ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیعراقدا گونئی آذربایجان ادبیاتی
عراقدا گونئی آذربایجان ادبیاتی
سکینه قایبالی‌ئوا
اؤزت
۲۰. یوز ایلین ۵۰.لی ایللریندن باشلایاراق میلّی و کولتورل باشاری‌لار قازانمیش عراق تورکمان‌لاری یالنیز تورکمان ادبیاتی چرچیوه‌سینده دئییل، عئینی زاماندا عوموم‌تورک، عوموم‌آذربایجان ادبیاتی‌نین تبلیغی و تدقیقی ساحه‌سینده بؤیوک ایشلر گؤرموشلر. عراق تورکمان شاعیرلری اؤز یارادیجیلیق‌لاریندا آذربایجان ادبیاتیندان، اؤزل‌لیکله نظامی، فضولی، نسیمی کیمی داهی سؤز اوستادلاری ایله یاناشی، شهریار کیمی وطنپرور، بشری دویغولارین ترنومچوسو اولان شاعیرلرین یارادیجیلیغیندان دا بهره‌لنمیشدیلر. اونلار اؤز یارادیجیلیق‌لاریندا و عئینی زاماندا عراق تورکمان‌لاری‌نین آیدینلانماسیندا مؤهوم رول اوینایان مطبوعاتدا بو ساحه‌نین ایشیقلاندیریلماسینا گئنیش یئر وئرمیشدیلر. ۱۹۵۰.لی ایللردن بو یانا بیلیمسل، ادبی موحیطین ایشیقلاندیریلماسیندا، خالقین آیدینلانماسیندا بؤیوک اؤنم داشییان مطبوعات عراق تورکمان‌لاری اوچون قلم مئیدانی اولماقلا یاناشی، عئینی زاماندا بیر موباریزه میدانینا چئوریلمیشدیر. اونلار یالنیز اؤز دردلرینی دئییل، عئینی زاماندا قانی قانیندان، دیلی دیلیندن اولان دوغما سویداش‌لاری‌نین دا حالینا یانمیش، سورون‌لارینی اؤز مطبوعات اورقان‌لاریندا دایم گؤز اؤنونده ساخلامیشدیلار.
آچار سؤزلر: عراق-تورکمان، ادبیات، ایران تورکلری، گونئی آذربایجان شعری، مطبوعات.
گیریش
بؤیوک آذربایجان اؤزونون چوخ عصرلیک تاریخی دؤورونده جوغرافی باخیمدان پارچالانسا دا، خالق بوتونلوگونو، میلّی شوعورونو پارچالانماغا، محو اولماغا قویمامیش، سوی-کؤکونو، اصلینی دوشونجه‌ده، معنویتده قورویوب ساخلامیشدیر. بو گون دوغما آنا دیلیمیز، عادت-عنعنه‌لریمیز - میلّی دیرچلیش الده ائتمیش قوزئی آذربایجان فؤوقونده -گونئی کیمی بؤیوک بیر اراضیده - تبریز، اردبیل، اورمیه، خوی، زنگان، همدان و س. اسکی آذربایجان توپراق‌لاریندا یاشاماقلا برابر، میلّی-معنوی دگرلریمیز کرکوک، اربیل، موصول دولای‌لاریندا دا یاشانیر، خالق طرفیندن قوروناراق ابدی‌لشیر. منبع‌لرین معلوماتینا گؤره، عراقدا، اؤزل‌لیکله اؤلکه‌نین قوزئی‌ینده ایکی میلیون یاریم آذربایجان تورکو یاشاییر (دونیادا و تورکیه ده احسان دوغراماچی فنومنی:۱۹۹۶:۸).
عومومیتله، بو ساحه‌ده تدقیقات آپارمیش بیر سیرا اوروپا، تورکیه، عراق و آذربایجان عالیم‌لری تورکمان‌لار کیمی تانیدیغیمیز خالقین تورک خالق‌لاری آراسیندا آذربایجان تورکلرینه داها یاخین اولدوغونو علمی اساس‌لارلا ثوبوت ائتمیشدیلر. اوزون مودّت عراقدا تورکمان فولکلورو و دیلی اوزرینده دگرلی تدقیقات‌لار آپارمیش گؤرکملی عالیم، پروفسور غضنفر پاشایئف علمی شکیلده ثوبوت ائدیر کی، بو خالق اصلینده، بیزیم بیر پارچامیز اولان آذربایجانلی‌لاردیر.
خالقین تاریخی گئچمیشینی، میلّی اؤزل‌لیکلرینی اؤزونده یانسیدان خویرات-بایاتی‌لاریندا بو دوغمالیغی داها آیدین گؤروروک:
اصلیم قاراباغلیدی،
سینه‌م چارپاز داغلیدی،
کسیلمیش گلیب-گئدن
دئمک یوللار باغلیدی (کرکوک بایاتی‌لاری:۱۹۶۸: ۱۵).
کرکوک خویرات لهجه‌سینده، دئمک اولار کی، تبریز لهجه‌سی‌نین عئینی اولدوغو گؤرونمکده دیر:
اوخونموری،
دردیم چوخ اوخونموری،
مجنون کیمی گزیرم،
گؤز یارا توخونموری.
بو دوغمالیغین تاریخی کؤکلری واردیر: سون عباسی خلیفه‌سی‌نین ۱۲۵۸جی ایلده اعدامیندان سونرا باغداد باشدا اولماقلا بوتون اطراف شهر و کندلر آذربایجانین ایالتینه چئوریله‌رک اونون تابعلیگینه گئچمیشدی (بؤیوک آذربایجان شاعیری فضولی:۱۹۵۸:۷۸). او واختدان باغداد اطرافیندا، کرکوک، موصول، اربیل وس. شهر و قصبه‌لرده یاشایان سویداش‌لاریمیزلا گونئی و قوزئی آذربایجانلی‌لار آراسیندا ایلیشکی‌لر داها دا قووّتلندی. قاراقویونلو دؤولتی آذربایجان،ارمنیستان، باتی ایران،عراق، کوردیستان و دیگر اراضی‌لری احاطه ائدیردی.پایتختی تبریز ایدی. اساس شهرلری تبریز، ماراغا، اردبیل، ناخچیوان، گنجه، باغداد، ارزینجان وس. ایدی (آذربایجان سووئت انسیکلوپدیاسی:۱۹۷۹:۵۴). آق‌قویونلولار، اؤزل‌لیکله اوزون حسنین حاکیمیتی دؤورونده آذربایجانین کور چاینا قدر بوتون اراضی‌لری، قاراباغ ماحالی، عرب عراقی، ایران عراقی، فارس و خوراسان سینیرینادک بوتون توپراق‌لاری، ارزینجان وس. داخیل اولماقلا اونا - اوزون حسنه تابع ایدی (عراق-تورکمان لهجه‌سی:۲۰۰۴:۳۰). ماراقلی‌دیر کی، اینگیلیس تدقیقاتچیسی استفان لونکریک “موعاصیر عراقین دؤرد عصری” (اینگیلیسجه،اوکسفورد،۱۹۲۵،۲۰) کیتابیندا اؤلکه‌نین پایتختی‌نین یازی تبریز، قیشی باغداد اولدوغونو قئید ائدیر(عراق-تورکمان لهجه‌سی:۲۰۰۴:۳۱).
تاریخ بویو تبریز کیمی باغداد دا آذربایجان اوچون مدنیت تیمثالی اولموشدور. داهی آذربایجان شاعیرلری فضولی، نسیمی عراقدا - اؤز دوغمالاری آراسیندا، دیلی، دردی بیر اولان خالقی ایچریسینده یاشاییپ یاراتمیش، ان گؤرکملی قلم صاحیب‌لری‌نین چوخونون یولو تبریزدن و باغدادان گئچمیشدیر.
۱۱. عصرده باغداددا آچیلمیش یوکسک سوییه‌لی مشهور نیظامیه (۱۰۶۷جی ایلده آچیلیب) مدرسه‌سی آذربایجانین بیر چوخ موتفکّیر عالیم و شاعیرلری‌نین حیاتیندا مؤهوم رول اوینامیشدیر. خطیب تبریزی، قوسی تبریزی وس. داهی شخصیت‌لرین حیات فلسفه‌سینده بو عالی تحصیل اوجاغی‌نین اؤنملی رولو اولموشدور (آذربایجان شعری:۱۹۸۷:۳۸).
اونلار دیل و اتنیک جوغرافیا باخیمیندان عئینی بیر منسوبیّتین داشیییجی‌لاری‌دیرلار. بؤیوک اینگیلیس یازاری اولدریجین “ ایکی‌یه بؤلونموش اورک” آدلاندیردیغی سووئت آذربایجانی ایله گونئی آذربایجانی... سینیر ساییلان آراز چایی بؤلدوگو کیمی گونئی آذربایجانلا عراقدا آذربایجانلی‌لارین قدیمدن یاشامیش اولدوقلاری و ایندی ده یاشادیقلاری اراضی‌نی بئله بیر سینیر بؤلور (آلتی ایل دیجله و فرات ساحیل‌لرینده:۱۹۸۷:۵۵-۵۶). تصادوفی دئییلدیر کی، آذربایجانین دولتچیلیک تاریخینده مؤهوم یئری اولان گؤرکملی دؤولت خادیمی حیدر علی‌یئف بو باره ده “قارداشلیق” درگیسینه وئردیگی موصاحیبه ده بئله دئییر: “ تاریخی آراشدیراندا گؤردوم کی، قوزئی آذربایجان،گونئی آذربایجان و عراق تورکمان‌لاری بیر بوتونون پارچالاری‌دیر” (قارداشلیق: ۲۰۰۰: ۴).
نظامی، فضولی عنعنه‌لری ایله زنگینلشمیش هم گونئی آذربایجان ادبیاتی، هم عراق-تورکمان ادبیاتی موعاصیر دؤورده او تایلی بو تایلی بیر چوخ داهی سؤز اوستادلاری‌نین محصولدار یارادیجیلیغی سایه‌سینده گلیشمیشدیر.تکجه گونئی آذربایجان ادبیاتیندا دئییل، عوموم‌تورک ادبیاتیندا میثیل‌سیز سؤز صنعتی یاراتمیش، ایستر میلّی وطنپرورلیک حیسلری، ایسترسه ده بشری دویغولارلا بو ادبیات‌لاری زینت‌لندیرمیش داهی سؤز اوستادی محمد حسین شهریارین یارادیجیلیغی عراق تورکمان ادبیاتینا دا اؤز ضیاسینی بخش ائتمیش، تورکمان شاعیرلری اوندان بهره‌لنمیشدیلر. اوتوز ایل فارس دیلینده قلم چالیب فارس غزلینی گؤیلره قالدیراندان، بو دیلده نومونه‌وی اثرلر یاراداندان، موعاصیر فارس غزلی‌نین حافظی لقبینی آلدیقدان سونرا شهریار دوغما آنا دیلینده “حیدربابایا سالام” اثرینی قلمه آلدی. شهریار بو اثرینده یوز ایللر بویو هر یئرده، هر کسه معلوم و دوغما اولان، لاکین بو گونه‌دک هیچ کسین کشف ائده‌بیلمه‌دیگی بیر اینسانی حیسّی مهارتله اورتایا قویدو: بو حیس اوشاقلیق زوروندان دوغان خاطیره‌لر ایدی. آناسی‌نین یاردیمییلا آرتیق رنگ‌سیزلشمیش اوشاقلیق دؤورو خاطیره‌لرینی نظرینده جانلاندیران شهریار بو خاطیره‌لری ائله بؤیوک مهارتله قلمه آلمیشدیر کی، بو اثرین تورک دیلینده شاعیرین ایلک اثری اولماسینا هیچ کس اینانماز. شهریار آنا دیلینده شعر یازماغا باشلارکن مهارتلی بیر صراف کیمی آنا دیلی‌نین ان گؤزل اینجی‌لری، گؤزل ایفاده، تعبیر، آتالار سؤزلری، مثل‌لر و س. سئچمیش، حیدر بابایا سالامی بونلارلا زینت‌لندیرمیشدیر. ایشده بونا گؤره شهریار عوموم‌بشری شاعیردیر. بلکی بونا گؤره دیر کی، اونون بو اثری دوغودان باتی‌یا بوتون تورک اویماق‌لاریندا سئویلمیش، موختلیف شاعیرلر طرفیندن اثره دؤنه-دؤنه نظیره‌لر یازیلمیشدیر. گونئی آذربایجان ادبیاتیندا بو قونویا موراجیعت ائدن‌لر سیراسیندا محمدحسین صحاف تبریزی، نصرت‌اله فتحی تبریزی، جوشقون، جبار باغچه‌بان، هشترودلو عنایت‌اله امیرپور و اونلارجا باشقالارینی گؤسترمک اولار. زامان گئچدیکجه بوتون دونیایا سپه‌لنمیش آذربایجان تورکلری ده شهریارین سسینه سس وئرمگه باشلادیلار. داشکندده جعفر افتخارین “ ساوالانا سالام”، داراوالی غلام‌ین “ساوالانیم”، دوکتور ابولفضل حسینی‌نین “حسرت” و س. اثرلری بو نظیره‌لره نومونه اولا بیلر. بو مؤوضو عراق-تورکمان ادبیاتیندا دا زامان-زامان اؤنه چکیلمیش، بیر سیرا شاعیرلرین یارادیجیلیغیندا دیقّت مرکزینده اولموشدور. حسین علی مبارک‌ین “ توز-خورماتو” اثری، عبداللطیف بندراوغلونون “ گورگور بابا” اثری، س. محمد توزلونون “گورگور بابام” و س. بو کیمی اثرلر حاقّیندا دانیشدیغیمیز بو مؤوضونو داوام ائتدیرمکله بیرگه گونئی آذربایجان ادبیاتی‌نین عراقدا یایینلانماسی و آیدینلانماسی یؤنونده ده بؤیوک خیدمت‌لر گؤستریلمیشدیر.
قوزئی و گونئی آذربایجان ادبیاتی‌نین عراقدا یورولماز تدقیقاتچیسی و تبلیغاتچیسی، اؤز خالقینی اورکدن سئون عبداللطیف بندراوغلونون بو ایستیقامتده گؤردوگو ایشلر تکرارسیزدیر. اونون بو ساحه‌نین ایشیقلاندیریلماسینا آدادیغی بیر سیرا اثرلری بو خیدمته نومونه‌دیر. شاعیرین اؤلمز شهریارین “حیدربابایا سالام” اثرینه نظیره‌سینده شاعیرین دوغولدوغو موحیطین- توزخورماتو و کرکوکون گؤزل طبیعت منظره‌لری ، اتنوقرافیک اؤزل‌لیک‌لری، عادت و عنعنه‌لری یانسیمیشدیر. لاکین خالقی‌نین دونیا مدنییتی کروانیندان گئری قالماسی، دوغما یوردونون یادائلی ایشغالچی‌لار طرفیندن ایستیثمارا اوغراماسی ایله هیچ تور باریشمایان بندراوغلونون بو اثرینده ایجتیماعی فیکیرلر اؤن پلانا گئچه‌رک اونون اساس روحونو تشکیل ائتمیشدیر. اثره رأی یازان گؤرکملی عالیم-تدقیقاتچی دوکتور محمدتقی زهتابی بندراوغلونو خالقی‌نین موقدّراتینی دایما دوشونن، سئوینجی ایله سئوینن، غمی ایله کدرلنن میلّی دوشونجه‌لی شاعیر کیمی دگرلندیره‌رک اونون “حیدربابا” کروانینا قوشولماسینی تصادوفی حساب ائتمیر. عالیم یازیر: “وطنپرور شاعیرین سویداش‌لارینا اولان بؤیوک محبّتی گؤز اؤنونده دیر. قانی قانیندان، دیلی دیلیندن اولان ایران تورکلری‌نین طالعی شاعیری اؤز دوغمالاری کیمی دایم دوشوندورور” (گورگور بابا.۱۹۷۳:۴۱).
شاعیر اولو بیلدیگی گورگور بابایا (گورگور بابا کرکوک‌ده توکنمه‌ین نفت اوجاغی‌دیر.همده اینسان‌لارین تاپیندیغی، شفا تاپدیغی موقدس اوجاق. آمما نه یازیق کی، هم ده اونلارین بوتون آجیلاری‌نین ندنی) موراجیعت ائده‌رک اونو قان قارداش‌لاری‌نین همدمی اولماغا چاغیریر:
گورگور بابا، حیدر بابا آغلادی،
شهریارین یاراسینی باغلادی،
داشا دؤنن یورکلری داغلادی،
سن ده بیر آز تبریز اوچون یان بابا،
قان قارداشین قان قوسویور، قان بابا (گورگور بابا:۱۹۷۳:۲۱).
میلّت‌سئور شاعیر گورگور بابایا بورج بیلیر کی، او سؤنمز شؤعله‌سی ایله زنجیرلنمیش ایران تورکلرینه ایشیق ساچیب سالام گؤندرسین:
آلووونو گئجه-گوندوز ساچ بیزه،
سالام گؤندر شهریارا، تبریزه (گورگور بابا:۱۹۷۳:۲۳).
آذربایجان مؤوضوسونا یارادیجیلیغیندا داها گنیش یئر وئرن بندراوغلو “آذربایجان شعری” (۱. جیلد، باغداد، ۱۹۸۷) آدلی مونوقرافی‌سینده آذربایجان ادبیاتی‌نین گئچدیگی اوزون و کشمکشلی تاریخه نظر سالاراق آذربایجانین ۱۸۲۸.ده معلوم تاریخی سبب‌لردن دولایی گونئی و قوزئی اولماقلا ایکی یئره بؤلوندوگونو، آذربایجان توپراق‌لاری‌نین بؤلونمه‌سی کیمی ادبیاتی‌نین دا ایکی‌یه بؤلوندوگونو قئید ائدیر. مؤلیف یازیر کی، ایراندا- گونئی آذربایجاندا آنا دیلینده اوخویوب-یازماغین یاساق ائدیلمه‌سی و فارسلاشدیرما سیاستی‌نین گئنیش تبلیغ اولونماسی سببی ایله مؤوجود ادبیاتدا دا بیر بوشلوق و گئریله‌مه مئیدانا چیخمیشدیر. مؤلیف اثره یازدیغی گیریشده اسکی آذربایجان دؤولتی اولان ماننا دولتی‌نین تاریخینه دیقّتی جلب ائده‌رک او دؤوردن کونکرت تاریخی بلگه‌‌لر گؤستریر و بوتون تاریخی دؤنم‌لری یانسیدان قایناق‌لاردان فایدالاناراق گئنیش معلومات‌لار اورتایا قویور. بوتون دؤنم‌لرده دیقّتی داها چوخ ادبی حادیثه‌لره یؤنلدن تدقیقاتچی بو اثرینده آذربایجانین موتفکّیر شاعیرلری نظامی گنجوی، خاقانی شیروانی، عزت‌الدین حسن‌اوغلو، عمادالدین نسیمی، محمد فضولی، قطران تبریزی، خطیب تبریزی، اعصار تبریزی، صائب تبریزی، کشوری، حبیبی، ختایی، محمد امانی، قوسی تبریزی و دیگر داهی سؤز اوستادلاری‌نین یارادیجیلیغینا ایشیق توتموشدور.
عراق تورکلری میلّی-مدنی دیرچلیش یولوندا موعیّن آددیم‌لار آتمیشلار. اساساً ۵۰لی ایللردن باشلایاراق اونلار دوغما آنا دیلینده بیر سیرا مطبوعات اورقانی نشر ائتمگه باشلامیشدیلار. عراق تورکلری‌نین مدنییتی تاریخینده چوخ اؤنملی یئری اولان “قارداشلیق“ درگیسی (تورکمان قارداشلیق نادیسی طرفیندن، ۱۹۶۱-۱۹۷۶)، “یورد“ قزئتی، “بیرلیک سسی“ درگیسی (تورکمان یازارلار بیرلیگی طرفیندن، ۱۹۷۰) و ب. مطبوعات اورقان‌لاریندا موتمادی اولاراق گونئی و قوزئی آذربایجان ادبی-علمی موحیطی ایله علاقه‌دار یازیلار درج اولونوردو. بو قزئت و درگی‌لرین الیمیزده اولان سایلاریندامؤوضو ایله علاقه‌دار یئر آلان مقاله‌‌لرین عومومی مضمونونو بئله کاراکتریزه ائتمک اولار. “قارداشلیق“ درگیسی‌نین ۱۹۶۴ ایل تاریخلی ۲. ساییندا گؤرکملی تورکمان تدقیقاتچیسی ابراهیم داقوقلونون بؤیوک آذربایجان شاعیری شهریارین مشهور “حیدربابایا سالام“ اثری‌نین تورکیه‌ده آنکارا اونیورسیته‌سینده تورک کولتور و آراشدیرمالاری اینستیتوسو طرفیندن (تورکیه تورکجه‌سینه آحمت آتش کؤچورموشدور) یایینلانماسی موناسبتییله بؤیوک حجملی مقالهسی درج اولونموشدور. مقالهده مؤلیف شاعیرین حیاتی، یاشادیغی دؤنم، عئینی زاماندا یارادیجیلیغی حاقّیندا – اؤزل‌لیکله، “حیدربابایا سالام“ اوزون شعری حاقّیندا اوخوجولارا گئنیش معلومات وئریر. اؤلمز شاعیرین دگرلی یارادیجیلیغینی یوکسک قیمتلندیرن ا.داقوقلو یازیر: “ اینسان عشقی ایله اینسانی سارسیلماز عشقلرین اؤنونده مغلوب ائدن عشق‌سیز ایضطیراب‌لار سایه‌سینده قازانیلان یوکسک بیر روح تجروبه‌سی‌نین سونوجو اولان بو عیرفان شهریاردا بوش ایصطیلاح ییغین‌لاری دئییل. دینی دویغولارلا بیرلیکده دوغرولوق، گؤزل‌لیک و یاخشی‌لیغین چوخ درین شکیلده دویولماسی و یاشاماسی‌دیر“. “حیدربابایا سالام “ اثرینی تحلیل ائدرکن مؤلیف گؤستریر کی، بو اثر میلّی خوصوصیت‌لری اؤزونده یانسیتماقلا یاناشی تبریز و اونون اطرافیندا اولان کندلرین فولکلورونو آراشدیرماق اوچون اؤنملی بیر وثیقه ساییلا بیلر.
عومومیتله، داهی شهریارین حیاتی و یارادیجیلیغی حاقّیندا یازی‌لارا بو درگی‌لرده تئز-تئز راست گلمک اولار. یئنه عئینی درگی‌نین ۱۹۶۴. ایل ۶. ساییندا گؤرکملی تورکمان آراشدیریجیسی عطا ترزی‌باشی‌نین شاعیرله تبریزده گؤروشدوکدن سونرا یازدیغی مقالهسی ده گئنیش یئر آلیر. مؤلیف ایرانین ان بؤیوک شاعیری کیمی تانینان شهریارین عئینی زاماندا تورک شعر عالمینده ده موستثنا یئری اولان دگرلی ادبی سیمالاردان بیری اولدوغونو قئید ائدیر. او گؤستریر کی، اصلا و شخصا تورک اولان بو شاعیر اؤزونو تورک ادبیاتی چئوره‌سینده داها چوخ “حیدربابایا سالام“ اثری ایله تانیتمیشدیر. عطا ترزی‌باشی یازی‌نین سونوندا شاعیرله صؤحبتینه دؤنه‌رک تأسوفله بیلدیریر کی، شاعیرین دورومو اونو چوخ کدرلندیرمیشدیر. یازی مؤلیفی گؤستریر: “ شهریارلا گؤروشدوگوم اثنادا اؤزونون اورالاردا تقدیر گؤروب-گؤرمه دیگینی سوردوغومدا “ اذیت گؤرمه‌ییم ده، تقدیر ایسته‌میرم “ - شکلینده جواب وئردی. بو بؤیوک صنعتکار ایستانبول کیمی بیر موحیطده یاشامیش اولسایدی، گؤره‌جگی تقدیر و تشویق سایه‌سینده تورک ادبیاتینا، کیم بیلیر، نه اؤلمز اثرلر آرماغان ائدردی! سوروملولار اونو، هیچ اولمازسا، اورالاری گؤرمگه چاغیرسینلار، حؤرمتله آغیرلاسینلار. عومومی چاغداش ادبیاتیمیزین دونیا چاپیندا بیر شاعیره چوخدان احتیاجی واردیر“ .
درگی‌نین ۱۹۶۸ ایل ۳. ساییندا تاریخچی رضا نورون “ایرانداکی تورکلر“ آدلی مقاله‌‌‌سینده ایراندا حؤکومرانلیق ائتمیش ۴ تورک سولاله‌سیندن (صفوی‌لر، افغان‌لار، افشارلار، قاجارلار) بحث ائدیلیر. درگی‌نین عئینی ساییندا “آذربایجاندان بیر مکتوب “ آدی آلتیندا تبریزین میلّی شاعیری حسین م.صادقین گؤرکملی تورکمان شاعیری محمد صادقین اؤلومو موناسبتی ایله یازدیغی “محمد صادقی آنارکن“ شعری یئر آلیر. اورک یانغیسی ایله یازیلمیش شعرده شاعیر بیر طرفدن غم-غوصه‌سینی بیلدیریرسه، دیگر طرفدن عئینی بیر میلّتین اؤولادی اولدوقلاری اوچون ایفتیخار حیسی دویور، بؤیوک فضولی، هیجری دده کیمی اؤلمزلیک زیروه‌سینه اوجالمیش محمد صادقین روحو قارشیسیندا باش اَییر. کرکوکو شعرده آذربایجانین بیر حیصه‌سی کیمی گؤسترن شاعیر بو حوزنه بوتون خالقی‌نین قارا باغلادیغینی دئییر:
تبریزیمده ارکیم قارا باغلادی،
یاش تؤکوبن هاوار-هاوار آغلادی،
اوچقون زیروه‌لری قانلا ایسلاندی،
آمان! ای‌واه! نئجه یورک داغلادی!
قاندیر وطنیمین قاریش-قاریشی،
توتاجاق آبیدن بوردا اوروشو.
آخی، شانلی خالقین بیلیرسن کیمدیر؟
منیم میلتیمین دوغما قارداشی! (قارداشلیق: ۱۹۶۸: ۲۱)
“قارداشلیق“ درگیسی‌نین ۱۹۷۰. ایل ۱. ساییندا محمد خورشید داقوقلونون “شعرلرینه گؤره علی تبریزی“ آدی ایله درج اولونموش مقالهسی ده دیقّتی جلب ائدیر. مقاله مؤلیفی وطنپرور شاعیر علی تبریزینی اودلو-آلاولی بیر داغا، بیتیب-توکنمه‌ین بیر سئله بنزه‌ده‌رک اونون شعرلرینده میلّت، یورد، غیرت، حورّیت دویغولاری‌نین یانسیدیغینی، اینسانی غفلتدن اویاندیردیغینی وورغولاییر.شاعیر گئچمیشینی، میلّتینی، آنا دیلینی اونوداراق یادلارا یالتاقلیق ائدن، تهرانین خیابان‌لاریندا اؤزنو فارس کیمی قلمه وئرن ناموس‌سوز اینسان‌لارا بؤیوک دوشمن اولدوغونو گؤستره‌رک بئله آدام‌لارین آلچاق، قورخاق، رذیل اولدوغونو، شخصی منفعت گوتمه‌لرینی سونسوز نیفرتله شعرلرینده گؤستریر:
اؤزونو ایتیرننر، غولام اولاننار،
میلّتینی آتیب دیلین داناننار،
تولکو کؤلگه‌سینده، ائی دالدالاناننار،
اوتانین، اؤزوزو چوخ دا ساتمایین! (قارداشلیق: ۱۹۷۰: ۱۲)
دوغما دیله محبت شاعیرین شعرلرینده قووّتلی‌دیر:
بوراخمارام گئده باشیمدان بو آنا دیلیمی،
کیمین جسارتی واردیر منیم دانا دیلیمی،
جاهانا بیز گله‌نی دؤرد مین ایلدن آرتیقدیر،
کی، یوخسا باخ، هامی تاریخ‌لره سانا دیلیمی. (قارداشلیق: ۱۹۶۸: ۲۱)
لاکین بونونلا بئله شاعیرین کدرلی، الملی شعرلری ده چوخدور. مؤلیف مقالهده یازیر: “ایراندا شاعیرین خالقینا دگر وئریلمیر، دوغما آنا دیلی‌نین تانیتیلماسینا ایمکان وئریلمیر، حورّیت باسقی آلتیندا، فارسلاشدیریلما آلچاق یوللارلا یورودولمکده، شهرلر، قصبه و کندلر اؤنم‌سیزلیک پرده‌سی آلتیندا دانیشان، سسینی چیخاران زیندان‌لارا سالینیر.دوروم بئله اولونجا دگرلی شاعیر نئجه کدرلی اولماسین؟ گونلری نئجه پریشان-زار گئچمه‌سین؟ “ یازی‌نین سونوندا م.داقوقلو شاعیرین قان قارداش‌لاری، دیلداش‌لاری ایله، اؤزل‌لیکله ایران تورکلری ایله سیخی علاقه‌لرینه توخونور، بوندان غورور و سئوگی دویدوغونو وورغولاییر.
۱۹۷۰دن نشره باشلایان “بیرلیک سسی“ درگیسی‌نین صحیفه‌لرینده ده گونئی آذربایجان ادبیاتی، یئری گلدیکجه، ایشیقلاندیریلمیشدیر. درگی‌نین ۱۹۷۰. ایل ۵. ساییندا گونئی آذربایجان ادبی موحیطی ایله باغلی گئنیش حجملی بیر مقاله درج اولونموشدور. “ایران تورکلری‌نین ادبیاتی تاریخیندن“ آدی ایله وئریلمیش مقالهده مؤلیف گؤستریر کی، ایران تورکلری یالنیز تبریزده و اونون اطرافیندا دئییل، عئینی زاماندا قزوین، ساوه، همدان، قاشقای، بهارلو، وس. ائللرده ده یاشاییرلار. اونلارین ایچریسیندن گؤرکملی شخصیت‌لر چیخمیشدیر. مقالهده، اساساً ۱۰-۱۱. عصرلردن اوزو بری یارانمیش ادبیات و بو ادبیاتین گؤرکملی سیمالاری - خطیب و قطران تبریزی (۱۱. عصر)، حسن اوغلو، کشوری، شاه قاسم انوار تبریزی (۱۳-۱۴. عصرلر) حاقّیندا بیلگی‌لر وئریلیر.
۱۵-۱۶. عصرلرده اؤلکه داخیلینده باش وئرن عومومی ایجتیماعی-ادبی حادیثه‌لردن بحث ائدیله‌رک شاه اسماییل ختایی‌نین شاعیرلیک، دولتچیلیک فعالیتیندن صوحبت آچیلیر. مؤلیف داها سونرا ۱۶. عصرده یاشامیش قوسی و صائب تبریزی کیمی گؤرکملی آذربایجان شاعیرلری‌نین یارادیجیلیغینا توخوناراق هیجا وزنینی یازیلی ادبیاتا گتیرن و اونون کلاسیک نومونه‌لرینی یارادان قاراجاداغی ابوالقاسم نباتی (۱۸. عصر) کیمی سؤز اوستادیندان گئنیش بحث ائدیر. یازی مؤلیفی گؤستریر کی، بو گون تامام ایران تورکلری آراسیندا قاراباغدا یاشاییب-یاراتمیش مشهور آذربایجان شاعیری ملا پناه واقفین (۱۸. عصر):
خومار-خومار باخماق گؤز قایداسی‌دیر،
لاله تک قیزارماق اوز قایداسی‌دیر،
پریشانلیق زولفون اؤز قایداسی‌دیر،
نه بادی-صبادان، نه شانه‌دندیر - میصراع‌لاری نئجه دیللر ازبری‌دیرسه. نباتی‌نین:
صبا، مندن سؤیله، او گول‌عوزاره،
بولبول گولوستانه گلسین، گلمه‌سین؟
بو هیجران دوشکونو، ایللر خسته‌سی،
قاپینا درمانه گلسین، گلمه‌سین؟
شعری ده دیلدن-دیله گزیر. (بیرلیک سسی: ۱۹۷۰: ۱۸)
مقاله اؤلمز شهریارین حیاتی و یارادیجیلیغی حاقّیندا وئریلن یئنی شعرلرله داوام ائدیر. ایراندا یئنی شعرین قافیله سالارلاریندان اولان بؤیوک شاعیرین دیگر اثرلری‌نین ( “گئجه‌نین افسانه‌سی“ ، “ایکی بهیشت قوشو“ ، “ایستالینگراد قهرمان‌لاری“ وس.) آدینی قئید ائدرکن شهریارین چوخ دگرلی و دولغون علمی مقاله‌‌لر مؤلیفی کیمی ده تانیندیغی گؤستریلیر. شهریارین ایلک دفعه اولاراق فارس شعرینده “آذربایجان مکتبی“ ایلکه‌سینی ایره‌لی سورمه‌سی مقالهده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. فارس تنقیدچی‌لری‌نین ایدیعا ائتدیکلری “هیند مکتبی“ اونلارین فیکرینجه، ۱۶-۱۷. عصرلرده فورمالاشماغا باشلامیشدیر. شهریار گؤستریر کی، بو مکتبین اساسینی قویان‌لار آذربایجانلی‌لار، اؤزل‌لیکله تبریزلی‌لر اولموشدولار. بوندان علاوه، هیند مکتبی شاعیرلری قطران تبریزی و نظامی گنجوی دؤوروندن فارس شعرینده یارانماغا باشلامیش خوصوصیت‌لری داوام ائتدیرمیشدیلر. بونا گؤره ده، فارس شعرینده قطران و نظامی‌دن باشلانمیش خوصوصی بیر شعر مکتبی اولموش و بو گون ده داوام ائتمکده دیر کی، “آذربایجان مکتبی“ آدلانمالی‌دیر. مقالهده دئیلیر: “بئله‌جه، فارس شعرینده اوچ اساس شعر مکتبی - خوراسان، عراق و آذربایجان مکتب‌لری اولموش و بوگون ده داوام ائتمکده‌دیر“.
ایران تورکلری‌نین میلّی-آزادلیق حرکاتینا توخونان یازی مؤلیفی ۲۰. عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق ۶۰لی ایللره‌دک داوام ائتمیش - ۱۹۰۶-۱۱لی ایللرده ستارخان و باقرخانین رهبرلیگی آلتیندا موجاهیدلر، ۱۹۲۰ده شیخ محمد خیابانی باشچیلیغی ایله قیامچی‌لار، ۱۹۴۵-۴۶لی ایللرده سید جعفر پیشه‌وری‌نین و دموکرات فیرقه‌سی‌نین رهبرلیگی آلتیندا فدایی‌لر، ۱۹۵۰-۶۰لی ایللرده ایسه صمد بهرنگی‌نین اؤز دوستلاری ایله بو دؤیوش صحنه‌سینده کی قلم موبارزه‌سیندن بحث ائدیر. آذربایجان بالالاری‌نین صمیمی موعلیمی، ایران تورکلری فولکلورونون یورولماز توپلاییجیسی، عئینی زاماندا یازار کیمی تانینمیش ص.بهرنگی‌نین یارادیجیلیغیندان بحث ائدن مؤلیف قئید ائدیر کی، او، دایما خالقی‌نین میلّی حوقوق‌لاری‌نین، دوغما آنا دیلی‌نین قورونماسی کئشیگینده دایانمیشدی. طبیعی کی، بو، مورتجیع قووّه‌لرین خوشونا گئتمیردی. درگی‌نین عئینی ساییسیندا “ایران تورکلری‌نین موعاصیر شعریندن سئچمه‌لر“ باشلیغی آلتیندا م. شبستری‌نین و مدینه گولگونون شعرلریندن نومونه‌لر وئریلمیشدیر. “بیرلیک سسی“ درگیسی‌نین ۱۹۷۲. ایل آلتینجی ساییسیندا ایران آذربایجانلی‌لاری‌نین یورولماز ساوونوجوسو دوکتور محمدتقی زهتابی شبسترلی‌نین “تبریزلی رسام عزیز سلیم“ آدلی مقالهسی یئر آلیر. هر بیر صنعتکارین دوغدوغو توپراق و منسوب اولدوغو خالق هامیمیزی ماراقلاندیریر. م.زهتابی اصیل آدی محمد عبداللهی اولان رسامین وطنیندن دیدرگین دوشمه ندن‌لرینی گؤستریرکن ۱۹۴۵-۱۹۴۶لی ایللر ۲۱ آذر نهضتیندن بحث ائدیر: “ عزیز سلیم... مینلرجه ایران تورکو کیمی اینقیلابدا ایشتیراک ائتمیش، آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین قورولماسیندا چالیشمیش و بیر ایل میلّی حؤکومت دؤورونده موختلیف حیزبی و دؤولت ایشلرینده چالیشمیشدیر. ۱۹۴۶ ایلینده آمریکا-اینگیلیس و شاه اوردولاری‌نین بیرگه هوجومو نتیجه‌سینده ۲۱ آذر نهضتی یئنیلدیکدن سونرا ایران تورکلری‌نین چوخو کیمی ع.سلیم ده وطندن دیدرگین دوشدو.“ (بیرلیک سسی، ۱۹۷۲: ۱۴) عراقدا سیغیناجاق تاپان م.عبداللهی یالنیز اؤز رساملیق صنعتی ایله آجیلارینی توختادیردی. گئرچک یاشام منظره‌لرینی تصویر ائدن رسام تورکلرین شانلی گئچمیشینی، میلّی-آزادلیق موبارزه‌سی‌نین (مشروطه اینقیلابی، شیخ محمد خیابانی قیامی، ۲۱ آذر نهضتی وس.) یانسیدان تابلولار، عئینی زاماندا حیدر عموغلو ، ارانی، ستارخان، باقرخان و ایران تورکلری‌نین ایفتیخاری اولان اونلارجا باشقا شخصیت‌لره آدانمیش قیمتلی تاریخی لوحه‌لر یاراتمیشدیر. بو درگی‌نین ۱۹۷۷ ایل ۱۹. ساییسیندا محمد بایات‌اوغلونون “گونئی آذربایجاندا شهریارا جواب وئرن‌لر“ باشلیقلی مقالهسی یایینلانمیشدیر. بوتون ایراندا فارس و تورک شاعیرلری آراسیندا صنعتکارلیق زیروه‌سی فتح ائتمیش اؤلمز شهریارلا اؤوونن یازی مؤلیفی شاعیرین مشهور “حیدربابایا سلام“ اثرینه ۳۶ شاعیرین نظیره یازدیغینی قئید ائدیر. گونئی و قوزئی آذربایجاندا، تورکیه‌ده، عراقدا یاشایان بو شاعیرلردن باشقا بیر اویغور شاعیری‌نین ده آدی گئچن اثره نظیره یازدیغی قئید ائدیلیر. مقاله‌‌‌نین سونوندا شهریارین تورکجه یازدیغی بیر غزلی یئر آلیر
اَی وطن اوچون اویخو گؤرمز بیگلر،
“وطن “ دئییب هئی چیرپینان یورک‌لر،
بو سؤزلری سیزه دئسین کؤلک‌لر،
سعادت اوچون نه گزیرسیز اوزاغی،
گلین گزین بو یوردو، بو توپراغی... (بیرلیک سسی: ۱۹۷۷: ۲۰)
عراق تورکلری‌نین آذربایجان ادبیاتی‌نین عراق بیلیمسل ادبی اورتامی اوچون قارانلیق اولان بو یؤنونون مطبوعاتدا ایشیقلاندیریلماسیندا گؤستردیکلری بئله گرکلی و شرفلی خیدمتی اونلارین میلّی وطنپرورلیک خیدمتی کیمی یوکسک قیمتلندیریریک. اینانیریق کی، بو ادبی ایلیشکی‌لر گله‌جکده داها گئنیش چاپدا گلیشدیریله جک و ادبیاتیمیزا اؤز تؤحفه‌سینی وئره‌جکدیر.
قایناق
۱. آراسلی ح. (۱۹۵۸).بؤیوک آذربایجان شاعیری فضولی. باکو.
۲. بندراوغلو آ. (۱۹۷۳). گور گور بابا. باغداد.
۳. بندراوغلو آ. (۱۹۸۷). آذربایجان شعری. باغداد.
۴. جلال ه. (۱۹۹۶). دونیادا و تورکییه ده احسان دوغراماچی فنومنی.آنکارا.
۵. گونئی آذربایجاندا شهریارا جواب وئرن‌لر. (۱۹۷۷). بیرلیک سسی درگیسی. باغداد، سایی: ۱۹.
۶. ایرانداکی تورکلر. (۱۹۶۸). قارداشلیق درگیسی، باغداد، سایی: ۳
۷. ایران تورکلری‌نین ادبیات تاریخیندن. (۱۹۷۰). بیرلیک سسی درگیسی، باغداد، سایی: ۵.
۸. ایران تورکلری‌نین موعاصیر شعریندن سئچمه‌لر. (۱۹۷۰). بیرلیک سسی درگیسی. باغداد، سایی: ۵
۹. قارداشلیق آذربایجانین دؤولت باشقانی حیدر علی‌یئفله گؤروشدو. (۲۰۰۰). قارداشلیق درگیسی، ایستانبول، سایی: ۸.
۱۰. محمد صادقی آنارکن شعری. (۱۹۶۸). قارداشلیق درگیسی، باغداد، سایی: ۳.
۱۱. پاشایئف غ. (۲۰۰۴). عراق-تورکمان لهجه‌سی. باکی.
۱۲. پاشایئف غ. (۱۹۸۷). آلتی ایل دجله و فیرات ساحیل‌لرینده.باکو.
۱۳. ر.رضا. پاشایئف غ. (۱۹۶۸). کرکوک بایاتی‌لاری. باکو
۱۴. شعرلرینه گؤره علی تبریزی . (۱۹۷۰). قارداشلیق درگیسی، باغداد، سایی: ۱.
۱۵. تبریزلی رسام عزیز سلیم. (۱۹۷۲). بیرلیک سسی درگیسی. باغداد، سایی: ۶.
کؤچورن: عباس ائلچین
