ائدن بیر هون "سئچکینلر مجلیسی"ند‌ن بحث ائتمکده‌دیر. آیریجا، تابغاچ دؤولتینده بئله بیر مجلیس، (دؤولت و ناظیرلر مجلیسی)، خزر خاقانلیغیندا بیر "قوجالار مجلیسی" مؤوجود ایدی. پئچئنکلرده موهوم قرارلار مجلیسده آلینماقدا ایدی.
اویغورلاردا دا قورولتایلار توپلانماقدا ایدی. مثلاً، ۹۸۳-۹۸۵ ایللرینده تورفانا گلمیش اولان مشهور چین‌لی ائلچی و سیّاح وانگ یئن-تئ‌نین گزینتی راپوروندا اویغور دؤولت-خالق ییغینجاغی چئشیدلی یؤنلری ایله آنلادیلمیشدیر. بورادان اویغورلاردا تام بیر دموکراتیک ایداره‌‌نین اولدوغو و اجتماعی عدالتین تام اولاراق قورولدوغو آنلاشیلماقدادیر. حتی اویغور توپلوموندا هر کسین چالیشدیغی و چالیشمایانلارا دا دؤولتین کؤمک ائتدیگی سیّاح طرفیندن ایفاده ائدیلمکده‌دیر.
اوغوزلاردا دا اورتاق سوروملولوق آنلاییشی‌نین حاکیم اولدوغو بیر چئشید دموکراتیک اؤزل‌لیکلری داشییان آنلاییش واردی. اوغوزلار دؤولت مسئله‌لرینی "کئنگش" آدینی وئردیکلری بیر چئشید قورولتایدا گؤروشه‌رک، قرارا باغلاماقدا ایدیلر. مثلاً اوغوزلار، بولقار تورک دؤولتینه گئتمک اوچون یولا چیخان خلیفهنین ائلچی‌لیک هئیتینه اؤلکه‌لریندن کئچیش ایجازه‌سینی وئریب وئرمه‌مه قونوسوندا توپلانمیشلار. بو قونودا موذاکیره‌لر بیر هفته سورموش و نتیجه‌ده هئیتین یولونا داوام ائتمه‌سینه قرار وئرمیشلر.
بو حادیثه دؤولت ایداره یئتکیسی‌نین حؤکمدار داخیل، هئچ کیمین تک باشینا الینده توپلانمامیش اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. "اورتاق سوروملولوق سیستمی" بوتون دؤولت قورولوشونا حاکیم‌دیر. اوغوزلارین دموکراتیک اساسلارا گؤره ایداره ائدیلدیگینی گؤسترن بو آنلاییشین، سیاسی حیات ساحه‌سی ایچینده قالمادیغی، توپلوم حیاتینی دا ایچینه آلدیغی، قورولتایدا اوْی‌بیرلیگی ایله آلینان قرارلارین بعضاً ان ‘ساده' بیر اوغوز وطنداشی طرفیندن بئله پوزولا بیلمه‌سی‌نین مومکون اولماسیندان آنلاشیلماقدادیر.
اوغوزلار عئینی زاماندا، عادتاً صینیفسیز بیر توپلوم قورولوشونا صاحب ایدی. ثروت و مؤقع توپلومدا صینیف فرقی یاراتمیردی. آیریجا، سویدان گلن اصیل‌لیکدن ده هئچ سؤز ائدیلمه‌مکده‌دیر. داها اسکی تاریخلرده ده تورک توپلولوقلاری آراسیندا صینیف آیریلیغی و صینیف موباریزه‌سی اولماماقدا ایدی. اونلاردان صینیف فرقی‌نین اولماماسی حیات طرزلریله یاخیندان علاقه‌لی ایدی. هر هانسی بیر توپلولوقدا یوکسک طبقه‌لرین مئیدانا گلمه‌سینده اؤنملی رول اوینایان، گئنیش اراضی‌یه صاحب اولماق، عسگرلیگی پئشه ائتمک و روحانی زومره‌یه منسوب اولونماق کیمی ایقتیصادی، سیاسی و دینی یؤندن مؤقع صاحیبی ائدهجک اؤزل‌لیکلر تورک توپلوموندا یئر آلماماقدا ایدی. بونلارین اوچو ده اسکی تورک توپلوموندا گلیشمه شانسی تاپا بیلمه‌میشدیر. باشلانغیجدا اکینچی‌لیگین عومومی ایقتیصادی فعالیتده آنجاق چوخ آز بیر یئر توتدوغو اسکی تورک توپلوموندا تورپاق کؤله‌لیگی یوخ ایدی. عسگرلیگین اسکی تورکلر آراسیندا اؤنملی بیر یئری واردی. تورک توپلومونون اجتماعی کاراکتری ضرورتی هر تورک عینی زاماندا یاخشی دؤیوش تربیه‌سی آلمیش و دؤیوشه هر آن حاضر دورومدا ایدی. عسگرلیک توپلومدا آیری بیر پئشه اولاراق گؤرولمه‌مکده ایدی. اسکی تورک توپلوموندا دین آداملاری دا ایمتیازلی بیر صینیف میدانا گتیرمه‌مکده ایدی. تورک توپلوم قورولوشونا گؤره، قابیلیت، ذکا، ایراده، جسارت کیمی خوصوصیتلره صاحب اولان بیر کیمسه ان یوکسک مؤقعلره چیخا بیلمکده ایدی. بونون اوچون هئچ بیر انگل اولماماقدا ایدی. دینامیزم و حرکتلی‌لیک تورک توپلوم آنلاییشی‌نین اؤزونو تشکیل ائتمکده ایدی.
دموکراسی‌نین تملینی تشکیل ائدن سئچکی سلجوقلولاردا واردی. بونا میثال اولاراق غزنه‌لیلر دؤولتینه قارشی ۱۰۴۰-جی ایلده قازانیلان دانداناکان مئیدان ساواشیندن سونرا توپلانان قورولتایدا، توغرول بیگین یئنی قورولان سلجوقلو دؤولتی‌نین حؤکمدارلیغینا سئچیلمه‌سی گؤستریله بیلر. سلجوقلولار، تورک دؤولت آنلاییشی‌نین نعمتلریندن حاکیمیتلری آلتینداکی بوتون خالقی فایدالاندیردیقلاری کیمی، کسکین صینیفلر سیستمینه گؤره ایشله‌نن توپلومو دا بو گونکی دئییمی ایله دموکراتلاشدیرماغا چالیشمیشلار. بو دؤولتین قورولوشو سیراسیندا مأمورلوقلارا توپلومون ان آلت طبقه‌لریندن ایشچیلر آلماق صورتیله گؤسترمکله قالمامیشلار، خوصوصیله ایزله‌دیکلری کولتور سیاستی ایله توپلومداکی کؤکلو دَییشیکلیکلر ائتمیشلر.
آنادولو سلجوقلولاریندا دا چوخ واخت مجلیسلر توپلاناراق، دؤولتین گله‌جگینی ماراقلاندیران اؤنملی قرارلار بو مجلیسلرده آلینمیشدیر. بیر میثال وئره‌جک اولساق، عزت‌الدین کیکاوس دؤولت مسئله‌لرینی و حتی اؤزل مسئله‌لرینی دایم ییغدیغی دانیشما مجلیسینده حلّ ائتمگه چالیشمیشدیر. بو مجلیسده مسئله‌لر هرطرفلی موذاکیره ائدیلدیکدن سونرا، حلّه قاووشدورولماغا چالیشیلمیشدیر.
اسکی تورک دؤولت آنلاییشی‌نین ایزلری عثمانلی دؤولتی‌نین قورولوشو اثناسیندا دا گؤرولمکده‌دیر. قایی بویوندان ارتوغرول اوغولو عثمان غازینی اوچ بیگلری‌نین بیر آرایا گله‌رک، قورولتایدا اوغوز تؤرهسی گره‌گینجه دؤولتین باشینا کئچیردیکلری ایفاده ائدیلمکده‌دیر. بورادان عثمانلی دؤولتی‌نین قورولوشو سیراسیندا تورک بیلری‌نین ایشتیراکییلا توپلانان مجلیسده، وضعیت موشاویره ائدیلدیکدن سونرا عثمان بیگین دؤولتین باشینا گتیریلمه‌سینه قرار وئریلدیگی و بیر جور دموکراتیک اوصوللارلا، یعنی سئچکی یولویلا دؤولتین باشینا گتیریلدیگی آنلاشیلماقدادیر. بو شکیلده بیگلرین قورولتایدا قرار آلاراق عثمان بیگی دؤولتین باشینا کئچیرمه‌لری اسکی تورک دؤولت آنلاییشی‌نین بیر داوامی اولاراق قبول ائدیلمه‌لی‌دیر. عثمانلی توپلومونون ده صینیفسیز توپلوم اساسینا دایانان جومهوریت آنلاییشی‌نین یئرلشمه‌سینه حاضر اولدوغو آنلاشیلماقدادیر.
اسکی تورک توپلوم قورولوشونا باخیلدیغیندا دؤولت مسئله‌لری‌نین گؤروشولدوغو بیر مجلیس وار. مجلیسلرده حؤکمدار داخیل اولماق اوزره، دؤولت ایرهلی گلنلری سئچیله بیلمکده‌دیر. تورک توپلومونون صینیفسیز بیر توپلوم اولدوغو و توپلوم دا صینیف موباریزه‌سی‌نین اولمادیغی آنلاشیلماقدادیر. اسکی تورک دؤولت آنلاییشینا گؤره دؤولت میلّت اوچون واردیر. دؤولتی ایداره ائدن حؤکمدار دا اؤزونو خالقا قارشی سوروملو حیسّ ائتمکده‌دیر. جومهوریت رژیمینده ده مجلیس اولماقدا و ایداره‌چیلر سئچکی ایله ایش باشینا گتیریلمکده‌دیر. یئنه بو رژیمده ده توپلومدا صینیف فرقی یوخدور. آتاتورک، "بیزیم خالقیمیز منفعتلری یکدیگرلریندن آیری صینیف حالیندا دئییل؛ عکسینه مؤوجودیتلری مُحاصله‌یی مساعی یکدیگرینه لازیم اولان صینیفلردن عبارت‌دیر" دئیه‌رک، تورکیه جومهوریتی دؤولتینده صینیف فرقی‌نین اولمادیغینی آشکار بیر شکیلده ایفاده ائتمیشدیر. ذاتاً اسکی تورکلرده تؤره‌‌نین دَییشمز حؤکملری اولان کؤنی‌لیک (عدالت)، اوُزلوق (فایدالی‌لیق)، توزلوک (ائشیدلیک) و کیشی‌لیک (ائورنسل‌لیک) توپلومدا صینیف فرقی‌نین اولوشمادیغینی گؤسترمک باخیمیندان اؤنم داشیماقدادیر. آیریجا، تورکلرین ان اسکی تاریخلریندن اعتباراً اونلاردا چوخ گؤزه چارپان بیر شکیلده وار اولان ایستیقلال آنلاییشی دا حاق و آزادلیقلار رژیمی اولان جومهوریت آنلاییشی‌نین اینکیشافیندا اؤنملی بیر رول اوینامیشدیر.
تورک میلّتی‌نین اؤزل‌لیگینی و تورک تاریخینی چوخ یاخشی بیلن آتاتورک، "تورک میلّتی‌نین طبیعت و کاراکترینه ان اویغون ایداره جومهوریت‌دیر" دئمیشدیر. بو فیکیرین اورتایا آتیلماسی‌نین تاریخی تمل‌لری واردیر. یوخاریدا میثاللارلا گؤستردیگیمیز اوزره، ان اسکی تورک دؤولتلریندن باشلایاراق، داها سونرا فرقلی جوغرافیالاردا قورولان تورک دؤولتلرینده‌کی یؤنتیم آنلاییشی زامانلا تکامول ائدرک، جومهوریت رژیمی‌نین منیمسنمه‌سینده ائتکی‌لیگی اولموشدور.
تورکلرده عدالت، فایدالی‌لیق، ائشیدلیک و ائورنسل‌لیک تملینه سؤیکه‌نن آنلاییشلار چوخ ائرکن دؤنملرده مئیدانا گلدیگیندن تورک میلّتی‌نین کاراکترینه ان اویغون ایداره شکلی اولاراق جومهوریت رژیمی منیمسنمیش و قبول ائدیلمیشدیر. صینیفسیز توپلوم قورولوشو، مجلیسلر، ایداره‌چیلرین سئچکی ایله ایش باشینا گتیریلمه‌لری، عاغلا و بیلیمین اؤندرلیگینه اؤنم وئرمه کیمی بیر سیرا اؤزل‌لیکلرین تورکلرده وارلیغی جومهوریت آنلاییشینا تورک توپلومونون یاتغین اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. بو آنلاییشلار جومهوریتین قبولونا یانسیمیش گؤرولمکده و بعضی پارالل‌لیکلر قورماغی دا مومکون ائتمکده‌دیر. تورک میلّتی‌نین طبیعت و کاراکترینه ان اویغون رژیم اولان جومهوریت دونن و بو گون اولدوغو کیمی، گله‌جک‌ده ده بو اؤزل‌لیگینی قورویاجاق.
کؤچورن: عباس ائلچین
هیندیستاندا تورک دؤولت و ایمپراتورلوقلاری
هیندیستاندا تورک دؤولت و ایمپراتورلوقلاری
ایسلامدان اؤنجه تورکوستان و آذربایجان، ایسلام دؤورونده ده تورکوستان، آذربایجان، یاخین شرق و تورکیه مرکز اولماقلا چین، هیندیستان، روسیه، افغانیستان، خوراسان، شرقی و اورتا آوروپا، بالکانلار، فارسیستان، قافقاز، آنادولو، روم ائلی، عراق، سوریه، مصر و شیمالی آفریقا تورکلرین باشلیجا حاکیمیت بؤلگه‌لری اولموشدور. تورکلر بو اؤلکه‌لرده بیر چوخ دؤولت و ایمپراتورلوقلار قورموشلار. بو عظمتلی تابلو تورک تاریخینده مادی و معنوی اولاراق تورکلرین شوعوروندا بیر سیرا سیاسی اینانج و مفکوره‌لرین تشکّولونده موهوم رول اوینامیشدیر.
دونیا تاریخینده بو موستثنا وصفلرله تا‌نینان، مادی و معنوی گوجلری، سیاسی تشکیلات و حربی قابیلیتلری ایله ده عصرلرله جاهان حاکیمیتی مفکوره‌سینه باغلانان تورکلر بؤیوک ایمپراتورلوقلار قوراراق اوزاق شرق، یاخین شرق، آسیا، آوروپا و آفریقا قیطعه‌لری آراسیندا دین و مدنیتلری چولغالاشدیراراق دونیا مدنیتی تاریخینده سیلینمز ایزلر بوراخمیش، دونیا مدنیتی‌نین اینکیشافینا عوضسیز خیدمتلر گؤسترمیشلر.
تورکلر چین، هیندیستان، یاخین شرق، روسیه، بالکان، اورتا آوروپا و آفریقا خالقلاری‌نین قانلارینا تورک قانی قاتمیش، سیاسی و مدنی اینکیشافلاریندا موهوم رول اوینامیشلار. بو گون بئله بو سادالانان مملکتلرده بیر چوخ یئرلرین آدلاری دَییشدیریلسه ده، قالان آدلارین بیر چوخو تورکلرین بو اؤلکه‌لرده‌کی خاطیره‌لرینی موحافیظه ائدیب ساخلاماقدادیر.
تاریخاً تورکلرین بؤیوک حرکاتلار اثناسیندا چین، شرقی و اورتا آوروپا، بالکانلار و یاخین شرقله یاناشی، هیندیستانا دا بؤیوک آخینلار حالیندا یئرلشدیکلرینی تاریخی قایناقلار دا تصدیق ائتمکده‌دیر. (باخ: سلجوقلولار تاریخی، ص. ۷۱-۷۳). اورتا عصر تاریخچیسی میخایل سیریا‌نین‌ین ده یازدیغینا گؤره: "تورک قؤومو کؤچمگه و ایستیلایا باشلایینجا یئر اوزونو قاپسادی. زیرا، دونیا تورکلری داشیماغا کافی گلمیردی... اؤنلرینده کؤپگه بنزر بیر حئیوان یورویوردو، فقط اونا یئتیشه بیلمیردیلر. حرکت ائدینجه "کؤچ!" دئییر و تورکلر ده اونون دوردوغو یئرده چادیر قوروردولار. اوزون مودّت اونلارا یول گؤستردیکدن سونرا بو حئیوان بیر داها گؤرونمه‌میش و اوندان بحث ائدیلمه‌میشدیر. تورکلر بوندان سونرا اوچ قیسمه آیریلدیلار. هره‌سی بیر ایستیقامته گئتدیلر. شیمالا گئدنلر روملارین قونشولاری اولان کومانلار بورادا بولدوقلاری خریستیانلارلا بیرلشدیلر. غرب مملکتلرینه گئدنلر عربلره قاریشاراق اونلارین دینینی قبول ائتدیلر. خلیفه عربلردن اولسا دا، (اثر عوثمانلی سولطانی، ایلک تورک خلیفه سولطان ۱-جی سلیمدن اؤنجه یازیلمیشدیر - آ.م.) موسلمانلارین حؤکمداری تورکلر اولدولار. بیر قیسمی ده یوخاری هیندیستانا گئدرک اورالاردا بوتپرست و خریستیان اولدولار". (گئنیش معلومات اوچون باخ: Michеl lе Syriеn Chroniquе. فرانسیزجایا ترجومه ائدن Chabot. پاریس ۱۹۰۵، ۳-جو جیلد، ص. ۱۴۹-۱۵۸).
تورکلرین فتح ائتدیگی اؤلکه‌لردن بیری اولان هیندیستاندا قورولان تورک دؤولت و ایمپراتورلوقلاری‌نین تورک سیاسی و مدنی تاریخینده خوصوصی یئری واردیر. هیندیستانداکی تورک سیاسی و مدنی تاریخینی شرطی اولاراق اوچ دؤوره بؤلمک اولار:
بیرینجی دؤور میلاددان اوّل بیرینجی بؤیوک توران ایمپراتورلوغو و اونون داوامی اولان ایکینجی بؤیوک توران ایمپراتورلوغو، ساکا و کوشان تورکلرینین آدی ایله باغلیدیر. توران تورکلرینین ایستر « توفان»دان اؤنجه، ایسترسه ده «توفان»دان سونرا یاراتدیغی زنگین مادی و معنوی مدنیتی یئر کوره‌سی‌نین بیر چوخ اراضیلرینه، او جمله‌دن ده هیندیستانا یاییلمیشدی. « آری»عیرقلرین تاریخینی توران تورکلرینه ( جئیمس چؤرجوورد «اویغور « تورکلرینه - آ. ق. ) باغلایان مشهور آمریکالی تدقیقاتچیسی جئیمس چؤرجوورد اویغورلارین ( اوخو : توران تورکلرینین- آ. ق. ) هیندیستانا گلیشینی میلادان اوّل ۱۵۰۰-جو ایللره عایید ائدرک گؤستریر کی، « اویغورلار هیندیستانا گیلدیکدن سونرا «آری عیرق» کیمی تا‌نیندیلار. هیندلی آریلری اویغورلارین بیر قولونون سویوندان گلنلردی. « آری» دئدیکده یالنیز اویغورلار نظرده توتولمالیدیر» ( باخ : جئیمس چؤرجوورد ، غاییپ قیطه موُ، اینسانلیغین آنا وطنی، اینگیلیسجه‌دن چئویرن پئلین تورنای، ۲. باسکی، اومِگا یایینلاری، ۲۰۱۲ ، ص. ۱۱۶ ).
تورکلرین مشهور "اوغوز خاقان" داستا‌نینا گؤره ده سماوی بیر منشأ‌دن گلن و خاریق‌العاده وصفلره صاحب اولان ایکینجی بؤیوک توران ایمپراتورلوغونون قوروجوسو اوغوز خاقان چین، پرسیا، آذربایجان، عراق، سوریه، مصر، آنادولو، روس، فرانک اؤلکه‌لری ایله یاناشی هیندیستانی دا فتح ائتمیشدیر. بو فاکتی "شاهنامه" مؤلفی فردوسی ده تصدیق ائدیر. فردوسی‌یه گؤره، تورکلرین ایلک فاتحی اولان افراسیاب (فارس منبعلرینده اوغوز خاقان و یا آلپ ار تونقا افراسیاب آدلاندیریلمیشدیر - آ.ق.) دا بیر چوخ اؤلکه‌لرله یاناشی، هیندیستانی دا فتح ائتمیش، بورادا بیر چوخ شهرلر سالمیش و اؤزو ایله باغلی بیر سیرا خاطیره‌لر بوراخمیشدیر.
تورک مادی و معنوی مدنیتینی آوراسیا‌نین گئنیش اراضیلرینه، او جومله‌دن ده هیندیستانا یایان، تورک دیلینی حاکم مؤقعیه یوکسلدن قدیم تورکلر دونیایا دؤولتچیلیک عنعنه‌لری و مادی مدنیت نومونه‌لری ایله یاناشی هم ده معنوی مدنیتین اساسینی تشکیل ائدن دینی مدنیت ده بخش ائتمیشلر کی، بو دینلردن بیری ده بودیزمدیر. قدیم هیند منبعلری بودیزمین یارادیجیسی ساک موُ‌نی‌نین ( شاکیا موُنی ) میلاددان اول ۵۵۷- ۴۴۷- جی ایللرده یاشامیش بیر ساک اصیل‌لی هیندیستان (تورک) شاهزاده‌سی اولدوغونو قئید ائتمیشلر. قدیم اویغور تورکجه‌سینده‌کی بودا متینلرینده بودا « تانری» آنلامینا گلن « بورخان»، بودا تاپیناقلارینا دا « بورخان ائوی» دئییلمیشدی.
عؤمرونون ۴۰ ایلینی « دوغرو دانیشماق، دوغرو داورانماق، دوغرو یاشاماق، دوغرو موحاکیمه یوروتمک، دوغرو نظارت ائتمک، دوغرو آنلاماق، دوغرو سئزمک و دوغرو حرکت ائتمک» کیمی اؤز دینی تعلیمینی یایماغا صرف ائدن بودا‌نین ( شاهزاده ساک موُ‌نی‌نین ) سون مقصدی اینسانلیغین بوتون احتیراص و ایضطیرابلارین قایناغی اولان حدسیز-حودودسوز آرزولاردان، کئچیجی و مووقّتی هوسلردن ایمتینا ائدیب روحون نجاتینا نایل اولماسی ایدی. ساکا تورکلری طرفیندن میلادان اول ۶-جی عصردن باشلایاراق بشریته بخش ائتدیگی بودیزم دینی سونرادان کوشان تورکلری، توپا ( تابقاچ ) تورکلری، آغ هون تورکلری و اویغور تورکلری طرفیندن ده میلادین ۱۰-جو عصرینه قدر داوام ائتدیریلمیش، بشر مدنیتینه « یوُنق-کانق» و « لوُنق-مِن»کیمی موعظّم بودا هئیکللری، یوزلرله بودا موناستر و تاپیناقلاری، رسم اثرلری، فلسکلری، بودا دینی ادبیاتی کیمی مادی و معنوی مدنیت نومونه‌لری بخش ائتمیشلر.
ایلک اؤنجه ساکلاری هیندیستانا کؤچ ائتمگه مجبور ائدن، سونرادان اؤزلری ده میلاددان اول ۲-جی عصرده هون تورکلرینین تضییقی ایله گونئیه حرکت ائتمگه مجبور اولان کوشان تورکلری ساکلاری هیندیستاندان دا سیخیشدیراراق شرقی تورکوستانا کؤچ ائتمگه مجبور ائتمیش، اؤزلری ایسه اونلارین هیندیستان تاخت-تاجینا و هیندیستاندا یاراتدیقلاری مادی و معنوی مدنیتلرینه صاحب چیخاراق هیندیستاندا بؤیوک بیر کوشان تورک مدنیتی یاراتمیشلار.
هیندیستانداکی تورک حاکیمیتی‌نین ایکینجی دؤورو آغ هون ( افتالیت ) تورکلرینین آدی ایله باغلیدیر.
بئله کی، آغ هونلار بلخ شهرینی اله کئچیردیکدن سونرا ساسانیلرله ساواشمیش، کوشان دؤولتی‌نین چؤکمه‌سیندن سونرا اورتایا چیخان بعضی خالقلاری آسانلیقلا اؤز حاکیمیتیلرینه تابع ائدرک هیندیستا‌نین ایشغالینا باشلامیش، ۴۸۰-جی ایلده هیندیستانا ایلک یوروشلرینی ائدرک بیر نئچه ایلدن سونرا قوزئی هیندیستان بؤلگه‌سینی اؤز حاکیمیتلری آلتینا آلمیشدیلار. آغ هون حؤکمداری توْرامان (اؤلومو: ۵۱۵) مقدونیه‌لی اسکندر و کوشان حؤکمداری کانیشکادان سونرا هیندیستانی فتح ائدن اوچونجو فاتح‌دیر.
توْرامان قوُپتالارین داخیلی چکیشمه‌لریندن ایستیفاده ائدرک قوزئی و باتی هیندیستا‌نین ایچ بؤلگه‌لرینه گیره‌رک پنجاب بؤلگه‌سینی تامامیله آغ هون ایمپراتورلوغونا تابع ائتمیشدی. بوتون بونلاری نظره آلان ۱۲-جی عصر بؤیوک تورک میلّیتچیسی فخرالدین موبارک‌شاه دا هیندیستان دا داخیل اولماقلا چیندن روم اؤلکهلرینه، شیمال بوزلو اوقیانوس بؤلگه‌لرینه قدر بوتون مملکتلری "تورکوستان" آدلاندیرمیش و یئر اوزونده تورکوستان قدر بؤیوک بیر اؤلکه‌‌نین بولونمادیغینی اؤزونون مشهور "تاریخ" اثرینده گؤسترمیشدیر. (باخ: تاریخی-فخرالدین موبارک‌شاه. لوندون، ۱۹۲۷، ص. ۶۵). میهراکوُل بودیستلره قارشی کسکین موباریزه آپاراراق بودا معبدگاهلارینی یئرله-یئکسان ائتمیش، کشمیر بؤلگه‌سینده‌کی ساککا شهرینی پایتاخت ائله‌یرک ۵۳۰-جو ایله قدر بوتون هیندیستان بؤلگه‌سینه آخینلار یاپمیش، جیتراکیتا شهرینی ده اله کئچیرمیشدی. ۵۵۰-جی ایلده میهراکوُلون اؤلومو ایله ایمپراتورلوق ضعیفله‌میش، اوندان سونرا کیمین آغ هون حؤکمداری اولدوغو حاقیندا تاریخده دقیق بیلگی یوخدور. سونراکی منبعلر آغ هون ایمپراتورلوغوندان دئییل، یالنیز تابع اولان آغ هون بیگلیکلریندن بحث ائتمیشلر.
داها سونرا آغ هون ایمپراتورلوغونون اراضیلری گؤی تورکلر و ساسانیلر آراسیندا بؤلوشدورولموشدور کی، هیندیستان دا گؤی تورکلرین حاکیمیتی آلتیندا قالمیشدیر. "هیندیستا‌نین آتیللاسی" آدلاندیریلان توْرامان اوغلو میهراکوُلدان سونرا هیندیستان گؤی تورکلرین ، داها سونرا ایسه غزنه‌لی تورکلرینین، دِهلی تورک سولطانلیغی‌نین، سلجوق تورکلرینین، آیری-آیری تورک کوماندانلاری‌نین و خوصوصیله، تئیمور اوغوللاری‌نین حاکیمیتی آلتیندا اولموشدور.
سولطان محمود غزنلی‌نین هیندیستانی فتح ائتمه‌سی ایله هیندیستاندا یئنیدن تورک حاکیمیتی برپا اولونموش ، بو اؤلکه خالقی‌نین تورکلرله قایناییب-قاریشماسیندان یئنی گؤزل و یاراشیقلی بیر عیرق عمله گلمیشدی. بئله‌لیکله، هیندیستان و خوصوصیله بو بؤیوک اؤلکه‌‌نین قوزئیی بعضی استثنالارلا ۶-جی عصردن ۱۹-جو عصرین ۵۰-جی ایللرینه قدر تقریباً ۱۳۰۰ ایل تورکلرین حاکیمیتی آلتیندا اولموشدور. عومومیتله، هیندیستاندا مؤوجود بیر چوخ بؤیوک معمارلیق آبیده‌لری تورک اهتیشام، مفکوره و صنعت دویغولاری‌نین تملینی و گؤزل مادی نومونه‌لرینی تشکیل ائدیر.
هیندیستان تورک دؤولتلری ایچریسینده دِهلی تورک سولطانلیغی‌نین خوصوصی یئری واردیر. قوزئی هیندیستاندا ۲۰۰ ایلدن آرتیق (۱۲۰۶-۱۴۱۳) حاکیمیتده اولان دِهلی تورک سولطانلیغی قوْرلوُ حؤکمداری مُعزالدین محمدین ۱۱۹۲-جی ایلده قوزئی هیندیستانا والی تعیین ائتدیگی تورک اوردو کوماندانی قطب‌الدین آیبک طرفیندن ۱۲۰۶-جی ایلده یارادیلمیشدیر. هله والی ایکن آلیقارخی، بِنارسی، مشهور بیهار قالاسینی، لاهور و پنجاب بؤلگه‌سینی اله کئچیر‌ن آیبک قوْرلوُلارین خارزم تورکلری طرفیندن مغلوبیته اوغرادیلماسیندان ایستیفاده ائدرک آیری-آیری یئرلرده تورک حربی کوماندیرلری طرفیندن قورولان کیچیک خانلیقلاری اؤز حاکیمیتی آلتیندا بیرلشدیره‌رک دِهلی تورک سولطانلیغی‌نین اساسینی قویموشدو. قطب‌الدین آیبکدن بحث ائدن تدقیقاتچیلار یازیرلار کی: "چاغی‌نین ان بؤیوک فاتحلریندن اولان آیبک ویندهیا داغلاری‌نین قوزئیینده یئرلشن بوتون هیندیستان اراضیلرینی ۱۱۹۲-۱۲۰۲-جی ایللرده ایشغال ائتمیش، ۱۲۰۶-جی ایلده موستقیل سولطان اولموشدو. جومرد، عادیل، حمایه‌چی و دیگر تورک سولطانلاری کیمی ایدمان سئور بیر حؤکمدار ایدی. بو ایدمان سئورلیگی سوندا اونون ۱۲۱۰-جو ایلده "چؤوقان" اویونو زامانی آتدان ییخیلاراق اؤلمه‌سی ایله نتیجه‌لنمیشدی. دِهلی‌ده‌کی خارابالاری گونوموزدک قالمیش گؤزل "قوّت الاسلام" مسجیدی و مؤهتشم "قطب-مینار" قالاسی‌نین اینشاسینی دا او باشلاتمیشدی". (باخ: پروف. دوکتور Laszlo Rasonyi. تاریخده تورکلوک. آنکارا، ۱۹۷۱، ص. ۱۶۸).
دِهلی تورک سولطانی آیبکین اوغلان اؤولادی اولمادیغیندان اونون اؤلوموندن سونرا کورکنی شمس‌الدین ایلتوُتموش (۱۲۱۰-۱۲۳۶) بوتون قوزئی هیندیستانی اؤز حاکیمیتی آلتیندا بیرلشدیره‌رک "شمسیّه خاندانی"نین (۱۲۱۱-۱۲۶۶) اساسینی قویموش، دِهلینی دؤولتین پایتاختی اعلان ائدرک پنجابین بؤیوک بیر حیصه‌سینی، مولتانی، لاهورو توتاراق اراضیلرینی قوزئیده غزنه‌یه قدر گئنیشلندیرمیش، موغوللاردان قاچان بؤیوک تورک کوتله‌سینی مملکتینه قبول ائدرک قوزئی هیندیستاندا تورک مدنی حیاتی‌نین داواملی‌لیغینی برپا ائتمیش، خارزمشاهلارا قارشی اؤلکه‌سینی قورویاراق ۱۲۳۵-جی ایله قدر بنگال، قوالیوْر و اوُججاینی دا حاکیمیتینه قاتاراق خلیفه طرفیندن "هیندیستان سولطانی" اولاراق تا‌نینمیشدی.
۱۲۳۶-جی ایلده اؤلن ایلتوُتموشون قابیلیتسیز اوغلونون یئرینه قیزی راضیه سولطان اولموش (۱۲۳۶-۱۲۳۹)، لاکین آتاسی‌نین یئتیشدیردیگی "چئییلقان" دئیه آنیلان ۴۰ کوماندان بونونلا راضیلاشمایاراق اؤلکه‌ده قاریشیقلیق یاراتمیش، نهایت، "شمسیّه" عایله‌سیندن اولان نصرالدین محمود (۱۲۳۹-۱۲۶۶) اؤلکه‌ده ثاببت‌لیگی ساخلاماق مقصدیله ۴۰-لاردان اولوغ خان کیمی تا‌نینان بالابانی "نایب" تعیین ائتمیش و دؤولتی ۱۲۶۶-جی ایله قدر ایداره ائتمیشدی.
محمودون اؤلوموندن سونرا یئرینه کئچن بالابان دِهلی سولطانی اولموش (۱۲۶۶--۱۲۸۷)، موغول هوجوملاری‌نین قارشیسینی آلمیش، موغوللاری لاهوردان اوزاقلاشدیراراق اؤلکه‌ده قوروجولوق ایشلری باشلاتمیشدی. بالاباندان سونرا یئرینه کئچن نوه‌سی حاکیمیتی اوزون زامان الینده ساخلایا بیلمه‌میش و حاکیمیتی ۳ ایلدن سونرا دؤولتین اساس حربی گوجونه صاحب اولان خالاچ (قالاچ) تورکلرینین باش‌بوغلاریندان جلال‌الدین فیروزون (۱۲۹۰-۱۲۹۶) الینه کئچمیشدی. جلال‌الدین فیروز موغول آخینلاری‌نین قارشیسینی آلمیش، قوهومو اولان اوردو باشچیسی علاالدین محمد خالاچی دوُککان اوزرینه گؤندره‌رک دئوْگیر دؤولتی‌نین مرکزینی (بوگونکو دؤولت‌آباد شهری - آ.م.) اؤز حاکیمیتی آلتینا آلمیشدی. . . فیروزدان سونرا حاکیمیتی باشینا کئچن علاالدین محمد خالاچ (۱۲۹۶-۱۳۱۶) بوتون مالوا بؤلگه‌سینی، گوجراتی، راجپوتانایی ضبط ائدرک "سولطان اعظم " دئیه آنیلمیش، مشهور "پامپان جامیسی"نی یاپدیرمیشدی. اؤلومو ایله علاقه‌دار اولاراق اؤلکه‌ده قاریشیقلیق یارانمیش، بئش ایل سورن قاریشیقلیقدان سونرا باشقا بیر تورک عایله‌سیندن اولان قیاس‌الدین توُغلوُق (۱۳۲۰-۱۳۲۵) ایقتیدارا گله‌رک اؤلکه‌ده آساییشی برپا ائتمیش، نیظام-اینتظام یاراتمیش، بنگاالا دا حاکم اولاراق اؤلکه‌ده قوروجولوق ایشلری آپارمیش، سو کاناللاری چکدیرمیش، تِلینقانایی دِهلی‌یه باغلایاراق پایتاختین آدینی سولطانپورا چئویرمیشدی.
قیاس‌الدین توُغلوُقون اوغلو محمد توُغلوُق (۱۳۲۵-۱۳۵۱) بیر مدت دؤولتین مرکزینی گونئی‌ده‌کی دئوْگیره (دؤولت آبادا - آ.م.) کؤچورموش، چینی ضبط ائتمگه حاضیرلاشارکن اؤلکه‌ده قاریشیقلیق یارانمیش، نتیجه‌ده ۱۳۳۹-جو ایلده بنگال دؤولتدن آیریلمیشدی. محمد توُغلوُق دؤورونون علملرینه بلد اولان ریاضیاتچی، آسترونوم، ارسطو فلسفه‌سینه باغلی بیر موتفکّیر، گؤزل شاعر و ماهیر خطاط کیمی تا‌نینمیشدیر.
دؤولت فیروز توُغلوُق زامانیندا (۱۳۵۱-۱۳۸۸) بیر نؤوع توپارلانماقلا کئچینمیش، قوزئیده تئیمورون حاکیمیتیه گلمه‌سی ایله علاقه‌دار اولاراق هیندیستانا تورک آخینی کسیلمیش و بئله‌لیکله ده، فیروز توُغلوُق یئرلی خالقا آرخالانماقلا تولِرانت بیر دین سیاستی یوروتمگه مجبور اولموشدو.
فیروز توُغلوُقدان سونرا ۱۰ ایل مودتینده دِهلی تاختینا ۷ سولطان چیخمیش، مرکزی حاکیمیتی ضعیفله‌دیگیندن بیر چوخ ویلایتلر اؤز موستقیل‌لیکلرینی اعلان ائتمیش، نهایت، ۱۴۱۴-جو ایلده دِهلی تورک سولطانلیغی افغانیستانلی سئیید عایله‌سی‌نین الینه کئچمیش، دِهلی سولطانلیغی ظهیرالدین بابورون هیندیستانا گلیشینه قدر یوز ایل بویونجا بو سولاله طرفیندن ایداره اولونموشدو.
هیندیستاندا سون، اوچونجو دؤور تورک حاکیمیتی تئیموراوغوللاری‌نین آدی ایله باغلیدیر. آتا طرفدن امیر تئیمور نسلیندن، "بارلاس" تورک بویوندان، امیر تئیمورون اوغلو میرانشاهین نوه‌سی عمر شئیخین اوغلو، آناسی چینگیز خان نسلیندن چاغاتای خانین نوه‌لریندن یونوس خانین قیزی قوتلو نیگار خانیم اولان، اؤزونون و اوردوسونون تورک اولماسی ایله فخر ائدن ظهیرالدین محمد بابور (۱۴۸۳-۱۵۳۰) ۱۵۱۹-جو ایلده هیندیستانا گلمیشدیر. او، افغانلی دِهلی سولطانی ایله یئددی ایللیک موجادیله‌دن سونرا پنجابین بؤیوک شهرلرینی، دِهلی، آقرا، لوکنوو، بنگال و بوتؤولوکده هیندیستانی ایچینه آلان تاریخده مشهور تورک-هیند ایمپراتورلوغونون (۱۵۲۶-۱۸۵۸) اساسینی قویموش، افغان امیرلرینی، هیند پرنسلرینی، راجپوت حؤکمدارینی مغلوب ائدرک امیر تئیمورون قانونی واریثی اولموش، بوتپرست‌لیگه قارشی باشاریلاریندان دولایی "غازی" دئیه آنیلمیشدی.
تورک ادبیاتینداکی یوکسک مؤوقعیی و شاعرلیگی ایله مشهور اولان، علمه، صنعته یوکسک قیمت وئرن بو داهینی، تورک حؤکمدارلاریندان بحث ائدن بوتون اورتا عصر مؤلیفلری و معاصر تدقیقاتچیلار بئله آنلادیرلار: "بابور بوتون سفرلرینده اؤز کیتابخاناسینی یانیندا داشیتمیش، "بوتون ساواشلار و باشاریلار عرفه‌سینده ده اؤز بیوقرافیاسینی یازماغا واخت آییرمیشدی. اؤز حیاتینی تصویر ائدن تورکجه نثرله یازیلمیش "بابورنامه" آدلی بو بیوقرافیک شاه اثر دونیا ادبیاتی‌نین ان دیقته شایان اثرلریندن بیری‌دیر. بابور همچینین تورکجه "عروض ریساله‌سی"، حنفی فیقه‌ینه عایید "مُبین" آدلی بیر اثر، تصوّوفه عایید "رساله والدین" و "دیوان" کیمی اؤنملی اثرلر یاراتمیشدیر. بابور ان اینجه و ان نفیس احاطه‌لی بیر مدنیته صاحب ایدی. تورک دده‌لریندن گوجو و جسارتی میراث اولاراق آلمیش، ماهیر دؤیوشچو، قیلینج اوینادان و اوخچو ایدی. سوواری‌لیکده اینسانی حئیرتلندیر‌ن باشاریلاری واردی. نهنگ چایلاری اوزه‌‌رک کئچمیشدی. موسیقی آلتلرینی چالار و اؤزو ده موسیقی بسته‌لردی. خطاط، دین عالیمی و یازیچی ایدی. یازدیغی تورکجه و فارسجا شعیرلری اونون یوکسک سوییه‌لی بیر صنعتکار اولدوغونو ثبوت ائدیر. بابورون ۱۵-جی عصر شاعرلری‌نین هئچ بیریندن، حتی علیشیر نوایی‌دن گئری قالمایان تمیز، صاف بیر تورک دیلی، طبیعی ایلهامی واردیر. دویدوغو و دوشوندوکلرینی آچیق بیر شکیلده سؤیله‌میش، جورئتلی مجازلاری ایله صمیمی‌لیکدن و طبیعی‌لیکدن آیریلمامیشدیر... بابور یازمیشدیر: "اگر آتابابان یاخشی بیر قانون قویموشسا، اونو قورو و حیاتا کئچیر، پیس بیر قانون قویموشسا، اونو دَییشدیر، داها یاخشیسینی یاپ"... اونون "بابورنامه"سی یولی سِزارین "خاطیره‌لر"ایند‌ن داها جیدّی و داها صمیمی‌دیر. بئله کی، بابور دوشمنلری‌نین قوصورلارینی سایارکن اونلارین اوستون جهتلرینی ده قئید ائتمیش، مردانه‌لیک گؤسترمیشدیر. قوردوغو تمل اوزرینده خلفلری قودرتلرینی داها دا آرتیرماغا داوام ائتمیشلر. بابور شاهین قوردوغو بؤیوک تورک-هیند ایمپراتورلوغو داها اوزون و شانلی بیر تاریخه صاحب اولموشدور". (سئچمه‌لر بیزیملیر - آ.م. باخ: گرئنارد. بابور. پاریس، ۱۹۳۰؛ پروف. دوکتور لاسزلو راسونیی. تاریختده تورکلوک. آنکارا، ۱۹۷۱، ص. ۱۹۰؛ کؤپرولو محمت فؤاد. ایسلام آنسیکلوپدیسی. "بابور" مادّه‌سی. ۲-جی جیلد، ص. ۱۸۰-۱۸۷؛ عبدالقادر اینان. چاغاتای ادبیاتی، تورک دونیاسی. ۳-جو جیلد، آنکارا، ۱۹۹۲، ص. ۹۳، ۹۴؛ پروف. دوکتور آنیل چچن. تورک دولتلری. آنکارا، ۲۰۰۳، ص. ۳۰۱-۳۰۶).
اؤزو ایکی بؤیوک تورک جاهانگیری‌نین - چینگیز خان و امیر تئیمورون واریثی اولماسینا باخمایاراق اؤز شخصی ذکاسی و فعالیتی ایله هیندیستاندا ائله بیر سلطنت یاراتمیشدی کی، بو تورک سلطنتی سوندا هیندیستاندا موسلمان تورک و بودیست هیندلیلرین قاریشیغیندان یئنی بیر خالق - پاکیستان خالقی تاریخ صحنه‌سینه چیخمیشدی.
بونو نظره آلان ۱۵-جی عصر بنارسلی هیند دین فیلوسوفو کابیر یازمیشدی: "قلبین تمیزلیگی قانق چاییندا یویونماقدان داها اؤنملی‌دیر. هیندلیلر و تورکلرعینی گیلدن یاپیلمیش قابلاردیر. تانرینی سئون و یاخشی حرکت ائدن هر کس بیری دیگری‌نین قارداشی‌دیر". (ایقتیباس راسونیین‌ین گؤستریلن اثریندن گؤتورولموشدور. باخ: ص. ۱۶۹).
بابورون یاراتدیغی هیندیستانداکی بو تورک ایمپراتورلوغونو آوروپا تاریخچیلری هئچ بیر علمی اساسا دایانمایان "بؤیوک موغول ایمپراتورلوغو" آدلاندیرمیشلار. حالبوکی، بو آد بو دؤولته عایید هئچ بیر تاریخی منبعده و هئچ بیر ایسلام مؤلفی طرفیندن ایشلدیلمه‌میشدیر. آغ هونلاردان باشلایاراق ۱۰-جو-۱۲-جی عصرلرده غزنه‌لیلر، ۱۳-جو--۱۴-جو عصرلرده دِهلی تورک سولطانلیغی، ۱۶-جی-۱۹-جو عصرلرده تورک بابورلولار طرفیندن ایداره اولونان هیندیستاندا فاتح‌پور-سیکری، کلکته، مَدرَس و بمبی کیمی یئنی سالینان شهرلر، تیکیلن بؤیوک معمارلیق آبیده‌لری، جامیلر، توربه‌لر، بدیعی اثرلر موغوللارین دئییل، محض تورکلرین عظمت و دوهاسی‌نین محصولودور.
بابوردان سونرا یئرینه کئچن اوغلو همایون (۱۵۳۰-۱۵۵۶) و نوه‌سی جلال‌الدین اکبر شاه (۱۵۵۶-۱۶۰۵) تورک-هیند ایمپراتورلوغونو داها دا گئنیشلندیره‌رک ۷۵ ایل دؤولتی بؤیوک بیر باشاری ایله ایداره ائتمیش، "خالقین دؤولت اوچون دئییل، دؤولتین خالق اوچون" اولدوغونو بوتون هیندیستان خالقلارینا منیمستمیشلر. خوصوصیله، دؤولتین ان بؤیوک حؤکمدارلاریندان اولان جلال‌الدین اکبر موختلیف دیل و دینلرین قایناییب-قاریشدیغی بو اؤلکه‌ده بوتون دین و مذهب تمثیلچیلری ایله موباحیثه‌لر آپاراراق سوندا هیندیستاندا معنوی بیر بیرلیک یاراداراق ایسلام و هیندو دینلری‌نین اساسیندا "دینی-ایلاهی" آدلی یئنی بیر دین ووجودا گتیرمیش، عبادتلرینه ده "آیینی-اکبر" آدینی وئرمیش، دین آیریلیقلارینی آرادان قالدیرمیش، هیندلیلرله موسلمانلارین حقوق برابرلیگینی تأمین ائتمیش اؤنملی بیر خاریجی سیاست یوروده‌رک عوثمانلی، صفوی، اؤزبک و پورتغال دؤولتلری ایله علاقه‌لر یاراتمیش و بئله‌لیکله اؤزوندن سونرا ۳۰۰ ایل هیندیستانداکی تورک هِگمونلوغونو یاشاتماغا نایل اولموشدو.
مشهور عالیم گرِنارد گؤستریر کی: "هیندیستاندا کاستا سیستمی، خام صوفی‌لیک و دین آیریلیقلاری اوزرینده تورک فاتحلری‌نین داواملی تأثیری اکبر شاه زامانیندا تامامیله ظفر قازانمیش اولسایدی هیندیستا‌نین طالعی ایندی بوسبوتون باشقا جور اینکیشاف ائدردی". (باخ: گرنارد فر.، گؤستریلن اثری، ص. ۱۲۰).
اکبر شاه‌دان سونرا اوغلو جاهانگیر (۱۶۰۵-۱۶۲۷) عدالتلی بیر شاه اولسا دا، ضعیف و زؤوقه دوشکون اولدوغوندان فورصتدن ایستیفاده ائدن اینگیلیسلر هیندیستان تیجارتینه ال اوزاتمیش، اینگیلیس تاجیرلری اوچون سورات لیما‌نیندا بیر بؤلمه آچمیشدیلار کی، بو دا غربین هیندیستانا موداخیله‌سی‌نین باشلانغیجی اولموشدو. جاهانگیر شاهین اؤلوموندن سونرا یئرینه کئچن خُرم (شاه جاهان) آدی ایله ایمپراتور اولموش (۱۶۲۸-۱۶۵۸)، دوُککانداکی نیظامشاهلار، بیجاپورداکی عادلشاهلار و قطبشاهیلر دؤولتلرینی اورتادان قالدیراراق ایمپراتورلوغا باغلامیش، تیبتلیلری مغلوب ائتمیش، قوزئیده‌کی قوندوز و بدخشان بؤلگه‌لرینی ایشغال ائتمیش، قندهار اوغروندا صفویلرله موباریزه آپارماق مقصدیله عوثمانلیلاردان سیاسی دستک آلماق ایسته‌سه ده، بونا نایل اولا بیلمه‌میش، عوثمانلی سولطانی ۴-جو محمت اونون آرزوسونو یئرینه یئتیره‌رک دونیانین ان گؤزل معمارلیق آبیده‌سی ساییلان آقراداکی مشهور "تاج-محل" توربه‌سی‌نین اینشاسی اوچون تورک معمارلار گؤندرمیشدی.
بو عوضسیز آبید‌ه‌نین قوببه‌سینی عوثمانلی معماری محمت عیسی افندی، خطاط‌لیغینی ستار خان، دیوارلارینی سمرقندلی اوستالار - محمد شریف و محمد هاتف، شاه توغراسینی ایسه شیرازلی امانت خان یاپمیشدی. ۲۰ ایله باشا گلن بو نادیر تورک صنعت اثرینی جاهانشاه دوغوم یاپارکن اؤلن حیات یولداشی ممتاز محلین خاطره‌سینه تیکدیرمیش و توربه‌یه ۳۰ میلیون روپیه پول خرجلنمیشدی. . . جاهانشاه‌دان سونرا یئرینه کئچن ۱-جی عالمگیر (۱۶۵۸-۱۷۰۷) ۵۰ ایللیک حاکیمیتی دؤورونده هیندیستان اوچون چوخ موهوم اولان دینی مسئله‌لرله یاخیندان ماراقلانمیش، مکه شریفینه، یمن ایمامینا، حبکیستان حؤکمدارینا قیزیل و گوموشله یاردیم ائتمیش، مروار بؤلگه‌سینی، بیجاپورو تامامیله ضبط ائتمیش، هیندیستانی بوتونلوکله تورک حاکیمیتی آلتینا آلمیشدی. او، موسلمان‌لیق باخیمیندان مکه، تورکلوک باخیمیندان دا تورکوستان تورکلری ایله یاخین ایلیشگیلر یاراتمیشدی. ۱-جی عالمگیرین اؤلوموندن سونرا ایمپراتورلوق ضعیفله‌مگه باشلامیش، قابیلیتسیز اوغوللاری و نوه‌لری‌نین بیر-بیرلری ایله تاخت-تاج اوغروندا چکیشمه‌لریندن ایستیفاده ائدن محلی خاندانلار عوصیانلار تؤرتمیش، افغانلار اؤز موستقیل‌لیکلرینی اعلان ائتمیش، بیر چوخ لیمانلاردا اینگیلیسلر پورتغال و هوللاندلاری دا سیخیشدیراراق تیجارتی اؤز اللرینه آلمیشدیلار.
نتیجه‌ده ایمپراتورلوق دِهلی و حیدرآباد مرکز اولماقلا ایکی‌یه پارچالانمیش، وضعیتدن ایستیفاده ائدن نادر شاه افشار ۱۷۳۹-جو ایلده قوزئی هیندیستانی و دِهلینی ضبط ائتمیشدی. داها سونرالار ۲-جی عالمگیرین اؤلدورولمه‌سی (۱۷۵۹)، عالمشاهین بنگلدا مغلوبیته اوغرایاراق اینگیلیس حمایه‌سینه گیرمه‌سی، اوغوللاری‌نین اینگیلیس مأمورو کیمی حرکت ائتمه‌لری و نهایت ۱۸۵۷-جی ایلده ۲-جی باهادیر شاه زامانیندا پارتلاق وئرن بؤیوک "سیپاهی عصیانی"نی یاتیران اینگیلیسلر عصیاندا سون حؤکمدار باهادیر شاهین الی اولدوغونو بهانه ائده‌رک اونو سورگون ائتمیشلر.
باهادیر شاه ۱۸۶۲-جی ایلده رانقوُندا اؤلدوکدن سونرا دا هیندیستانی بوتونلوکله بؤیوک بریتانیا ایمپراتورلوغونا باغلامیش، ۱۸۷۷-جی ایلده کرالیچه ویکتوریا رسماً هیندیستان ایمپراتوریچه‌سی اعلان ائدیلمیشدیر. بئله‌لیکله، هیندیستانداکی ۲۸۰۰ ایللیک تورک حاکیمیتینه سون قویولموشدور.
هیندیستان تورکلریندن گلبدین علامی، دین احمد، جاهانگیر، هادی خان، غیرت خان، محمد کاظم و ب. کیمی مشهور تاریخچیلر هیندیستان تورک ایمپراتورلوغونون تاریخینی موفصّل قلمه آلمیشلار. چوخ تأسفلر اولسون کی، بابور شاه استثنا اولماقلا اوندان سونرا تورک دیلی ایمپراتورلوغون رسمی دؤولت دیلی اولوب خاندان، اوردو و دؤولت بوروکراتیاسیندا ایشلنسه ده، ادبی و تاریخی اثرلرین دیلی اؤنجه فارسجا، سونرا ایسه پوشتو دیلی اولموشدور. لاکین بوتون بو اثرلرده ده هیندیستان تورک حؤکمدارلاری‌نین شانلی تاریخیندن بحث ائدیلمیش، اونلارین هیندیستان اوچون بؤیوک ایشلر گؤردوکلری خوصوصی قئید اولونموشدور.
مشهور هیند تاریخچیسی ایشواری پراساد تورک حؤکمدارلاری‌نین هیندیستان خالقی‌نین ریفاهی اوچون غئیرت صرف ائتدیکلرینی، بؤیوک شهرلر، کؤرپولر سالدیقلارینی، اؤنملی تیجارت یوللاری بویونجا کاروانسارایلار تیکدیردیکلرینی، بؤیوک سو کاناللاری چکدیردیکلرینی خوصوصی قئید ائتمیشدیر. بو تورک حؤکمدارلاری تورکوستانداکی صنعت سئوگیسینی، طبیعت گؤزل‌لیکلری قارشیسیندا دویولان سئزیشی اؤزلری ایله بیرلیکده هیندیستانا گتیرمیش، جاهان شومول معمارلیق آبیده‌لری یاراتمیشلار.
تورکلرین هیندیستانداکی فضیلتلرینی یوکسک دَیرلندیر‌ن موستقیل هیندیستا‌نین ایلک باش ناظیری جواهرلعل نهرو گؤسترمیشدیر کی: "هیندیستا‌نین قوزئی باتی‌سیندان گلن موجاهید تورکلرین و اونلارین هیندیستانا گتیردیکلری ایسلام دینی‌نین هیند تاریخینده‌کی اهمیتی بؤیوکدور. چونکی موسلمان تورکلر واسطه‌سیله گلن ایسلام دینی هیند جمعیتینده یاییلمیش اولان فسادی سؤندورموش، صینیف آیریلیغینی و "پارییا سیستمی"نی (اینسانلاری جمعیت‌دن تجرید ائتمه - آ.م.) آرادان قالدیرمیش، موسلمانلارین ایناندیقلاری و یاشادیقلاری ایسلام قارداشلیغی و برابرلیگی نظریه‌سی هیندلیلرین تفکّورونده درین تأثیر یاراتمیشدیر".
هیندیستانداکی تورکلر یئرلی خالقلا قایناییب-قاریشمیش و بؤلگه‌ده پاکیستان، بنگلادئش و کشمیر موسلمانلاری آدی آلاراق، تورکلوکلرینی بوتونلوکله ایتیرمیشلر.
سون اولاراق قئید ائدک کی، تئیموراوغوللاری دؤنمینده سمرقند، هرات، شیراز، بوخارا، آقرا، دِهلی و س. کیمی شهرلر تورک مدنیت مرکزینه چئوریلمیش، بؤیوک تورک موتصوویفی، تورکوستان پیری احمد یسوی‌نین قدیم اوغوز یوردونداکی یسه شهرینده‌کی (بوگونکو تورکوستان شهری – آ.م.) مزاری امیر تئیمورون سایه‌سینده موعظّم بیر توربه‌یه صاحب اولموش و مقدس بیر زیارتگاها چئوریلمیش، سمرقند کیمی شهر «تاج-محل» کیمی نادیر صنعت اینجیسی اونلاردان تاریخه یادیگار قالمیشدیر کی، بوتون بونلار امیر تئیمور و اوغوللاری‌نین تورک مدنیت تاریخینده‌کی بؤیوک خیدمتلری‌نین گؤستریجیلریندندیر. امیر تئیمور و اوغوللاری زامانیندا تورک ادبیاتی، ریاضیات، آسترانومیا، معمارلیق و رسم صنعتی یوکسک اینکیشاف ائتمیش، یوللار سالینمیش، سووارما کاناللاری اینشا ائدیلمیشدی.
آیدین مدد اوغلو قاسملی (فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوسنت)
کؤچورن: عباس ائلچین