تورانلی‌لارین توُرا بایرامی

تورانلی‌لارین توُرا بایرامی

خئیبر گؤی‌یاللی

قدیم تورکلر دونیانین بؤیوک بیر حیصه‌سینی احاطه ائدن اوزاق آلتایدان توتموش مرکزی اوروپایا کیمی بؤیوک بیر اراضیده یاشامیش و بشر مدنیتی‌نین اینکیشافیندا خوصوصی رول اوینامیشلار. دونیا مدنیتی‌نین ترقّی‌سینده تورکلرین رولو دانیلمازدیر. تورانین نوروز سیستمی‌نین یارادیلدیغی مکان‌لاردان اولماسی موباحیثه‌یه سبب اولا بیلمز. نوروز آسترونومیک حادیثه‌نین بیلاواسیطه عیانی تصدیقله‌دیگی بیر سیستمدیر. نوروز سیستمینی اؤزونده قورویوب ساخلایان، هله‌لیک ایلک یازیلی منبع اولان «اوئستا»نین توران موحیطینده یارادیلدیغی فیکری‌نین طرفدار‌لاری داها چوخدور. 

توران نوروزون ایلکین وطنی کیمی

​

توران نوروزون ایلکین وطنی کیمی

خئیبر گؤی‌یاللی

«تاریخ سومرده باشلاییر» - بو ایفاده گؤرکملی آمریکا سومرشوناسی س.ن.کرامره مخصوصدور. بو مشهور ایفاده تانینمیش سومرشوناسین کیتابی‌نین آدی‌دیر. زامان-زامان دانیلمیش، گیزله‌دیلمیش، تاریخین موختلیف قاتلاریندا مقصدلی شکیلده اوستو اؤرتولوب-باسدیریلمیش حقیقتین مردی-مردانه اعتیرافی‌دیر. گئجیکمیش بو اعتیرافین اوقیانوسون او تاییندان گلمه‌سی تاریخین بیر چوخ قارانلیق صحیفه‌لری‌نین اوزرینه ایشیق سالدی، بعضی حقیقت‌لری گئرچکجه‌سینه تصدیقله‌دی. آرتیق سومر‌لرین بشر مدنیتی‌نین ایلکین یارادیجی‌لاریندان اولما‌لاری دونیا تاریخینده بیرمعنالی اؤز تصدیقینی تاپیبدیر. تاریخین غوروردویولاسی بو سیویلیزاسیونا صاحیب دورماق ایسته‌ین‌لر چوخ اولوبدور. دونیا مدنیتی‌نی تاریخینی عدالتله آراشدیران بیر چوخ عالیم‌لر سومر‌لرین تورکلرین اولو بابا‌لاری اولدوقلارینی تصدیقله‌ییر‌لر. ق.وینکلر یازیردی: «بیزه گلیب چاتمیش سومر متنلری‌نین چوخونون دیل خوصوصیت‌لرینی هله‌لیک ایضاح ائده بیلمه‌سک ده، دونیادا ان قدیم مدنی دیل اولان سومر دیلی‌نین عومومی کاراکتری باره‌ده کیفایت قدر بیزده تصوور یارانیب. بو دیل اساس علامت‌لرینه گؤره تورک دیللرینه اویغون ایلتیصاقی قورولوشلو دیلدیر و سامی دیللری‌نین قورولوشوندان تامامیله فرقله‌نیر». 

اوچ قارداش داغی‌نین افسانه‌سینه بیر باخیش

اوچ قارداش داغی‌نین افسانه‌سینه بیر باخیش

شهرام قاسم زاده

  افسانه‌، سؤیله‌ییجی‌ و دینله‌ییجی‌لر طرفیندن بشر تاریخینده باش وئریگینه اینانیلان فولکلور نؤوعودور. افسانه‌لرده دانیشیلان اولای‌لار بعضا دوغال‌اوستو اولا بیلر آنجاق چوخونلوقلا گئرچک اولای‌لارا و گئرچکدن یاشامیش و قهرمانلیق‌لار گؤسترمیش اینسان‌لارا دایانیر.

سلماس بؤلگه‌سینده، افسانه‌لر اساسیندا شکیللنن، نسیل‌لردن نسیل‌‌لره آغیزلاردا دولاشان قارنی‌یاریق آدلی داغین آدیندان قایناقلانمیش بیر افسانه‌یه راستلانیریق:

اوچ قارداش افسانه‌سی! 

  

تورک میفولوژی‌سینده قوربان

تورک میفولوژی‌سینده قوربان 

  اینسان و توپلوم حیاتینی ائتکی‌له‌ین عونصورلر آراسیندا اینانج‌لار اؤنملی بیر یئر توتور. شخصیتین مئیدانا گلمه‌سینده، عاییله فردلری آراسینداکی باغلارین مؤحکم بیر قورولوشا اوتورماسیندا، توپلوم عوضولری ایله اولان ایلیشکی‌لرین تشکیل ائدیلمه‌سینده، اینکیشافیندا و ایجرا ائدیلمه‌سینده اینانج‌لارین رولو بؤیوک‌دور.‌[1] 

  بیز بو مقاله‌میزده، ائورنسل بیر عیبادت اولان قوربانین تورک میفولوژی‌سینده‌کی یئرینی تثبیت ائده‌رک بو عیبادتین، گونوموزه نئجه عکس اولوندوغونو اورتایا قویماغا چالیشاجاغیق. 

  قوربان مؤوضوسونا کئچمه‌دن اؤنجه میفولوژی ندیر سورغوسونا جاواب آختارمامیز لازیم‌دیر. 

  میف، ایبتیدایی توپلوم‌لاردا اولای، fable, fiction قارشیلیغی اولاراق ایستیفاده ائدیلمکده دیر. میفین اصل معناسی  "‌گئرچک حکایه‌"  و بونون دا اؤته‌سیندن صاحیب اولونان موقدّس، چوخ دگرلی و معنالی شئی‌لردیر. بو گون بو سؤز: fiction، خیال، تصوّور،  illüzyon، گئرچگین پوزولماسی معنالارینی وئرمکده‌دیر. اتنولوق، سوسیولوق، تاریخچی و دین آدام‌لارینا گؤره ایسه،  "‌موقدّس عنعنه‌لر، ایبتیدایی اینانیش‌لار، اؤرنک مودل‌لر‌"  معناسینی داشییار. میفولوژی ایسه میف علمی دئمک‌دیر.‌[2] 

  زنگین بیر میفولوژی‌یه صاحیب اولان میلت‌لرین داستان‌لاری دا زنگین‌دیر. بو گون تورک دونیاسیندا شیفاهی/سؤزلو عنعنه‌ده هله ده یاشایان اوغوز کاغان، دده قورقوت، ماناس، کوراوغلو داستان‌لاری آراشدیریلینجا تورک‌لرین نه قدر زنگین بیر میفولوژی قایناغینا صاحیب اولدوقلاری آسان‌لیقلا گؤرولر. میف‌لر داستان‌لارین ایچینده یاشامالارینا داوام ائتدیکلری کیمی زامانلا بعضی خوصوصیت‌لرینی ایتیره‌رک ناغیلا و افسانه‌یه ده چئوریلرلر.‌[3] 

  پروف. دوکتور. بیلگه سئییداوغلو، میف‌لرین اؤزل‌لیک‌لرینی بئله سیرالاماقدادیر:  "‌میف موقدّس بیر حکایه‌نی احتیوا ائدر. ایبتیدایی زامان‌لاردا مئیدانا گلمیش بیر حادیثه‌نی ایضاح ائدر. میفده هر زامان بیر یاراتما سؤز مؤوضوسودور. بعضی شئی‌لرین نئجه مئیدانا گلدیگینی و تشکیل اولدوغونو اله آلار. گئرچکده اولان شئی‌لری ایضاح ائدر. میف‌لرده‌کی  کاراکترلر فؤوق‌العاده وارلیق‌لاردیر. اونلارین نه ائتدیکلری چوخ اسکی زامان‌لاردا "باشلانغیج" زامانیندا بیلینیردی. میف‌لر بو قهرمان‌لارین یارادیجی‌لیق‌لارینی گؤسترر. اونلارین موقدّس و فؤوق‌العاده اولوش‌لارینی آچیقلایار. قیساجا میف‌لر، چئشیدلی موقدّس، فؤوق‌العاده دگرلری آچیقلایارلار. بونلار بوتون دونیانی قوران و بو گونه قدر گتیرن گئرچک دگرلردیر. ‌"‌[4] 

  قوربان، چئشیدلی سؤزلوک‌لرده بئله تعریف ائدیلمیشدیر. تورک دیلی‌نین ان اسکی و دگرلی سؤزلوک‌لریندن دیوانی لغات التورک‌ده (بسیم آتالای تر. ج. اوچ، ص. 10) قوربان قارشی‌لیغی اولاراق  "‌یاغیش‌"  سؤزو کئچمکده‌دیر.  "‌یاغیش، ایسلامدان اؤنجه تورک‌لرین آداق‌ اوچون، یاخود تانری‌لارا یاخینلیق الده ائتمک اوچون بوت‌لره کسدیکلری قوربان‌‌"  اولاراق آنلاملاندیریلمیشدیر. یئنه عئینی اثرده (بسیم آتالای تر. ج. بیر. ص. 65) ایدهوُک/ایدوُک سؤزو کئچمکده‌دیر.  "‌ایدهوُک: موقدّس و موبارک اولان هر نسنه. بوراخیلان هر حئیوانا بو آد وئریلر. بو حئیوانا یوک وورولماز، سودو ساغیلماز، یونو قیرقیلماز؛ صاحیبی‌نین ائتدیگی بیر آداق اوچون ساخلانار.‌"  شکلینده تانیملانمیشدیر. 

  احمد‌بیجان ارجیلاسونون باشچی‌لیغیندا بیر کومیسیون طرفیندن حاضیرلانان؛ (قارشیلاشدیرمالی تورک لهجه‌لری سؤزلوگو بیر، ص. 516-517) ده قوربان سؤزجوگو کیچیک سس دَییشیکلیک‌لری‌ ایله؛ گوُربان، کوْربان، قوُربان (دیک)، قوُرمان‌دیق، قوُربان‌لیق شکلینده کئچمکده‌دیر. 

  "قاموس‌ تورکی"‌ده بئله بیر تعریف یئر آلماقدادیر:  " فی سبیل الله کسیلن و جنابی حاقّا وسیله‌یی تقرب اولونان قویون و سایر اتی یئییلر حئیوان‌"‌. 

  فرید دوه‌لی‌اوغلو، عوثمانلی‌جا-تورکجه انسیکلوپدیک لوغتده:  "آللاهین راضی‌لیغینی قازانماغا وسیله اولان شئی. 2. اتی یوخسول‌لارا پولسوز اولاراق پایلانماق نیتی‌ ایله کسیلن (قویون، کئچی، مال، دوه… کیمی) حئیوان. 3. بیر مقصد اوغرونا فدا اولما. "  شکلینده تعریف ائتمیشدیر. 

  تورک دیل قورومونون حاضیرلادیغی تورکجه سؤزلوکده:  "1.دینین بیر بویروغونو و یا بیر آداغی(عهدی) یئرینه یئتیرمک اوچون کسیلن حئیوان. 2. موسلمان‌لاردا قوربان بایرامی. 3.مج. بیر ایدئال اوغروندا فدا ائدیلن و یا اؤزونو فدا ائدن کیمسه. 4.مج.بیر قضادا و یا فلاکتده اؤلن کیمسه. 5. بعضی بؤلگه‌لرده سسلنمه سؤزو اولاراق ایستیفاده ائدیلر. 

  یوخاریداکی تعریف‌لردن آیدین اولاجاغی اوزره قوربان، اینسانین آللاها یاخینلیق الده ائتمک اوچون آدادیغی جاندیر. ایره‌لیده گؤروله‌جگی اوزره ایبتیدایی دین‌لرده قوربانلا بیرلیکده تانری‌لارا تقدیم ائدیلن هدیه‌لر ده قوربان احاطه‌سینه گیرمکده‌دیر.     

قوربانین تاریخچه‌سی 

  قوربان کسمه عنعنه‌سی، ایسلام دینی‌نین دوغوشوندان چوخ اؤنجه‌کی  چاغلارا قدر اوزانار. چوخ اسکی طبیعت دین‌لری ایله مزوپوتامیا، آنادولو، میصیر، هیند، چین، ایران و عیبرانی دین‌لرینده ایلین موعین آیلاریندا دینی مراسیم‌لرله قوربان تقدیم ائتمه، بایرام ائتمه عنعنه‌سی واردیر. [5] آنجاق اینسان‌لیق تاریخینده ان چوخ شؤهرت تاپان قوربان حادیثه‌سی حض. ابراهیم‌ینکی‌دیر. مشهور دین‌لر تاریخچیسی میرچا الیاده بو حادیثه  اوزرینده بئله بیر شرح ائتمکده‌دیر: "  مورفولوژیک آچیدان باخیلدیغیندا ابراهیمین اوغولونو قوربان ائدیشی اسکی-شرق دونیاسیندا تئز-تئز تطبیق اولونان و عیبرانی‌لرین پئیغمبرلر دؤنمینه قدر داوام ائتدیردیکلری، ایلک اوشاغین قوربان ائدیلیشی پراتیکیندن باشقا بیر شئی دئییل. ایلک اوشاق، اکثریتله بیر تانری‌نین اوشاغی اولاراق گؤرولردی…بو ایلک اوشاغین قوربان ائدیلمه‌سی، تانری‌یا عایید اولانین گئری وئریلمه‌سی دئمک ایدی… بیر آنلامدا اسحاق،[6] تانری‌نین اوغولو ایدی، چونکی سارا دوغورغان‌لیق چاغینی کئچدیکدن چوخ سونرا ابراهیم و سارایا وئریلمیشدی. آمّا اسحاق اینانج‌لاری یولویلا وئریلمیشدی اونلارا؛ وعد و اینانجین اوشاغی ایدی. ابراهیم طرفیندن قوربان ائدیلیشی، فورما اولاراق اسکی سامی دونیاسیندا یئنی دوغولموش کؤرپه‌لرین قوربان ائدیلیشینه بنزه‌سه ده مضمون باخیمیندان بونلاردان فرقلی‌دیر.  

  اسکی سامی دونیاسی‌نین بوتونونده بئله بیر قوربان، دینی ایشلَوینه باخمایاراق یالنیز بیر عنعنه ، آنلامی  تامامیله قاورانا بیلر بیر آیین‌‌ایکن ابراهیمین دوروموندا بیر اینانج حرکتی‌دیر. بو قوربانین نییه  ایستندیگینی آنلاماز؛ یئنه ده بونو یئرینه یئتیرر، چونکی تانری بئله ایسته‌میشدیر. گؤرونورده آخماق اولان بو حرکتله ابراهیم یئنی بیر دینی تجروبه‌نی، ایمانی باشلاتماقدادیر‌"‌.‌[7] 

  میفولوژی دؤنمده‌کی  قوربان ائیلمینی  میرچا الیاده بئله آچیقلایار:  "میفولوژی دؤنمده‌کی  اینشا آیین‌لری‌نین آلتیندا یاتان نظریه بونا برابر گلمکده دیر؛  "‌جانلاندیریلمادیغی‌" ، بیر قوربان وئریله‌رک اونا  "‌جان‌"  بخش ائدیلمه‌دیگی تقدیرده هئچ بیر شئی سوره بیلمز؛ اینشا آیینی‌نین پروتوتیپی دونیانین قورولوشو اثناسیندا گئرچکله‌شن قوربان کسمه ائیلمی‌دیر. بئله کی، کیمی آرکایک کوزموقونی‌لرده دونیا، کائوْسو سیمگله‌ین بیر ایلک جاناوارین (تیآمات) و یا بیر کوزمیک دئوین (یمیر، پان-کوُ، پوُروُشا) قوربان ائدیلمه‌سی ایله واراولوش قازانمیشدیر‌"‌. [8]  

  آیدین اولاجاغی اوزره ایبتیدایی زامان‌لاردا قوربان ائدیلن نسنه و یا شئی شخصاً ایلاهین اؤزو اولاراق تصوّور ائدیلمیشدیر. قیساجا اینسان‌لیق تاریخی‌نین تجروبه ائتدیگی بوتون دین‌لرده آماج، شکیل و مضمون یؤنونده بعضی فرقلی‌لیک‌لرله ده اولسا قوربان عیبادتینه راست گلمکده‌ییک. 

  ایبتیدایی دین‌لرده‌کی  قوربان عیبادت‌لرینه کئچمه‌دن اؤنجه، قوربان نؤوع‌لری اوزرینده دایانماق فایدالی اولاجاق. قوربان /قوربان‌لیق‌لار عومومیتله قانلی (جانلی) و قانسیز (جانسیز) اولماق اوزره ایکی جوردور. 

  قانسیز قوربان‌لار اینسان، حئیوان و بالیق‌لار کیمی جانلی وارلیق‌لارین خاریجینده تانری‌لارا تقدیم ائدیلن دیگر هدیه‌لری احاطه ائدر. بو هدیه‌لر اینسان‌لارین صاحیب اولدوقلاری و ایستحصال ائده بیلدیکلری هر جور قیدا مادّه‌سی نؤوعوندن شئی‌لردیر. 

  قانسیز قوربان‌لارین دَییشیک بیر نؤوعو ده ایدیک/اوُدوُک (یوللانیلمیش، گؤندریلمیش) دئیه بیلینن و تانری اوچون باشی‌بوش بوراخیلان حئیوان‌لاردیر. بونون بیر اؤرنگی یاکوت تورک‌لرینده گؤره بیلیریک:  "یاکوت‌لاردا گؤک‌تورک‌لرده اولدوغو کیمی تک بیر یارادیجی یوخدور.[9] 

  آغ یارادیجی (آییق تانگارا) اولاراق قبول ائتدیکلری تانرینی اینسان‌لارا جان (قوُت) وئرن و کایناتی یارادان اولاراق گؤرردیلر. بو آغ یارادیجینی دیگر یاخشی روح‌لاردان آیری توتار و اونا جانلی قوربان وئرردیلر. جانلی قوربان، حئیوان‌لاری باشی‌بوش بوراخماق‌دیر. بونلارا ایدیک/ایدوُک (یوللانیلمیش/گؤندریلمیش) دئییلردی. قوربان اولاراق باشی‌بوش بوراخیلان حئیوان‌لاردان ایستیفاده ائدیلمزدی. نه اتی یئییلر، نه سودو ساغیلار نه ده یوک حئیوانی اولاراق ایستیفاده ائدیلردی. اسکی زامان‌لاردا یاکوت‌لار آت سورولرینی شرق بؤلگه‌لرینه، بؤیوک یارادیجی‌یا قوربان اولسون دئیه سورردیلر‌.[10] 

  قاقائوزلارین قوربان عیبادتی ایچینده ان  دیقته دگری  "‌آللاه‌لیق‌"  آدینی وئردیکلری قوربان‌دیر. ایدوُک سؤزو ایله عئینی آنلامی وئرن آللاه‌لیق؛ مال مولک صاحیبی بیر جوتچونون ان گؤزل اؤکوز بالاسینی قوربان‌لیق اولاراق سئچمه‌سی و چؤل‌لره یوللاماسی‌دیر.‌[11] 

  قانسیز قوربان‌لاردان بیری ده ساچی (libation)دیر. بو مؤوضودا داها ایره‌لی‌ده بیلگی وئره‌جه‌ییک. 

  قانلی قوربان‌لار ایسه تانری/تانری‌لارا تقدیم ائدیلن اینسان، حئیوان و بالیق‌لاردیر. حئیوان قوربان‌لاری‌نین باشیندا مال، قویون، کئچی، آیی، دونوز و تویوق گلیر. کولت‌لره باغلی اولاراق ایسیس (میصیر) کولتونده قاز، تورک‌لرین اسکی اینانج‌لاریندا ایسه آت موقدّس قوربان‌لارین باشیندا گلیر. بونلارین خاریجینده ایت، ائششک، ایلان وس. حئیوان‌لار دا قوربان اولاراق تقدیم ائدیلمیشلر. 

  اسکی چاغلاردا اینسان قوربان ائدیلمه‌سی، بیر جور تمیزلنمه و سِحر واسیطه‌سی ایدی. یوخاریدا دا ایضاح ائتدیگیمیز کیمی عاییله‌نین ایلک اوشاغی تانری‌یا عایید ایدی و اونا قوربان ائدیلمه‌سی لازیم ایدی. بو پراکتیکدن باشقا میصیرلی‌لر ایت باشلی اولاراق تصویر ائتدیکلری اینسان‌لارا  "‌آنی‌"  دئییرلر و اونلاری  " آی تانریسی‌"-نا قوربان اولاراق تقدیم ائدیردیلر.‌[12] 

  یونان میفولوژی‌سینده ده اینسان قوربانی‌یلا قارشیلاشیریق. افسانه‌یه گؤره؛  " تروُوا دؤیوشونده مِنِلائوُس، هم آروادینی قورتارماق هم ده اینتیقام آلماق اوچون، قارداشی و آرقوْس کرالی آقامِمنونون باش کوماندیرلیگینده بیر اوردو توپلار. دؤیوشه بوتون یونان کرال‌لاری قاتیلار. گمی‌لره مینرلر. آنجاق کولک تانریسی یئلکن‌لری دولدورماز. تانری‌لار کولک وئرمک اوچون آگاممنونون قیزی ایفیگنیا‌نی قوربان ائتمه‌سینی ایستیرلر. ایفیگنیا قوربان ائدیلر. یئلکن‌لری دولان آخایولار آنادولویا کئچر، تروُوایا چاتارلار"‌[13] 

  کسیک باش کولتونه باغلی اولاراق اینسان قوربانی مؤوضوسوندا احمد یاشار اوجاک، میرچا الیاده‌دن بو بیلگی‌لری نقل ائدر:  "‌… الیاده، سوئد، آلمان، فرانسه و اینگیلیس کیمی مملکت‌لرده اینسان قوربانی آیین‌لریندن بحث ائتدیکدن سونرا، بو آیین‌لرین اکینچی‌لیک کولتورو ایله سیخ باغلی اولدوغونو و چوخ قووّتلی بیر  احتیماللا، بونون، سوریه، مزوپوتامیا و آنادولو کیمی بیر نئچه مرکزدن اسکی دونیایا یاییلمیش اولا بیله‌جگینی ایره‌لی سورمکده‌دیر. 

  الیاده آنادولودا اؤزل‌لیکله تاریخی دؤورلرده، مثلا ایلک چاغلاردا محصول مؤوسومو سببیندن ایجرا ائدیلن اینسان قوربانی و باش‌کسمه آیین‌لرینه اؤرنک اولاراق فریگیه‌لی‌لری گؤسترمکده‌دیر. فریگیه‌لرده بو حادیثه‌له ایلگیلی بیر ده افسانه اولدوغونو ایفاده ائدن الیاده، اونلارین عصرلر اؤنجه محصول زامانیندا اینسان‌لاری، باشلارینی کسمک صورتی ایله قوربان ائتدیکلرینی، حتّی الده مؤوجود دلیل‌لره گؤره، او زامان‌لار بو عادتین شرقی آغ‌دنیزین هر طرفینده یایغین اولدوغونو قئید ائتمکده‌دیر. الیاده‌یه گؤره، سؤز مؤوضوسو افسانه ایشده بو حادیثه‌‌نین خاطیره‌سینی عکس ائتدیرمکده اولوب بئله یئکون‌لاشدیریلا بیلر: افسانه‌نین قهرمانی مشهور کرال میداس‌ین غئیری مشروع اوغولو لیتیرسِس‌دیر. بو آدام قورخونج ایشتاهی ایله تانینماقدا و محصولونو، داها دوغروسو بوغدالارینی شخصاً بیچمگی چوخ سئومکده‌دیر. اؤزونون بیر عادتی واردیر: تارلادا اکین بیچمکدیکن، اورادان کیم کئچسه، اؤزو ایله اکین بیچمه یاریشینا مجبور ائتمکده‌دیر. یولچو بو یاریشمادا مغلوب اولسا، لیتیرسِس ال‌لرینی باغلاییر و تیرپانلا باشینی کسه‌رک بدنینی تارلایا آتیردی. گونون بیرینده، بیر یولچو قیلیغیندا هِرکول اورادان کئچر و طبیعتی ایله لیتیرسِس طرفیندن یاریشماغا چاغیریلار. آنجاق بو دفعه  ترس بیر نتیجه ایله قارشیلاشیلار: لیتیرسِسین تانی‌یا بیلمه‌دیگی هرکول  اونو مغلوب ائدر و باشینی کسه‌رک بدنینی مِندِرِس چایینا آتار. بئلجه اؤز عادتینه اؤزو قوربان گئتمیشدیر." [14] 

  ایران میفولوژی‌سینده ایسه اینسان قوربانی حاقیندا بو بیلگی‌لره صاحیب‌ایک: جمشید، تانری اهورا مزدانین وئرمیش اولدوغو هر شئیی اونوداراق، اینسان‌لارا ظولم ائتمگه باشلار. او سیرالاردا عربیستاندا ضحاک آدیندا بیر شاهزاده چیخار. شئیطان/اهریمن «انگره‌مَینیو»، دییشیک قیلیق‌لاردا ضحاکین یانینا گله‌رک اونون گووه‌نینی قازانار. و اؤنجه آتاسینی اؤلدورتدورر. داها سونرا ضحاکی جمشیدین اوزرینه سالاراق ایشیق‌لار اؤلکه‌سی ایرانی ایستیلا ائتدیرر. بو حادیثه‌دن سونرا ضحاک اؤزونو گوج و ظفرین سمبولو اولاراق اعلان ائدر. بو سیرادا بارماغینداکی اوزوک ده سوروشه‌رک دوشر. «انگره‌مَینیو»-نون صاحیب‌لندیگی ضحاک او گونلرده یالنیز پیس اینسان‌لارین ایشلرینی گؤرر اولموش.  

  یاخشی ایشلر گؤرمک و یاخشی‌لارلا گؤروشمک گیزلی توتولارمیش. چوخ کئچمه‌دن قوربان مسله‌سی اورتایا چیخمیش. شئیطان‌لاردان درس آلانلار قارا جادو ایله مشغول اولماغا باشلامیشلار. هر گون ایکی گنج آدام اؤلدورولوب ضحاکین چیگین‌لرینده‌کی  ایلان‌لار دویورولماغا باشلانمیش.[15]      

  اسکی سامی قؤوم‌لرینده اینسان قوربانی چوخ یایغین بیر عنعنه  حالینی آلمیشدی. تؤورات‌دا آدی چکیلن بوْلوْ یعنی باآل داها چوخ کؤرپه اتلری سئوردی. اونون تونج هئیکلی‌نین بیر فیرین اولان قارینیندا اوشاق‌لار یاندیریلار و بو اییرنج تانری دویورولاردی.‌[16] 

  جاهیلیت دؤنمی عرب‌لرینده ده اینسان قوربانینا راست گلیریک. جاهیلیت دؤورو عرب‌لری‌نین دان اولدوزونا داها دوغولمادان بؤیوک بیر عجله ایله اینسان و آغ دوه قوربان ائتدیکلری بیلینمکده‌دیر. یئنه اؤنملی بوت‌لردن العزایا اوغلان‌لارلا، قیزلارین و اسیرلرین ده قوربان ائدیلدیکلری ایره‌لی سورولمکده‌دیر. [17] 

  یئنه عئینی دؤنم‌لرده ماهیتی فرقلی ده اولسا عبدالمطلب، اوغولو عبداللهی قوربان ائتمه‌سی‌ ایله ایلگیلی  اولاراق بو بیلگی‌لره صاحیب‌ایک. حض پئیغمبرین  بؤیوک باباسی عبدالمطلب، زمزم قویوسونون قازیلماسی اثناسیندا قریش‌‌لی‌لرین اؤزونه چیخارتدیقلاری چتینلیک‌لر سببی ایله، اگر اون دنه اوغولو اولسا و بونلار اؤزلرینی قورویاجاق یاشا گلیرلرسه ایچلریندن بیرینی کعبه‌نین یانیندا آللاه اوچون قوربان ائتمگی تعیین ائتمیشدی. عبدالمطلب ایستگی گئرچکلشینجه او، آداغینی(عهدینی) یئرینه یئتیرمک ایسته‌میش؛ اوغول‌لاری آراسیندا چکمیش اولدوغو پوشکده قوربان آدایی اولاراق عبدالله چیخمیشدی. عبدالمطلب عهدینی یئرینه یئتیرمگه جهد ائدینجه، بئله بیر عهدین عادت حالینا گلمه‌سیندن چکینن قریش‌لی‌لر اونا مانع اولموشلار ایدی. بو حادیثه  قارشیسیندا ایکی‌یول آراسیندا قالان عبدالمطلب بیلگی‌سینه گووندیگی بیر قادینا باش ووردو؛  "عاغیللی قادین بئله دئدی‌:  "منه ایلهام گلدی، سیزده قان عوضی ندیر؟" اونا اون دوه اولدوغونو سؤیله‌دیلر.  "‌مملکتینیزه دؤنون و قوربان ائده‌جگینیز آدامی بیر طرفه، اون دوه‌نی ده بیر طرفه قویون و آرالاریندا پوشک آتین. اوخ آدامین علئیهینه چیخارسا، اون دوه داها علاوه  ائدین و تکرار پوشک آتین. فال دوه‌لره چیخانا قدر دوه‌لری آرتیرین. دوه‌لری قوربان ائدیب آدامی بوراخین‌"  دئدی. 100 دوه‌یه چاتانا قدر اوخلار عبداللهی گؤستردی. داها سونرا فال (پوشک) دوه‌لره چیخدی و کفّاره اولاراق بو 100 دوه قوربان ائدیلدی.‌[18] 

 و. إبرهارد، تورک‌لرده اینسان قوربانی‌نین اولمادیغینی، بو جور قوربانین تورک‌لر طرفیندن قاداغان ائدیلدیگینی یازار. بهاالدین اؤگل ده عئینی فیکیرده‌دیر. آتالارین روح‌لارینا اینسان قوربان ائتمه عادتی‌نین بیر موغول عنعنه‌سی اولدوغونو یازان اؤگل بئله بیر افسانه نقل ائدر:  "‌تورک‌لر دیشی مارالی بیر نؤوع تانری داها دوغروسو بیر دیشی روح قبول ائدیردیلر. گؤک‌تورک‌لرین آتالاریندان  بیری، تئز-تئز بیر ماغارایا گئده‌رک اورادا دنیز-تانریسی ایله سئویشرمیش. بیر مودت سونرا دنیز-تانریسی ماغارایا گلمز اولموش. بونون سببی بیر آغ-مارالین عسگرلر طرفیندن اؤلدورولمه‌سی ایمیش. بو وضعیتی اؤیرنن گؤک‌تورک رئیسی آغ-مارالی ووران آداملا قبیله‌سینی جزالاندیرمیش. بو جزایا گؤره گؤک‌تورک‌لرده اینسان قوربان‌لاری، همیشه بو عسگرین قبیله‌سیندن وئریلرمیش‌"‌. 

  اؤگل‌ین بو افسانه ایله ایلگیلی  فیکیرلری ایسه بئله‌دیر:  "‌بو افسانه تورک‌لرین چوخ اسکی، بلکه ده تاریخدن اؤنجه‌کی  عادت‌لری‌نین بیر عکس-صداسی‌دیر. چونکی گؤک‌تورک چاغی ایله ایلگیلی هئچ بیر قایناق گؤک‌تورک‌لرده اینسان قوربانی وئریلدیگینه دایر ان کیچیک بیر آچیقلاما دا یوخدور‌"‌.‌[19]  

  آنجاق گؤک‌تورک‌لرده آت ایله بیرگه اینسان قوربان ائدیلدیگینه دایر بیزانس ائلچیسی والِنتی‌نین، ایستمی کاغانین جنازه تؤره‌نینی (یوغ) ایضاح ائدرکن ائتدیگی تصویر چوخ دیقت چکیجی‌دیر:  "‌ماتم گونلریندن بیرینده، دؤرد دنه باغلی هون گتیردیلر (کاغانین) آتاسی‌نین آتلاری ایله بیرلیکده بونلاری اورتایا قویدولار… (او بیری دونیایا) گئدیب، (کاغانین) معیتینه گیرمه‌لرینی امر ائتدیلر". امل اسین، بو قئید حاقیندا،  " کؤک‌تورک‌لرده، اینسان قوربان ائدیلدیگی حاقیندا تک روایت‌"  دئمکده و  " باشقا نادیر روایت‌لر شوبهه‌لی ماهیتده‌دیر و اساساً ده اؤلوم ایله بیتمه‌مکده‌دیر‌"  دئیه علاوه  ائتمکده‌دیر.‌[20] 

   "‌اینسان قوربانی آیین‌لری‌نین سیخ اکینچی‌لیک کولتورو ایله باغلی اولدوغو‌" [21] تثبیتیندن حرکتله، اسکی تورک توپلوموندا اینسان قوربانی اولماماسینی، تورک‌لرین کؤچری حیات طرزینی داوام ائتدیرمه‌لرینه باغلایا بیلریک.  

  آنجاق باشقیردلارین مشهور داستانی اورال-باتیردا، ایلده بیر دفعه‌، کاغانین اؤزو، دوغوم گونو، سویویلا یویوندوغو قویو و تانری اوچون قوربان سونولدوغونو گؤسترن بو میصراع‌لار ماراقلی‌دیر.  

   " سن اوزاق اؤلکه‌دن / یاخشی دوشونجه ایله گلمیسن / ائی ایگیدیم سن بیلسنسه / بیزیم اؤلکه‌ده اولسانسا/ قاتیل پادشاهین ائتدیگی / ایشلری گؤرسنسه؛ / آغری و خسته‌لیک گؤرمه‌ین / اؤلوم باشینا گلمه‌ین / قادینی، قیزی، کیشینی، آتانی / گنج و یاشلینی آییرمادان / ال و آیاق‌لارینی باغلادیب / آرالاریندان سئچدیریب / ایلده بیر دفعه  ییغدیریر / سارایینا آلدیریر / قیزی ایگیدلر سئچیر / اؤزو قیزلار سئچیر / قالان‌لاری داهی / پادشاهین یاخین آدام‌لاری / اؤزلرینه سئچیرلر/ دیگرلرینه مرحمت ائتمیر / قانلی گؤزیاش‌لارینا باخمیر / دیری، ساغ/ قیزلاری گؤله سالدیریر / کیشی‌لری آتشده یاندیردیر / آتاسی اوچون، اؤزو اوچون / یاخین آدام‌لاری‌نین شانی اوچون /ؤز دوغولموش اولدوغو گون اوچون /ایلده بیر دفعه  تانری اوچون /قانلی قوربان وئریر… 

  بیزیم اؤلکه ده بیر پادشاه وار / یاخین آدام‌لاری‌نین تؤره‌سی وار / ایشده بو خالق ایچینده/ چئشیدلی نسیلدن اینسان وار / هر ایل پادشاهین دوغولدوغو گون اوچون / آتا و آناسی‌نین حاقی اوچون / پادشاه دوغونجا سو آلیب / یویوندوغو قویوسو اوچون / قوربان وئرر تؤره وار/ پادشاهین توغونون بزه‌گینده / قارا قوزغون قوشو وار / او قوشلاری هر ایل / ایکرام‌لادیغی گونو وار / ایشده ایگید گؤرورسن / او قوشلاری بیلیرسن / گلیب داغا قونموشلار / یئمله‌نه‌جکلرینی بیلمیشلر / قیزلاری قویویا قویدوقدان سونرا / قیزلار اورادا اؤلدوکدن سونرا /هامیسینی قویودان گؤتوروب / قوزغون‌لارا آتیرلار/ اونلار اورادا یئییرلر/ ایشده باغلی ایگیدلر /هر سویدان گلمیشدیر / پادشاهین قیزی هر ایل / یئنیدن بیرینی سئچیر / اوندان قالانی پادشاهین اؤزو / سارایا کؤله‌لر سئچیر / اوندان دوروب قالانی/ تانری اوچون قوربان ائدرلر‌"‌.‌[22] 

  ایسکیت (ساکا[23]] ) کرال‌لاری‌نین اؤلومو اوزرینه ائدیلن جنازه تؤرن‌لرینده؛ اؤلن کرالا او بیری دونیادا یاردیم ائتمه‌سی اوچون آروادی، خیدمتچیسی، آشبازی و آتی‌نین دا اؤلو ایله بیرلیکده مزارا قویولدوغونو گؤروروک؛  " ایچی بوشالدیلیب مومیالانان کرال قیرخ گون مودتله قبیله -قبیله دولاندیریلار و مزاری‌نین اولدوغو گئری‌یه گتیریلردی. بورادا جنازه، حاضیرلانان مزارا ائندیریلر و بیر دؤشکجه‌نین اوزرینه یاتیردیرلار. جنازه‌نین اطرافینا، زمینه میزراق‌لار باتدیقدان سونرا، مزارا تاوان تشکیل ائده‌جک تاختا تیرلر یئرلشدیریلر و بونلارین اوزرینه ده هؤرمه حصیردن بیر دام دوزه دیلیردی. کرالا عایید مزارین ایچینده ایچی بوش قالان یئرلره، بوغولاراق اؤلدورولن آروادی، ساقیسی، آشبازی، مهتری، خیدمتچیسی، خبرچیسی، بیر نئچه آتی، و اؤزونه عایید اولان اشیادان بیر قیسیمی، قیزیل قابلار باسدیردیلار. بوتون بو ایشلر تامام‌لاندیقدان سونرا، مزارین اوزرینده بؤیوک بیر تورپاق تپه دوزه‌لیر و ایسکیت‌لر بو تپه‌نی، مومکون درجه ده یوکسلتمک اوچون بیر-بیرلری ایله یاریش ائدردیلر.‌"‌[24] 

  بو وئردیگیمیز اؤرنک‌لردن حرکتله تورک‌لرده اینسان قوربان ائتمه حادیثه‌سی‌نین گؤک‌تورک چاغیندان اؤنجه‌لر وار اولدوغونو و بالاخره بو عادتین قاداغان ائدیلمیش اولا بیله‌جگینی سؤیله‌یه بیلریک. 

  قوربان حادیثه‌سینده دیقت چکن بیر خوصوص دا، قوربان ائدیله‌جک حئیوان‌لارین رنگ‌لری‌دیر. بو رنگ‌لر قوربان سونولاجاق تانری‌نین ماهیتینه گؤره دَییشمکده‌دیر. عومومیتله گؤی‌اوزو تانری‌لارینا آغ و قیرمیزی رنگلی حئیوان‌لارین قوربان ائدیلمه‌سی بیر عنعنه‌دیر. چونکی، آغ رنگ دین‌لرده و خالق آراسیندا صاف‌لیغین، تمیزلیگین حساس‌لیغین ایشاره‌سی‌دیر] (بو مؤوضونو اسکی تورک‌لرده قوربان حیصه‌سینده داها گئنیش اولاراق ایشله‌یه‌جه‌ییک.) 

  ایبتیدایی توپلولوق‌لاردا قوربان کسمه یئرلری (قوربانگاه) و زامانی دا بیر اؤزل‌لیک اولاراق قارشیمیزا چیخماقدادیر. 

  میرچا الیاده قوربان سوناغی حاقیندا بئله دئمکده دیر:  " کوزمیک زامانین کوزموقونی‌نین تکراری یولویلا اینشاسی براهمان قوربان تؤرن‌لری‌نین سیمگه‌چی‌لیگینده داها دا آچیق گؤرولمکده دیر.  برهمان‌لاردا هر قوربان وئریش دونیانین یئنی بیر یارادیلیشینا برابردیر. بئله کی، قوربان سوناغی‌نین اینشاسی 'دونیانین یارادیلیشی' اولاراق قاورانماقدادیر.[26] بو حالی‌یلا بو قوربانگاه یئرلری بیر باخیما تمیزله‌نیلمیش مکان‌لاردیر. آیریجا تانری‌نین دا  "‌اورادا‌"  اینسان‌لارا داها یاخین اولاجاغی دوشونولدوگوندن سئچیلمیش ایلاهی بیر مکان اولدوغو دوشونوله بیلر.‌[27] 

  جاهیلیت دؤنمینده کعبه‌نین قارشیسیندا دایانان ایکی قایا واردی و بو قایالار بوت اولاراق قبول ائدیلمیشدی. و قریش‌لی‌لر قوربان‌لارینی بو ایکی قایانین آراسیندا کسیردیلر. افسانه یه گؤره:  " إساف و نائله آدینداکی بو ایکی بوت؛ مکّه بوت‌لری  آراسیندا یوکسک بیر یئره صاحیب دئییلدی، حتّی اونلارین کعبه‌نین قودسیتینه تجاووز ائتدیکلری اوچون داشا چئوریلمیش گوناهکار بیر قادینلا بیر کیشی اولدوغو روایت ائدیلمکده‌دیر".[28] 

  گؤک‌تورک‌لرده بیر آتا-ماغاراسی کولتونون اولدوغونو بیلیریک. گؤک‌تورک کاغانی/کاغان‌لاری ایلین بللی زامان‌لاریندا[29] دؤولتین ایره‌لی گلن‌لری و قبیله‌لرین سویلولارینی یانینا گؤتوره‌رک بو اجداد ماغاراسینا گئدیر و اورایا قوربان‌لار وئره‌رک سایغی دوروشوندا اولوردولار[30] بورادا بحث ائدیلن اجداد ماغاراسی‌نین اؤتوکن‌ ییش-‌دا (اؤتوکئن مئشه‌سی) اولدوغونو ادهم روحی فیغلالی، امل اسین‌دن نقل ائتمکده‌دیر.[31] 

  یئنه اسکی تورک بویلاریندان ساقای‌لاردا دا هر اوچ ایلده، بیر داغ تپه‌سینده آیین کئچیریلدیگینی و قوربان‌لار کسیلدیگینی عبدالقادر اینان نقل ائتمکده‌دیر. [32] بئلتیر بویوندا ایسه قوربان آیین‌لری، قادین آیاغی دَیمه‌میش موقدّس بیر داغ تپه‌سینده کئچیریلمیش. آیین کئچیریلن بو یئر داها سونرا کایین[33] آغاج‌لاری ایله آغاجلاندیریلارمیش. بو آیین کئچیریلن یئره  " تیگیر تاییجان /تانری‌یا قوربان کسیلن داغ"  دئییلمکده‌دیر.‌[34] 

  کارلوق‌لارین موقدّس بیلدیکلری، دیبینده آنلاشیلمازلیقلارینی حلّ ائتدیکلری و قوربان کسدیکلری یاشیل بیر داش واردیر.‌[35] 

  اسکی تورک دینی‌نین ایزلرینی، بونا پارالل اولاراق قوربانگاه یئرلرینی بو گون آنادولونون بعضی یئرلرینده تعقیب ائده بیلیریک. ایلک دؤنم‌لرده اجداد ماغارالاری، موقدّس یاشیل داشلار و قادین آیاغی دَیمه‌میش داغلاردا اولان قوربانگاه یئرلری ایندیکی واختدا آداق قوربان‌لارینا باغلی اولاراق بعضی اؤولیا تکّه‌لری اطرافیندا یاشاما ساحه‌سی تاپمیشلار. اؤرنک اولاراق، چانکیری ائلی، ایلغاز ماحالی شئیخ یونس کندینده اولان توربه‌نی گؤستره بیلریک. اوشاغی اولمایان/ قالمایان کسلر بو توربه‌یه گلیر و عهد باغلاماق صورتی‌ ایله اوشاق‌لاری‌نین اولاجاغینا/ قالاجاغینا  اینانارلار. هر ایل مئی آییندا توربه‌یه قوربان کسیلر. یاغیش دوعاسی دا بورادا اوخونور. یئددی ایلده بیر یئددی اؤکوز قوربانی (بؤیوک دوعا/شوربالیق) دا یئنه بو کندده ائدیلمکده‌دیر. [36] بورادان موقدّس کسلرین روح‌لارینا-اسکی تورک‌لرده کی  آتا روح‌لارینا- قوربان کسیلدیگینی و قوربانگاه یئری اولاراق دا بورانین ایستیفاده ائدیلدیگینی اؤیره‌نیریک. 

  قانلی قوربان پراکتیکی‌نین گئرچکلشدیریلمه‌سینده چئشیدلی اوصول‌لار تطبیق اولونموشدور. بو اوصول‌لارین باشیندا حئیوانین بوغازلانیلاراق قانی‌نین آخیدیلماسی باشدا گلیر. آج-سوسوز بوراخماق، سورویه‌رک، یاندیراراق اؤلدورمک و سودا بوغماق دا گئچرلی اوصول‌لارداندیر. 

  تورک‌لر موسلمان اولمادان اؤنجه، قوربان‌لاری کسمه‌ده اوچ دَییشیک اوصول تطبیق ائتمیشلر. ع. اینان، مایناقاشئف‌دن بئلتیرلرده کی  قوربان‌لیق حئیوانین اؤلدورولمه‌سی ایله ایلگیلی اولاراق بونلاری نقل ائدر:  "بئلتیرلرین هامیسی گلدیکدن سونرا قویون‌لاری  کسمگه باشلادیلار. ان اؤنجه اونا خاص بیر اوصوللا قوربان‌لیق حئیوانی اؤلدوردولر. منیم گؤردوگوم قوربان‌لیق آغ بیر اوغلاق ایدی. اوغلاق بو صورتله اؤلدورولدو: ایکی آدام بیر قایین سیریغی‌نین ایکی باشیندان توتدو، ایکی آدام دا اوغلاغین اؤن و آرخا آیاقلاریندان توتوب بو سیریغین اوزرینه یاتیرتدیلار و حئیوانین بئل سوموگونو قیردیلار؛ قیشقیرماماسی اوچون آغیزینی تیخادیلار. عقیده‌لرینه گؤره بئله‌ایکن حئیوان قیشقیرسا مقبولییتینه علامت‌دیر. بئل سوموگو قیریلماقلا حئیوان تئز اؤلور؛‌[37]  

  اونو یئره یاتیردیب درحال قارینینی یاردیلار و بئل سوموگونه باغلی اولان عوضووندن بیرینی چیخاردیلار (بو عوضو اورک اولمالی‌دیر). بو عملیاتدان سونرا حئیوان درحال اؤلدو. قانینی یئره  داملاتماماق[38] اوچون چوخ دیقتلی دریسینی اوزوب گؤوده‌سینی پارچالادیلار. باشینی، آیاق، باغیرساق و جیگرلرینی دری‌یه ساریب یاشیل بوداق‌لار اوزرینه قویدولار. [39] قوربان‌لیغین اؤن طرفینی قازانا قویوب دیگر قویون‌لارین اتی ایله بیرلیکده بیشیردیلر. لاکین اؤزلری بونون مراسیم قاعیده‌سینه موخالیف اولدوغونو و اوصولا گؤره قوربان‌لیغین بوتون اتلری‌نین  "اولوغ اود " دا یاندیریلماسی لازیم گلدیگینی سؤیله دیلر.‌"‌[40] 

  شامان آیین‌لرینده کئچن بونا بنزر بیر حادیثه‌نی ده رادلوف نقل ائتمکده‌دیر.‌[41] 

  ایسکیت‌لرده‌کی آتین قوربان ائدیلیش شکلی یوخاریدا نقل ائتدیگیمیز حرکتله اوست-اوسته دوشمکده‌دیر.‌[42] 

سماوی اولمایان دین‌لرده قوربان

  قوربانین تاریخچه‌سی بؤلومونده قیسا توخونمالاردا اولدوغوموز کیمی، قوربان عیبادتی اینسان‌لارلا وار اولموشدور. اینسان‌لار ایناندیقلاری دینین گره‌گی هر واخت قوربان تقدیم ائتمه ائیلمینده اولموشلار. قوربانین بیر عیبادت اولاراق یئرینه یئتیریلمه‌سی‌نین سبب‌لرینی بئش مادّه باشیندا ییغا بیلریک. 

1.   حئیران‌لیق: اینسان‌لار چئشیدلی سبب‌لرله بعضی شئی‌لره (گؤی، آی، گونش، حئیوان وس.) حئیران‌لیق دویموشلار، بو حیسّ‌لرینی ده او حئیران اولدوقلاری وارلیق‌لارا قوربان تقدیم ائده‌رک دیله گتیرمیشلر.  
2.   تشکّور: یئر اوزونده چوخ چئشیدلی نعمت‌لره صاحیب اولما شانسینا چاتان اینسان، بونلاری اؤزونه لوطف ائتدیگینی دوشوندوگو تانری‌ یا دا تانری‌لارا قوربان تقدیم ائتمک صورتی ایله، شوکرونو ایفاده ائتمیشدیر. یعنی قوربانی بیر تشکّور واسیطه‌سی اولاراق دوشونموشدور. 
3.   کؤنول آلما: ایبتیدایی دین‌لرده اینسان‌لار، تانری/تانری‌‌لارین غضبینی دیندیرمک یا دا ایشله‌میش اولدوقلاری سوچلارین جزاسیندان خیلاص اولماق اوچون قوربان ائیلمینده اولموشلار. قوربانی بیر نؤوع کؤنول آلما واسیطه‌سی اولاراق ایستیفاده ائتمیشلر. نه ده اولسا  "‌یاریم آلما، کؤنول آلما‌"  اوچون یئترلی‌دیر. 
4.   بازارلیق (آداق): اینسان‌لار بعضی ایستک‌لری‌نین تانری/تانری‌لار طرفیندن قبول ائدیلمه‌سینی ایسته‌میشلر/ دیله‌میشلر. دیلک‌لری یئرینه گلینجه ده تانری‌یا بو لوطفونون قارشی‌لیغی اولاراق قوربان تقدیم ائتمیشلر. 
5.   کفاره: اینسان‌لار ائتدیکلری پیسلیک‌لر و ایشله‌میش اولدوقلاری جینایت‌لرین قارشی‌لیغی اولاراق قوربان ائیلمینی گئرچکلشدیرمیشلر. 

  بیز بورادا بوتون سماوی اولمایان دین‌لرده کی  قوربان عیبادتینی تک-تک اله آلماق یئرینه؛ تورک‌لرین کولتور آلیش-وئریشینده اولدوقلاری توپلولوق‌لارین قوربان عادتی اوزرینده دایاناجاغیق. بئله‌لیکله قارشی‌لیقلی ائتکی‌لشیم‌لری ده آچیقلامیش اولاجاغیق. 

  1.کونفوسیوسچولوق و تائویزمده قوربان: 

  تورک‌لرین تاریخ بویونجا کولتور آلیش‌وئریشینده اولدوقلاری میلت‌لرین باشیندا چینلی‌لر گلیر. چینلی‌لرده قوربان مراسیم‌لرینه بؤیوک اؤنم وئریلرمیش. چینلی‌لر قانلی قوربان اولاراق لکه‌سیز، تک رنگلی و عئیب‌سیز بیر اؤکوز قوربان ائدرلر. قانسیز قوربان‌لاری ایسه، جئشیدلی یئمک‌لر، ایپک پارچالار و یئشیم داشی‌دیر. چینلی‌لرده بیر ده ساچ قوربانی واردیر. کی، تانگی مغلوب ائتدیکدن سونرا یئددی ایل قوراق‌لیق و بونا باغلی اولاراق قیتلیق اولموش. تانگ، او زامان ساچلارینی کسمیش و یاغیش یاغماغا باشلامیش. –چینلی‌لرین باشلاری‌نین هر طرفینی تاراش ائدیب، پئیسره یاخین قیسیمده بیر توتام ساچ بوراخمالاری‌نین سببی بو اولسا گرک.- چینلی‌لرده قوربان تؤره‌نی بو شکیلده ائدیلردی. اؤنجه دوعا اوخونار. دوعانین سونوندا ایمپراتور سجده ائدر کیمی یئره قاپانار. دیگر حاضیر اولانلار دا عومومیتله دیز اوستو دوروردولار. بو پراکتیک‌لردن سونرا ساچی اولاراق گتیریلمیش اولان شئی‌لر کؤز حالینداکی اوجاق‌لارا آتیلاراق یاندیریلاردی. [43] بورادا قارشیمیزا چیخان دوعا عادتی بوتون دین‌لرده اورتاق بیر موتیودیر.  

  شامان‌لار دا قوربان آیین‌لری اثناسیندا دوعا ائدردیلر. برابرلرینده گتیردیکلری ساچی‌لارین کؤز حالینداکی آتشه آتیلماسی دا اسکی تورک‌لرین قوربان پراکتیکی ایله اوست-اوسته دوشمکده‌دیر. یاکوت‌لاردا دمیرچی‌لره تقدیم ائدیلن قوربان‌لارین جیگرلری‌نین دمیر اوجاق‌لاریندا یاخشیجا قیزاردیلدیقدان سونرا، بونلاری چکیج-سیندانلا ازردیلر. یئنه بئلتیرلرده اؤزونه خاص اوصوللا (بئل سوموگو قیریلاراق) اؤلدورولن حئیوانین دا بؤیوک آتشده یاندیریلماسی لازیم اولدوغونو یوخاریدا ذیکر ائتمیشدیک.   

  2. هیندویزم و بودیزمده قوربان: 

  تورک‌لرین دَییشیک دؤورلرده جئشیدلی دین‌لرین ائتکیسینه گیردیگینی و بونلاری قبول ائتدیکلرینی بیلیریک. هیندویزم و بودیزم هیندیستاندا دوغولوب داها سونرا تورک‌لر طرفیندن قبول ائدیلن دین‌لردن‌دیر. 

  قوربان هیندویزمده چوخ اؤنملی بیر یئره مالیک‌دیر. ودالارین امر ائتدیگی دینی حیات قوربان‌لار اطرافیندا توپلانمیشدیر. تانری‌لار بئله قودرت‌لرینی آنجاق قوربان‌لار سایه‌سینده گؤستره بیلمیشلر. کایناتی یارادان قوربان‌لار اولموش و گؤیده باشلامیشدیر. تانری‌لارین تقدیم ائتدیکلری قوربان‌لار یئر اوزونده‌کی‌لره (اینسانلارا) اؤرنک اولموشدور. اینسان‌لاری تانری‌لارلا یاخشی موناسیبتده ساخلایان یئنه قوربان‌لاردیر. تانری‌لارا تقدیم ائدیلن هر شئی قوربان‌دیر. هیندویزمده یایغین اولان قانسیز قوربان‌لاردیر. آنجاق یاز و قیش گون دؤنوم‌لری موناسیبتی ایله قانلی قوربان‌لارین دا تانری‌لارا تقدیم ائدیلدیگینی گؤرمکده‌ییک. بو قانلی قوربان‌لارین ان بؤیوگو و اؤزل بیر تؤرن طلب ائدنی  "‌سوْما"  قوربانی‌دیر. سوْمادا کئچی و اینک کیمی حئیوان‌لار قوربان ائدیلمیشدیر. تانری‌لارین حیرص‌لرینی تسکین‌لیک وئرمک مقصدی ایله تقدیم ائدیلن بو قوربان‌لارین یانیندا اؤزل هدیه‌لر ده تانری‌لارا تقدیم ائدیلمیشدیر.‌[44] 

  هیندویزمده قوربانگاه‌لاردا ان یاخشی حئیوان‌لارین قوربان ائدیلمه‌سی و اتلری‌نین یاخشی قیسیم‌لری‌نین یئنه بورادا اولان آتش‌لرده یاندیریلما عنعنه‌سی واردیر.    

  هیندویزمین بیر اؤزل‌لیگی ده اؤلموش/اؤلن کسلر اوچون قوربان کسمه شرطینی گتیرمیش اولماسی‌دیر. هیندویزمه گؤره، اؤلولر قوربان‌سیز آچ قالارلارمیش. 

  ودالاردا بئش گؤزل عملدن بیری اولاراق قوربان کسمه یئر آلماقدادیر.[45] 

  هیندویزمده گؤزله‌مه‌دیگیمیز اؤلولر اوچون قوربان کسمه، تورک‌لرده اؤلنله بیرلیکده آتی‌نین دا اؤلدورولمه سی اولاراق قارشیمیزا چیخماقدادیر. آتا (اجداد) ماغارالارینا تقدیم ائدیلن قوربانی دا بو باغلامدا دوشونه بیلریک. 

  بیر اخلاق دینی ساییلا بیله‌جک بودیزمده؛ داورانیش‌لارین اخلاقی اولماسینی تأمین ائده‌جک اساس‌لاردان بیری ده جانلی وارلیق‌لارین اؤلدورولمه‌مه‌سی‌دیر. بو سببله بودیزمده مقبول اولان قوربان، قانسیز اولانی‌دیر. بونلارین باشیندا سود، چیچک، دوگو گلمکده دیر. بودیست‌لرین قوربانگاه یئرلری بودا هئیکل‌لری‌دیر. 

  بلکه ده اسکی تورک‌لرده کی  قانسیز قوربان‌لار و  " ایدوُک "-لار بودیزمدن قایناقلانمیش اولا بیلر. تورک تاریخی بویونجا بوتپرست‌لیگه راست گلینمه‌دیگی اوچون؛ هر هانسی بیر بوتون و یا بوت‌لرین اطرافیندا قوربانگاه یئرلری ده مئیدانا گلمه‌میشدیر. 

  3. زردوشت‌لوک/ مزدایزمده قوربان: 

  تورک‌لرین موناسیبتده اولدوغو قؤوم‌لردن بیری ده ایرانلی‌لاردیر. ایراندا دوغان و تک تانری اینانیشینا یئر وئرن زردوشت‌لوگه، سؤیکندیگی تک تانری اهورا مزدایا نیسبتاً  " مزدایزم "  ده دئییلیر.  

  زردوشت‌لوگون موقدّس کیتابی اولان زند-أوستادا قوربانلا ایلگیلی بعضی بیلگی‌لر وار. أوستادا  "  فیبِر  "  (سو آتی)  دئییلن بیر حئیوانین قوربان ائدیلدیگی ذیکر ائدیلمکده‌دیر. قوربانین اساسی عفودیر. اوستادا قوربانلا ایلگیلی  دیقت چکن بیر خوصوص دا قوربان‌لارین، داغ تپه‌لرینده، چای و گؤل کنارلاریندا یوز  آت، مین مال، اون مین قویون شکلینده قوربان ائدیلمه‌سی‌نین ایستنمه‌سی‌دیر.‌[46] 

  زردوشت‌لوکده کی  قوربان عیبادتینده دیقتی چکن خوصوص قوربانگاه یئرلری‌نین تورک‌لرین قوربانگاه یئرلری ایله اوست-اوسته دوشمه‌سی‌دیر. بورادا قوربان ائدیله‌جک حئیوان‌لارین سایی‌یلا ایلگیلی  اولان موبالیغه‌لی ایفاده‌لره  "‌اوغوز داستانی‌"‌ندا دا راست گلیریک:  "‌اوغوزون اؤز اؤلکه‌سیندن چیخیب جئشیدلی مملکت‌لر آلماسی و سونرا یئنه گئری‌یه، اؤز یوردونا گلمه‌سی تخمیناً اللی ایل داوام  ائتمیشدی. اوغوز یوردا چاتماسی شرفینه توی اوچون دوخسان مین قوچ و دوققوز یوز مادیان کسیلمسینی امر ائتدی و بؤیوک بیر توی ائتدی "‌.‌[47] 

  4. اسکی تورک‌لرده قوربان: 

  اسکی تورک‌لرده کی  قوربان عیبادتینه کئچمه‌دن اؤنجه اسکی تورک دینی ایله ایلگیلی  اولاراق اورخان تورک‌دوغان‌ین دیقت‌لرینی کؤچورمه‌نین فایدالی اولاجاغی قناعتینده‌ییک.‌[48] تورک‌دوغان، اورخون آبیده‌لرینده کی  بعضی ایفاده‌لردن حرکتله اسکی تورک دینی ایله ایلگیلی  اولاراق بو چیخاریم‌لاردا اولور.  " اؤد تئنگری یاشار، کیشی اوْغولی کوْپ  اؤلگئلی تؤروًمیش‌ "  (ارگین، 1980/75) زامانی تانری یاشار، اینسان اوغلو همیشه اؤلمک اوچون یارادیلمیش. بو کؤکلو و آنلاملی سؤز، بیزه  "‌تانری‌"‌نین اؤلومسوز، اینسانین ایسه اؤلوملو اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. او حالدا گؤک‌تورک‌لرده بئله بیلدیگیمیز قدری ایله اونیورسال دین‌لره یاخینلاشان بیر  "‌تانری‌"  آنلاییشی حاکیم‌دیر. آنجاق بو تانری، تورک تانریسی‌دیر، باشقا میلتین تانریسی دئییل. 

   "‌اوًزه تورک تئنگریسی ایدوُک ییری سوُبی آنچا ائتمیش ائرینچ‌"  (ارگین، 1980/79) یوخاریدا تورک تانریسی، موقدّس یئری، سویو ائله تنظیم ائمیشدیر‌"‌. گؤرولور کی، بورادا کایناتین یارادیلیشی (کوزموقونی) گلیشدیریلمکده‌دیر. بئله کی،  " اوًزه کؤک تئنگری آسرا یاغیز ییر قیلوندیقدا ایکین آرا کیشی اوغلو قیلینمیش. کیشی اوغلیندا اوًزه ائچوًم آپام بوُمین کاغان، ایستئمی کاغان اوْلوُرمیش. اوْلوُروپان تورک بوُدوُنوُنگ ایلین تؤروسین توُتا بیرمیش (ارگین،1980/67) اوسته ماوی گؤی، آلتدا یاغیز یئر یارادیلدیغیندا، ایکیسی آراسیندا اینسان‌اوغلو قیلینمیش. اینسان اوغلونون اوزرینه آتالاریم بوُمین کاغان، ایستئمی کاغان اوتورموش. اوتوراراق تورک میلتی‌نین ائلینی تؤره‌سینی توتموش، دوزنه سوخموش.‌"  

  زامانی یاشایان، یعنی اؤلومسوز اولان تانری اصلینده گؤک تانری‌دیر. ماوی گؤی ایله یاغیز یئر و ایکیسی آراسیندا اینسان‌اوغلو دا یارادیلمیشدیر. نئجه گؤک تانری یئری، سویو، موقدّس قیلمیش و اونلاری تشکیل ائتمیش ایسه، عئینی شکیلده بومین و ایستئمی کاغان‌لار دا تورک میلتی‌نین ائلینی تؤره‌سینی دوزنله‌میشلر.‌[49] 

  بورادا اسکی تورک‌لرین دینی اولاراق یایغین و یانلیش اولاراق بیلینن  "شامانیزم"  حاقیندا دا تورک‌دوغان بئله دئمکده‌دیر:  "اسکی تورک‌لرده دینی اینانج‌لارلا ایلگیلی  اولاراق بعضی کولت‌لره راست گلمکده‌ییک کی،  "‌شامانیزم‌"  بونلاردان بیری‌دیر. سوسیولوژی و آنتروپولوژی باخیمیندان کولت؛ بیر دینین عیبادت ایله بیرلشن تطبیق‌لری و مراسیم‌لر مجموعه‌سی‌دیر. بو سببله هر هانسی بیر کولت، دیوْنیسیوُس (Dionysius) کولتورینده گؤرولدوگو کیمی، تانریسال تطبیق، عمل‌لر و فیکیرلر مجموعه‌سینی احاطه ائدر. بو سببله، شامانیزم ده بیر دین دئییل بیر کولت‌دور.‌"‌[50] 

  اسکی تورک‌لرین بؤیوک بیر چوخلوغو گؤک تانری دینینه اینانماقلا بیرلیکده، ایلیشکیده اولدوقلاری میلت‌لرین دین‌لرینی ده قبول ائتمیشلر. یوخاریدا دا گؤسترمگه چالیشدیغیمیز کیمی، دینی بیر ائیلم اولان قورباندا بو دین‌لرین ائتکی‌لرینی تعقیب ائده بیلیریک.     

  آ. قانلی قوربان‌لار: 

  قانلی قوربان‌لارین باشیندا آت گلمکده‌دیر. یوخاریدا دا ایضاحا چالیشدیغیمیز کیمی اینسان‌لارین قوربان اولاراق تقدیم ائتدیکلری، صاحیب اولدوقلاری وارلیق‌لارلا دوغرو موتناسیب‌دیر. بوتون کؤچری توپلولوق‌لاردا اولدوغو کیمی تورک‌لر اوچون ده آت ان دگرلی حئیوان‌لاردان بیری ایدی. دؤیوشده و باریشدا داواملی آت اوزرینده اولان تورک‌لر آیریجا آتین اتیندن و سودوندن ده ایستیفاده ائدیردیلر. [51] حال بئله اولونجا تانری‌یا تقدیم ائدیله‌جک ان دگرلی قوربان دا آت اولماقدادیر. 

  ماناس داستانیندا بیر چوخ یئرده آت قوربانی کئچمکده‌دیر:  " ماناس‌‌ین اوغولو سِمِتئی تالاس‌دا ذولفقار داغیندا اوتوران بای‌اوغلو باقایی زیارت ائدر. باقای سئوینر. تانری یولونا آتلار قوربان ائدر.‌"‌[52] 

  یئنه ماناس داستانیندا ماناسین اؤلومو اوزرینه ائدیلن جنازه تؤره‌نینده آت قوربانی اؤنه چیخماقدادیر:  "‌ماناس اؤلدوکدن سونرا، دوققوز گون گؤزله‌دیلر. دوخسان مادیان کسیلر. دوققوز-قات پارچا خالقا پایلانار. داها سونرا عئینی جنازه تؤره‌نینده آلتمیش ساییسی رول اویناماغا باشلار.‌[53] آلتمیش گون گؤزله‌دیلر. آلتمیش  مادیان کسیلر و اؤلو مزارا قویولار. بو صورتله مراسیم بیتر "‌.‌[54] 

  قوربان ائدیلن آتلار جئشیدلی رنگلرده‌دیر. بونلارین باشیندا آغ، بوز، ساری رنگ‌لر گلمکده‌دیر. آغ رنگده‌کی  قوربان‌لارین یاخشی روح‌لارا/تانری‌لارا تقدیم ائدیلدیگینی داها اؤنجه ایفاده ائتمیشدیک. آغ آت قوربانی حاقیندا اؤگل بونلاری سؤیله‌یر:  " خیتای‌لاردا آغ آتا مینه‌رک، آغ تولکو اوولاما مراسیم‌لری، آغ آتلا آغ اؤکوزون گؤک تانریسینا قوربان ائدیلمه‌سی، بیر شهر ضبط ائدیلدیکدن سونرا، یئنه آغ آتلا قویون‌لارین قوربانی، چوخ اسکی تورک-موغول عادت‌لری‌نین بیزه گلن عکس‌لری‌دیر.‌‌"‌[55] 

  ساری آت قوربانی ایله ایلگیلی  اولاراق اؤگل بونلاری نقل ائدر:  "ساری آت و یا ساری اینکله ساری دوه‌نین کسیلمه‌سی ده تورک میفولوژی‌سی‌نین موتیولریندن بیری‌دیر. ساری رنگده حئیوان‌لارین اتلری‌نین داها یاخشی خوصوصیتده اولدوغوندانمی؛ یوخسا قیزیل کیمی ساری رنگ‌لرین موقدّس اولوشوندان و یا سویلو طبقه‌نی گؤستردیگیندن اؤتریمی، بؤیوک سایغی ضیافت‌لرینده ساری حئیوان‌لارین کسیلدیگینی بیلیریک. ‌"‌[56] 

  شامان آیین‌لرینده کی  آت قوربانی‌یلا ایلگیلی  اولاراق دا بیلگه سئییداوغلو بو بیلگی‌لری وئرر:  "‌شامان آیین‌لرینده آچیق بیر رنگ آت قوربان ائدیلر. اتی بیر مراسیمله آیینه قاتیلان‌لارا پایلانار. ان یاخشی پارچا دا شامانا قالار. قوربان ائدیلمیش آتین روحونون شامانلا بیرلیکده گؤی‌اوزونده گزدیگینه و اوچونجو جنّته چاتدیغینا اینانیلار.‌"‌[57] 

  آت قوربانی‌نین خاریجینده؛ مال، کئچی، قوچ، قوزو و اؤکوز ده اسکی تورک‌لره گؤره مقبول قوربان‌لیق‌لاردیر. مال قوربانی گئنیش شکیلده قازاخ-قیرغیزلار و قیرغیزلار آراسیندا یایغین‌دیر. مال قوربانی‌نین (اؤزل‌لیکله اؤکوز) گونوموزه عکس اولونماسینی چانکیری ائلی ایلغاز ماحالی شئیخ یونوس کندینده ائدیلن و یئددی ایلده بیر تکرار ائدیلن یئددی اؤکوز قوربان ائتمه تؤره نینده ایزله‌یه بیلیریک.‌[58] 

  یاکوت‌لاردا شامانلیغا گیریش تؤرن‌لرینده ائدیلن دوعالاردا؛ باشی‌نین یاریسی قارا اولان آغ اینک ایله قیرمیزی اینگین قوربان اولاراق تقدیم ائدیله‌جگی شامان آدایی‌نین دیلیندن ایضاح ائدیلمکده‌دیر.‌[59] 

  اسکی تورک‌لرده‌کی  قوربان‌لارین رنگ‌لری باره‌سینده گؤستریلن حساس‌لیق، ایندیکی واختدا قوربان‌لیق‌لارین بزه‌مه‌سی، خینالانماسی شکلینده اؤزونو گؤسترمکده‌دیر. 

  ب. قانسیز قوربان‌لار: 

  قانسیز قوربان‌لارین باشیندا روح‌لارا باغیشلاناراق باشی‌بوش بوراخیلان  " ایدوُک "‌لار گلمکده‌دیر. بو مؤوضونو یوخاریدا آچیقلادیغیمیز اوچون تکرار ائتمیریک. 

  قانسیز قوربان‌لارین بیر نؤوعو ده  " ساچی " (libation)‌دیر. بو دینی ترمین بوتون تورک بویلاریندا اورتاق‌دیر. موغول‌لاردا  "‌ساچوُ‌"  اولاراق کئچمکده‌دیر. قانلی قوربان‌لارا تاییلقا یاخود هاییلقا دئییلدیگی کیمی ساچییا دا ساچیلقا یاخود چاچیلقا دئییلیر. کؤچری تورک بویلاریندا سود، قیمیز، یاغ، یارما قاریشدیریلمیش سود ساچی اولاراق ایستیفاده ائدیلن شئی‌لردیر. 

  ماهیت اعتیباریله ساچی، فؤوق‌العاده گوجلره صاحیب اولدوغونا اینانیلان اییه و روح‌لارا تقدیم ائدیلن و اونلار آدینا اونلارین راضی‌لیغینی و یاردیمینی قازانماق اوچون پایلانان جانسیز نسنه‌لره وئریلن بیر آد، اؤز اعتیباریله بیر جینس قوربان‌دیر.‌[60] 

  یئری گلدیکجه ایضاحا چالیشدیغیمیز کیمی اسکی تورک اینانیشین ایزلری شکیل و ماهیت دَییشدیره‌رک گونوموزه قدر گلمیشدیر. ساچی، دییشیک سؤیله‌نیش‌لری ایله ساچیلقا و یاخود چاچیلقا ایندیکی واختدا توی عادت‌لری بونیه‌سینده اؤزونو موحافیظه ائتمیشدیر. آشاغی‌یا آلاجاغیمیز اؤرنک‌لرده بونو بوتون آچیقلیغی‌یلا گؤرمه‌میز مومکون‌دور. 

 تورکیه‌نین اسکی‌شهیر شوکرانلی کندینده گلینین اوغلان ائوینه گتیریلیشی ایله ایلگیلی  اولاراق بو پراکتیک‌لر تطبیق اولونماقدادیر:  "‌گلین اوتاغینا آلیندیقدان سونرا یئنگه‌لری طرفیندن بزه‌گه آپاریلار. اوغلانین یولداش‌لاری دا دامادی اولدوغو یئردن گتیررلر. گلین بزه‌گه آپاریلارکن داماد قاچاراق گلینین اوستوندن پول و  "‌داماد یئمیشی‌"  دئییلن یئمیشی ساچار. قیزین یانینداکی یئنگه‌لر، یئمیش‌لری ییغاراق ایچری گتیررلر. بونلار ائوده اولان‌لارا پایلانار.‌"‌[61] 

 تورکیه‌نین نیغده کاییرلی قصبه‌سینده تطبیق اولونان ساچی تؤره‌نی ایسه بئله‌دیر:  " دامادین ائوی‌نین ائشیگینه سیرا ایله بیر قویون پوستو، بیر سایاجاق، بیر کندیر قویولار. گلین بونلارین اوستوندن آتلاییب کئچر و الینده‌کی  یاغی قاپی‌یا یاپیشدیرار. گئری دؤنه‌رک یئرده‌کیلری توپلار. داها سونرا سو دولو تستینی آیاغی‌یلا قیرار. ایچینده کیشمیش، بوغدا، شکر قاریشیغی اولان بیر قاب گلینین الینه توتوشدورولار. گلین  بونلاری قادین‌لارین اوزرینه سپر.‌"‌[62] 

 بیزیم ده سیواس مرکز اسن‌یورت (شیمکوًرک) کندینده موشاهیده ائتدیگیمیز ساچی حادیثه‌سی بئله گئرچکلشدی: گلینین اوغلان ائوینه گیره‌جگی یئرین اوست طرفینده داماد و ساغدیچ یئرلرینی آلدیلار. گلین تام ایچری گیره‌جگی سیرادا داها اؤنجه‌دن حاضیرلانمیش اولان و بیر دسمالا قویولان پول، لبلبی، اوزوم گلینین باشی‌نین اوزرینه داماد طرفیندن ساچیلدی. اطرافدا اولانلار بیر-بیرلرییله یاریشارجاسینا بو ساچیلان‌لاری توپلاماغا چالیشدیلار. 

  ساچی یالنیز، تویلاردا دئییل حیاتین هر مرحله‌سینده گؤرولر. اوشاق دونیایا گلینجه، ایلک دیشی چیخینجا، ایلک دفعه  ساچ تاراشی اولونجا ائدیلن پراکتیک‌لر ایله اؤلن بیر آدامین آردیندان ائدیلن یاردیم‌لار ده ساچی اولاراق دگرلندیریله بیلر. ساچی گئده رک ایسلامیتین ده تاثیرییله  "‌صدقه"  ایله عئینی‌لشمیشدیر. [63] 

  یاتیرلارا، چالی‌لارا، اولو آغاج‌لارا باغلانان بئزلری ده بو باغلامدا بیر ساچی اولاراق دوشونوله بیلر.[64] 

  ج. بعضی کولت‌لره باغلی اولاراق کسیلن/تقدیم ائدیلن قوربان‌لار: 

  شامان-قام دوعالاریندا قوربان بؤیوک بیر یئر توتار. شامانلیغی گیریش تؤره‌نینده آدای بئله دوعا ائدر:  "‌اینسان‌لارا اؤلدوروجو  خسته‌لیک‌لر گؤندرن بوْئوُرما لاهایتوْیوْن-ا، آروادی بوْئوُرای مالای خاتین-آ خیدمت ائده‌جگم. اوشاق‌لاری یاشامایان‌لارین اوشاق‌لارینا عؤمور وئرمه‌لرینی دیله‌یه‌رک باشی‌نین یاریسی قارا اولان آغ اینگی قوربان وئره‌جگم… 

  یاکوت خالقینا قودرتلی دمیرچی‌لر بخش ائدن خیتای باخشی توْیوْن-آ سایغی گؤستره‌جگم. دمیرچی خسته‌لنسه قیرمیزی اینک کسیب قوربان تقدیم ائده‌جگم؛ قوربانین جیگرلرینی و بؤیرک‌لرینی دمیرچی‌نین اوجاغینا باسدیراجاغام… اینسان‌لارا عاغیل خسته‌لیگی گؤندرن تامیق خاتینا حؤرمت ائده‌جگم. اونون راضی‌لیغی اوچون دوققوز کاکوم، دوققوز ساری سیچان، دوققوز کوکارجا، دوققوز گؤیرچین آزاد ائده‌جگم، قیرمیزی اینک قوربان ائده‌جگم.‌"‌[65] 

  گؤک‌تورک‌لرده داغ و مارا کولتو اؤنملی بیر یئره مالیک‌دیر.  موقدّس داغلار و اونلارین روح‌لاری آدینا چوخ مؤحتشم آیین و مراسیم‌لر ائدیلردی. داغ آیینی قوچ و بئلتیرلر بویلاریندا  "‌تیگیر تایان‌"  یعنی  "گؤی قوربانی‌" ، ساقای‌لاردا  "‌تاغ تایانی‌"  یعنی  "‌داغ قوربانی‌"  شکلینده آدلاندیریلمیشدیر.‌[66] 

  تؤلؤس‌لرده بؤیوک دینی مراسیم‌لرده گؤیله بیرلیکده موقدّس روح‌لارا بیر چوخ آت قوربان ائدیلمیشدیر.‌[67] 

  بیر چین سولاله‌سی اولان توْبالارداکی گؤیه، یئره و خان سویلاری‌نین روح‌لارینا قوربان تقدیم ائدیلدیگینی بیلیریک. گؤک‌تورک‌لرده ایلین موعین گونلرینده اجداد (آتا) ماغارالارینا قوربان‌لار تقدیم ائدیلمکده‌دیر.‌[68] 

      اسکی تورک‌لرده کی  یاس تؤرن‌لرینه  "‌یوغ‌"  دئییلدیگینی بیلیریک. بیری اؤلونجه دینی و حوقوقی بیر مجبوریت اولاراق بو یوغ تؤره‌نی گئرچکلشدیریلیردی.  "‌بیر کیمسه اؤلونجه جسدی چادیری‌نین ایچینده یئره یاتیریلار. بوتون قوهومو بیرجه قویون، آت و یا مال قوربان ائدرلر. بونلار چادیرین خاریجینده یئرلره سریلر. سونرا هامی آتلار اوزرینده فریادلار قوپاراراق چادیرین اطرافیندا یئددی دفعه  دؤنرلر و قاپی‌یا گلینجه اوزلرینی بیچاقلا یارالارلار؛ قان گؤزیاشلارینا قاریشار. جسدی باسدیرماق اوچون اوغورلو بیر زامان سئچیلمه‌سی عادت‌دیر. بیر کیمسه یازدا و یا یایدا اؤلموشسه، یارپاق‌لار تؤکوله‌نه قدر، پاییزدا و یا قیشدا اؤلموشسه یارپاق‌لار یاشیل‌لاشانا قدر گؤزله‌نیلر. اولاً اؤلونون آتی یاندیریلار و کولو -اؤلویه عایید دیگر اشیالارلا بیرلیکده- جنازه ایله بیرگه باسدیریلار؛ اصل دفن گونو تکرار قوربان‌لار کسیلر، مزارین اطرافی آتلارلا دؤور اولونور و مزارین اوستونه اؤله‌نین حیاتدا ایکن اؤلدوردوگو دوشمن ساییسینجا داشلار و یا هئیکل‌لر تیکیلر کی بونلارا   "‌بالبال[69]‌" دئیرلر.  

  بونلاردا جنازه‌نی یاندیریب کول‌لرینی باسدیرماق عادتی ده واردیر. بو کؤچری‌لرین (توُ-کی‌ایئ) اعتیقادی‌جا گرک اشیا و آت گرک حیاتیندا اؤلدوردوگو دوشمن‌لر او بیری دونیادا اؤزونه خیدمت ائتمکله موکلف‌دیر".‌[70] 

  کؤپرولو،  " مال: دینی سورگون اووو "  و  "  شؤلن: عومومی ضیافت‌لر‌" ده‌کی قوربان موتیوی ایله ایلگیلی  اولاراق بونلاری سؤیله‌یر:  "‌تورک‌لرده دین، طبیعتی ایله، ایجتیماعی و سیاسی تشکیلات‌لاری‌نین ماهیتی ایله موتناسیب بیر شکیلده تجلّی ائدیردی. اونلار آیری طایفالار حالیندا یاشادیقلاری زامان  "‌توتمیزم‌"  دینینه سالیک ایدیلر.     

  اساسن  "‌توتمیزم ‌" ، طایفانین داها کیچیک، چوخ کیچیک تک پارچاسی دئمک اولان  "‌ سِمِیّه:طایفا "  دینی‌دیر.  " توتم "  هر هانسی بیر طایفا پارچاسی‌نین اؤزونون آتاسی سایدیغی و آدینی آلدیغی بیتکی و یا   حئیوانین معبود تانینماسی‌یلا تعیین اولونموش اولار. تورک‌لرین اووچولوق دؤورلرینه عایید اولان بو  "‌سِمِیّه‌"  تشکیلاتیندا ‌سِمِیّه‌لر توتم‌لری‌نین اتینی یئیه بیلمزلر، تک ایلده بیر دفعه  بیر جور ایبتیدای  "حجّ"  آیینیندن سونرا اونو قوربان ائده‌رک یئرلر ایدی. ایشده تورک‌لرده اوزون مودت داوام ائدن  "‌مال: دینی سورگون اوْوو "  و  "  شؤلن: عومومی ضیافت‌لر‌"  بونون قالیغی‌دیر. "‌[71] 

  یازدیقلاریمیزی یئکونلاشدیراجاق اولساق؛ ائورنسل بیر عیبادت اولان قوربانین تورک میفولوژی‌سینده چوخ اؤنملی بیر یئره صاحیب اولدوغونو سؤیله‌یه بیلریک.  

یازان: دوکتور صلاح‌الدین بککی

کؤچورن: عباس ائلچین

Kaynakça:

♦ Akyüz, Vecdi. “İnsanlık Tarihinde Kurban İbadeti”, (Bu makale, Ali Murat Daryal’ın ‘Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri’ adlı kitabının 309-347 sayfaları arasındadır. bkz. künye 5.)

♦ Araz, Rıfat. “Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sûfîliği ile Yatır ve Türbelerin Çevresinde Yaşayan Eski Türk İnançları”, Erdem, Atatürk Kültür Merkezi der.(Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı III), C.8, S. 24, Ocak 1996, s.783-827.

♦ Aşkun, Vehbi Cem. Sivas Folkloru, C.I, Kâmil Matbaası, Sivas 1940.

♦ Atnur, Gülhan. Ural Batır Destanı Üzerine Bir İnceleme, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) A.Ü. Sos. Bil. Enst. Erzurum 1996.

♦ Banarlı, Nihad Sâmi. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi,C.I, Millî Eğt. Bak. Yay., İst., 1971.

♦ Cingöz, Meltem Emine. “Şükranlı’da (Eskişehir) Evlenme Âdetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay., Ank., 1992, s. 9-21.

♦ Çınar, Ali Abbas. Türklerde At ve Atçılık, Kül. Bak. Yay. Ank., 1993 Daryal, Ali Murat. Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, 2. bs. İst., 1994 Doğan, Mehmet Can. “Adama ve Adanma Biçimleri”, Dergâh Sanat Kültür Edebiyat Der., S. 76, C. VII, Haziran 1996, s. 15-16.

♦ Eliade, Mircea. Ebedi Dönüş Mitosu, Çev. Ümit Altuğ, İmge Yay., Ank., 1994.

♦ Ergin, Prof. Dr. Muharrem. Orhun Abideleri, Boğaziçi Yay., 8.bs. İst., 1980.

♦ Eröz, Prof. Dr. Mehmet. “Türk boylarında ‘Kansız Kurban’ Geleneği”, Türk Kültürü, S. 211-212-213-214, Y. XVIII, May. Haz.Tem. Ağus., 1980, s. 17-22.

♦ Fığlalı, Ethem Ruhi. Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevilik-Bektaşilik, Ank., 1994.

♦ Güngör, Harun-Mustafa Argunşah. Gagauz Türkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı, Kül. Bak. Yay. Ank.,1991.

♦ İnan, Prof.Dr. Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK.,Yay., 4.bs. Ank.,1995 Kalafat, Dr. Yaşar. Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, 2.bs. Ata. Kül. Mer. Yay. Ank. 1995

♦ Kolcu, Ali İnsan. “Niğde Kayırlı Kasabası Evlenme Âdetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak.,Yay., Ank., 1992, s. 129-141.

♦ Köprülü, Ord.Prof.M. Fuat.Türk Edebiyatı Tarihi,3.bs. Ötüken Yay., İst., 1986.

♦ Lıngs, Martin. Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev.Nazife Şişman, İz Yay., 3.bs. İst.,1995. Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, TTK. Yay., 3.bs. Ank., 1995. Ocak, Ahmet Yaşar.Türk Folklorunda Kesik Baş, Türk Kül. Arş. Enst. Yay., Ank.,1989.

♦ Ögel, Prof. Dr. Bahaeddin, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), C.I, 2. bs. TTK. Yay. Ank., 1993

♦ Seyidoğlu, Prof. Dr. Bilge. Mitoloji Üzerine Araştırmalar Metinler ve Tahliller, A.Ü. Fen-Edb. Fak. Yay., Erz.,1990

♦ Seyidoğlu, Prof. Dr. Bilge. “Mitolojik Dönemde At” , Folkloristik Prof.Dr. Umay Günay Armağanı, Ank., 1996, s. 51-56.

♦ Taner, Tarhan. “İskitler’in Dînî İnanç ve Âdetleri”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi., S. 23, Mart 1969, s. 145-169.

♦ Tanyu, Prof. Dr. Hikmet. İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Boğaziçi Yay., İst., 1986.

♦ Tezcan, Prof. Dr. Mahmut. “Çankırı’da İslam Antropolojisinden Bir Örnek: Yedi Yılda Yedi Kurban”, Türk Halk Kültürü Araştırmaları 1993, Kül. Bak. Yay., Ank.,1993, s. 151152.

♦ Togan, A. Zeki Velidî, Oğuz Destanı-Reşiddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili, 2.bs. Enderun yay., İst., 1982.

♦ Turan, Osman. Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Dil ve Tarih-Coğ. Fak. Yay. Cumhuriyet Matbaası İst., 1941.

♦ Tümer, Prof. Dr. Günay- Doç. Dr. Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ank.,1988.

♦ Türkdoğan, Prof. Dr. Orhan. Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan Yay. İst., 1996.

Dipnotlar:

[1] R. Araz, “Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sûfîliği ile Yatır ve Türbelerin Çevresinde Yaşayan Eski Türk İnançları”, Erdem Atatürk Kültür Merkezi der. (Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı III), C.8, S. 24, Ocak 1996, s. 783-827.

[2] B. Seyidoğlu, Mitoloji Üzerine Araştırmalar Metinler ve Tahliller, Ata. Ü. Yay. Erz. 1990, s. 4; A. Erhat, Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İst., 1989; B. Necatigil, 100 Soruda Mitologya, Gerçek yay., İst., 1969; E. Peterich, Küçük Yunan Mitologyası, Çev. Yakup Baydur, Maarif Basımevi, Ank., 1959.

[3] B. Seyidoğlu, a.g.e., s. 3

[4] B. Seyidoğlu, a.g.e., s. 5

[5] V. Akyüz. “İnsanlık Tarihinde Kurban ibadeti” (Bu makale Ali Murat Daryal’ın “Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, 2. bs. İst., 1994” adlı kitabının 309-347. sayfaları arasındadır.)

[6] Hz. İbrahim’in iki oğlu vardır: İshak ve İsmail. Kur’an-ı Kerim’de kurban edilecek çocuğun isminden söz edilmez. Ama tefsircilerin kanaatine göre bu İsmail’dir. Zira olay göçten hemen sonra olmuştur ki, o zaman İsmail vardı. Ayrıca olay Mekke’de geçmiştir. Mekke’ye gelen de İsmail’dir. (Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli, TDV Yay 86, Ank., 1993, s. 449 açıklama cümlelerinden); M. Eliade ise kurban edilen çocuğun İshak olduğunu bildirmektedir.

[7] M. Eliade. Ebedi Dönüş Mitosu, Çev. Ümit Altuğ, İmge Yay., Ank., 1994, s. 109-110.

[8] M. Eliade. a.g.e., s. 33.

[9] Türkler’de tek Tanrı inancı için bkz. Hikmet Tanyu, İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Boğaziçi Yay., İst.,1986; Abdülkadir İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK, Yay., 4.bs. Ank.,1995; Orhan Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan Yay., İst.,1996.

[10] B. Ögel, Türk Mitolojisi, C.I., 2. bs. Ank.,1993, s. 431; A. İnan, a.g.e., s. 98.

[11] H. Güngör-Mustafa Argunşah, Gagauz Türkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı, Kül. Bak. Yay. Ank., 1991, s. 36.

[12] B. Ögel, a.g.e., s.193

[13] N. S. Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, Millî Eğt. Bak. Yay. İst., 1971, s. 2

[14] A. Y. Ocak, Türk Folklorunda Kesik Baş, Türk Kül. Enst. yay., Ank., 1989, s. 54-55; (Mircea Eliade’nin eseri için bkz.”Traite d’Historie des Religions, Paris 1975″

[15] B. Seyidoğlu, Mitoloji Üzerine Araştırmalar, Metinler ve Tahliller, A. Ü. Fen-Edb. Fak. Yay., Erz., 1990, s. 71-78.

[16] V. Akyüz, a. g. m.

[17] V. Akyüz, a. g. m.

[18] M. Lings, Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev. Nazife Şişman, İz yay., İst., 1995, s. 31-32.

[19] B. Ögel, a.g.e., s. 570

[20] T. Gülensoy, Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yay., İst., 1989, s. 44

[21] A. Y. Ocak, a.g.e., s. 54

[22] G. Atnur, Ural Batır Destanı Üzerine Bir Araştırma, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) A. Ü. Sos. Bil. Enst. Erzurum 1996, s. 114-115-118.

[23] İskitler’in Türk oldukları konusunda bkz. Dr. İlhami Durmuş, İskitler (Sakalar), Türk Kül. Araş. Enst. yay. Ank., 1993

[24] T. Tarhan,”İskitler’in Dini İnanç ve Âdetleri”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi der., S.23, Mart 1969, s. 145-169

[25] H. Tanyu, a.g.e., s. 173.

[26] M. Eliade, a.g.e., s. 82-83

[27] M.C. Doğan, “Adama ve Adanma Biçimleri”, Dergah, S.76, C.VII, Haziran 1996, s. 15-16.

[28] M. Lings, a.g.e., s. 26

[29] Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi adlı eserinde; Doğu Göktürkleri’nin ecdat mağaralarına giderek kurban sundukları tarihin, “yılın beşinci ayının yirminci gününe” tekabül ettiğini söylemektedir. s.43. Göktürler’deki bu âdetin Hiong-nu’lardan gelmiş olabileceğini kaydeden Turan daha sonra Hiong-nu’lar’daki kurban hakkında şu bilgileri verir: “Göktürkler’in bu merasimleri (Ergenekon’dan çıkış yıldönümlerinde yaptıkları bayram), hakkında Çin ve İslam menbalarının naklettikleri rivayetler hep bir tarihî hadiseye işaret etmektedir. Bununla beraber Çin kaynaklarının “Hiong/nu”lar (Hunlar) hakkında verdikleri malumat bize bu ananenin, Göktürklerin tarihî hareketlerine intibak etmek üzere Hiong-nular’dan intikal etmiş olacağı ihtimalini veriyor: Her yılın ilk ayında, büyük küçük kumandanlar Tanju (Tanrı?)nun sarayında toplanırlar; yer ve gök ruhlarına, atalara kurban keserlerdi. Güzün “Tailin”de de bir içtima akdedilirdi. Çünkü o zaman otlar semirmiş bulunurdu. Bunu tavzih eden başka bir vesika da bunların yılın birinci, beşinci, dokuzuncu ayların “wu” günlerinde olmak üzere yılda üç defa “Liong” (Ejder) kurbanı yapılmak suretiyle, Semaya ve tanrılara kurban takdim edilirdi.” Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, İst., 1941, s. 45.

[30] B. Ögel, a.g.e., s.21

[31] E. R. Fığlalı, Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevilik-Bektaşilik, Ank., 1994, s.66.

[32] A. İnan, a.g.e., s. 53

[33] Kayın ağacının Türk kültüründeki yeri konusunda bkz. Kerim Yund, “Türklerin Kutlu Ağacı Kayın (Huş) Adı Üzerine”, Türk Kültürü der., S. 120, C.X, Ekim 1972, s. 36-40 ; Hikmet Tanyu, “Türklerde Ağaçla İlgili İnançlar” Türk Folklor Araştırmaları Yıllığı 1975, Kül. Bak. yay. Ank., 1976, s. 129-142.

[34] A. İnan, a.g.e., s. 55-56

[35] H. Tanyu, a.g.e., s. 91

[36] M. Tezcan, “Çankırı’da İslam Antropolojisinden Bir Örnek: Yedi Yılda Yedi Kurban”, Halk Kültürü Araştırmaları 1993, Kül. Bak. yay., Ank., 1993, s. 141-147.

[37] Yukarıda anlatılan hayvanın belkemiğinin kırılarak öldürülmesi olayını – çok uzak bir ihtimal de olsa- Şaman Kokoço Tebtegenberi’nin öldürülmesi olayında takip edebiliyoruz. Bkz. Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, 3.bs. TTK. yay., Ank., 1995, s. 163-168

[38] Fığlalı, bu konuda T. Feyizli’den şu bilgileri nakleder: “Türkler’de kurban gibi kanıda kutsaldı. Oğuzlar ve Kutluk’larda başına darbe vurularak öldürülen kurbanlarda ve kalbini sıkıp sökmek suretiyle öldürülmesi kandaki sihri kuvvetin yere düşmemesi içindir.” Fığlalı, a.g.e., s. 61. ; “Aynı kanı yere dökmeme hassasiyetini Alevi Türkmenleri’nde de görebiliyoruz:” Türkler Müslüman olduktan sonra, kurbanı kesmeğe ve kanını akıtmağa başladılar. Ancak eski adet ve inançlarını da büsbütün bırakmadıklarından “Kan tabusu” Alevi ve Bektaşi cemaatlerinde yaşadı. Bu cemaatlerin, kurban kesmek yerinde, “Tıglamak” terimini kullanmaları bunu gösterir…

Oniki hizmetten birini gören “kurbancı”, tığlanan tercemanın kanını büyük bir “kara kazan”ın içine akıtırlar. Kurbanın kanını, barsaklarını, işkembesini ve diğer artıklarını kefenleyip, tenha bir yere, çok derin bir çukura gömerler.” (M. Eröz, “Türk Boylarında ‘Kansız Kurban’ Geleneği”, Türk Kültürü der. S.211-214, Y. XVIII, Mayıs-Ağustos 1980, s. 17-22.

[39] Kurban edilen hayvanın sakatat kısmının deriye sarılarak yeşil dallar üzerine atıldığını gördük. Bu yapılan pratikle örtüşen bir olay da Veli kültüne bağlı olarak karşımıza çıkmaktadır. “Çocuğu olmayanlar Sivas’ta bulunan Abdülvahab-ı Gazi türbesine giderek akide (adak) adarlar. Çocuk doğduğu gün kurban kesilir. Derisi itina ile yüzülür. Kemiğine satır, bıçak vurulmaz. Elle karnından bir delik açılarak ciğeri ve bağırsakları çıkarılır. İyice içerisi temizlendikten sonra pirinçle doldurulur ve öylece pişirilir. Eti yenen kurbanın zayedilmeyen kemikleri toplanır, koyunun yüzülen derisi içine konularak, çocuğun doğduğu yere rastlayan toprağa gömülür.(“V. Cem Aşkun, Sivas Folkloru, C.I, Kâmil Matbaası, Sivas 1940, s. 147.)

[40] A. İnan, a.g.e., s. 57.

[41] W. Radlof, Sibirya’dan (Seçmeler) Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, Kül. Bak. yay. İst., 1976, s. 236-247.

[42] T. Tarhan, a. g. m.

[43] V. Akyüz, a.g.m.

[44] G. Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 69.

[45] V. Akyüz, a.g.m.

[46] V. Akyüz, a.g.m.

[47] Z. V. Togan, Oğuz Destanı Reşiddin Oguznâmesi, Tercüme ve Tahlili, 2.bs. İst., 1982, s. 47.

[48] Eski Türkler’de din sistemi ve çeşitli kültler hakkında bir çok araştırıcı değerli yayınlar yapmışlardır. Bu konu ili ilgili olarak Dr. Yaşar Kalafat’ın “Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri”, 2.bs. Ank., 1995 adlı kitabının bibliyografyasına bakılabilir.

[49] O. Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan yay., İst., 1996, s. 187-189.

[50] O. Türkdoğan, a.g.e., s. 190

[51] A. Çınar, Türklerde At ve Atçılık, Kül. Bak. yay. Ank., 1993

[52] B. Ögel, a.g.e., s. 534.

[53] Altmış sayısı bize Çinlilerden geçmiş olmalıdır. Çin takviminin esası “altmış” sayısına dayanır ve bu nevi takvimlere “Sexagenaire” denir. Osman Turan Çin takviminin esası hakkında şu bilgileri verir: “Çinliler” onikili” devreyi müstakilen kullanmadıkları için bunu “onluk devre” ile karıştırarak “altmışlık” bir devre vücuda getirirler. Bu suretle, onlar yılları “altmışlık” devre ile gösterdikleri gibi, günleri de altmış günlük bir hafta ile hesap ederler ve her bir günü bu iki devrenin terkibi ile hasıl olan bir çift isimle ifade ederler”. (Osman Turan Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, s. 28)

[54] B. Ögel, a.g.e., s. 513.

[55] B. Ögel, a.g.e., s. 550

[56] B. Ögel, a.g.e., s. 522

[57] B. Seyidoğlu, “Mitolojik Dönemde At”, Folkloristik Prof. Dr. Umay Günay Armağanı, Ank., 1996, s. 51-56.

[58] M. Tezcan, a.g.m.

[59] A. İnan, a.g. e., s. 77-78.

[60] Y. Kalafat, Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ank., 1995, s. 111.

[61] M. E. Cingöz, “Şükranlı’da (Eskişehir) Evlenme Adetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay., Ank., 1993, s. 9-20.

[62] A. İ. Kolcu, “Niğde Kayırlı Kasabası Evlenme Adetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay. Ank., 1992, s. 129-135.

[63] Y. Kalafat, a.g.e., s. 111.

[64] M. Eröz, a.g .m.

[65] A. İnan, a.g.e., s. 77-78.

[66] A. İnan, a.g.e., s. 53

[67] B. Ögel, a.g.e., s. 17.

[68] B. Ögel, a.g.e., s. 21-22.

[69] “Balbal” terimine değişik zamanlarda değişik anlamlar yüklenmiştir. Bu terim hakkında İnan, kitabının arkasına bir açıklama koyma gereğini duymuştur: “Orhun yazıtlarında “balbal” kelimesi geçmektedir. Bu balbal kelimesi Tarihte ve Bugün Şamanizm’in dört yerinde geçmektedir. Orhun yazıtlarının ilk bulunduğu yıllarda bu kelime-terim, “yoğ törenini idare eden bey” diye açıklanmıştı. Sonra bunun yanlış olduğu anlaşıldı ve “öldürülen düşmanın adına dikilen heykel” diye izah edildi. Bunun da yalnış olduğu arkeolog ve tarihçi L. A. Evtıyuchova ile L. R. Kızlasov’un çalışmaları ile meydana çıkarıldı. Halbuki Kızlasov’un ispat ettiğine göre heykellerin hiç biri “balbal” değildir. Balballar ölen alpın, hayatında öldürdüğü düşmanların adına mezarına konulan taşlardan ibarettir. Bir kahraman alpın mezarının yanında bir sıra taşlardan birinde şu yazı okunmaktadır: “İşbara Tarkan balbalı” (“Ongon yazıtı” yanında). Mezardaki kahramanın öldürdüğü düşmanlar için bu “balbal” denilen taşlar sembol olarak konulurdu. Öldürülen şahıs önemli kişi ise “balbal” taşına adının da yazıldığı anlaşılmaktadır.” (Tarihte ve Bugün Şamanizm, 4. bs. Ank., 1995, s. 231.)

[70] F. Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, 4. bs. Ötüken yay., İst., 1986, s. 15-16.

[71] F. Köprülü, a.g.e., s. 14.

آذربایجان میفولوژی‌سی

 ​

آذربایجان میفولوژی‌‌سی 

آذربایجان خالقی‌نین تاریخی کؤکلری، ایلکین دونیاگؤروشو، ایبتیدایی معیشت طرزی، قدیم عادت-عنعنه‌لری، معنوی حیاتی‌نین باشلانغیجینی ترنّوم ائدن ادبی یارادیجی‌لیغی. آذربایجان میفولوژی‌‌سی احاطه‌لی سیاسی-ایجتیماعی فعالیت دایره‌سینده هله ده سیرلی قالیر و فولکلورشوناس‌لیق باخیمدان هرطرفلی آراشدیریلمامیشدیر. تورک میفولوژی‌‌سی‌نین بیر نؤوعودور. 

  عنعنه‌وی مدنیتین آرخایک المنت‌لری فولکلورشوناس‌لیغین بیر سیرا نظری پروبلم‌لری‌نین، خوصوصیله اولوشومو ایله باغلی مسله‌لرین حلینده اساس منبع‌دیر. ایبتیدایی اینانج لارین تحلیلی میفولوژی گؤروش‌لرین، ائله‌جه ده دیگر ایلکین دوشونجه فورمالاری‌نین تاریخینی آیدینلاشدیرماق اوچون بؤیوک اهمیت کسب ائدیر. میف، ریتوال، عادت-عنعنه‌لر و اینانج‌لاردان دوغان مراسیم نغمه‌لری موختلیف یؤنلو إتنیک پروسه‌لری تنظیم‌له‌مکله یاناشی خالقین اؤزونو موعین‌لشدیریب تاریخی پروسه‌‌لرده یئر توتماسیندا خوصوصی‌لشدیریجی لیک فونکسیونونو یئرینه یئتیریر. 

 میفولوژی‌‌ قهرمان‌لاری

  تانری لار

•   گؤی تانری و یا تئنقری. آذربایجان دیلینده  " تئنقری "  سؤزوندن تؤره میش  " تانری "  سؤزو واردیر. آذربایجانلی‌لاردا آللاهی گؤیله دوشونمه تمایولو واردیر. تانری‌یا شوکر ائدیلرکن گونشه دؤنر و یا شوکر ائدیلن نعمت گونشه چئوریلردی. گونشده ایلاهی بیر حیکمت اولدوغو قبول ائدیلردی.[۱]
•   اوُلو آنا. آذربایجان میفولوژی متن‌لرینده گؤستریلیر کی، دونیانین سونو گلنده بوتون یارانمیش‌لار اؤلوب گئده‌جکلر، تک بیر قاری ننه و بیر ده قورد قالاجاقدیر. دونیانین سونوندان دانیشیلان إسخاتولوژی میفلرده قاری اوبرازینا تصادوف اولونماسی همین سوژت‌لرین کوسموقونیک میفلر سیراسینا عایید اولماسی باخیمیندان یارادیلیش آکتینداکی اولو آغ آنا اوبرازینی یادا سالیر. آذربایجان میفولوژی متن‌لری ایچریسینده کوسمیک قضانی تصویر ائدن میف متنینده کی  قاری ایسه اؤلوب دیریلمه‌نی ایشارله‌ین یئرین اؤزونو رمزلندیریر. بوتون بونلار میفولوژی قاری اوبرازی نین یارادیلیش آکتینداکی میفیک ایلاهه آنا کومپلکسیندن گلدیگینی و اونون آتریبوت‌لارینی داشیدیغینی گؤستریر.[۲]
•   آغاج آتا و یا آغاج کیشی. داغ مئشه‌لرینده یاشایان روح‌لاردیر. خوشاگلمز قوخویا صاحیب اولوب، مئیمونلا اینسان آراسیندا گؤرونوشه مالیک‌دیرلر، هر ایکی جینسه عایید نوماینده‌لری توکلودور. اینانیلیر کی، یئمک آختاران آغاج-کیشی‌لر گئجه‌نین قارانلیغیندا باغچالارا و باغلارا باش چکیر، اینسان‌لار طرفیندن آتیلان پالتارلاری گئییرلر.[۳]
•   آل آنا و یا حال آناسی. پیسلیک تانریچاسی‌دیر. قیرمیزی رنگلی گئییم‌لری اولان، قیرمیزی ساچلی بیر قادین‌دیر. دوغوش زامانی زاهی‌نین باشی‌نین اوستونده دایانیر. گؤزگؤرونمز اولان حال آناسی آنایا و یا اوشاغا خطر یئتیرمک مقصدینی گودور. اوندان قورونمانین موختلیف اوصول‌لاری واردیر: توفنگدن گولله آتماق، زاهی‌یا کیشی پالتاری گئیدیرمک و یا آدینی مریم چاغیرماق.[۴]
•   اوُنوُقای. قبیریستان‌لیق اطرافی اراضی‌لرده راست گلینیر. او، چوخ زامان یوللا گئدن آتلی‌یا، یاخود آرابالی یولچویا صاحیب‌سیز کئچی کیمی گؤرونور. کئچی نین رنگی متن‌لرین اکثریتینده آغ، یالنیز بیرجه متنده قارا وئریلیر. تاپینتی نین کئچی یوخ، اونوقای اولدوغو بیلینندن سونرا اونون آیاق‌لاری اوزانماغا باشلاییر. اونوقایین آیاق‌لاری نین اوزانماسی اونون گوجلنمه‌سینه سبب اولور.[۵]
•   آل دده. یورد حامیسی رولو اویناییر. بو میفیک تصوور تورک خالق‌لاریندا مغلوب ائدیلمز ایگیدلرین داغا دؤنه رک یوردو قوروماسی اینانجینا چئوریلمیشدیر. توووزدا  " آل دده "  اوجاغی بونونلا علاقه داردیر.[۶]
•   آلباسدی. تورک خالق‌لاری میفولوژی‌‌سینده منفی وارلیق اولسا دا، آذربایجانلی‌لاردا دوغوم و برکتین قورویوجوسودور و بعضی اوشاق‌لاری درد و بلادان قورویار.[۷]
•   آلویز و یا داغ آنا.[۸]
•   آندیر خان. اود تانریسی‌دیر.  " لعنته گلمک "  معناسیندا  " آندیرا قالماق "  ایفاده‌سی ایشله‌دیلیر. قارا و چیرکین معناسیندا  " انتر "  سؤزو ده ایشله دیلیر.[۹]
•   چئنبیل. داغ تانریچاسی‌دیر. آذربایجانلی‌لارین کوروغلو داستانیندا یئر آدینا چئوریله‌رک چنلی بئل داغی اولموشدور.[۱۰]
•   قانیم خان. اینام تانریسی‌دیر. آذربایجاندا راضی سالینا بیلمه‌ین اینسانلارا  " قانماز "  دئییلیر.[۱۱]
•   قوْدوُ. گونش چاغیرماق و یا یاغیش یاغدیرماق اوچون تانری. قودو-قودو مراسیمی بونونلا باغلی‌دیر.[۱۲]
•   سایا خان. حئیواندارلیقلا مشغول اولانلاری قورویور. سایا مراسیمی بونونلا باغلی‌دیر.[۱۳]
•   توُفان دیو. ایلدیریم تانریسی نین ایلدیریم چاخاندا قیز قاچیرماسی میفینه اویغونلوق  " تاپدیق "  ناغیلینداکی توفان دیوده ده گؤرولور.[۱۴]
•   تاپدیق. توفان دیوین اوغلودور، گؤی اوغلو کیمی گؤیدن یئره آتیلیر و تاپیلدیغی اوچون آدینا تاپدیق دئییلیر.[۱۴]
•   اوُمای آنا. آذربایجان اینانج‌لاریندا هومای قایاسینا باشینی قویوب یاتان قادینین اوشاغی اولاردی.[۱۵]
•   فاطما قاری. آذربایجان، شرقی آنادولو و شیمالی عراقین بعضی بؤلگه‌لرینده اومای آنانین وظیفه‌لرینی إتنیک-مدنی چرچیوه ده فاطما قاری موتیوی حیاتا کئچیریر. او، آذربایجان اینانج‌لاریندا بئلینده اوخو و یایی اولان بیر وارلیق شکلینده گؤستریلیر. فاطما قاری یایین گؤیه توتاندا بوللوق، یئره توتاندا قیتلیق اولور.[۱۶][۱۵]
•   یاهوُ. خزر اطرافی بؤلگه‌لرده بالیقچی‌لیق نغمه‌لرینده آدی کئچیر.[۱۷]
•   یئل بابا. کئچمیشده تاخیل سونبولدن چیخاندان سونرا بوغدانی ساماندان چیخارتماق اوچون چاغریلیردی:  " تاخیلیمیز یئرده قالدی، یاخامیز الده قالدی. آ یئل بابا، یئل بابا، قوربان سنه، گل، بابا! "[۱۸]
•   یئر آنا. نوروز بایرامیندا تورپاغین ایکی طرفدن قازیلماسی و آلتیندان کئچیدین دوزلدیلمه‌سی، سونرا اینسان‌لارین اورادان کئچمه‌سی یئر کولتونون بیر قالیغی اولوب، تورپاق روحو و یئر آنا روحوندان یئنیدن جانلانماغی ایفاده ائدیردی. تورک میفولوژی‌‌سینده یئر آنا ایله علاقه‌لندیریلن، ضعیف دوغولان کؤرپه‌نی کؤهنه مزارا قویاراق بیر گئجه اورادا ساخلاماق عادتی‌نین باشقا بیر فورماسی آذربایجان ناغیل‌لاریندا گؤرولور. ات پارچاسی کیمی دوغولان اوشاق سیمورق قوشو طرفیندن بیر چایین سویوندا اوزدورولور و داها سونرا اوشاق گؤزللشیر.[۱۹]

 اییه‌لر

  أیه‌لر و یا اییه‌لر موعین طبیعی وارلیق‌لاری قورویان و یا اونلارین تجسّومو اولان میفولوژی وارلیق‌لار، یاخود هامی وارلیق‌لاردیر.[۲۰]  

•   باغ أیه‌سی. باغا گیرنده سالام وئریلملی، باغدان چیخاندا ساغوللاشدیلمالی‌دیر. باغدان بیر شئیین گؤتورنده ایجازه آلینمالیدیر.[۲۰]
•   چای ننه‌سی. یاشلی قادین گئییمینده چایدا یاشادیغینا اینانیلیر. کؤرپودن کئچنده سویا چوخ باخیلاندا عصب‌لشیر و اینسانین باشین دؤندورور. باشی دؤنن آدامین گؤزلری قارالیر و چایا دوشور.[۲۱]
•   چن قاریسی. چن، چیسَک، قارا دومانی تورباسیندا ساخلاییر آجیغی توتاندا تورباسین آچیب چن-دومانی بوشالدیر. چن یئل بابانین خوشونا گلمه‌ینده اسیب اونو داغیدیر.[۲۰]
•   ائو اییه‌سی. هر ائوین بیر اییه‌سی واردیر. بعضاً آدینا " ائو جینی "  ده دئییلیر.[۲۲]
•   مئشه اییه‌سی. آذربایجان اینانج‌لاریندا مئشه اییه‌سی رولونو آغاج کیشی اویناییر.[۲۳] 
•   اود اییه‌سی. آذربایجان اینانج‌لاریندا اودو سو ایله سؤندورمزلر، اودون روحو اینجییر.[۲۴]
•   سو صاحیبی. قورویوجو روحلار اولان صاحیب‌لرین ان اوستونودور. سحر سویا گئدنده اونا سالام وئریلمه‌لی‌دیر. سو چیرکلندیریلرسه، سو صاحیبی اینسان‌لارا زیان وئرر.[۲۱]
•   اردوو (اردوی). سو روحونو تمثیل ائدن میفیک وارلیق‌دیر.[۲۵]
•   ارنلر. سودا یاشادیغینا اینانیلان ارنلر سو روحونا باغلی‌دیرلار. بئله بیر دئییم وار:  " یالان دئسن، سنی سویون ارنلری وورسون " .[۲۶]
•   یئل اییه‌سی. حئیدر، یئل اییه‌سینه آذربایجان مدنیتینده وئریلن آددیر. خالق آراسینداکی بیر روایته گؤره، یئددی رنگده یوماق دولاییب قیچینین آلتینا قویدوقدان سونرا، اسن کولک سببی ایله یوماق دیگیرله‌نیب گئتدیگی اوچون حئیدره عصبی‌لشن فاطما قادین، بئلینده‌کی  اوخ و یایی چیخاریب اونو وورماق ایسته‌میشدیر. یایی دوز توتمادیغی اوچون حئیدر گوله‌رک قاچیب، فاطما قادینین یونلارینی گؤیون یئددینجی قاتیندا گیزله‌دیب. بئله‌جه گؤی قورشاغی یارانمیشدیر.[۲۷]
•   یئر اییه‌سی. گوندوزلر اینسانا گؤرونمزلر و زیان وئرمزلر. گئجه واختی ایسه دیقت ائدیلمه‌لیدیر.[۲۸] 

میفیک وارلیق‌لار

•   جیرتدان. آذربایجان ناغیل‌لاری‌نین قهرمانی‌دیر. آراشدیرمالارا گؤره، آلوو روحونو تمثیل ائدیر.[۲۹]آذربایجان کؤرپه‌لر ده جیرتدان آدلاندیریلا بیلیر.[۳۰]
•   چینتیرقاییش/کندیرقاییش. آخشام‌اوستو یول کناریندا راست گلینن میفولوژی وارلیق‌دیر. او، چوخ آریق‌دیر و 63 اوزون قوللارا مالیک‌دیر. چینتیرقاییش یولچولارا کؤمک‌سیز قاری و یاخود اوشاق شکلینده گؤرونور. یولچولاردان اونا کؤمک ائتمه‌سینی خواهیش ائدیر. سونرا ایسه قوللارینی اونو گؤتورمک اوچون اَییلن یولچونون بوینونا دولاییر و اونو سیخماغا باشلاییر. ناخچیواندا راست گلینیر.[۵]
•   دامداباجالار. اونلار کؤهنه ائولرین، مسجیدلرین دییرمان‌لارین خارابالیق‌لاریندا یاشاییرلار. آخشامدان کئچمیش حَیَطه ایستی سو تؤکمک اولماز، چونکی تصادوفن، دامداباجالارین اوشاق‌لارینی یاندیرماق اولار، بئله اولارسا، اونلار بونون قارشی‌لیغیندا اینتیقام آلماغا باشلایارلار.[۳۱]
•   دیولر. نهنگ، قووّتلی، عئیبه‌جر و اینسانابنزر دیولر قویولارین دیبینده کی  اوچ اوتاقلی ماغارالاردا یاشاییرلار و شر قووّه‌لری تمثیل ائدیرلر.  " ابراهیمین ناغیلی " -ندا ایسه دیو خئییرخواه‌لیغی، اینسان‌لارلا قان قوهوملوغو ایله تصویر ائدیلیر.[۱۸] 
•   دؤنرگه‌لر. میف، ناغیل و داستان‌لاردا بعضی قهرمانلار باشقا اوبرازا چئوریلیر، دؤنور. بو خوصوصیت اونلار فونکسیونال کاراکتریستیکاسیندا اساس رولو اوینادیغی اوچون بئله آدلانیرلار.[۲۰]
•   آدامجیل قورد.[۳۲]حکایه‌لرین بیرینده آدامجیل اولماق اوچون ایستیفاده ائدیلن دری یاندیریلاندا همین اینسان آدامجیل‌لیقدان خیلاص اولور.[۲۰]
•   گورئشن. گؤزل بیر قیزدیر. گئجه یوخودان اویانیب حَیَطه چیخارکن اونو آلووسایاغی بیر ایشیق احاطه ائدیر و باشینا جاناوار دریسی دوشور. آدامجیلا چئوریلن قیز او گوندن سونرا کندده آدام اؤلن کیمی همین درینی گئییر و اؤلونو قبیردن چیخاردیب آپاریر.[۵]
•   ایلان-اوغلان. اوغلان ایلانا چئوریلمک اوچون پالتاردان ایستیفاده ائدیر، پالتار یاندیریلاندا هم ایلان، هم اوغلان غئیب اولور.[۲۰]
•   کافتار. داها چوخ قبیریستان‌لیق اطرافیندا راست گلینن میفولوژی وارلیق‌دیر. بیر نئچه متنده او، یوللا گئدن آتلی‌لاری اینجیدیر، داها چوخ ایشیقدان و دمیر اشیالاردان قورخور. بو تیپ متن‌لرین بیرینده کافتار آراباسینا میندیگی شخصه دئییر کی، سن اوشاقکن آنانین اوزونه آغ اولموسان.[۵]
•   کافتارکیس. آدامدان دؤنمه‌دی، بوینوزلاری وار. گئجه قبیرلری ائشیب، جسدلری چیخاریب باش‌داشینا سؤیکه‌ییر. سونرا ایسه اونلاری بوینوزلاری واسیطه‌سیله دالینا قویوب، یئمک اوچون آپارار.[۲۰]
•  سۆلئیه‌ (ایسگندر قوشو). اونون گؤرونمه سی اطرافدا اووون اولماسینا ایشاره دیر. آما اونا گولله آتماق اولماز. اووچولارین وئردیکلری معلوماتا گؤره، اونا گولله آتان کیمی دونیا قاریشیر، گونشلی هاوا اولماسینا باخمایاراق، بیردن-بیره گوجلو یاغیش یاغیر، دولو تؤکور، توفان قوپور و س.[۵]
•   کله‌گؤز (تپه‌گؤز). آذربایجان خالق داستانیندا راست گلینیر، اینسان سوموک‌لریندن قالاسی وار.[۳۳]
•   کیمسه‌لر و یا کیمسنه. ائوده اینسان اولماسا دا، ائوه گیرنده سالام وئررلر. چونکی ائوده کیمسه‌لر وار. اونلار ائوه برکت گتیرر، قوش جیلدینده اینسانین یوخوسونا گیررلر.[۳۴]
•   خورتدان و یا خورتلاق. گئجه قبیردن خورتلایاراق چیخان وارلیق‌لاردیر.[۳۵]
•   قاراچوخا. متن‌لرده قاراچوخا دایم ائوله باغلی اولور. اونون دامین اوستونده یاتدیغی، ائوه گیرن زامان قاراچوخایا سالام وئرمک لازیم اولدوغو قئید اولونور. قاراچوخانین ائوی ترک ائتمه‌سی ایسه او عاییله‌نین بختی نین باغلانماسی کیمی یوزولور.[۳۶]
•   قارامات. پیس روحدور. آذربایجان دیلینده  " قارامات باسماق "  دئییمی واردیر.[۳۷]
•   قاییش بالدیر. اوشاق‌لاری قورخوتماق اوچون اویدورولموشدور.[۳۸]
•   قوُلباسدی و یا آلئیبانی. اوزون‌بویلو، آغبنیز و چیلپاق تصوور ائدیلن، قادین جینسینه مخصوص میفیک جانلی‌دیر. سینه‌سینه ایینه سانجیلاندا حرکت ائده بیلمیر.[۳۹]
•   قوُلیابانی‌لار. چؤلده و یا قبیریستان‌لیقدا یاشاییب، گئجه یولچولارینی قورخودورلار. قولیابانی‌لار توتولدوقدان سونرا پالتارینا ایینه سانجیلاراق صاحیبله‌نیله‌بیلر، آنجاق اینسانین هر دئدیگی نین عکسینی ائده‌جک.[۴۰][۴۱]
•   ملک. آذربایجان اینانج‌لاریندا اوددا ملک اولدوغونا اینانیلار، اود سو ایله سؤندورولمزدی.[۴۲]
•   پری‌لر. اونلار ناغیل‌لاریدا موثبت رول اویناییر، آغ دری‌لری و اوزون ساچلاری ایله گؤزل باکیره‌لر اولاراق تصویر اولونور. پریلر گؤزل باغلاردا و سارای‌لاردا یاشاییر، حوووض‌لاردا اوزورلر. اونلار گؤیرچینه چئوریلیب، باشیا یئرلره اوچا بیلیرلر..[۴۳] آذربایجان میفولوژی‌‌سینه سولارین صاحیبی اولان سو پری‌لری ده مؤوجوددور.[۴۴]
•   شاهماران و یا ایلانلارین شاهی. یاری-ایلان، یاری-اینسان تیپلی وارلیق‌دیر.[۴۵]
•   شئشه. آذربایجان اینانج‌لاریندا بیلینمزلر عالمیندن گلن شئیطانی قوشدور، آنجاق گئجه‌لر اوچار، تک قالان اوغلان اوشاق‌لارینی ووروب اؤلدورر.[۴۶]
•   توُلپار. آذربایجان کوراوغلو داستانیندا قیرات و دۆرات تولپارین (دنیز آتی) نسلیندن گلیر.[۴۷] 
•   اوُجوُقوُلوُ. نهنگین آدی‌دیر، نورمال اینسان‌لار اونون آنجاق دابانینا چاتیر.[۲۰]
•   وئرگیلی آدام‌لار. وئرگی یوخودا وئریلیر و اونو وئرن موختلیف پیر صاحیب‌لری‌دیر.[۵] 

 جین لر

  جین‌لر ایسلامدان اولکی عرب میفولوژی‌‌سی و داها سونرا ایسلام میفولوژی‌‌سی و تئولوژی‌سینده فؤوق‌الطبیعی وارلیق‌لاردیر. هم موثبت، هم ده منفی رول اوینایا بیلیرلر. آذربایجان میفولوژی‌‌سینده  آشاغیداکیلارا راست گلینیر: 

•   جین دَییشیگی. شکی متن‌لرینه گؤره کؤرپه اوشاغی تک قویدوقدا جین اونو اؤز بالاسی ایله دَییشدیریر. جینین دییشدیردیگی اوشاق جانسیز، آریق و بالاجابوی اولور. جین دییشگی، عادتاً، تک گزیر. اونون اوزونه باخاندا آدامین جانینا قورخو دوشور. هئچ کس اونونلا عاییله قورمور. هانسی ائوده مجلیس اولوب، اونا پای چیخاریلماسا، همین عاییله‌یه بدبخت‌لیک اوز وئریر. آغبابا نومونه‌سینه گؤره جین دییشیگی همیشه خارابا یئرلرده، قایالیق‌لاردا اولور. او، جین کیمی جوربجور دونلارا گیره بیلمیر. بونا گؤره ده راستلاشدیغی آدام‌لاری اوزاقدان-اوزاغا آلداتماغا چالیشیر.[۵]
•   بیزدن یاخشی‌لار. جین‌لره وئریلن آددیر. یئره سو تؤکولنده بیزدن یاخشی‌لارین اوشاق‌لاری یانار و اونلار دا اینتیقام آلماق اوچون اینسان‌لاری دؤیرلر.[۴۸]
•   آستانا جینی. ائوین آستاناسی‌نین صاحیبی‌دیر، آخشام واختی چؤلده اوتورماق و یا الی قوینوندا دورماق اولماز.[۳۶]
•   چَر و چوْر. بیزدن یاخشی‌لاردان‌دیر، اینسانین وار-دؤولتینه زیان وئررلر. چر ترلی آتی اؤلدورور کی، اینسان پیادا قالسین، یول گئده بیلمه‌سین.[۲۰]
•   آغ چوْر و قارا چوْر. چورون فورمالاری‌دیر. آغ چور بوستانی محو ائدیر، قارا چور ایسه باغ-باغچانی، ان چوخ اوزومو قیریر.[۲۰] 
•   ملئیکه‌لر. قادین جینسینده دیرلر، گؤیرچینه چئوریله بیلیرلر.[۲۰]
•   بویو بیر قاریش، ساققالی ایکی (یئددی) قاریش. آذربایجانلی‌لارین اینانجیندا گؤزه گؤرونمه‌ین، اینسانابنزر جیندیر. ساققالینداکی هر توک بیر اوخدور.[۴۹]
•   اجینّه. جاماعاتین سیخ اولدوغو یئرلرده یاشاییب، قیسا بویلو اولورلار. ایری باشلاری، توکلو بدن‌لری و ترس آیاق‌لاری واردیر.[۵۰]
•   جین‌لر پادشاهی. آغزینا توپوردوگو شخص دونیاداکی هر شئیین دیلینی بیلیر.[۲۰]

  اژداهالار

  اژداهالار آذربایجان میف و ناغیل‌لاریندا قوراقلیق و خسته‌لیگین سببکاری کیمی تصویر ائدیلیر، سو منبع‌لری‌نین قاباغینی توتورلار. اژداهانین کسیلمیش باشی‌نین دیریله‌رک قهرمانا هوجوم ائتمه‌سی ده مومکون‌دور. آذربایجان ترکمه‌لری‌نین خالچا موتیولرینده راست گلینیر، ائوین قورویوجوسو (تالیسمانی) اولاراق ایستیفاده ائدیلیر.[۵۱]

•   داش اژداها. آرپا چایی نین ساحیلینده یاشایان بیر کیشی‌نین گؤزل قیزی سئودیگی اوغلانلا گؤروشنده، قیزا بند اولموش اژداها اونلاری گؤرور و غضبله‌نیب کامینا چکمک ایسته‌ییر. بو واختی قیزین آتاسی اوزونو گؤیلره توتوب آللاها یالواریر و اژداها داشا دؤنور. همین داشا  " اژداها بورنو "  دئییرلر.[۵۲]
•   چوُخور اژداهاسی. " نصیر کیشی‌نین حکایتی "-نده راست گلینن بو اژداهانین باشی پیشیک باشی بویدا ایدی، خیرداجا بوینوزلاری واردی.[۲۰]
•   چیرتداغ.  " قیزیل قوچ "  ناغیلیندا چارداقدان یئره دوشدوکدن سونرا بؤیویوب اژداها اولور.[۵۳]
•   اژداها نسلیندن گلن اینسان. اوچ یوز ایل قادین و داها سونرا یئددی یوز ایللیک اژداها جیلدینده یاشادیقدان سونرا یئنیدن قادینا چئوریلیر. اینسان جیلدینده اولماسینا باخمایاراق نفسی اژداها نفسی اولاراق قالدیغی اوچون یانینداکی‌لارا زیان وئریر.[۵۳] 
•   چوخ‌باشلی اژداها. بعضی سوژت‌لرده اژداها اوچ، یئددی و قیرخ باشلی اولور، اؤلدورولمه‌سی اوچون بوتون باشلاری کسیلمه‌لی‌دیر. 
•   جوت‌باشلی اژداها. آذربایجان خالچا توخومالاریندا راست گلینن موتیودیر.[۵۴]
•   دوققوزباشلی اژداها. خوْرنا کندیندن جاوان بیر اووچونون دوشمنی سِحرلی کیشی‌نین بوروندوگو جیلدلردن بیری‌دیر.[۲۰]
•   قیرخ باشلی اژداها. " اووچو احمد "  ناغیلیندا راست گلینیر.[۵۲]
•   عقربین قارنینداکی یئددی اژداها. ناغیل‌ قهرمانی تاپدیق اژداهالاری اؤلدوردوکجه هره‌سی‌نین قارنیندان قیرخ یئنی اژداها چیخیر.[۵۵]
•   گؤی چارخینی چئویرن جوت اژداها. تورک خالق‌لاری میفولوژی‌‌سینده‌کی بو افسانه‌یه آذربایجان خالچالاریندا راست گلینیر.[۵۴]

قهرمان‌لار

• آشیق غریب

•   بابا امیر. سِحیرلی پاپاغینی باشینا قویاندا گؤرونمز اولان داستان قهرمان‌لاریندان بیری‌دیر.[۵۶]
•   چرشنبه آروادی. چرشنبه گونو بیر ائوده ایشلر تاماملانمامیش ایسه اورا گیرن و زیان ووران جادوگردیر.[۵۷]
•   چؤمچه‌خاتون. حکایه‌لردن بیرینه گؤره، قوراقلیق زامانی بیر تپه‌نین باشینا چیخاراق آللاهدان یاغیش ایسته ییر. آللاه یاغیش یاغدیردیقدان سونرا تپه‌نی ترک ائتمه‌یه‌رک چوخ ایسلانیر و یام‌یاشیل بیر آغاجا چئوریلیر.[۲۰]
•   خیزیر.  " ...اونو تئشته ییغیب یوکون آلتینا قویارلار. گویا گئجه خیدیر ایلیاس گلیب الینی بو اونا چکر، اونو افسونلار. بو اون موقدس و افسونلانمیش حساب ائدیلر. "  خیزیر بعضاً مؤعجیزه لی دوغوشا سبب اولان درویش، بعضاً ده بیر ایللیک یولو بیر گؤز قیرپیمیندا قطع ائدن، کورلارین گؤزونو آچان پئیغمبر اولور. 
•   کوراوغلو. کوروغلو نره چکنده داغ-داش لرزه یه گلردی.
•   کوسا و کئچل. نوروز بایرامی قهرمان‌لاری‌دیر، کوسا قیشی، کئچل ایسه یازی سمبولیزه ائدیر.[۱۷]
•   قورقود آتا. کایناتداکی هر شئیین آدینی او وئرمیشدیر.[۵۸]
•   اوْخای. دوشمن‌لری طیلسیمله‌ین و گیزلی خزینه‌یه صاحیب سحیربازدیر. او بیری دونیانین تمثیلچیسی‌دیر. اوْخایین قصری‌نین دؤرد بیر یانی اینسان قانیندان قیرمیزی دنیزلرله اؤرتولودور. قصرین حیطی اینسان جیلدینده حئیوانلارلا دولودور. دیوارلار اینسان کلله‌سی ایله هؤرولوب.[۵۹]
•   اووچو پیریم. ایلان‌لار پادشاهی آغزینا توپوردوگو حئیوان‌لارین دیلینی اؤیرنمیشدیر. یوز ایل ماغارادا یاشامیشدیر.[۶۰]

  کونسپت‌لر

•   عالمین یاتدیغی واخت. قیشین سونو، یازین باشلانغیجینا دئییلیر. طبیعتین اؤلوب-دیریلدیگینه اینانیلیر.[۶۱]
•   آدنا گونلری. بعضی آذربایجان بؤلگه‌لرینده دده-بابا روحلاری‌نین یاد اولدوغو گونلره دئییلیر.[۶۲]
•   آزار-بئزار. هر جور خسته‌لیگه دئییلیر.[۶۳]
•   دؤولت قوشو. کیمین چیینینه اوتورسا پادشاه اولار.[۶۴]
•   گونش و آی. آذربایجان اینانج‌لاریندا گونشین قیز، آیین ایسه اوغلان اوشاغی اولماسی فیکری واردیر.[۶۵]
•   قاراباسما. گؤزه پیس بیر شئی گؤرونمه‌سی‌دیر، کابوس‌لار دا بونا عاییددیر.[۳۷]
•   قارادابان. گئجه دوغولان شخصه دئییلیر. گؤردوگو ایش همیشه اوغورسوز اولور.[۶۶] 
•   قاری ننه‌نین اؤرکنی. یاغیشدان سونرا سمادا یارانان یئددی رنگلی گؤی قورشاغی‌نین خالق آراسینداکی آدی‌دیر.[۶۷] گؤی قورشاغی نین آلتیندان کئچنده قیز اوغلان، اوغلان ایسه قیز اولور.[۲۰]
•   غرب اولدوزو. آذربایجان اینانج‌لاریندا غرب اولدوزونو گؤرن شخص اوغورلو قبول ائدیلر.[۶۸]
•   قیش. آذربایجان اینانج‌لاریندا قیش قوجا قاری اولاراق تصوور ائدیلیر.[۶۵]
•   قورد. یوخودا قورد گؤرمک یاخشی‌دیر، قوردا سؤیمک اولماز، آغاجا قورد کلله‌سی آسیلاراق باغ-بوستان قورونور.[۶۹]
•   اؤلولرین دیریلدیلمه‌سی.  " قول محمود "  داستانیندا اؤلولرین باشی اوزرینده اوچ میصراع شعیر اوخونار، هر میصراع بیتنده بیر اؤلو دیریلر.[۷۰]
•   یوخودا آت گؤرمک. اوزون‌بویلولوق و آرزویا چاتماغا ایشاره دیر.[۷۱]

میفولوژی دوشونجه 

  بیر إتنوسو دیگریندن آییران علامت‌لر چوخدور. فرقلندیریجی عامیل‌لرین ان اؤنده گلنی ایسه میفولوژی دوشونجه‌دیر. بو سیرایا مراسیم‌لر، بایرام‌لار، عادت‌لر — مدنی ایرثین باشقا آرخایک آتریبوت‌لاری دا داخیل‌دیر. لاکین دونیانی درک ائتمه ده الده اولونان ایلکین نتیجه‌لر کؤکله — چوخ درین قاتلارلا باغلاندیغیندان اساس معیار رولونو میفلر داشیییر. باشقا سؤزله، بعضی اوخشارلیق، یاخینلیق و سسلشمه‌لر نظره چارپسا دا، دونیا خالق‌لاری‌نین هر بیری نین میفولوژی‌‌دن کئچن اؤزونه‌مخصوص مدنیتی، فولکلور عنعنه سی، دونیاآنلامی واردیر. اورادا دویولان‌لارا و باش وئرن‌لره هر میلتین اؤز میفولوژی باخیشی مؤوجوددور. و آذربایجان تورکلری نین معنوی سیماسی نین فورمالاشماسیندا ان موهوم وظیفه  میفولوژی دوشونجه نین کورتبیی شکیلده یارانان محصول‌لاری نین اوزرینه دوشموشدور. ایبتیدایی اینانج‌لارین قالیق‌لاری میف و ریتوال‌لار واسیطه‌سی ایله فولکلورون إپیک، لیریک ژانرلارینا کئچمیش، ائله‌جه ده اونلار اویون-تاماشالارین، مراسیم نغمه‌لری‌نین اؤزه‌گینی تشکیل ائتمیشدیر. مدنیتین ان آرخایک علامت‌لری نین و إلمنت‌لری‌نین کومپلکس شکیلده عکسینه ده میفولوژی‌‌نین داشیییجی‌لاریندا (یارادیجی‌لار — تانری‌لار، دونیانین، طبیعت حادیثه‌لری نین یارانماسی، جانلی-جانسیز وارلیق‌لارین بیر-بیری ایله قارشی‌لیقلی موناسیبت‌لری و علاقه‌لری حاقینداکی تصوورلرده، کولت‌لاردا، ماگیک‌لیکله یوغرولان، ساکرال‌لاشدیریلان جیسیم‌لرده) راستلاشیریق. 

میفین* (یاخود میفیک زامانین) قورتاردیغی، بیتدیگی یئردن تاریخ باشلاییر. لاکین میفولوژی گؤروش‌لرسیز هئچ بیر خالقین قدیم تاریخی و مدنیتی یوخدور. اونا گؤره کی، آرخایک مدنیت‌لرین هامیسی منبعیینی میفولوژی تصوورلردن آلیر. 

    آذربایجان دونیانین ایلکین اینسان مسکن‌لریندن بیری‌دیر. إتنوقراف‌لار بیلدیریرلر کی، «یئر اوزونده یازیلی منبع‌لرین تاریخی 5 مین ایلدن چوخ دئییل، لاکین آذربایجاندا یاشایان ان قدیم اهالی نین تاریخی 2 میلیون ایله قدردیر». محض اولو اجدادین کؤکونو همین اوزون زامان عرضینده یارانان میفولوژی‌‌سی نین ایزلری ایله اوزه چیخارماق مومکوندور. 

میفلر

  میف دونیانین ایشاره لرله، ساکرال اوبرازلارلا درکی‌دیر. طبیعی‌دیر کی، دیلین یارانماسی پروسه‌‌ینده اینسان‌لارین بیر-بیری‌لری ایله، طبیعتله علاقه‌ لری سیقنال لار و ایشاره لر واسیطه سی ایله قورولموشدور. بئله بیر قناعت ایره‌لی سورورلر کی، «بئیین استروکتورلاری نین ائوولیوسیاسی نیطقله باغلی مئیدانا گلمیش، هومینید اجدادین ژست‌لرله اونسیتی و آیری-آیری سسلری آنلامالاری ایله دیل فورمالاشماغا باشلامیشدیر» [318، 93]. موختلیف سسلر رابیطه  یاراتماغا خیدمت ائتمکله بیرلشیب سؤزلری یاراتدیغی کیمی کورتبیی میفولوژی اوبرازلار شکلینه دوشن طبیعت حادیثه لری و دونیانین آیری-آیری آتریبوت‌لاری دا اوچ فونکسیونون (دوغولما، یاشاما، محو اولما؛ مس.: کولک دوغولور، فعالیت گؤستریر و یوخا چیخیر؛ یاغیش یاغیر، یئر اوزونو نملندیریر، تورپاق سویو اؤزونه چکمکله یوخ اولور) داشیییجی‌سینا چئوریلمکله دورغونلوقدان چیخیب اینکیشافین تمل داشلارینی قویموشدور. دئمه‌لی، هر بیر خالقین تاریخی نین و مدنیتی‌نین عرفه‌سی، همچنین ایلکین باشلانغیجی اونون میفولوژی‌‌سی ایله تصدیقله‌نیر. توپلوم حالیندا یاشایان اینسان‌لارین ایبتیدایی امک پروسه‌‌سی‌نین، معیشت طرزی نین، پئشه‌لره (اووچولوق، مالدارلیق، اکینچی‌لیک، توخوجولوق و. ب) یییه‌لنمه‌لری‌نین ده اساس ایستیقامت‌وئریجی گوجو میفیک دوشونجه ایله باغلانیر. اونلارین ریتوال‌لاری، بایرام‌لاری دا میفلرله تنظیمله‌نیر، اینام و اعتیقادلاری نین دا مایاسیندا میفولوژی گؤروش‌لر دایانیردی. بو سبب‌لردن آذربایجان خالقی نین میفولوژی‌‌سی نین گنزیسی نین سیستملی شکیلده آراشدیریلماسی مدنیت تاریخی‌نین ان قارانلیق صحیفه‌لری نین آیدینلاشدیریلماسینا یاردیم گؤستره بیلر. قافقازدا یاشایان قدیم تورکلرین ایبتیدایی دونیاگؤروشونون، اینانج‌لاری‌نین، میفولوژی درک ائتمه‌سی‌نین یازیلی و شیفاهی منبع‌لری نین صاف-چوروک ائدیلمه‌سی بیر نئچه سببدن بؤیوک اهمیته مالیک‌دیر: ایلک نؤوبه ده، بو، اونلارین ازلدن قافقازدا دوغولوب مسکونلاشمالاری نین تاریخی-مدنی حادیثه  اولدوغونو اساسلاندیریر. ایکینجیسی، تکجه بو پروسه‌‌نین کاراکترینی موعین‌لشدیرمیر، هم ده إتنیک بیرلشمه لرین باشا چاتماسینی تنظیمله ییر، سونراکی اینکیشافا جیدی تاثیر گؤستریر. ائله‌جه ده شرق خالق‌لاری نین اینانج‌لاری، دینی عنعنه لری، میلّی کالوریتی ایله قارشی‌لیقلی باغلاشمالارین آسپکت‌لری آردیجیل‌لیقلا نظردن کئچیریلیر. 

  میفلر – آرختیپیک، اونیورسال، فؤوق‌الطبیعی اوبرازلار سیلسیله‌سی‌دیر و قدیم خالق‌لاردان بیری کیمی آذربایجان تورکلری نین ایلکین دونیاگؤروشونون محصولودور. بعضاً کونکرت اوبراز، خوصوصی آد شکلینده یادداش‌لاردا یاشاسا دا، هر بیری موعین وارلیغین یارانماسی، فعالیتی و محویندن بحث آچان پریمیتیو احوالاتین داشیییجی‌سیدیر. داها چوخ اسکی چاغلارا عایید یازیلی آبیده لرده، ناغیل‌، إپوس و شیفاهی إپیک عنعنه‌نین باشقا فورمالاریندا، ریتوال‌لاردا، اینام و اعتیقادلاردا میفیک دوشونجه نین قالیق‌لارینا راست گلیریک – بوتون بونلار تدقیقاتین اوبیئکتینی تشکیل ائدیر. 

    اولو اجدادین دونیانین یارانماسی حاقیندا تصوورلری، کورتبیی شکیلده مئیدانا گلن میفولوژی اوبرازلار، کایناتین میفیک سیستمی و مودل‌لری، افسانه، آرخایک ناغیل‌، إپوس متن‌لری‌نین ایچریسینده اریدیلن میفیک سوژت‌لر تدقیقاتین پردمتی‌دیر. بو نومونه‌لرین بیر قیسمی قدیم یازیلی و مادّی آبیده‌لرده (قوبوستان قایا رسملری، «اوستا»، داش کیتابه‌لر، آرکولوژی قازینتی‌لار زامانی موختلیف کورقان‌لاردان تاپیلان معیشت اشیالاری و س.) اؤزونه یئر آلمیش، دیگر قیسمی ایسه شیفاهی شکیلده یادداش‌لاردا یاشادیلاراق زمانمیزه قدر گلیب چیخمیشدیر. میف متن‌لری کلاسیک یازیچی‌لاریمیزین اثرلری‌نین ده قایناق‌لاریندان بیری اولموشدور، ائله‌جه ده خالق مراسیم‌لری، عادت-عنعنه لر، اویون و تاماشالار، ایناج‌لاردا درین ایزلر بوراخمیشدیر. إپیک عنعنه ده آذربایجان تورکلری‌نین اسکی میفلری نین اساس داشیییجی‌سی «کیتابی-دده قورقود»، «کوراوغلو»، «اصلی و کرم» کیمی إپوس‌لار و آرخایک ناغیل‌لاردیر اولموشدور.  

اتک یازی‌لار

1.  Kalafat, 1998. səh. 42
2.  Cəlal Bəydili (Məmmədov). Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və funksiya (monoqrafiya). - Bakı: Mütərcim, 2007. - 272 səh.
3. В. Б. Агач-Киши // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 35.
4.  Ələkbərova, Lətafət,SMOMPK (“QAFQAZ ƏRAZİLƏRİ VƏ XALQLARININ TƏSVİRİNƏ DAİR MATERİALLAR TOPLUSU”) MƏCMUƏSİNDƏ KİÇİK JANRLAR, Bakı: Bakı Dövlət Universiteti
5. ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ ۵٫۵ ۵٫۶ Ləman Vaqif qızı Süleymanova. Şəki folklor mühiti, Bakı, 2012. – 248 səh.
6.  Beydili, 2003. səh. 33
7.  Beydili, 2003. səh. 37
8.  Beydili, 2003. səh. 59
9.  Karakurt, 2011. səh. 44
10. Karakurt, 2011. səh. 90
11.  Karakurt, 2011. səh. 167
12.  А.Caferoğlu."AZERBAYCAN ve ANADOLU FOLKLORUNDA SAKLANAN İKİ ŞAMAN TANRISI"(PDF) (türk).
13.  Beydili, 2003. səh. 486
14. ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ Beydili, 2003. səh. 537
15. ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ Beydili, 2003. səh. 584-585
16.  Beydili, 2003. səh. 215-218
17. ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ R.Əliyev. "Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı" (azərb.). Bakı nəşriyyatı.
18. ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ Qafarlı, Ramazan (2010), AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN MİFOLOGİYASI, ADPU
19.  Beydili, 2003. səh. 612-613
20. ۲۰٫۰۰ ۲۰٫۰۱ ۲۰٫۰۲ ۲۰٫۰۳ ۲۰٫۰۴ ۲۰٫۰۵ ۲۰٫۰۶ ۲۰٫۰۷ ۲۰٫۰۸ ۲۰٫۰۹ ۲۰٫۱۰ ۲۰٫۱۱ ۲۰٫۱۲ ۲۰٫۱۳۲۰٫۱۴ ۲۰٫۱۵ Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005. anl.az
21. ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ Beydili, 2003. səh. 136
22. Beydili, 2003. səh. 205
23.  Beydili, 2003. səh. 568
24. Karakurt, 2011. səh. 229
25.  Beydili, 2003. səh. 195
26.  Beydili, 2003. səh. 60
27.  Karakurt, 2011. səh. 144
28.  Beydili, 2003. səh. 280
29.  Beydili, 2003. səh. 128
30.  Karakurt, 2011. səh. 91
31.  SMOMPK: AZƏRBAYCAN FOLKLORU MATERİALLARI. 2-ci cild, AMEA Folklor İnstitutu, 2019
32.  Beydili, 2003. səh. 414
33.  Beydili, 2003. səh. 554
34.  Beydili, 2003. səh. 314
35.  Beydili, 2003. səh. 243
36. ۳۶٫۰ ۳۶٫۱ Beydili, 2003. səh. 204
37. ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ Beydili, 2003. səh. 298
38.  Beydili, 2003. səh. 304
39.  Beydili, 2003. səh. 42-43
40.  Каракашлы К. Т. (азерб.)русск.. Материальная культура азербайджанцев Северо-восточной и Центральной зон Малого Кавказа: историко-этнографическое исследование. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964.
41.  Гюль-ябани // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 342.
42.  Beydili, 2003. səh. 436
43.  Әфәндијев П. (азерб.)русск.. Азәрбајҹан шифаһи халг әдәбијјаты (азерб.) / Научный редактор А. Набиев (азерб.)русск.. — Б.: Маариф, 1992. — 477 с.
44.  Басилов В. Н. Пари // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1982. — Т. II. — С. 287.
45.  Seçkin SARPKAYA (2018). "CÂMASBNÂME'DEN MASALLARA ŞAHMARAN: TÜRKİYE SAHASI MASALLARINDA ŞAHMARAN TİPİ VE ANLATILARI".
46.  Beydili, 2003. səh. 528
47.  Çufadar, N. (2019). Köroğlu Destanı’nda atın mitolojik göstergeleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö5), 215-226. DOI: 10.29000/rumelide.606128.
48.  Beydili, 2003. səh. 104-105
49. Beydili, 2003. səh. 108
50.  Beydili, 2003. səh. 187
51.  Beydili, 2003. səh. 193
52. ۵۲٫۰ ۵۲٫۱ Məhsəti Rüstəm qızı Ismayıl. Naxçıvan əfsanələri. Bakı: Еlm, 2008, 208 s.
53. ۵۳٫۰ ۵۳٫۱ Azərbaycan nağılları. V cild.
54. ۵۴٫۰ ۵۴٫۱ AZERBAYCAN HALI VE TEKSTİLLERİNDE EJDER MOTİFİ. Valide Paşayeva
55. Azərbaycan nağılları. IV cild.
56. Beydili, 2003. səh. 342
57.  Karakurt, 2011. səh. 96
58.  Beydili, 2003. səh. 21
59.  Beydili, 2003. səh. 441
60.  Beydili, 2003. səh. 75
61.  Beydili, 2003. səh. 42
62.  Beydili, 2003. səh. 79
63.  Beydili, 2003. səh. 84
64.  Beydili, 2003. səh. 171
65. ۶۵٫۰ ۶۵٫۱ Beydili, 2003. səh. 63
66.  Beydili, 2003. səh. 300
67.  Beydili, 2003. səh. 217
68.  Kalafat, 1998. səh. 68
69.  Beydili, 2003. səh. 352
70.  Beydili, 2003. səh. 460
71.  Beydili, 2003. səh. 71

کؤچورن: عباس ائلچین

​ تورک میفولوژی‌سینده اؤنملی سایی‌لار

​

تورک میفولوژی‌سینده اؤنملی سایی‌لار

دوکتور سهیلا ساریتاش

    سایی‌لار اسکی تورک اینانجی اولان شامانیزمدن باشلایاراق، ایسلامی و ایسلامیت سونراسی دؤنم‌لرده، تورک کولتورونده و اینانجیندا سایی‌لارین اؤنملی اولدوغو گؤرولمکده‌دیر. تورک میفولوژی‌سینده بعضی سایی‌لار قوتسال بیر اؤزل‌لیک داشیر. بیر، اوچ، دؤرد، بئش، یئددی، دوققوز، اون ایکی، قیرخ وس. سایی‌لارین میفولوژی‌‌ده چشیدلی آنلام‌لاری واردیر. تورک میفولوژی‌سینده اؤنملی یئری اولان یوخاریداکی سایی‌لارین فورمولیستیک اولدوغو و بیر چوخ کولتورده  ده راستلانیلدیغی گئرچکدیر. شامانیزمده سایی‌لارین تکرارلانماسی و وورغولانماسی سؤز قونوسویدو.

بیر ساییسی

 ایسلام دینینده بیر ساییسی آللاهی ایفاده ائدیر. آللاه بیردیر و تک‌دیر. دده قورقوددا بیر چوخ یئرده گئچن بیر ساییسی آشیق‌لاریمیزین دیلینده و تئلینده:

 اونلار بیردیر بیر اولوبدور

 حاقّ ایچینده سیر اولوبدور

 تجللی ده  نور اولوبدور

 آللاه بیر، محمد ، علی  (پیر سولطان آبدال)

*

 شاه-ی مردان قوللاری‌ییز بیز

 بیریز بیرقاچ  دئیلیز

 قناعت ایله یوروروز

 ایللا توخوز آج دئییلیز (ختایی)

اوچ ساییسی

 عنعنوی کولتوروموزده و آشیق‌لارین دیلینده ان چوخ ایشلنن سایی‌لاردان بیری‌دیر. شامانیزمده عالم اوچ بؤلومدن میدانا گلمیشدیر. آ)یئر اوزو (اورتا دونیا) ب)یئر آلتینداکی قارانلیق دونیا (آشاغیداکی دونیا) ج)گؤیده‌کی  نور عالمی (یوخاریداکی سما)  

   اوچ ساییسی قارلوُق تورکلری اوچ عشیرتدن مئیدانا گلمیشدیر. اوغوز منکیبه‌سینه گؤره اوغوز خان اوچ گون آناسی‌نین سوتونو اممه‌میش، آناسی اوچ گئجه گؤردوگو رویا سونوجو رویاسیندا اؤزونه سؤیله‌نیلن شکیلده حرکت ائتمیشدیر. اوغوزون ایکی خانیمیندان اوچ اوغلو اولموشدور. ایلک خانیمیندان اولان اوشاق‌لاری گؤی‌خان، داغ‌خان، دنیزخان بوزاوقلاری، ایکینجی خانیمیندان اولان گون‌خان، آی‌خان، اولدوزخان دا اوچ اوقلاری اولوشدورموشدور. اوغوزون اوغول‌لاریندان بیری بایراغیندا سمبول اولاراق آلتین بیر یای اوزرینه اوچ گوموش اوخ  ایشلتمیشدیر.

 اوچ ساییسی گؤچ دستانی‌نین ایران روایتینده بوغو خانا تانری طرفیندن وئریلمیش اوچ قارغا  واردیر. بو قارغالار مملکتین هر یئرینده اولوب بیتندن خاقانا خبر گتیرمیشدیلر. چین تورکلرینده دوگون مراسیمی اوچ آشامادا کئچیریلیر. گلین قیز اری‌نین ائوینه گلدیکدن سونرا اوچ گون اری، قایناناسی و قایین آتاسی ایله قارشی قارشی‌یا گلمه‌سی یاساق‌دیر.

اوچ ساییسی ماناس‌دا  راستلادیغیمیز اوچ ساییسی ایله بعضی‌لری بئله دیر. ماناس‌ین الده توتدوغو یئرلردن بیری‌نین آدی اوچ کوْشای‌دیر. سئمئتای اوچ گئجه عئینی رؤیانی گؤرور. ماناس اوچ گون کیمسه ایله قونوشماز. قیرغیزلارین آیریلماز ایگیدلری اوچ دنه دیر. ماناس‌ین اؤنونه اوچ قیز گلیب اوزلرینی جیراراق آغیت سؤیلرلر.

اوچ ساییسی دده قورقود حکایه‌لرینده اوچ ساییسی نین 43 دفعه یئر آلدیغی گؤرولمکده‌دیر. بونلاردان بعضی‌لاری بئله‌دیر: بامسی بئیرک حکایه‌‌‌سینده بیگ ایگید، دوشمندن اسیر بزیرگان و ماللاری قورتارینجا قارشی‌لیق اولاراق اوچ شئی بگنیر. دده قورقودون یاخاریشی ایله دلی قاچارین الی یوخاریدا قالینجا، باجیسینی وئرمگه راضی اولور و اوچ کره آغزیندان ایقرار ائیلر. دیرسه خان اوغلو بوغاچ خان حکایه‌سینده دیرسه خانین اوغلو بوغاچ، اوچ قبیله اوشاغی ایله آشیق اوینار، اوزرلرینه گلن بوغادان اوچ اوغلان قاچار بوغاچ قاچماز. باییندیر خان بگیلی اوچ گون اوْو اتی ایله بسله‌یر. 

 یئددی ساییسی

 " یئددی "  ساییسی، اورتا-آسیاداکی تورک بویلاریندان گونوموزه قدر تورک خالق اینانج‌لاری ایله گونلوک یاشاملاریندا ان چوخ سؤزو ائدیلن سایی‌لاردان‌دیر.  " یئددی "  ساییسی، آنادولودا و بوتون تورک بویلاریندا قوتسال ساییلماقدادیر. آلتای تورکلرینه گؤره آیین توتولماسی  " یئددی باشلی دئو "  اوزوندن‌دیر. قیرغیز تورکلرینده قوطب اولدوزوندا اولان  " بؤیوک آیی " یا،  " یئددی گؤزتچی "  دئییلیر. قرآن کریم یئددی حرف اوزرینه ائنمیشدیر.

یئددی ساییسی مکّه ایله مدینه آراسیندا یئددی قالا واردیر. حج‌ده کعبه یئددی کره طواف ائدیلیر. قرآن کریمده کئچن اصحاب کهف اولایی، یئددی یار اولاراق بیلینیر. حضرت ابوبکر مصحفی یئددی صورت یازدیرمیشدیر. جومعه نامازی نین یئددی فرضی واردیر. سولمانیه مسجیدی یئددی ایلده تیکیلمیشدیر. عاییله‌ده سوی یئددی گؤبگه قدر چیخاریلیر.

دوققوز ساییسی

 تورکلرده قوتسال ساییلان سایی‌لاردان بیری ده  " دوققوز "  ساییسی‌دیر. آلتای یاردیلیش دستانینا گؤره تانری یئردن  " دوققوز بوداقلی "  بیر آغاج بیتیره رک هر بوداغین آلتیندا بیر اینسان یاراتمیشدیر. بونلار دوققوز اینسان جینسی‌نین آتالاری اولموشدور. بو دوققوز اینسانا  " دوققوز دده‌لر "  دئییلیر. 

دوققوز ساییسی آلتای تورکلرینده شامان‌لارین چیگین‌لرینده دوققوز اوخ و یای سمبولو واردیر. تورک خاقان‌لاری‌نین حاکیمیت علامتی طبیل و توغلار دوققوز دنه‌دیر. ارگنه‌قون دستانیندا دا دوققوز ساییسی  " دوققوز اوغوز "  آدی ایله بیرآد اولاراق یئر آلیر. ماناس دستانیندا سیخ- سیخ راستلادیغیمیز دوققوز ساییسی دده قورقوددا دا  " دوغولدوغوندا دوققوز ارکک دوه کسدیگیم اوغول " ،  " دوققوز بازلام ایله بیر کولاه یوغورد "   " دوققوز چوبان "  کیمی ایفاده لرله گؤرولور.

قیرخ ساییسی

 تورک دستان‌لاریندا قیرخ ساییسینا تئز-تئز راستلانیر. اوغوز، قیرخ گونده یورور. ماناس دستانیندا قیرخ ساییسی 127 یئرده قیرخ ایگید، قیرخ ساواشچی، قیرخلار، قیرخ جورا، قیرخ گلین، قیرخ آلپ، قیرخ گؤزل، قیرخ قولاچ وس. بیچیم‌لرده گؤرولمکده‌دیر.

قیرخ ساییسی ایلک چاغلاردان بری تورکلر  " قیرخ "  ساییسی نین قوتسال‌لیغینا اینانمیشدیلار. ایسلامیت ده ده قرآندان بو یانا اؤنملی بیر یئر توتوغو گؤرولمکده دیر.علوی و بکتاشی‌لرده حضرت علی نین باشچی‌لیق اتئدیگی قیرخ کیشی نین مجلیسینه  " قیرخلار مجلیسی "  دئییلیر.

پیر سولطانیم آیدور دونیا فانی‌دیر

 قیرخ‌لارین صوحبتی عشق مکانی‌دیر

 قوصورا قالمایان کرم کانی‌دیر

 گؤنولده قاراسی اولان گلمه‌سین (پیر سولطان آبدال)

*

 قیرخلار میدانینا واردیم گل بری ای جان دئدیلر

 عیزّت ایله سلام وئردیم گل ایشده میدان دئدیلر (ختایی)

*

 اوچلر یئددی‌لر ساقی گؤرورسون

 قیرخلاردان باده‌-ی باقی گؤرورسون

 ووجودون شهرینده حاقی گؤرورسون

سیرانی بو شهره سئیران اول دا گل (سئیرانی)

کؤچورن: عباس ائلچین