ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیخالق جومهوریتی‌نین دؤنمز لیدری - محمد امین رسولزاده
خالق جومهوریتی‌نین دؤنمز لیدری - محمد امین رسولزاده
لطافت بئیبوتووا
قوبا " سوی‌قیریمی مموریال کومپلکسی "نین شؤعبه مودیری
آذربایجانین میلّی ایستیقلال موباریزه‌سی تاریخینده موهوم رول اوینامیش محمد امین رسولزادهنین اؤلکه‌میزده تورکچولوک فیکری‌نین اساسلاندیریلماسیندا، میلّی دؤولت قوروجولوغو یولوندا اراضی موختاریاتی طلبی‌نین علمی-نظری جهتدن ایرهلی سورولمه‌سینده ده بؤیوک خیدمت‌لری وار. او، ایستیقلال موباریزه‌میزین چوخ‌ایللیک تاریخی اولدوغونو موعینلشدیرمیش، میلّی حرکاتین کاراکترینی آیدینلاشدیراراق موختلیف باشلیق‌لار آلتیندا تصویر و تقدیم ائتمیشدی. بیرینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سی چوخ‌ایللیک تاریخه مالیکدیر؛ ایکینجی - ایدئولوژی منشایی اعتیباری ایله میلّی آذربایجان حرکاتی، شرقده‌کی میلّی قورتولوش ایدئیالارینی غربده کی کولتور و دموکراسی جریان‌لارینی اؤزونده بیرلشدیرمیش بیر حرکاتدیر؛ اوچونجو - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه‌سی اوچ-بئش آدامین حیاتی و آدی ایله اؤلچوله بیلمز، بو موباریزه‌نین بؤیوک فیکیر قوروجولاری و بو ایدئیایا بوتون فعالیت‌لری ایله باغلانمیش شخصیت‌لری واردیر؛ دؤردونجو - یاخین کئچمیشی، ایدئیا و شخصیت‌لری اینکار ائتمک آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سی‌نین اهمیتینی کیچیلتمک دئمکدیر؛ بئشینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه‌سینده شخص‌لرین مؤوقع و شرفی، اساس ایدئولوزی‌یه گؤستردیکلری صداقت، باغلیلیق و خیدمت‌لری ایله موتناسیبدیر. ادامه مطلب ...
میرزه بالا محمدزادهنین دونیاگؤروشونده تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچیلیق
میرزه بالا محمدزادهنین دونیاگؤروشونده تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچیلیق
دوکتور فایق علی اکبرلی
آذربایجان تورک موتفکّیری میرزه بالا محمدزاده (1898-1959) باکی‌نین قالا کندینده دونیایا گلمیش، اوّلجه 7-جی " روس-تاتار " مکتبینده و م.محمودبیلی‌نین رهبرلیک ائتدیگی " روشدیه " ده اوخوموش، 1915-جی ایلده باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاات-معمارلیق بؤلمه‌سینه داخیل اولموشدور. تکنیکومدا اوخودوغو دؤورده " محمدیه " کومیته‌سینه داخیل اولان محمدزاده یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر.
او، م.ا.رسولزادهنین تؤصیه‌‌سی ایله " آچیق سؤز "- ه مقاله‌لر یازماغا باشلامیش، عئینی زاماندا " قورتولوش " ، " دوغرو سؤز " کیمی درگی و قزئت‌لرده مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. 1917-جی ایل 2-جی روسیه اینقیلابیندان سونرا " اتفاق متعلّمین " و " گنجلر صداسی " درگی‌لری‌نین فعال یازارلاریندان اولان میرزه بالا " موساوات "-آ عوضو اولموشدور. جومهوریت دؤورونده محمدزاده " گنجلر یوردو " درگیسی‌نین رداکتوررو اولوب، 1919-جو ایلین اوکتوبروندا " موساوات "-ین 2-جی قورولتاییندا پارپارتیانین باکی کومیته‌سی‌نین عوضوو سئچیلمیشدی.
27 آوریل ایشغالیندان سونرا گیزلی فعالیت گؤسترن " موساوات "-لا یاناشی، او، میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین باشچیسی و " ایستیقلال " قزئتی‌نین رداکتورو اولموشدور. عئینی زاماندا، او، آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومه‌چی و اورتا مکتبده موعلّیم ایشله‌میش، " یئنی ییلدیز " درگیسینده آذربایجان تورک تاریخینه دایر سیلسیله مقاله‌لر یازمیش و " آذربایجان تورک مطبوعاتی " (1922) آدلی کیتابچاسینی چاپ ائتدیرمیشدی.
او، 1924-جو ایلده قوزئی آذربایجانی ترک ائده‌رک اؤنجه تهرانا گئتمیش، اوچ ایل بورادا یاشادیقدان سونرا 1927-جی ایلدن تورکیه ده مسکونلاشاراق " آذری تورک " ، " اودلو یورد " درگی‌لرینده علمی-پوبلیسیستیک مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. ایستانبول بیلیم‌یوردونون حوقوق فاکولته‌سینی بیتیرن محمدزاده 1932-جی ایلده سووئت ایتّیفاقی‌نین تأکیدلی طلبی ایله ایستانبولو ترک ائدیب ورشوا(1932-1939) اوز توتموش، 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش " موساوات "-ین 3. قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر. او، 1939-جو ایلده لهستانین آلمان ایله شوروی آراسیندا ایشغالی عرفه‌سینده ایستانبولا دؤنه‌رک " میلّیت " و " جومهوریت " قزئت‌لرینده روسیه‌ده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقاله‌لر یازمیشدیر.
محمدزاده 1954-جو ایلدن اعتیباراً مونیخ‌ده یئرلشن " س‌س‌ری-نی اؤیرنمه اینستیتوتو " ندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفه‌سینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجه‌سینده نشر اولونان "درگی " آدلی سیاسی درگی‌نین باش رداکتورو اولموشدو. او، رسولزاده وفاتیندان سونرا 1955-جی ایلده " موساوات "-ین باشقانی اولموش، 1959-جو ایلده ایستانبولدا دونیاسینی دییشمیشدیر.
محمدزادهنین ایجتیماعی-سیاسی و فلسفی ایرثی‌نین اساسیندا آذربایجانین میلّی ایستیقلال دعاواسی و بو یولدا گؤردوگو میلّی علملر، یعنی آذربایجان تاریخی، ادبیاتی، فلسفه‌سی، مدنیتینه حصر ائتدیگی اثرلری دایانیر. اونون اساس اثرلری آشاغیداکی‌لاردیر: " آذربایجان میثاقی میلّیه‌سی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " (1927، ایستانبول)، " ارمنیلر و ایران " (1927، ایستانبول)، " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938، برلین)، " آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا " (1951، آنکارا) و ب.
گنج یاشلاریندان تورکچولوک اساسیندا " اوچلو " دوستورا اساسلانان محمدزاده جومهوریته قدرکی " آچیق سؤز " ، " دوغرو سؤز " ، " قورتولوش " کیمی قزئت-درگی‌لردا تورکچولوک، آذربایجان تورکچولوگو (میلّیتچیلیک) و ایستیقلالچیلیق مؤوضولاریندا مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، محمدزادهنین دونیاگؤروشونده اساس یئری آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچیلیق توتموشدور. میلّی ایستیقلال دعاواسی و اونون تاریخی، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین یارانماسی، اینکیشافی و ماهیتی‌نین اؤیره نیلمه‌سی باخیمدان محمدزادهنین ان قییمتلی اثرلری " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938)، " آذربایجان میلّی میثاقی. 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " (1927) و باشقلاری‌دیر.
او، همین اثرلرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین ایلک روشئیم‌لری‌نین 19.عصرده یئنی ضیالی زومره‌سی‌نین یارانماسی ایله مئیدانا چیخدیغینی ایرهلی سورور. اونون فیکرینجه، م.ف.آخوندزاده، ح.زردابی و باشقالاری‌نین اؤنجول‌لوگو ایله بو زومره میلّتین اویانماسی، بیرلشمه‌سی و یوکسلمه‌سی اوچون ساواشا باشلامیشدیر. محمدزاده یازیردی:
" یئنی ضیالی زومره میلّتین یوکسلمه‌سینه و میلّی وارلیغینی قوروماسینا یارایاجاق یئنی حیات و یئنی ایجتیماعی موناسیبت‌لر طرزینی قوروماق اوچون اسکی ایجتیماعی موناسیبت‌لری ییخماق ایسته‌ین میلّتچی ایدئالیست کادرلار ایدی. 19.عصرین اورتالاریندان اعتیباراً ساواشا آتیلاراق قیسا مودّت سونرا بیزه موعاصیرلشمیش بیر ادبیات، مطبوعات، صنعت، تئاتر، موعاصیر مکتب و معاریف وئرن مدنی-میلّتچی ایدئالیست کادرلار اورتا عصرلرین اسکولاستیک، چوروک و میلّی وارلیغی تهدید ائدن کؤهنه ایجتیماعی تأسیسات‌لارین جاهیل و موتعصیب نوماینده‌لری‌نین دین پرده‌سی آلتیندا کسکین موقاویمت‌لرینه معروض قالمیشدی. بو جاهیل و موحافیظه‌کار غئیری-میلّی زومره‌نی روسیه بوتون واسیطه و ایمکان‌لارلا حیمایه ائدیر، قووّت‌لندیریردی " .
اونا گؤره، مدنی-میلّتچی ایدئالیستلر موحافیظه‌کار قووّه‌لرین بیرلشمیش موقاویمت‌لرینی قیراراق، یئنی حیات طرزی یارادیر، بو دا ضیالی زومره‌نین تاکتیکی‌نین سیاسی‌لشمه‌سینه سبب اولوردو. محمدزاده یازیردی:
" ایدئالیستلر میلّی وارلیغی قورویوب یاشاتماق اوچون موعاصیر مدنیته قوووشماغی، میلّی دیل، ادبیات، صنعت، مطبوعات و س. یوکسلتمگی ایرهلی سوروردولر. اونلار گؤزل بیلیردیلر کی، میلّی مدنیت و میلّی خوصوصیت‌لرینی قوروماغا مووفّق اولمایان میلّت محوه محکوم‌دور " .
20.عصرین اوّللرینده ایسه مدنی میلّتچی‌لیگین، مدنی تورکچولوگون یئرینی سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلمیش (تورکچولوک) و آذربایجان تورکچولوگونو هدفله‌میشدیر. محمدزاده یازیردی کی، مدنی میلّتچی‌لیگین سونراکی فورماسی ع.حسین‌زااده طرفیندن " تورکلشمک، ایسلاملاشماق و اوروپالاشماق " کیمی بیر پرینسیپ حالینا گتیریلمیش، داها سونرا “ موساوات “-ین باشلیجا شوعاری و میلّی آذربایجان بایراغی‌نین اساسینی تشکیل ائتمیشدیر: " بئله لیکله، تورک میلّی حرکاتی گرک گئنیش معناسی ایله، گرکسه ده آذربایجان اؤلچوسونده 20.عصرین اوّل‌لرینه دوغرو شکیل‌لنمگه باشلامیشدیر. 20.عصرین اوّل‌لری تورکلوگون میلّیت دؤوروندن میلّت دؤورونه کئدیگی بیر دؤوردور " .
محمدزاده قوزئی آذربایجان تورکلری‌نین میلّیتدن میلّته کئچمه‌سینی ایسه جمعیتین آیری-آیری عوضولری آراسیندا میلّی ایراده‌نین، میلّی دوشونجه‌نین، میلّی موقاویمتین یارانماسی ایله ایضاح ائدیردی. اونون فیکرینجه، آرتیق 20.عصرین اوّللرینده موترقّی آذربایجان تورک ضیالیلاری اؤزلرینی خانلیقلار دؤورونده سارای‌لارا توپلاشاراق خانلارین ذؤوقونه اویغون اولاراق اؤزونو آپاران شاعیر و موتفکّیرلر دئییلدیر: " بو کولکتیو بیر حرکات ایدی. بو کولکتیو حرکاتدان حقیقتاً کولکتیو بیر ویجدان، کولکتیو بیر شوعور و ایراده دوغاجاقدی. بو شوعور و ایراده بولورلاشدیقجا ماهیتی و هدفی آرتیق بولورلاشمیش اولان میلّی حرکات اؤز ظاهیری سیماسینی آد تاپاراق ایسلامی اتیکتدن چیخیر، میلّی تورک سیماسینی آلیردی. چونکی کولکتیو ویجدان ایسلامی ماهیتینی چوخدان ترک ائتمیش، ایجتیماعی موناسیبت‌لرده دینین باغلیییجی‌لیق یئرینی دیل آلمیش اولوردو " . اونون فیکرینجه، بئله‌لیکله بو شوعورلو و کولکتیو حرکات تورکچولوک دوغاراق مدنی میلّتچی‌لیگه یئنی بیر یؤن وئریردی.
19.عصرین اورتالاریندان اعتباراً یارانماغا باشلایان مدنی میلّتچی‌لیگین، مدنی تورکچولوگون 20-جی عصرین اوّللرینده سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلماسینی چوخ دوغرو موعین‌لشدیرن محمدزاده قئید ائدیر کی، بو دؤور آذربایجان تورک ضیالیلاری ایکی آیریجدا: 1) داخیلی موحافیظه‌کارلارلا؛ 2) تزار روسیهسی ایله موباریزه قارشیسیندا قالمیشدی. محض بو آیریج آذربایجان تورک ایدئالیست میلّتچی‌لرینی 20.عصرین اوّللرینده ایکی قروپا آییرمیشدی: " نتیجه ده روس لیبرال‌لاری ایله همفیکیر اولان ترقی‌پرور زومره و روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان اینقیلابی گنجلیک کیمی ایکی ایجتیماعی حیزب (قووّه) مئیدانا گلمیشدی. خاطیرلادیلان هر ایکی حیزب (قووّه) 19.عصرین ایدئالیست‌لری طرفیندن اعلان ائدیلمیش میلّتچیلیک پرینسیپ‌لرینه صداقتده اورتاق ایدی " .
دئمه‌لی، 19.عصر آذربایجان تورک ضیالیلاری مدنی میلّتچی‌لیگین، تورکچولوگون اساسینی قویموش، اونلارین داوامچی‌لاری اولان سیاسی تورکچولر ایسه 20.عصرین اوّللرینده بو ایدئیانی بیر قدر ده اینکیشاف ائتدیره‌رک، عئینی هدفه ایستیقامت‌لنمه‌سینه باخمایاراق، ایکی فرقلی‌قووّه1) روس لیبرال‌لاری ایله همفیکیر اولان میلّی لیبراللار- " ایتّیفاقچی‌لار " (ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی و ب.)، 2) روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان میلّی اینقیلابچیلار (م.ا.رسولزاده، آ.کاظم‌زاده، ای.آشوربگیوف و ب.) شکلینده مئیدانا چیخمیشدیر. بو ایکی قووّه‌نین اساس رقیب‌لری ایسه تزار روسیهسی و اونون سیاستینی آذربایجاندا دستکله‌ین یئرلی مورتجع موحافیظه‌کارلار ایدی.
روس لیبرال‌لاری ایله همفکیر اولان " ایتّیفاقچی‌لار " ، یعنی ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی روسیه‌نین ترکیبینده قالماق و " قانون دایره‌سی "-ندن کنارا چیخماماقلا، دینی موسیسه - روحانی ایداره‌سی بایراغی آلتیندا و میلّتچی پروقراملا روسیه موسلامان‌لاری‌نین بیرلیگینه چالیشیردی. محمدزادهنین فیکرینجه، " ایتّیفاقچی‌لار "-ین بو تاکتیکینی قبول ائتمه‌ین بیر اینقیلابچی گنجلیک دوغموشدو: " قارا و مورتجع قووّه‌لره حیمایه‌دارلیغی داوام ائتدیرن و اونلارین الی ایله اویانیش حرکاتینی دایاندیرماق ایسته‌ین، عئینی زاماندا پولیس و فیتنه‌کارلیق واسیطه‌لرینه ال آتان تزاریزم دوردوقجا میلّی اینکیشافا ایمکان اولمایاجاغینی ایرهلی سورن بو گنجلیک میلّی اینکیشافا الوئریشلی بیر زمین حاضیرلاماق اوچون تزاریزم رژیمینی دئویرمک لوزومونا اینانیردی. بو یئنی جریان روس اینقیلابچیلاری ایله امکداشلیق تاکتیکینه اوستونلوک وئریر و روس کادئت‌لری ایله همفیکیر اولان ایتّیفاقچی‌لاری، خوصوصیله بو تشکّولون لیدری و ایدئولوقو اسماعیل بیگی تنقید ائدیردی " . میلّی اینقیلابچیلار (م.ا.رسولزاده و ب.) حساب ائدیردیلر کی، تزاریزمه قارشی موباریزه ده هله لیک، روس اینقیلابچیلاری ان صادیق اولماسا دا، ان موناسیب موتفیق‌دیرلر.
تزار روسیه‌سینه قارشی موباریزه ده میلّی اینقیلابچیلارین دوغرو یول توتدوغونا اینانان محمدزاده یه گؤره، حادیثه‌لرین سونراکی گئدیشی ده میلّی لیبراللارین- " ایتّیفاقچی‌لار "-ین دئییل، میلّی اینقیلابچیلارین دوغرو یول توتدوغونو اورتایا قویدو:
" " ایتّیفاقچی‌لار "-ین لیبرال میلّتچیلیک تاکتیکی مغلوبیت اوغرامیشدی. حادیثه‌لر اینقیلابچی میلّتچی‌لره حاق وئریردی. تورکلر میلّی حاقلارینی، میلّی وارلیق‌لارینی ساواشدا قازانا بیله‌جکلردی. اینقیلابی تاکتیکی سئچن میلّتچی‌لر ایدئولوژی باخیمدان ایتّیفاقچی‌لارین میلّی مسله‌ده‌کی ایدئولوژی‌سیندن فرقلی بیر ایدئولوژی ایزله‌میردیلر. اونلار اینانیردیلار کی، تزاریزیم ییخیلمادیقجا، تورکلر دیگر اسیر میلّت‌لرله بیرلیکده سیاسی حاق و حورّیّته مالیک اولمادیقجا بو پروقرامین تطبیقی غئیری-مومکون‌دور " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، 20-جی عصرین اوّللرینده ایجتیماعی-سیاسی حادیثه‌لر اینکیشاف ائتدیکجه و بیر سیرا عامیل‌لرین تأثیری آلتیندا میلّی لیبراللار و میلّی اینقیلابچیلار بیرلشه‌رک عینی تاکتیک یوروتمگه باشلادیلار. آنجاق بو قووّه‌لرین سیاسی-ایدئولوژی باخیش‌لاریندا، ایلک دؤورلرده " ایسلام میلّتچیلیگی " ، " موسلمان‌لارین بیرلیگی " ، " موسلمان‌لیق " ، " اومّتچیلیک " موهوم یئر توتوردو. محمدزاده‌یه گؤره، همین دؤورده " ایسلام میلّتچیلیگی "نین ایدئولوقو احمد بیگ آغااوغلو یازی‌لاریندا اوستونلوگو " اومّتچی‌لیگه " ، یعنی " موسلمان قایغیسی "-نا و " موسلمان قؤوم‌لرینی تنزّولدن قورتارماغا " وئریردی. میرزه بالایا گؤره، دؤورونون حاکیم ذهنیّیتی آلتیندا اوچونجوقووّه کیمی اورتایا چیخان " موساوات " دا یارانیشی‌نین ایلک ایللرینده محض بئله بیر خط، یعنی " ایسلام میلّتچیلیگی "-نی سئچمیش، آنجاق " بو دوکترینه قاپانیب قالمامیش، آذربایجان جمعیّتی ایله بیرگه دینامیک تکامول یولو کئچمیش و آذربایجان جمعیّتی‌نین میلّی شوعورونو تنظیم و ایداره ائتمکله اونو اؤزو ایله بیرلیکده میلّتچی‌لیگه، تورک میلّتچی‌لیگینه و آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغینا قوووشدورموشدور " .
“ موساوات “-ین یالنیز ایسلامچی دئییل، هم ده تورکچو، یئنی‌لیکچی و ایستیقلالچی بیر پارتیا اولماسی رسولزاده 1913-جو ایلده ایستانبولدان باکی‌یا دؤنوشوندن سونرا باش وئرمیشدی. محمدزاده ده یازیر کی، قوزئی آذربایجاندا " اومّتچیلیک " دن " میلّتچی‌لیگ "-ه کئچن، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین (آذربایجان تورکچولوگونون) تمل پرینسیپلرینی ایشله‌ییب حاضیرلایان رسولزاده اولموشدور. بئله کی، تانینمیش تورک موتفکّیری جمال‌الدین افغانی‌نین یولونو داوام ائتدیرن رسولزاده " ایسلام میلّتچیلیگی "نین یئرینه " تورک میلّتچیلیگی " نی ایرهلی سورموشدور. محمدزاده یازیردی: " شئیخ جمال‌الدین افغانی کیمی محمد امین بیگ ده ایسلامیتین و موسلمان‌لیغین میلّیت دئییل، " اومّتچیلیک " ایفاده ائتدیگینی، میلّیتین ایسه دین اوزرینده دئییل، دیل و مدنیّت بیرلیگی اوزرینده قورولدوغونو و بو میلّی دیریلیگین تملینی تشکیل ائدن میلّی مدنیّتین عونصورلرینی ایضاح ائدرک میلّی حرکاتین ایجتیماعی فلسفه‌سینی قورموشدور ". اونون فیکرینجه، 1915-جی ایلدن ایشیق اوزو گؤرن " آچیق سؤز " قزئتینده ایلک دفعه اولاراق " موسلمان " ، " تاتار " اوزینه " تورک " سؤزونو ایشلدن، " بیز تورکوک! " دئین رسولزاده بو سورعتله " اومّت " و " اومّتچیلیک " دؤورونو رسماً قاپامیش، " میلّت " ، " تورک میلّتچیلیگی " دؤورونون باشلاندیغینیاعلان ائتمیشدیر
محمدزاده‌یه گؤره، رسولزاده اومّتچی‌لیکدن میلّتچی‌لیگه، ایسلامچی‌لیقدان تورکچولوگه کئچمه‌سینده افغانی‌نین بؤیوک رولو اولوب: " " اومّت " دؤورونو یاشایان موسلمان شرقینده میلّیت شوعورونون اویانماسیندا چوخ بؤیوک رولو اولان مشهور ایسلام موتفکّیری شئیخ جمال‌الدین افغانی‌نین " میلّیت خاریجینده سعادت یوخدور " - دئین " وحدتی جینسیه فلسفه‌سی "-نی (یعنی " میلّی بیرلیک فلسفه‌سی " ) فارسجادان تورکجه‌یه چئوریب " تورک یوردو " ندا درج ائتمه‌سی ده بو زامانا راست گلیر. سونرالاری باکیداکی نشریاتیندا میلّیت مسله‌سینی ایشلدیگی زامان جمال‌الدین افغانیدن چوخ فایدالاندیغی گؤروله‌جکدیر" .
اونون فیکرینجه، تزار روسیهسی اسارتینده‌کی تورکلرین 19-جو عصرین اورتالارینا دوغرو میلّی-مدنی یوکسلیشی شکلینده باشلایان میلّی قورتولوش حرکاتی بو گونه قدر اوچ دؤور کئچمیشدیر: 1) میلّی-مدنی اویانیشین بیر نتیجه‌سی اولماق اوزره " میلّی-مدنی موختاریت " اوچون موجادیله دؤورو؛ 2) میلّی-سیاسی دؤولت شوعورونون بیر نتیجه‌سی اولماق اوزره، تام ایستیقلالا گتیرجک " میلّی-محلّی (تورپاق) موختاریتی " اوچون موجادیله دؤورو؛ 3) روسیه‌دن تامامیله آیریلماغی ایفاده ائدن تام ایستیقلال اوچون موجادیله دؤورو.
محمدزادهنین فیکرینجه، میلّی-مدنی موختاریت توپچوباشوف باشدا اولماقلا، 1905-1907-جی ایللرده " روسیه موسلمان‌لاری ایتّیفاقی " پارتیاسی طرفیندن اورتایا آتیلدیغی حالدا، میلّی-محلّی موختاریت ایدئیاسی‌نین باشیندا ایسه 1917-1918-جی ایللرده رسولزاده دایانمیشدیر:
" بعضی تورکوستان شاعیرلری‌نین نظمه چکمیش اولدوقلاری بو تاریخی مودافیعه‌دن سونرا قبول ائدیلن بو " میلّی تئز "-ه گؤره، بؤیوک چوخلوغونو روس اولمایان میلّت‌لر تشکیل ائدن روسیه ایمپراتورلوغو میلّی واحیدلره، یعنی میلّت‌لرین سایی قدر آیری-آیری موستقیل میلّی دؤولت‌لره پارچالاناجاق، او جومله‌دن اولماق اوزره، روس اسیری تورکلرین ده اؤزلرینه مخصوص میلّی دؤولتلری اولاجاقدیر " .
اونا گؤره، رسولزاده میلّی-محلی موختاریت ایدئیاسی‌نین آرخاسیندا بیر طرفدن روسیه تورکلری‌نین بیرلیگی، دیگر طرفدن ایسه روسیه اسارتی آلتیندا اولان آیری-آیری تورک میلّتلرینین - آذربایجان، تورکوستان، وولقا-اورال، قیریم، سیبیر و باشقالاری‌نین تام ایستیقلال‌لاری دایانیردی:
" آرتیق تام ایستیقلالدان باشقا بیر قورتولوش یولونون مؤوجود اولمادیغی آنلاشیلمیشدی. ایلک و موثبت اؤرنگی موستقیل و دموکراتیک میلّی آذربایجان جومهوریتی تشکیل ائدن بو حرکات و دعاوا اطرافیندا رسولزاده محمد امین کونقرس، کونفرانس، قورولتای، مجلیس و ییغینجاق‌لاردا سؤیلدیگی نیطق‌لر، اوخودوغو معلومات‌لار، ائتدیگی موباحیثه و موذاکیره‌لر، نشر ائتدیگی بیاننامه و وئردیگی بیانات‌لار، چیخاردیغی قزئته و درگی‌لر، یازدیغی مقاله و چاپ ائتدیردیگی کیتاب‌لار سیاسی تاریخیمیزین قیزیل صحیفه‌سینی تشکیل ائتمکده‌دیر " .
محمدزاده اؤزو ده، " آچیق سؤز " قزئتینده آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچیلیق اوغروندا موباریزه آپارمیشدیر. او، " آذربایجان چاغیرییور " آدلی مقاله‌سینده تورک گنجلیگینه اوز توتاراق یازیردی:
" ائی گنج تورکلر! بو گون موقدّس کعبه‌نیز اولان وطنیمیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. اگر حقیقی علم آرزو ائدییورسانیز، یئنه وطنی آزاد ائتمه‌لی‌سینیز. اگر بیر میلّت اولاراق یاشاماق ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. هر بیر فیکرینیز، هر بیر دوشونجه‌نیز، هر بیر عمل و دیلگینیز اونون ایچریسینده تأمین اولونمالی‌دیر. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزلری بیر میلّت اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین ناموسونوز یئنه وطنیمیزین ایچینده سالامات اولا بیلر".
" آذربایجان میلّی میثاقی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " اثرینده ایستیقلال بیاننامه‌سینی گئنیش شکیلده تحلیل ائدن محمدزاده اؤنجه، ایستیقلالین قبول ائدیلمه‌سی شرایطینی و بو بیاننامه‌دن سونرا قوزئی آذربایجاندا باش وئرن حادیثه‌لره نظر یئتیرمیشدیر. او، یازیردی:
" مملکتین جانلی، ترقی‌پرور، موتحریک و محصولدار قیسمینی محض بو زومره‌لر تشکیل ائدیردی. فئودالیزمله آرتیق چوخدان " الویداع! " - دئمیش اولان آذربایجاندا میلّی خاندان دا اولمادیغیندان ایستیبداد و جومهوریت آراسیندا تردّود ائتمیردی. تردّود ائدن‌لر، " دموکراتیک جومهوریت " ای قورو بیر نظریه حساب ائدن‌لر آذربایجانین کئچیرمیش اولدوغو ایجتیماعی-ایقتیصادی دؤورلری و ایجتیماعی-سیاسی جریان‌لاری بیلمه‌ین‌لردیر. آذربایجان ایستیقلالینی آذربایجان بیگ و خانلاری‌نین اینتریقاسی آدلاندیران دوشمن‌لریمیز، " دموکراتیک جومهوریت "-ی ده موساواتین شخصی آرزوسو حساب ائدن‌لر بیر شئیی اونودورلار کی، موساواتی تشکیل ائدن مفکورچی‌لر ده، خالق حرکاتی‌نین اؤزونو ده یارادان یئنه میلّت، آذربایجان خالقی ایدی. موساوات فیرقه‌سی ده یالنیز میلّتین رأیینی، او مجلیس ده یالنیز میلّتین ایراده‌سینی تمثیل ائدیردی. اونا گؤره ده " دموکراتیک جومهوریت " قراری میلّتین اؤز قراری، اؤز فرمانی و اؤز ایراده‌سی کیمی قبول ائدیلمه‌لی‌دیر " .
اونون فیکرینجه، میلّی شورانین بوتون قرارلاری، او جومله‌دن " ایستیقلال بیاننامه‌سی " خالقین ایراده‌سی‌نین محصولو ایدی. او، یازیردی کی، بو باخیمدان میلّی شورا " صینفی، مسلکی، جینسی، میلّی و دینی سرحدلری آرادان قالدیراراق بوتون وطنداشلارا برابر سیاسی-وطنی حوقوق‌لار تأمین ائتدیگی کیمی، اؤز سرحدلری داخیلینده‌کی میلّت‌لره ده حوریّت و سربست‌لیک وئریردی. میلّت‌لرین حوریّت و ایستیقلالینی، میلّی منافعیین اینکیشاف و تکامولونو اؤزو اوچون غایه قبول ائدن بیر مجلیس مومکون دئییلدی کی، باشقا جور حرکت ائده بیلسین " .
او، بوتون بونلارلا یاناشی، میلّی شورانین بعضی مسله‌لرده احتیاطلی آددیم‌لار آتماسینی، دؤورون شرطلرینی بعضاً نظره آلماسینی دوغرو حساب ائتمیشدیر. خوصوصیله ده، میلّی شورانین آذربایجان جومهوریّتی‌نین ایستیقلالینی اعلان ائدرکن اؤلکهنین باشدان-باشا بیر آنارشی ایچریسینده، خوصوصیله ده باکی باشدا اولماقلا قوزئی آذربایجانین شرق حیصه‌سی‌نین بولشویک-داشناک ایستیلاسی آلتیندا اولدوغونو دیقته چاتدیران محمدزاده یازیردی:
" بونا گؤره مملکت قانون‌لاری و تشکیلات‌لاری نیظاما سالماقدان اوّل حوقوقاً و رسماً اعلان ائتدیگی ایستیقلالی، آذربایجان میلّی شوراسینی فاکتیکی اولاراق یاراتمالی ایدی. ایکینجیسی، آذربایجان ایستیقلالینی اعلان ائتدیکدن سونرا قانون‌لار و تشکیلات‌لارین اساس‌لاری مسله‌لرینی موسیسه‌لر مجلیسینه بوراخاراق ایستیقلالین قورونماسی اوچون سیلاحلی موباریزیه باشلامیشدی کی، بو دا اصلینده مفکوره اوغروندا سیلاحلی موباریزیه باشلاماق دئمکدی. دئمه‌لی، میلّی شورانین ایستیقلالی اعلانی قراری مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورونون سونو دئییلدی کی، ایلک سیرایا مفکوره‌نین طبیقیندن، مفکوره‌چی‌لیک‌ده‌کی اوچونجو دؤوردن بحث ائدیلسین. بو ایستیقلال اعلانی قراری ایله مفکوره‌چیلیگین ایلک حاضیرلیق دؤورو بیتیردی. بوندان سونرا ایکینجی دؤور، مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورو باشلایاجاقدی. بو موباریزه زامانی بیر ایستیقلال قرارگاهی حالینا گلن میلّی شورا و اونون حؤکومتی، آذربایجانین خیلاصی و ایستیقلالی‌نین فاکتیکی اولاراق (دئ-فاکتو) ووجوده گلمه‌سی اوچون چالیشاجاقدی " .
محمدزاده اونو دا خاطیرلادیردی کی، آذربایجان تورکچولوگونه، اونون اساس هدفی اولان میلّی ایستیقلالچی‌لیغا قارشی ایکی اساس موخالیف قووّه اولموشدور:
1) " بئین‌المیللچی‌لیک " آدی آلتیندا پرده‌لنن بولشویک‌لرله،
2) " ایسلام بیرلیگی " آدی آلتیندا پرده‌لنن " ایتیحادچی‌لار " .
او، یازیردی:
" روسیه موسیس‌لر مجلیسی سئچکی‌لرینه قدر ساغی و سولو تمثیل ائدن ایکی غئیری-میلّی پارتیا اؤز فعالیتی و تبلیغات‌لاری ایله یالنیز ایستیقلال علئیهینه دئییل، هم ده آذربایجان فیکری‌نین " آذربایجان " تعبیری‌نین، تورکلوک جریانینین دا علئیهینه ایش آپارمیشدیلار. نهایت ایستر یئرلی، ایسترسه ده موسیس‌لر مجلیسینه سئچکی‌لرده خالق موساوات پارتیاسی و اونونلا بیرلیکده حرکت ائدن " بیطرف دموکرات قروپ "-آ سس وئرمکله تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچیلیق غالیب گلمیش، غئیری-میلّی جریان‌لار مغلوب اولموشدو "
آنجاق قوزئی آذربایجان تورکلری‌نین " بئین‌المیللچی " بولشویک‌لرله " ایسلام بیرلیگی " طرفدارلاری ایتیحادچی‌لاری دئییل، محض تورک بیرلیگی طرفداری موساواتچیلاری دستکله‌دیگینی یازان محمدزاده‌یه گؤره، واختیله " موساوات فیرقه‌سی علئیهینه موباریزه ائدن، " آذربایجان " کلمه‌سینی یاخین بوراخمایان " غئیری-میلّی " قووّه‌لر بئله ایستیقلالدان سونرا اونو پروقرام‌لاری‌نین ایلک صحیفه‌سینه قئید ائتمیشدیر:
" میلّی موحیطیمیزدن اجنبی‌لره اوشاقلیق ائدن " غئیری-میلّی " جریان‌لار دئییل، آذربایجانچی‌لیغین، تورکلوگون، ایستیقلالچی‌لیغین آمانسیز دوشمنی اولان روسیه بئله بو گون بیر " آذربایجان " قیطه‌سی تانیماقدا، اهالیسی‌نین تورک اولدوغونو، حتا آذربایجانین موستقیل بیر جومهوریت اولدوغونو سؤزده ده اولسا قبول ائتمکده‌دیر " .
میرزه بالا محمدزاده‌یه گؤره، 20-جی عصرین اوّللرینده گئدن میلّی آزادلیق موجادیله‌سیندن میلّیتی، ایستیقلالی، دموکراسینی، جومهوریتی ردّ ائدن و " ایسلام بیرلیگی "-نی اساس گؤتورن " ایتیحاد " ، ائله‌جه ده سول جبهده دایانان " بئین‌للمیللچی " مارکسیست-لنینچی‌لر " موساوات " لا موباریزده مغلوب چیخمیشدیر. آنجاق اونلار بو مغلوبیتله مووقّتی باریشمیشدیر، چونکی ایدئیا خطلری تامام فرقلی ایدی. او، یازیردی:
" اونلار اوچون " موساوات "-ین مودافیعه ائتدیگی میلّیتی، تورکلوک، دموکراسی و جومهوریت پرینسیپلری یابانچی، حتّا ضرلی شئیلر ایدی. تا ایلک گوندن اعتباراً " موساوات "-ین دیله گتیردیگی پرینسیپ‌لره موخالیف اولان بو فیرقه‌لرین آذربایجان بایراغینا صداقت‌لری مووقّتی و کئچیجی بیر زامان اوچون ایدی. ایسلامی بیئن‌المیلل شوعارلارلا پرولتار-مارکسیست دوکترین‌لرین آذربایجانچیلیق، میلّیتیچی‌لیک و جومهوریتچی‌لیک پرینسیپلری ایله اوزلاشمایاجاغی گؤز قاباغیندادیر " .
بئله‌لیکله، او، بئله قناعته گلیردی کی، آذربایجان میلّی میثاقی، بو گون بئله قانلی موباریزه فیرتینالاری ایچریسینده آیدین قورتولوش یولو گؤسترن بیر ایستیقلال چیراغی‌دیر. او، یازیردی:
" آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان خالقی‌نین بوتون تفکّور، خیال، آرزو، عمل، مقصد و ایدئال‌لارینی، حیس و عقلینه عایید دوشونجه‌لرینی تمثیل ائدن، اونا سعادت قاپی‌لاری آچان، اونون یوکسلیش و بختیارلیق یول‌لارینی آیدینلادان بیر مشعل‌دیر. آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان تورکلوگونون صینیف و جینس منسوبیتینی نظره آلمادان هر بیر فردی‌نین و عومومی هئیتی ایله هامیسی‌نین حیات و سعادت مفکوره‌سی‌دیر. بو حیات و سعادت مفکوره‌سی صونعی بیر سیرا خیالپرست‌لرین فانتزی‌لریندن عیبارت دئییل، اون ایل‌لر، بلکه ده اللی ایل‌لرله داوام ائدن ایجتیماعی، ایقتیصادی، سیاسی، مدنی و ثمرلی بیر موباریزسی‌نین نتیجهسیدیر " .
موهاجیرت دؤورونده ده یالنیز " موساوات "-ین آذربایجانچیلیق، ایستیقلالچیلیق، تورکچولوک و جومهوریتچی‌لیک پرینسیپ‌لرینه صادیق قالدیغینی قئید ائدن میرزه بالا یازیردی کی، م.ا.رسول‌زاده‌ه ایستانبولا گلنه قدر آذربایجان ایستیقلال دؤورونون کئچیجی و تصادوفی بیر حادیثه اولدوغو قناتینه هر یئرده تصادوف اولونوردو. رسولزادهنین آچدیغی میلّی دعاوا، خوصوصیله اونون بو یؤنده یازدیغی " آذربایجان جومهوریتی " اثری یئنیدن بوتون دونیانی آذربایجاندان بحث ائتمگه مجبور ائتمیشدی.
آذربایجان میلّی ایدئیاسینی دایم مودافیعه ائدن محمدزاده حساب ائتمیشدی کی، آذربایجانچی‌لیغین تاریخی بیر میسسیاسی وار و او، " موساوات " -ین " یئنی پروقرام اساس‌لاری "-ایندا اؤز عکسینی بئله تاپمیشدی:
" آذربایجان قدیم زامان‌لاردان بری تاریخین موختلیف دؤورلرینده اؤزونه‌مخصوص سیاسی وارلیق گؤسته‌ره‌رک موستقیل دؤولت حالیندا یاشامیشدیر. آذربایجان خالقی ایسه موعاصیر میلّت اولماق اوزره زنگین بیر کولتور حیاتینا مالیک بولونموش و بونون منطیقی نتیجه‌سی اولاراق سیاسی بیر ایدئال داشیمیشدیر. بو ایدئالا ترجومان اولان میلّی آذربایجان " موساوات " خالق فیرقه‌سی 1918-جی ایلده میلّی آذربایجان جومهوریتی ایستیقلالی‌نین اعلانینداکی تشبوثو، بو تشبوثون فیکیردن ایشه کئچیریلمه‌سی یولونداکی فعالیتی و نهایت قیزیل روس ایستیلاسینا قارشی میلّی موجادیله ایشینده گؤستردیگی یول گؤسترن‌لیگی ایله بوتون آذربایجانلی‌لارین بیریجیک سیاسی تشکّولودور " .
او، داها سونرا یازیردی:
" ایستیقلال و میلّی دؤولت ان یوکسک، ان قودسی و ان اینسانی بیر مفکورنی میلّی سرحدلر داخیلینده گئرچکلشدیرمک اوچون بیر واسیطه‌دیر. ذاتاً سیاسی تورکچولوک، میلّی دؤولت قورماق حرکاتی میلّی وارلیغی قوروماق اندیشه‌سیندن و مدنی میلّتچیلیگی گئرچکلشدیره بیلمک آرزوسوندان دوغمامیشدیرمی؟ موستقیل و آزاد بیر میلّی دؤولت حیاتی تورک مدنی بیرلیگینی تطبیق ائتمکدن و گئرچکلشدیره بیلمکدن علاوه میلّتین فردلرینی سعادته و ریفاها قوووشدورماق، ایجتیماعی بیر عدالت و برابرلیک قورا بیلمک اوچون ده لازیمدیر " .
بئله‌لیکله، او، بئله بیر دوغرو نتیجیه گلیر کی، “ موساوات “-ین لیدرلیگی ایله آذربایجان خالقی اومّتچی‌لیکدن-ایسلامچی‌لیقدان تورکچولوگه، عومومی تورکچولوکدن آذربایجان تورکچولوگونه-آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگینه دوغرو بؤیوک بیر یول کئچمیشدیر: " اگر او ( " موساوات ")، " ایسلامچیلیق " دؤوروندن " عومومی تورکچولوگه " ، اورادان دا تورک کولتور بیرلیگینه اساسلانان " آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگینه " کئچمه‌میش اولسایدی، یئرینی باشقا ایفراط و غئیری-میلّی فیرقه‌لره وئرجکدی " .
بس، سیاسی تورکچولوگون نتیجه‌سی اولاراق مئیدانا چیخان تورک دؤولتلری، کونکرت اولاراق آذربایجان تورک دؤولتی موستقیل اولاجاغی تقدیرده هانسی قورولوشا، هانسی سیاسی سیستمه اساسلانمالی ایدی. " موساوات "-ین " یئنی پروقرام اساس‌لاری "-نا گؤره، موستقیل تورک دؤولتینده نه ایفراط لیبرالیزمه، نه ده کومونیزمه یئر اولمایاجاقدی:
" بو قناعتله او، فردی آزادلیق و شخصی مولکیت اساسینی سیاست و ایقتیصاد پرینسیپی اولاراق قبول ائتمکله برابر عصریمیزین گوندن-گونه قووّت‌لنن بیر سنتزی حالیندا اولان همرأی‌لیک (سولیداریزم) سیستمی گرگینجه دؤولتله جمعیتین حاقلارینی تانیییر و اونلارین چارپیشان زومره منفعت‌لری اوزرینده نیظاملاییجی رولونو اویناماغا موکلّف مؤسیس‌لر اولدوغونو قبول ائدیر. بو سورعتله موساواتچی‌لیق میلّی بیرلیک و همرأی‌لیگی اساس اولاراق قبول ائدیر، هر جور صینیف و زومره حاکیمیتینی ردّ ائدیر " .
بو پروقراما گؤره، تورک مدنیتینین اینکیشافی و تکامولو، آذربایجان تورکونون سعادتی و ریفاهی بئله بیر میلّی همرأی‌لیک سیستمی داخیلینده مومکون‌دور. محمدزاده بو مسله‌ده ده " موساوات "-ین یئنی پروقرامیندان چیخیش ائتمیش و رسولزادهنین ایرهلی سوردوگو میلّی همرأی‌لیک (سولیداریزم) ایدئیاسینی مودافیعه ائتمیشدی. آرتیق بورادا فردی آزادلیق و مولکیتی ایله یاناشی، عومومی‌نین منفعتی ده واردیر. او یازیر:
" بو تزده جمعیت ده (بوتون) وار، فرد ده (تک). فردی حوریت و مولکیت، عومومون، بوتونون، دؤولتین – میلّتین عالی منافع‌لرینه ضرر وورمامالی‌دیر. اونا گؤره میلّت-دؤولت فردی حوریت و مولکیت‌لری کونترول ائتمک حاقّینا مالیکدیر " .
محمدزاده آذربایجان تورکچولوگو، آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی، تورک بیرلیگی ایدئیالاری 1950-جی ایللرده قلمه آلدیغی مقاله‌لرینده ده اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. 1950-جی ایللرده " آذربایجان " درگیسینده قلمه آلدیغی " قافقاز ایسلام اوردوسو " ، " ایستیقلال ظفری‌نین داستانی " ، " محمد امین رسولزاده " و باشقا مقاله‌لرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسینی اینکیشاف ائتدیرن محمدزاده بیرمعنالی شکیلده ایستیقلالچی مؤوقعیینی سونا قدر قورویوب ساخلامیشدیر. " قافقاز ایسلام اوردوسو " مقاله‌سینده تورکیه‌نین آذربایجان جومهوریتینه حربی یاردیمینی عئینی میلّتین بیر-بیرینه قوجاق آچماسی کیمی دَیرلندیرن محمدزاده یازیردی:
" تاریخی وظیفه‌سینی شرفله یئرینه یئتیریب گئدن قافقاز ایسلام اوردوسو اؤزوندن سونرا گنج میلّی بیر اوردونو نووه‌سینی یاراتمیشدی. بو اوردونون تأمین ائتدیگی نیظام و اینتیظام سایه‌سینده اینگیلیس ایشغال اوردوسو کوماندان‌لیغی آذربایجان ایستیقلالینی تانیماقدا ایلک آددیم اولاراق آذربایجان حؤکومتینی یئگانه مشروع (قانونی) مقام اولاراق اعلان ائتمیشدیر " .
اونون فیکرینجه، 27 آوریل فاجیعه‌سی‌نین کومونیست‌لرین هر یئرده چیغیردیقلاری و باغیردیقلاری کیمی، آذربایجان کندلی و ایشچیسی‌نین اینقیلابی دئییل، ساده روسیه اوردوسونون وحشیجه ایستیلاسی اولماسی هر کسه آیدین و آچیق‌دیر. بونو نظره آلاراق، او قئید ائدیردی کی، آذربایجان تورک خالقی‌نین معصومانه آخان قانیندان یارانان میلّی اینتیباه روس آغالیغی‌نین سون قبیر داشی اولاجاقدیر:
" ائی تورک خالقی! سنی آزاد ائدهجک و خوشبخت یاشاداجاق موباریزیه بوتون قووّتله حاضیرلاش، سنی بو موباریزه خیلاص ائده‌جکدیر! آذربایجانین ایستیقلالینی بیر دفعه قوردون، ایکنیجی دفعه ده قورماق باجاریغینا مالیک‌سن. دوشمنینی تانی، میلّی اینتیباهینی یوکسلت، حاق سنینله‌دیر " .
محمدزادهنین دونیاگؤروشونده مارکسیزم-لنینیزمین، بولشویزمین تنقیدی ده موهوم یئر توتموشدور. 1955-جی ایلده مونیخ‌إه " قورتولوش " رادیوسوندا یاییملانمیش " آذربایجاندا آزادلیق یوخدور " مقاله‌سینده محمدزاده بیان ائدیردی کی، سووئت روسیهسینین ایشغالیندان سونرا آذربایجان تورکو ان بسیط اینسانی حوقوق‌لاریندان بئله محروم ائدیلمیشدیر:
" یوخ یوردداشلاریم، بولشویکلرین قیزیل یالان‌لارینا اینانمایین. یاشادیغینیز حیات آزادلیق حیاتی دئییل. اورادا امک ده آزاد دئییل، دیلک ده آزاد دئییل، اینسان دا آزاد دئییل. امگین و دیلگین آزاد ساییلا بیلمه‌سی اوچون هر شئیدن اوّل اینسانین اؤزو آزاد اولمالی‌دیر. اینسان بوتون حوقوقی، مدنی، ایقتیصادی و باشقا اینسانی حاقلارا مالیک اولمالی‌دیر " .
اونا گؤره، بوتون بو حوقوق و آزادلیق‌لار ایسه آذربایجاندا یوخدور، چونکی بولشویکلر بونو آذربایجانلی‌لارین ال‌لریندن زورلا آلمیشدیر. او، یازیردی:
" هر شئی کومونیست پارتیاسی‌نین و حؤکومتی‌نین مالی‌دیر. و مملکت اونلارین بیر مالیکانه‌سی‌دیر. تیجارت آلت‌لری ده اونلارین اینحیصاریندادیر. سیز یئتیشدیردیگینیز محصول‌لاری یوخ قیمتینه اونلارا تسلیم ائتمک مجبوریتینده‌سینیز. هله ایسته‌دیگینیز و مؤحتاج اولدوغونوز محصولو یئتیشدیرمک آزادلیغینا دا صاحیب دئییلسینیز " .
محمدزاده دئییردی کی، بو حقیقتی، یعنی سؤزده فهله و کندلی‌نین آزاد اولماسینی اصلینده ایسه حاکیمیتین بیر قروپون الینده جمع‌لشمه‌سینی بولشویکلرین لیدری لنین بئله قبول ائتمیشدیر. بئله کی، لنین " نه ائتمه‌لی؟ " اثرینده یازیر کی، فهله و کندلی‌یه آزادلیق وئرمک، اوسته‌لیک اونلارا حاکیمیتده حؤکومت ایشلری اعتیبار ائتمک اولماز. محمدزاده‌یه گؤره، لنین‌ین بو فیکیرلری "NEP" دؤورونده بوتون چیلپاق‌لیغی ایله ایثبات ائدیلدی:
" عزیز یورداش‌لاریم! گؤرورسونوز کی، بولشویکلر آزادلیق دوشمنی اولدوقلارینی اؤزلری ده بویون‌لارینا آلیرلار. بونون بیر حقیقت اولدوغونو لنین‌ین سؤزلری و اونون قانلی وصیتینی یئرینه یئتیرن استالین‌ین قانلی ایجرااتی دا ثوبوت ائتدی. آزادلیق سایه‌سینده اونلارین قانلی دیکتاتورالارینا سون قویاجاغیمیزی بیلدیکلری اوچون بولشویکلر سیزی بوتون حاقلاردان و واسیطه‌لردن محروم ائتمیشلر. اونلارین الینیزدن آلدیقلاری یالنیز امک و دیلک آزادلیغی دئییلدیر. یعنی سیز یالنیز ایقتیصادی آزادلیقدان محروم دئییلسینیز. بولشویکلر سیزین طبیعی و اینسانی حاقّینیز اولان دیله‌دیگینیز کیمی اینانماق، دوشونمک، ییغیلماق، دانیشماق، یازماق و جمعیت قورماق آزادلیق‌لاریندان دا محروم ائتمیشلر. یعنی سیز بولشویک‌لردن باشقا بیر شئیه اینانا بیلمزسینیز " .
محمدزاده یارادیجی‌لیغیندا تورکچولوک و تورانچی‌لیغین تورک خالق‌لاری اوچون هانسی: سیاسی یوخسا، مدنی بیرلیک معناسی داشیماسی ایله باغلی مؤوجود اولان فیکیرلری دیرلندیرمگه و بو مسله‌ده توتدوغو مؤوقعیی ایفاده ائتمگه چالیشمیشدی. محمدزاده هله، 27 آوریل ایشغالینا قدر تورکچولوگون/تورانچی‌لیغین تبلیغاتچیسی اولموشدور. او، حساب ائدیردی کی، آذربایجان تورکلری تورکچولوک شوعورو ایله مئیدانا آتیلمیش، آذربایجان تورکلوگو ایلک اوّل موستقیل و حورّ بیر جومهوریت ووجودا گتیرمیشدیر:
" آذربایجان تورکلوگو شرق عالمینده یئنی بیر تاریخ ووجودا گتیرمیش، تورک-توران تاریخینده یئنی بیر اینتیباه دؤورو یاراتمیشدیر " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، چاغداش دؤورده تورک فدراسیونو، تورک بیرلیگینی ووجودا گتیرمک اوچون، اوّلجه اورتاق بیر دیل، دین و مدنیت صاحیبی اولان خالق‌لار آراسیندا بیرلیک اولمالی‌دیر. بو ایسه دینی بیرلیکدن چوخ، میلّی بیرلیکله مؤوجود اولا بیلر. او، یازیردی:
" یالنیز بو موناسیبت بوتون موسلمان‌لاری مکانیکی بیر صورتده بیرلشدیرن " ایتیحادی-ایسلام "-دان عیبارت اولا بیلمز. " ایتیحادی-ایسلام " غئیری-مومکون بیر میف، بیر اعتیقاددیر. عکسینه، بوتون تورکلرین، بوتون فارسلارین، بوتون عرب‌لرین جانلی بیر ووجود کیمی بیرلشمه‌لری هم مومکون، هم ده آرزو ائدیلن‌دیر. موسلمان اولان میلّت‌لر بیرر میلّت و بیرر میلّی حؤکومت حالینا گلدیکدن سونرا بئله " ایتیحادی-ایسلام " دئییل، ایسلام ایتّیفاقی مومکون حادیثه اولا بیلر. آنجاق بئله بیر سیاسی ایتّیفاق مؤوجود اولماسا دا مدنی بیر ایتّیفاق واردیر و اولمالی‌دیر. بوتون تورکلر اؤز آرالاریندا بوتون دونیا فدراسیونونا بیر آددیم آتماق اوچون بیر فدراسیون یاراتمالی‌دیرلار. " یئنی توران بیرلیگی " آنجاق موستقیل تورک حؤکومت‌لری‌نین فدراسیونو شکلینده تصوور اولونا بیلر کی، آذربایجان دا بو موستقیل توران سیلسیله‌سی‌نین موهوم بیر حلقه‌سی دیر " .
او، یازیردی کی، هله تزار روسیهسینین داغیلماسی عرفه‌سینده تورکچولر و تورانچی‌لار واحید تورک دؤولتی‌نین قورولماسی ایستگینده بولونسالار دا، بونون ایمکان‌سیز اولدوغونو آنلامیشدیلار:
" روسیه‌نین خارابالیق‌لاری اوزرینده واحید دئییل، آیری-آیری تورک دؤولتلری قورولور و یاخود قورولماق ایسته‌نیر. دونیا تورکلری‌نین ژئوپولیتیک وضعیتی، جوغرافی وضعیت اعتیباریله داغینیق و بیر-بیری‌لریندن اوزاق اولمالاری، اونلاری آیری-آیری دؤولت‌لر قورماغا سؤوق ائتمیشدی. دوغرودور، " موساوات " فیرقه‌سی بو وضعیتی نظره آلمیش و بو میلّی دؤولت پرینسیپینی دیله گتیررکن بیر گون بو دؤولتلرین فدراسیون یاراداجاقلارینی تصوور ائتمیشدی. فقط او " بیر گون " اوزاق، بو گون ایسه یاخین ایدی. تورک دونیاسی‌نین ژئوپولیتیک وضعیتی، مدنیت و کولتور خوصوصوندا عئینی مفکوره، غایه و تاکتیک صاحیب موختلیف تورک ائل‌لرینی سیاسی-دؤولتچیلیک ساحه‌سینده محلّی یوردچولوق-وطنچی‌لیک یولونا سؤوق ائتمیشدی " .
اونون فیکرینجه، بیر بوتون حالدا باشلایان تورک میلّی حرکاتی‌نین آیری-آیری یوردچولوق و میلّی دؤولتچیلیک حالینا گلمه‌سینده سیاسی، جوغرافی، ایقتیصادی و استراتژی سبب‌لر موهوم رول اوینامیشدی.
محض بو سبب‌لرین نتیجهسیدیر کی، تورکیه ده میلّی حرکاتا باشلایان‌لار یالنیز تورکیه تورکلرینی دوشونموش، اونلارین پروقرامیندا تورکیه خاریجینده کی تورکلردن بحث اولونمامیش، حتّی تورکیه میثاقی-میلّینی گئرچکلشدیرمک اوچون غربی اوروپا ایمپریالیست‌لری ایله دؤیوشده تورکوستان، قیریم، ایدیل-اورال و آذربایجان تورکلری‌نین موباریزه آپاردیقلاری روسیه ایله موتفیق اولماق مجبوریتینده قالمیشدی. تورکیه جومهوریتی قورولدوقدان سونرا دا بو پروسه داوام ائتمیش و تورک بیرلیگی اوغروندا موباریزه آپاران " تورک اوجاغی " اوّلجه فعالیتینی تورکیه ایله محدودلاشدیرمیش، داها سونرا ایسه بیر مودت قاپانمیشدیر. محمدزاده یازیر:
" آرتیق تورکیه ده بیر تورکیه تورکچولوگو دوغموشدو و بو حالین جیغیریندان ساپمیش بیر خطاسی اولماق اوزره " آنادولو میلّتچیلیگی " اپیزودو دا موشاهیده ائدیلمیشدی. " آنادولو " مجموعه‌سی اطرافیندا توپلانان بیر قروپ ضیالی‌لاردان عیبارت زومره‌نین ایرهلی سوردگو ایدیعایا گؤره تورکلوک بیر میلّت دئییل، بیر عیرق‌دیر و بو عیرقه آنادولو، آذربایجان، تورکوستان و ای.آ. کیمی میلّت‌لر داخیل‌دیر " .
دوغرودان دا بو دؤورده، تورکچولوگون ایدئولوقو ساییلان ض.گؤکآلپ بئله تورکچولوگون و تورانچی‌لیغین رئال سیاسی-ایدئولوژی هدفی کیمی تورکیه‌چی‌لیگی گؤتورموشدو. اونون فیکرینجه، اوزاق گله‌جکده اوغوزچولوق و داها سونرا تورانچی‌لیق مومکون‌دور کی، بو ایسه داها چوخ سیاسی دئییل، مدنی بیرلیک ماهیتلی ایدی. گؤکآلپ یازیر:
" یوز میلیون تورکون بیر میلّت حالیندا بیرلشمه‌سی تورکچولر اوچون قووّتلی بیر جوشقونلوق قایناغی‌دیر. توران مفکوره‌سی اولماسایدی، تورکچولوک بو قدر سورعتله یاییلمایاجاقدی. بونونلا برابر، کیم بیلیر، بلکه گله‌جکده توران اولکوسونون گئرچکلشمه‌سی ده مومکون اولاجاقدیر " .
م.ب.محمدزاده قئید ائدیردی کی، آرتیق تورکچولوک-تورک بیرلیگی کیمی رومانتیک تورانچی‌لیق دا اسکی معناسینی تامامیله دییشدیرمیشدی. تورکچولوک و تورانچی‌لیق مسله‌سینده، “ موساوات “-ین 1936-جی ایلده قبول ائتدیگی " یئنی پروقرام اساس‌لاری "-نا گؤره، عومومی تورکچولوکله آذربایجانچی‌لیغی ایدئال بیر صورتده بیرلشدیرمگه نایل اولماق لازیم ایدی. یعنی موساواتچی‌لار تورک مدنی بیرلیگینه صادیق و باغلی قالماقلا یاناشی، موستقیل آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسینی مودافیعه ائدیردیلر. او، یازیردی:
" موساواتچی‌لیق بؤیوک تورک کولتورونه باغلی، میلّی، مدنی و اینسانی دَیرلری منیمسه‌ین، حورّیّت، جومهوریت و ایستیقلال ایدئالینا صادیق آذربایجان وطن‌سئورلیگی‌دیر. بؤیوک تورکلوگه منسوب بیر مملکت اولماسی سببیله آذربایجان دیگر تورک ائل‌لری ایله کولتورل صورتده باغلیدیر. بو باغلی‌لیغین بوندان اول اولدوغو کیمی، بوندان سونرا دا قورونماسینی موساواتچی‌لیق جیدیتله مودافیعه ائدر" .
میرزه بالایا گؤره، تورکچولوک ان یوکسک سعادت ماهیتینده اولدوغو اوچون، میلّییته باغلی قالماق، میلّت کیمی یاشاماق، یابانچی‌لاشماقدان قورتولوب میلّته دؤنمک، منسوب اولدوغو میلّت تورک اولدوغو اوچون، تورکلشمک، تورک اولاراق یاشاماق، تورک اولاراق قالماق دئمکدیر. تورکچولوگون هدفی اولان تورانچی‌لیغین مقصدی شوروی ایمپراتورلوغونو پارچالاماق، شوروی اسارتی آلتیندا اینله ین اسیر میلّتلری قورتارماق، موسکونو دونیا صولحو اوچون تهلوکه تشکیل ائتمه‌یه‌‌جک بیر حالا گتیرمکدیر کی، بو دا تورک دونیاسی‌نین، او جومله دن ده تورکیه‌نین امین-آمانلیغی دئمکدیر.
میرزه بالا هله، 1918-جی ایلین اوّللرینده تیفلیسده قافقاز کونفدارسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچی‌لار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤستره‌رک قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانیلماسی مقصدی ایله یارادیلان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته سی‌نین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق " گنجلر صداسی " درگیسی‌نین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدور. میرزه بالا بو کومیته هئیتی ایله بیرگه قصبه‌لرده، کندلرده، فابیرک‌لرده تبلیغات آپاراراق قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسی ایستیقامتینده اؤنملی رول اوینامیشدی.
بو مسله ده ده رسولزاده ایدئیالاری‌نین داوامچیسی اولان محمدزاده، قافقازچی‌لیق ایدئیاسینی موهاجیرتده یاشادیغی دؤورده ده داوام ائتدیرمیشدیر. خوصوصیله ده، 1930-جو ایللرده تشکولو و فعالیتینده آذربایجان سیاسی موهاجیرلری‌نین ده یاخیندان ایشتیراک ائتدیگی " قافقاز کونفدراسیون شوراسی " فعالیته باشلامیشدی.
قافقاز خالق‌لاری‌نین جوغرافی، ایقتیصادی و تاریخی علاقه‌لرینی اونلارین بیرلیکده یاشاماسینی شرطلندیرن عامیل سایان محمدزاده گؤستریردی کی، قافقاز خالق‌لاری آیریلدیقلاری زامان اسارته دوشموش، بیرلشدیکلری زامان قورتولموشلار. اونون اوچوندور کی، تورکیستاندا، قوزئی قافقازدا، ایدیل-اورالدا " پارچالا و حؤکم ائت " سیاستینی تطبیق ائدن موسکو همیشه زاقافقازیادا بیرلیگی انگلله‌میشدیر.
“ موساوات “-ین 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلن 3-جو قورولتایی‌نین " یئنی پروقرام اساس‌لاری"-نا گؤره، آذربایجان تورکلری موستقیل‌لیک الده ائتمک اوچون قافقازین دیگر میلّتلری ایله بیر یئرده موباریزه آپارمالی و حتّی اونلارلا کونفدراتیو دؤولتده بیرلشمگی بئله ایستیثنا ائتمه‌ملی ایدی. محمدزاده ده موساواتین " یئنی پروقرام اساس‌لاری " پروقرامیندان چیخیش ائده‌رک قئید ائدیردی کی، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین مؤوجودلوغونا سبب ایسه شرقی اوروپا ایله یاخین شرقی بیرلشدیرن و خزرله قارا دنیز آراسیندا یئرلشن قافقازین آیریلماسی غئیری-مومکون اولان بیر عوضوودور:
" قافقاز میلّتلری موختلیف باغلارلا بیر-بیرلرینه او قدر باغلی‌دیرلار کی، هامیسی موستقیل و همرأی اولمادان هئچ بیری آزادلیغینی قورویا بیلمیر. آذربایجان مسله‌سی بوتون قافقاز مسله‌سی‌نین بیر پارچاسی‌دیر. قافقازدا موستثنا و نوفوذلو بیر یئر توتان آذربایجان اؤز ایستیقلالینی الده ائدیب قوروماق اوچون قافقازین دیگر میلّتلری ایله ال-اله یورومک مجبوریتینده دیر " .
قافقاز خالق‌لاری‌نین بیر گون یئنیدن اؤز موستقیل‌لیگینی الده ائده‌جگینه اینانان موتفکّیر، 1958-جی ایلده قلمه آلدیغی " قافقاز ایستیقلال اعلانی‌نین 40-جی ایل‌دؤنومو موناسیبتی ایله " آدلی مقاله‌سینده یازیردی کی، بو گون قافقاز روسیه‌نین ایشغالی آلتیندا اولسا دا، آنجاق عوصیان حالیندادیر:
" قافقاز بو گون بولشویکلرین حاکیمیتی آلتیندا میلّیت و ایستیقلال آتشی ایله توتوشموش بولونویور. بولشویک ایستیلاسی‌نین آرادان قالخماسی ایله قافقاز خالق‌لاری‌نین الده ائده‌جکلری باغیمسیزلیق و حورّیّت یاخین شرقی ده راحاتا قوووشدوراجاقدیر. بو اعتیبارلا بو گون سووئت‌لر بیرلیگی‌نین حربی بازاسی اولان قافقاز بو ایشغالدان قورتولدوقدان سونرا بوتون دونیا اوچون بیر باریش و گوون عونصورو اولاجاقدیر " .
اونون دونیاگؤروشونده میلّی مدنیت، میلّی اخلاق مسله‌لری ده موهوم یئر توتموشدور. محمدزاده دوغرو یازیردی کی، هر بیر میلّت ماهیتجه ده، فورماجا دا میلّی مدنیتدن چیخیش ائتملی‌دیر. عکس تقدیرده میلّی مدنیتدن اوزاق قالان بیر دؤولتده قاجارلار دا، عوثمانلی‌لار دا اولدوغو کیمی، اوچوروم‌لار یارانار و عوصیان‌لار چیخار:
" اسکی سارای ذهنیتیله " ماهیتی " و هر شئیی کندی‌لریندن عیبارت بیلن کومونیست‌لر چوخ درین غفلت ایچریسینده ایدیلر. آذربایجانین حقیقی وضعیتینی اوبیئکتیو باخیشلا گؤره بیلمه‌دیکلریندن فیکیرلرینده ایصرار ائدیردیلر. حالبوکی شکیلجه و ماهیتجه تورک اولان آذربایجان مدنیتی یئنی شراییط ایچریسینده بو مدنیتی ماهیتجه داها چوخ تورکلشدیرمیش و میلّی‌لشدیرمیشدیر " .
او، میلّی قووّه‌لرین اوّلجه عرب الیفباسیندان لاتینا کئچیلمه‌سینه اعتیراض ائتمه‌لرینه سبب اولاراق، بولشویکلرین مکرلی نیت‌لرینی و بونون آذربایجان ایله تورک دونیاسی آراسیندا علاقه‌لره ضربه اولماسینی گؤسترمیشدی. او، دوغرو یازیردی کی، سووئت ایدئولوقلاری روسلاشدیرما نتیجه‌سینده یاری روسجا، یاری تورکجه اولان " اینترناسیونال " دیل یارادیردیلار.
عومومی‌لیکده، محمدزادهنین مودافیعه ائتدیگی ایدئیالارین اساسیندا آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچیلیق دایانمیشدیر. اونون دونیاگؤروشونده " میلّی آذربایجان " ، " آذربایجانچیلیق " ، " آذربایجانیزم " ، " آذربایجان میلّی ایدئیاسی " دئدیکده ده، یالنیز عومومی تورکچولوگون دوغوردوغو و اونون موستقیل بیر حیصه‌سینه چئوریلمیش آذربایجان تورکچولوگو ایفاده اولونموشدور. آنجاق اونون سیاسی فلسفه‌سینده آذربایجانچیلیق یالنیز تورکچولوکله محدودلاشمامیش، عئینی زاماندا ایستیقلالچی‌لیغی، موساواتچی‌لیغی، خالقچی‌لیغی و دؤولتچیلیگی ده اؤزونده عکس ائتدیرمیشدیر. محمدزاده آذربایجانچیلیق و تورکچولوک آراسینداکی موناسیبت‌لره خوصوصیله دیقت ائتمیشدیر. بونا سبب ده، بیر چوخ‌قووّه‌لرین مومکون اولدوغو قدر آذربایجانچی‌لیغی تورکچولوکدن اوزاقلاشدیرماق جهدلری ایدی. او، یازیردی:
" آذربایجانچیلیق ایدئیاسینی اورتایا آتماقلا بیز هئچ ده تورکچولوگو اینکار ائتمیریک، آنجاق آذربایجان وطنی ایدئیاسینی بیرینجی یئره کئچیریر، آذربایجانین جوغرافی سرحدلری داخیلینده میلّتین یئکدیل‌لیگینی و وحدتینی بیرینجی درجه‌لی وظیفه کیمی ایرهلی سوروروک" .
او، آذربایجان میلّی ایدئیاسیندان (آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچیلیق) سونرا ان چوخ دیقت ائتدیگی ایدئیالار تورانچی‌لیق/ تورکچولوک، قافقازچی‌لیق و میلّی همرأی‌لیک (سولیداریزم) اولموشدور. محمدزاده اوچون تورانچی‌لیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونو و ایستیقلالچی‌لیغی آیاق اوسته توتماق اوچون اساس نووه حساب اولونوردو. چونکی تورانچی‌لیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونون و میلّی ایستیقلالچی‌لیغیین وار اولما سببی ایدی. اگر تورکچولوک ضعیفله‌ینده ده، گوجلننده ده بوندان ان چوخ تاثیرلنن محض آذربایجان تورکچولوگو ایدی.
قایناقلار
- محمدزاده م.ب آذربایجان میلّی میثاقی. ۲۸ ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی. «آذربایجان» ادبی-بدیعی ژورنالی، نؤمره4، باکی، ۱۹۹۱
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- گؤکآلپ ض. تورکچولوگون اساس‌لاری. باکی، معاریف، ۱۹۹۱
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- محمدزاده.م.ب. تورکلوک و کومونیزم. «آذربایجان» درگیسی، ییل:۱۹، سایی ۲۰۱، آنکارا ۱۹۷۰، ص.۴
- احمدلی. ر. میرزه بالا محمدزادهنین ایجتیماعی-سیاسی گؤروش‌لری.باکی، اوزان، 2017
- محمدزاده م.ب. «ماورایی – قافقاسیا فدراسیاسی ندن داغیلدی؟»، «قورتولوش» درگیسی، ییل:۳، سایی: ۲۱، تمموز-آقوستوس، برلین، ۱۹۳۶، ص.۱۴
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- محمدزاده م.ب. قافقاز ایستیقلال اعلانی‌نین ۴۰-جی ایل‌دؤنومو موناسیبتی ایله. «درگی»، ییل: نؤمره۱۲، مونیخ ۱۹۵۸، ص.۳-۱۷
- محمدزاده م.ب. کؤیلو حرکاتی. لنین میلّی سیاستی. باکی، ۲۰۰۷، ص.۵۳
- محمدووا فاتیمات. آذربایجان موهاجیرتی‌نین کولتورولوژی ارثینده دیل پروبلمی. باکی، «علم»، ۲۰۰۹، ص.۵۶
- محمدزاده م.ب. سوویئت آذربایجاندا تورک دیلی‌نین روسلاشدیرما و ایمحا سیاستی حاقّیندا. قورتولوش، برلین، ۱۹۳۶، نؤمره۲۰، ص.۵۶
- محمدزاده م. ب. آذربایجان میثاقی-میلّیسی. آنکارا، ۲۰۰۲، ص.۵۴
- محمدزاده م.ب. قافقاز ایسلام اوردوسو. آذربایجان موهاجیرت ارثی. باکی، «علم و تحصیل»، ۲۰۱۱، ص.۵۸
- محمدزاده م.ب. آذربایجاندا آزادلیق یوخدور. آذربایجان موهاجیرت ارثی. باکی، «علم و تحصیل»، ۲۰۱۱، ص.۵۱
- محمدزاده م.ب. مارت گونلری. «ایستیقلال» قز.، ۳۱ مارت، ۱۹۲۰، نؤمره۱۲
- رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۳-۱۹۰۹). ۱-جی ج.، ۲-جی جیلدده، باکی: آذرنشر، ۱۹۹۲، ص.۸
- محمدزاده م.ب. رسولزاده محمدامین. «درگی»، ییل: ۱ اوجاق-مارت، مونیخ، ۱۹۵۶، ص.۱۳۷
- محمدزاده م.ب. آذربایجان چاغیرییور، «آچیق سؤز» قزئتی، ۰۴.۰۱.۱۹۱۸
- محمدزاده م. ب. آذربایجان میلّی خارتیاسی. ۲۸ ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی. «آذربایجان» ادبی-بدیعی ژورنالی، نؤمره ۴، باکی، ۱۹۹۱، ص. ۱۳۸-۱۳۹
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورکلری‌نین ایستیقلال موجاهیدی – میرزه بالا محمدزاده
آذربایجان تورکلری‌نین ایستیقلال موجاهیدی – میرزه بالا محمدزاده
آیدین مدد‌اوغلو قاسملی
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوچنت
19. عصرین ایکینجی یاریسی، 20. عصرین اوّللرینده قوزئی آذربایجاندان چوخ‌سایلی و گوجلو میلّی ضیالی کادرلاری یئتیشمیش، اونلار آذربایجان خالقی‌نین مادی و معنوی اینکیشافینا چالیشمیش، گله‌جک آزادلیق و موستقیل‌لیک اوغروندا موباریزه یه حاضیرلامیشدیر. بو دؤورده ادبی-بدیعی معاریفچی‌لیگه سیاسی معاریفچی‌لیک ده قوشولموش، اینقیلابی حرکات‌لارین تاثیری ایله بیر-بیری‌نین آردینجا یارادیلان یئنی-یئنی مطبوعات اورقان‌لاری، خئیریه جمعیت‌لری و سیاسی پارتیالار تزار روسیهسینین میلّی اویانیشا قارشی بوتون ژاندارم قووّه‌‌لرینی حرکته گتیرمه‌سینه، میلّی مطبوعات اوزرینده گوجلو سانسور تطبیق ائتمه‌سینه باخمایاراق، یئرلرده میلتچی‌لیک دالغاسی داها دا گوجلنمیشدی. بو دالغا ایشچی صینفینی ده حرکته گتیرمیشدی.
بئله‌لیکله، آذربایجان میلّی ضیالیلاری، میلّی مطبوعاتی کئچمیش دوشونجه‌لردن اوزاقلاشاراق موعاصیر میلّیتچی ایدئولوژی‌یه یییه‌لنمیش و یئنی بیر میلّی کیملیک اطرافیندا بیرلشه‌رک خالقی دا واحید دوشونجه اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلامیشدیلار.
بو دؤورده فعالیت گؤسترن سیاسی خادیم‌لر کیمی رومانتیک جریان نوماینده‌لری ده روس تزاریزمی‌نین ایرتیجاع رژیمینه، موستملکه‌چی سیاستینه قارشی بیرگه کسکین موباریزه آپارمیشلار کی، بونون دا نتیجه‌سینده هم میلّی-سیاسی ایدئولوژی لیدرلرین، هم رومانتیک‌لرین، هم ده رئالیست‌لرین بیرگه سعی‌یی نتیجه‌سینده آذربایجان میلّی ایدئولوژیسی فورمالاشمیشدی. عومومیتله 20. عصرین بیرینجی و خوصوصیله ایکینجی اون‌ایل‌لیگی آذربایجان خالقی‌نین مدنی و سیاسی-ایدئولوژی اینتیباه دؤورو اولموشدور.
آذربایجانین میلّی، سیاسی، ایدئولوژی، رومانتیک و رئالیست جریان نوماینده‌لری‌نین هامیسی آذربایجان ایجتیماعی تفکورونون قارانتی رولوندا چیخیش ائتمیش آذربایجان تفکور تاریخی‌نین ایدئیا شرفی، آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگی‌نین محک داشلاری اولموشلار. اونلار بدیعی، علمی سیاسی و ایدئولوژی فلسفه اساسیندا بیر دموکراتیک جمعیت فورمالاشدیرماق، میلّی دَیرلره سؤیکنن، میلّی ایدئولوژی اساسیندا بیر دؤولت یاراتماغا چالیشمیش، بونا نایل اولموش، شرقده ایلک دموکراتیک خالق جومهوریتی یاراتمیش و قیسا مودتده اولسا دا دموکراتیک دؤولتی ایداره ائتمگه باشلامیشدیلار. بئله شخصیت‌لردن بیری ده بوتون حیاتینی آذربایجانین موستقیل‌لیگینه حصر ائدن آذربایجان ایستیقلال موجاهیدی میرزه بالا محمدزاده دیر.
61 ایل‌لیک عؤمرونده (1898-1959) کشمکشلی حیات کئچیرن م.محمدزاده 13 آقوست 1898-جی ایلده آذربایجانین آوشاران (آبشرون) بؤلگه‌سی‌نین زیره کندینده بالیقچی عاییله‌سینده آنادان اولموشدور. عاییله‌سینی دولاندیرماق اوچون 20. عصرین اوّللرینده باکی‌یا کؤچن آتاسی هله اوشاقکن وفات ائتدیگیندن عاییله‌نی دولاندیرماق اوچون آناسی‌نین ائوده بیشیردیگی قوغال‌لاری واغزالدا ساتماقلا برابر، مکتبده تحصیل آلماقلا دا مشغول اولموشدو.
1907-جی ایلدن باکیدا «یئددینجی روس-تاتار» مکتبینده اوخویان میرزه بالا اورانی بیتیردیکدن سونرا محمودبیلی حبیب بیگین رهبرلیک ائتدیگی «روشدیه»ده اؤز تحصیلینی داوام ائتدیرمیش، 1914-جو ایلده اورانی بیتیره‌رک 1915-جی ایلده آذربایجان تورک گنجلیگی‌نین میلّی قورتولوش یولونداکی فعالیتینده موهوم رول اوینایان باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاآت معمارلیق بؤلمه‌سینه داخیل اولموشدو.
میرزه بالا محمدزاده «آذربایجان خالقی» و «آذربایجان تورک میلتچی‌لیگی» آنلاییش‌لارینی منیمسه‌ین خالقین اؤز دؤولتینی قورما سورجینه داخیل اولدوغو سیاسی بیر دؤنمده یازارلیق و قزئتچی‌لیک حیاتینا باشلامیشدی. هله اورتا مکتبده اوخویارکن مکتب یولداش‌لاری ایله بیرلیکده رسیملی «آرزو» آدلی مجموعه یایینلایان 14 یاشلی میرزه بالا محمدزادهنین «نفع علم و یاخود علمین سودو» آدلی ایلک اثری 1912-جی ایلده باکیدا عیسی بیگ آشوربیگوفون «کاسپی مطبعه‌سی»نده چاپ ائدیلمیشدی. بو اثرله یازیچی‌لیق حیاتینا باشلایان میرزه بالا سونرادان دیگر مطبوع اورقان‌لاردا دا چیخیش ائتمیشدی. تکنوکومدا اوخودوغو دؤورده گنجلرین یاراتدیغی غئیری-قانونی «محمدیه کومیته سی»نه داخیل اولان میرزه بالا اؤز یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، اونون 1916-جی ایلده تشکیل ائدیلن ییغینجاق‌لاریندا هر ایکیسی اؤز چیخیش و شعیرلری ایله توپلانتی‌لارا فرقلی بیر هیجان قازاندیرمیشدیلار.
تزاریزم ایستیبدادی هر ایکی آذربایجان ضیالیسی‌نین نیفرتینه سبب اولدوغو کیمی، هر بیر طلبه ده اونا دوشمن موناسیبت بسله‌میشدی. بو روحدا بؤیوین میرزه بالا سونرادان گنجلیگین تزاریزمه قارشی توپلانتی‌لارینا باشچی‌لیق ائتمیش، آلوولو نیطق‌لر سؤیله‌میش و اؤزونو ایستیبدادا قارشی گله‌جک اینقیلابا حاضیرلامیشدی. میرزه بالا بو دؤورده استالین‌ین یاخین آدامی اولان لاورنتی بریا ایله یاخینلیق ائتمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده، م.رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله اونون نشر ائتدیردیگی «آچیق سؤز» قزئتینه یازیلار یازماغا باشلامیش، سونرادان بو قزئتین آکتیو یازارلاریندان بیری اولموش، عئینی زاماندا هفته‌لیک «بصیرت» ژورنالی‌نین دا باش رداکتورو اولموشدور. بوتون بونلارلا یاناشی، میرزه بالا «قورتولوش» و «دوغرو سؤز» کیمی قزئت‌لرده ده مقاله‌لرله چیخیش ائتمیش، 1917-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا باکیداکی آذربایجان گنجلری‌نین لیدری سویه‌سینه یوکسلمیشدی. « اتفاقِ متعلّمین » و «گنجلر صداسی» ژورنال‌لاری‌نین دا فعال یازارلاریندان بیری اولان میرزه بالا تزار روسیهسینین شیعه-سوننی قارشی‌دورما یاراتما سیاستینه قارشی دؤورو مطبوعاتدا مقاله‌لرله چیخیش ائتمیش، بو حادیثه‌‌نین قارشیسینی آلماغا چالیشمیشدی.
آذربایجانداکی سیاسی حادیثه‌لره آکتیو قوشولان میرزه بالا بو دؤورده آرتیق آچیق فعالیته کئچمیش، موساوات پارتیاسی‌نین سیرالارینا داخیل اولموش، پارتیانین نوفوذلو، تانینمیش عوضولریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
1918-جی ایلده «گونئی قافقاز موسلمان جمعیتی» طرفیندن محلی کومیته‌لرله علاقه یاراتماق اوچون آرخاداشی محمد صالح قولوزاده ایله بیرلیکده شاماخی‌یا گؤندریلن میرزه بالا 1918-جی ایلین اوّللرینده یارانمیش زاقافقازیا سئیمی‌نین فعالیتی دؤورونده اؤز ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی تیفلیسسده داوام ائتدیرمیشدی.
1918-جی ایلین 28 مئیینده آذربایجان خالق جومهوریتی اعلان اولوندوقدان سونرا میرزه بالا همین ایلین 23 ژوئیه‌سیندن نشره باشلایان «گنجلر یوردو» ژورنالی‌نین رداکتوررو اولموشدو.
«موساوات» پارتیاسی‌نین نزدینده یارانان «گنجلر جمعیتی»نین اورقانی اولان بو ژورنالین 35 نؤمره‌سی چاپ ائدیلدیکدن سونرا باغلانمیشدی. بو دؤورده میرزه بالانین «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی کیتابچاسی تیفلیسسده چاپ اولونموشدو.
1918-جی ایل دسامبرین 7-ده باکیدا طنطنه‌لی شکیلده آچیلان آذربایجان پارلمانیندا استنوقرافچی ایشله‌ین میرزه بالا محمدزاده موستقیل آذربایجان حؤکومتی قورولدوقدان سونرا حؤکومتین اورقانی اولان «آذربایجان» قزئتی‌نین موخبیری و سونرا رداکتوررو اولموشدو.
1919-جو ایلین سپتامبر آیی‌نین 16-دا آذربایجان دؤولت تئاتریندا میرزه بالانین «باکی اوغروندا موباریزه» پیئسی‌نین ایلک تاماشاسی اولموش، همین ایلین اوکتوبروندا او، موساوات پارتیاسی‌نین باکی کومیته‌سی‌نین عوضوو سئچیلمیشدی.
باکی‌نین زیره کندینده آنادان اولوب حیاتینین 26 ایلینی (1898-1924) قوزئی آذربایجاندا، 3 ایلینی (1924-1927) گونئی آذربایجاندا، فاصیله‌لرله 31 ایلینی (1927-1932 و 1939-1955) تورکیه ده، 7 ایلینی (1932-1939) لهستاندا و 4 ایلینی (1955-1959) آلماندا کئچیرن میرزه بالا محمدزادهنین بو دؤورلرده موختلیف دایره‌لرله علاقه‌سینی نظره آلاراق اونون ایجتیماعی-سیاسی، ایدئولوژی و علمی یارادیجی‌لیغینی و فعالیتینی آلتی دؤوره بؤلمک اولار.
بیرینجی دؤور 1912-1920، ایکینجی دؤور 1921-1927، اوچونجو دؤور 1927-1932، دؤردونجو دؤور 1932-1939، بئشینجی دؤور 1939-1955، آلتینجی دؤور ایسه 1955-1959-جو ایل‌لری احاطه ائدیر.
20. عصرین اوّللرینده آذربایجاندا باشلایان یئنیلشمه و میلّیتچیلیک حرکاتی‌نین جانلی شاهیدی و حادیثه‌لرین ایشتیراکچیسی اولان میرزه بالا محمدزاده هله «روشدیه»ده اوخودوغو دؤورده اوشاقلیق یولداشی جعفر جبارلی ایله بیرلیکده میلّیتچی موعلیم اولان ماحمودبیلی حبیب بیگین تاثیری ایله دؤورون میلّیتچی جبهه‌سینده یئر آلمیش، درسدن سونرا جعفر جبارلی ایله بیرلیکده تئز-تئز میلّیتچی درنکلرین توپلانتی‌لاریندا ایشتیراک ائتمیشدی.
ایلک سیاسی فعالیته باکی پولیتکنیک تکنیکوموندا اوخویارکن گیزلی «محمدیه تشکیلاتی»ندا باشلایان میرزه بالا اؤز دوستو جعفر جبارلی ایله بیرگه او دؤورده کی «اتفاق متعلّمین» و «قافقاز طلبه‌لرین مرکزی کومیته‌سی» آدلی گنجلیک تشکیلات‌لاری‌نین لیدرلریندن اولموشلار. «اتفاق متعلمین» عئینی آدلی هفته‌لیک قزئتینده میرزه بالا میلّی و سیاسی یازی‌لارلا چیخیش ائتمیش، روسجا و تورکجه چاپ اولونان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته‌سی‌نین اورقانی اولان «گنجلر صداسی» قزئتی‌نین باش یازاری اولموشدور.
تزار روسیه‌سینده باش وئرن سیاسی حادیثه‌لر آذربایجاندا دا تزار روسیهسینین ایستیبدادینا قارشی اولان بوتون سیاسی قووّه‌‌لری حرکته گتیرمیشدی. میرزه بالا محمدزادهنین ده ایچینده بولوندوغو بو دؤنمده سیاسی آکتیولیک آرتمیش بیر سیرا سیاسی و ایجتیماعی تشکیلات‌لار، خئیریه جمعیت‌لری ایله یاناشی، یئنی-یئنی میلّی مطبوعات اورقان‌لاری یارادیلمیش، میلّی ضیالیلار آراسیندا بیر همرأی‌لیک یارانمیش، بو ایکی موهوم آپاریجی زومره‌نین یاخین علاقه‌سیندن ده میلّیتچیلیک ایدئیاسی دوغولموش و بونونلا دا قیسا بیر مودت عرضینده سیاسی حرکاتا چئوریلمیشدی. آذربایجان میلّی ضیالیلاری گئتدیکجه روسیه یؤنوملو جریان‌لارین تاثیریندن اوزاقلاشاراق اوزونو تورکیه و غرب جریان‌لارینا چئویرمیش و بونونلا دا آذربایجاندا سیاسی یؤنون دَییشمه‌سینه نایل اولموشدولار. غرب‌یؤنلو یئنیلشمه و میلّیتچیلیک حرکاتی‌نین اؤن پلانا چیخماسی گنج میرزه بالانین دا فیکیرلری‌نین گئنیشلنمه‌سینه سبب اولموشدو کی، بو ایشده محمدمین رسولزادههنین و اونون رداکتوررلوغو ایله 2 آقوست 1915-جی ایلدن باکیدا نشر اولونماغا باشلایان «آچیق سؤز» قزئتی‌نین بؤیوک رولو اولموشدور.
" تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک " شوعاری ایله نشر اولونان «آچیق سؤز» قزئتی‌نین «آچیق سوتون‌لار»ینا محمدامین رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله مقاله‌لر یازان میرزه بالا محمدزاده ایلک یازی‌لارینی داها چوخ میلّی ایدئال، میلّی مدنیت، میلّی تاریخ، میلّی ادبیات مؤوضولارینا حصر ائتمیشدی. آذربایجانین بولشویکلر طرفیندن ایشغالیندان سونرا محمدامین رسولزادههنین تکلیفی ایله غئیری-قانونی فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچی‌لیق ائدن گنج میرزه بالا ایستیلاچی‌لارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین دا صدری سئچیلمیش، «ایستیقلال» آدلی قزئتین باش رداکتوررو اولموش، 1927-جی ایلده رسولزادههنین دعوتی ایله گونئی آذربایجاندان ایستانبولا گله‌رک بورادا رسول‌زاده‌ه ایله بیرلیکده میلّی آذربایجان موهاجیر مطبوعاتینی و میلّی آذربایجان مرکزینی یاراتمیشدی. داها سونرا رسولزادههنین دعوتی ایله 1932-جی ایلده لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیش، اونونلا بیرگه «یئنی قافقاسیا» درگیسی نشر ائتدیرمیشدی.
آذربایجان سیاسی تاریخینده محمدامین رسول‌زاده‌ه ایله میرزه بالا محمدزاده کیمی بیر-بیرینه بو قدر دریندن باغلانان و بیر-بیرینی تاماملایان دیگر شخصیت‌لره دئمک اولار کی، ایندییهدک راست گلینمه‌میشدیر. م.رسولزادههنین فیکیر و دوشونجه‌لرینی میرزه بالا قدر دریندن منیمسه‌ین، اونو گئنیشلندیرن و یایان باشقا بیر شخصیته تصادوف ائدیلمیر. هئچ تصادوفو دئییلدیر کی، م.رسولزادهنین وفاتیندان سونرا محض میرزه بالا محمدزاده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتی‌نین و موساوات پارتیاسی‌نین رهبری سئچیلمیشدی.
دونیا تاریخینه یئنی بیر ایستیقامت وئرن 1917-جی ایل روسیه اینقیلاب‌لاری 300 ایل‌لیک رومانوف‌لار سولاله‌سی‌نین حاکیمیتینه سون قویماسینا، روسیه‌ده اؤنجه مووقّتی حؤکومت، سونرا ایسه بولشویک حؤکومتی یارانماسینا باخمایاراق، مرکزده اولدوغو کیمی، اوجقارلاردا دا بیر حاکیمیت بوشلوغو یارانمیش، و بو بوشلوقدان ایستیفاده ائده‌رک آذربایجان میلّی قووّه لرینی و گنجلیگینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرن موساوات پارتیاسی آچیق فعالیته باشلامیش، چوخ رادیکال بیر مؤوقع توتاراق روسیه‌ده‌کی موسلمان خالق‌لار اوچون دموکراتیک جومهوریت طلبی ایله چیخیش ائتمگه باشلامیشدی. بو تاریخی حادیثه‌لر آذربایجان گنجلیگینی ده حرکته گتیرمیش، گنجلر میلّی تشکیلات‌لارا عوضو اولماغا باشلامیش، مملکت دعواسیندا جان-باشلا موباریزه یه قوشولموشلار. میرزه بالا محمدزاده ده محض بو دؤورده موساوات پارتیاسینا داخیل اولموش، پارتیا داخیلینده آکتیو فعالیتی ایله پارتیانین ساییلان شخصیت‌لریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
گنجلردن عیبارت دسته‌لرله باکی اطرافی کند و قصبه‌لره ، نفت معدن‌لرینه گئدن میرزه بالا، صادق قولوزاده، پیری مرسل‌زاده و رضا ذکی کیمی یولداش‌لاری ایله برابر روسیه یؤنوملو تشکیلات‌لارا، خوصوصیله بولشویک و منشویک‌لره قارشی تبلیغات آپارمیش، نتیجه‌ده موسلمان فهله‌لری ده موساوات پارتیاسینا عوضو اولموش، پارتیانین ایشینده فعال ایشتیراک ائتمگه باشلامیش، میلّی موباریزه یه قوشولموشدولار.
میرزه بالا 1918-جی ایلده پارتیانین گنجلر جمعیتی‌نین اورقانی اولان «گنجلر یوردو» درگیسی‌نین یؤنتیم باشقانی اولموشدو. او، «آچیق سؤز» قزئتی‌نین 4 ژانویه 1918-جی ایل تاریخلی ساییندا چاپ ائتدیردیگی «آذربایجان چاغیرییور» آدلی یازیسیندا آذربایجان تورک گنجلیگینی وطنین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه یه سسله‌یه‌رک گؤستریردی کی:
« ائی گنج تورکلر! بو گون کعبه‌یی-موقدسینیز اولان وطنینیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز آذربایجان زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. اگر میلّی مکتب‌لر ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین عیرض و ناموسونوز یئنه وطن ایچینده سالامات اولا بیلر. »
(باخ: میرزه بالا محمدزاده، «آذربایجان چاغیرییور»، «آچیق سؤز» قزئتی، 04.01.1918، ص.22-23)
عوموم‌روسیه موسسیس‌لر مجلیسینی داغیدان، زاقافقازیا مووقّتی حؤکومتینی تانیمایان مرکزده کی بولشویکلرین مرکزی ایجراییه کومیته‌سی لنین و استالین‌ین ایمضالادیقلاری 13 نؤمره‌لی بیر دِکرِتله استپان شاومیانا، کوزنتسوفا و دیگر بولشویک‌‌لره قافقازدا «سووئت‌لشمه عملیاتینی» حیاتا کئچیرمک تاپشیریلمیشدی.استپان شاومیانا تورکیه‌ده روس اوردوسونون ایشغالی آلتیندا اولان اراضی‌لرده ارمنیستان دؤولتی یاراتماق صلاحیتی ده وئرمیشدیلر. زاقافقازیا کومیسارلیغی‌نین طلبی ایله تیفلیسدن چیخاریلاراق یولداش‌لاری ایله بیرلیکده باکی‌یا گلن شاومیان بورادا اؤنجه روس حربیچی‌لری‌نین و داشناک پارتیاسی‌نین کؤمگی ایله ارمنی‌‌‌لرین تورکلره اولان دوشمنچی‌لیگیندن باجاریقلا ایستیفاده ائتمیش، باکی سووئتینی و بلدیه مجلیسینی دَییشدیرمیش، بورادا بولشویکلرین چوخلوغونو تأمین ائتمیش، باکی شهر ایداره‌چی‌لیگینده چالیشان آذربایجان تورکلرینی توتدوقلاری وظیفه‌لردن اوزاقلاشدیرمیش و بئله‌لیکله ده باکیدا اؤزونون رهبرلیگی آلتیندا بیر سووئت حؤکومتی قورموشدو.
ارمنی‌‌لرله روس بولشویک‌لرینی موسلمان‌لارا قارشی هوجوما تشویق ائدن شاومیانین باشچیلیغی ایله 1918-جی ایل مارسین 30-دان آوریلین 1-نه قدر باکیدا مینلرله گوناهسیز موسلمان اؤلدورولموش، اونلارین ائولری یاندیریلمیش، ماغازالاری تالان ائدیلمیش، آذربایجان معمارلیغی‌نین نادیر اینجی‌لریندن اولان «ایسلامیه» بیناسی ارمنیلر طرفیندن یاندیریلمیشدی. موسلمان‌لارا قارشی تجاووز بونونلا بیتمه‌میش، ارمنی-روس بیرلشمه‌لری آذربایجانین شاماخی، سالیان کوردمیر، لنکران، قوبا و دیگر بؤلگه‌لرینه هوجوم‌لار ائده رک قیرغین‌لار، یانغین‌لار، تالان‌لار تؤرتمیش، تاریخده آنالوقو اولمایان جینایت‌لر، سوی‌قیریم‌لار حیاتا کئچیرمیشدیلر.
آذربایجاندا باش وئرن بو سیاسی حادیثه‌لر دؤورونده میرزه بالا محمدزاده عوضوو اولدوغو موساوات پارتیاسی‌نین تاپشیریغی ایله زاقافقازیا سئیمی‌نین فعالیتینده ایشتیراک ائتمک اوچون سئیمین مرکزی اولاراق سئچیلن تیفلیس شهرینده اولموش، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی بورادا داوام ائتدیرمیشدی. میرزه بالا گورجوستاندا قافقاز فدراسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچی‌لار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤستره‌رک قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانماسی مقصدیله یارادیلان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته‌سی‌نین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق گنجلر صداسی درگیسی‌نین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدو.
میرزه بالا تیفلیسسده اولدوغو قیسا مودت عرضینده سیاسی فعالیتله یاناشی، اورادا نشر ائدیلن قزئت و ژورنال‌لاردا واخت‌آشیری قافقاز خالق‌لاری‌نین تاریخی، مدنیتی، ادبیاتی و عادت –عنعنه‌لری ایله باغلی مقاله‌لر یازمیش، قافقاز خالق‌لاری آراسیندا بیرلیک و برابرلیک یاراتماغا چالیشمیشدی. او، تیفلیسسده اولدوغو دؤورده «ایکی اینقیلاب آراسیندا» و «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرلر یازمیشدی. مؤلیف «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی اثرینده 1905-1917-جی ایل‌لر آراسیندا قافقازدا و آذربایجاندا باش وئرن سیاسی و ایجتیماعی حادیثه‌لری، او دؤورده کی معاریف، مطبوعات، ادبیات، تئاتر و دینی مسله‌لرله یاناشی، قادین حاقلاریندان، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلری‌نین میلت اولاراق وار اولماسینی داوام ائتدیرمک اوچون واحید ایدئولوژی اطرافیندا بیرلشمه‌سینی ان عومده وظیفه کیمی اورتایا قویموشدو.
میرزه بالا 1918-جی ایلده تیفلیسده یازدیغی «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرینده آذربایجانین او گونلرده کی وضعیتینه قیسا نظر سالمیش، لنین طرفیندن عوموم قافقاز کومیسارلیغینا تعیین ائدیلن ارمنی استپان شاومیانین باشچیلیغی ایله 1918-جی ایل 31 مارس باکی قیرغینیندان، بو قتل‌عامدا 17 مین مظلوم، سیلاح‌سیز، مودافیعه‌سیز موسلمان – تورک اهالی‌نین ارمنیلر طرفیندن وحشیجه‌سینه قتل‌عاما معروض قالدیغیندان، باکی‌نین ارمنی-داشناک و بولشویک‌لردن تمیزلنمه‌سینده ایشتیراک ائدن تورک عسگرلری‌نین قهرمان‌لیغیندان بحث ائتمیشدیر. اثر خالق طرفیندن بینیلدیگیندن 15 سپتامبر 1919-جو ایلده آذربایجان دؤولت تئاتریندا ایلک و سون دفعه صحنه‌یه قویولموشدو. تأسوف‌لر اولسون کی، میرزه بالانین بو پیئسی ایندییهدک الده ائدیلمه‌میشدیر. اثرین یالنیز تاماشاسی‌نین پروقرامی آذربایجان دؤولت تئاتر موزه‌سی‌نین فوندوندا ساخلانیلیر. بو پروقرامدا اثرین 21 پرسوناژی‌نین و رول‌لاری ایفا ائدن آکتیورلارین آدلاری گؤستریلمیشدیر.
1920-جی ایلین 27 آوریلینده آذربایجانین ایکینجی دفعه روسلار طرفیندن ایشغال اولوندوقدان سونرا غئیری-لئقال فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچی‌لیق ائدن میرزه بالا محمدزاده ایستیلاچی‌لارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین دا صدری سئچیلمیشدی. میلّی موقاویمت کومیته‌سی‌نین عوضولری گیزلی مطبعه یاراداراق «ایستیقلال» آدلی قزئت نشر ائتمگه باشلامیشدیلار. بو دؤورده میرزه بالا محمدزاده آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومه‌چی و اورتا مکتبده موعلیم ایشله‌میش، «یئنی ییلدیز» ژورنالیندا آذربایجان تاریخینه دایر سیلسیله مقاله‌لر و 1922-جی ایلده باکیدا «آذربایجان تورک مطبوعاتی» آدلی اثرینی چاپ ائتدیرمیشدی.
1923-جو ایلین ژوئیه آییندا یئرلی سووئت اورقان‌لاری طرفیندن گیزلی چاپ اولونان «ایستیقلال» قزئتی مطبعه‌سی‌نین یئری موعین‌لشدیریلمیش، موقاویمت کومیته‌سی‌نین و قزئتین نشر اولوندوغو مطبعه‌نین بوتون ایشچی‌لری حبس ائدیلمیش لاکین میرزه بالا محمدزاده ایمکان تاپاراق گیزلنمیش، 1924-جو ایلین مئی آییندا گونئی آذربایجانین انزلی شهرینه موهاجیرت ائتمیش، لاکین چِکا آگنت‌لری طرفیندن تعقیب ائیلدیگیندن او، اوّلجه تهرانا، اورادان دا تبریزه گئتمیش، بیر مودت تبریزده یاشادیقدان سونرا تکنیکوم مأذونو اولدوغو اوچون گونئی آذربایجانین سولدوز شهری اطرافیندا شوسه یولو چکیلیشینده موهندیس-تکنیک وظیفه‌سینده چالیشمیش، شخصی ائولرده موعلیم‌لیک ائتمکله یاناشی، م.رسول زاده‌نین رداکتوررلوغو ایله ایستانبولدا نشر اولونان «یئنی قافقاسیا» ژورنالینا مقاله‌لر گؤندرمیشدی.
اوچ ایل گونئی آذربایجاندا یاشادیقدان سونرا 1927-جی ایلده ایستانبولا گلن میرزه بالا بورادا «آذربایجان میثاقی-میلّیسی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی» و «ارمنیلر و ایران» آدلی کیتاب‌لارینی نشر ائتدیرمیش، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله نشر اولونان «یئنی قافقاسیا»، «آذری تورک»، «اودلو یورد» ژورنال‌لاری ایله یاخیندان امکداشلیق ائتمیش، 1930-جو ایلین اوّللرینده ایستانبول بیلیم‌یوردونون حوقوق فاکولته‌سینی بیتیرمیش، 1932-جی ایلده سووئت ایتتیفاقی‌نین طلبی ایله ایستانبولو ترک ائتمک مجبوریتینده قالاراق لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیشدی.
1932-1939-جو ایللرده لهستاندان یاشایان میرزه بالا، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله برلینده نشر اولونان «ایستیقلال» قزئتینده (1932-1934) و «قورتولوش» ژورنالیندا (1934-1938) آذربایجانین ایستیقلال پروبلمینه حصر اولونموش خئیلی مقاله‌سی چاپ اولونموشدو. بو دؤورده اونون همچنین برلینده «قورتولوش» ژورنالی‌نین مطبعه‌سینده «میلّی آذربایجان حرکاتی» آدلی سامباللی کیتابی نشر ائدیلمیشدی. اونون «موساوات» پارتیاسی‌نین نشر ائتدیگی بولتن‌لرده ده روس موستملکه اوصول-ایداره سینی ایفشا ائدن خئیلی میقداردا مقاله لری چاپ اولونموشدو.
میرزه بالا محمدزاده 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش «میلّی آذربایجان موساوات خالق فیرقه‌سی»نین اوچ قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، 1939-جو ایلده لهستانین آلمان ایله سووئت ایتتیفاقی آراسیندا گیزلی بؤلوندوگو زامان او ایستانبولا دؤنه‌رک «میلّیت» و «جومهوریت» قزئت‌لرینده روسیه‌ده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقاله‌لر یازمیشدی.
1949-جو ایلده میرزه بالا محمدزادهنین یاخیندان ایشتیراکی ایله آنکارادا «آذربایجان کولتور درنگی»نین اساسی قویولموش، 1951-جی ایلده اونون «آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا» آدلی اثری بو درنک طرفیندن چاپ اولونموشدو. او، همچنین آنکارادا آذربایجان کولتور درنگی طرفیندن بوراخیلان «آذربایجان» ژورنالیندا آذربایجان تاریخی ایله باغلی خئیلی مقاله چاپ ائتدیرمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده 1954-جو ایلدن اعتیباراً مونیخ‌ده یئرلشن س‌س‌ری-نی اؤیرنمه اینستیتوتوندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفه‌سینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجه‌سینده نشر اولونان سیاسی ژورنالین باش رداکتوررو اولموشدو.
اؤز یازی‌لاریندا میرزه بالا محمدزاده، «م.ب.محمدزاده، نوح‌اوغلو، آ.کوت، م.ب.داشدمیر، علی کوتلوک، آذری، سنان و کمال» ایمضالاریندان ایستیفاده ائدن میرزه بالا محمدزاده 6 مارس 1955-جی ایلده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتی‌نین لیدری، آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین معماری، «موساوات» پارتیاسی‌نین رهبری، خالقیمیزین بؤیوک اوغلو م.رسولزادههنین وفاتیندان سونرا آذربایجان میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین و «موساوات» پارتیاسی‌نین رهبری سئچیلمیشدی.
میرزه بالا هله لهستاندا اولدوغو دؤورده ورشودا قارا دنیزلی بیر تورک عاییله‌سی‌نین قیزی اولان باهیره خانیملا نیشانلانمیش، ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی‌نین باشلادیغی ایللرده تورکیه یه دؤنه‌رک اونونلا ائولنمیش، لاکین بو ائولی‌لیکدن اؤولادلاری اولمامیشدی.
بوتون معنالی حیاتینی خالقی‌نین میلّی ایستیقلالی یولوندا فدا ائدن، آذربایجان آزادلیق موباریزه‌سی‌نین بؤیوک و اونودولماز قهرمان‌لاریندان اولان میرزه بالا محمدزاده 8 مارس 1959-جو ایلده ایستانبولدا اورک خسته‌لیگیندن وفات ائتمیش و ایستانبولون «قاراجا احمد» قبریستان‌لغیندا دفن اولونموشدو.
روحو شاد اولسون.
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی و محمد امین رسولزاده
آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی و محمد امین رسولزاده
دوکتور فایق علی اکبرلی
آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین تکامول پروسه‌سی‌نین منطیقی نتیجه‌سی اولماقلا یاناشی، ۲۰-جی عصرین اوللرینده دونیادا باش وئرن موهوم حادثه‌لر (بالکان ساواشی، ۱-جی دونیا ساواشی، ۲-جی روس بورژوا اینقیلابی و س.) و بیر سیرا دیگر عامیللر (میلّی اؤزونودرک، اینقیلابی ایدئیالارین گوجله‌نمه‌سی، چار روسیه‌سینی اسارتی آلتیندا اولان موختلیف خالقلارین آزادلیق حرکاتی) موهوم رول اوینامیشدی. محض بو تاریخی اولایلارین و میلّی آزادلیق حرکاتلاری‌نین تأثیری آلتیندا قوزئی آذربایجانداکی میلّی روحلو ایسلامچیلار-تورکچولر، لیبراللار و اینقیلابچیلار واحید عقیده اطرافیندا بیرلشه‌رک میلّی-موستقیل تاکتیک یوروتمگه باشلامیشلار. بو دؤورده‌کی حادثه‌لرین گئدیشی ایسه ایدئیا باخیمدان میلّی لیبراللارین و تورکچولرین، تاکتیک باخیمیندان ایسه میلّی اینقیلابچیلارین (مارکسیستلرین) دوزگون یول توتدوغونو تصدیق ائتمیشدی. آذربایجان تورکچولوگونون یارانماسیندا و اینکیشافیندا دا اساس تکان‌وئریجی، کاتالیزاتور رولونو ایسه تورکچولوک، ایسلامچیلیق و موعاصیرلشمک کیمی ایدئیا خطلری اوینامیشدیر.
۱۹۱۰-جو ایللرده آذربایجان تورک مطبوعاتیندا میلّی موتیولرین، او جمله‌دن تورکچولوگون، تورک بیرلیگی‌نین اؤنه کئچمه‌سینده بالکان ساواشیندان سونرا تورکیه‌ده گوجله‌نمگه باشلایان تورکچولوک جریانینین گوجلو تأثیری اولموش، خصوصیله، «تورک یوردو» مؤلیف‌لری‌نین تیمثالیندا (ی.آکچورا، ض.گؤکآلپ و ب.) تورکیه‌ده باشلایان تورکچولوک حرکاتی قافقازدا دا چوخ آتشلی آردیجیللار بولموشدور (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۶-۵۷)). آنجاق بو او دئمک دئییل کی، تورکچولوک ایدئیاسی تورکیه‌دن آذربایجانا ایخراج اولونموشدور. ساده‌جه، تورکچولوک بوتون تورک اؤلکه‌لرینده، او جمله‌دن آذربایجان و تورکیه‌ده عینی زاماندا یارانمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر. ساده‌جه، بو پروسه‌ده قارشیلیقلی موبادیله‌لر ده اولموشدور کی، بونو م.ا.رسولزاده، ی.آکچورا، م.ب.محمدزاده کیمی ضیالیلار دا دفعه‌لرله قئید ائتمیشلر. م.ا.رسولزاده یازیر: ««فویوضات» درگیسی «تورک یوردو»ندا اولدوغو کیمی آیدین و تکرارلا اولماسا دا تورکچولوک قونوسونو داها اؤنجه ایشه سالمیش، حتی مرحوم ضیا بیگین سون چاغلاردا «تورک میلّتیندنم، ایسلام اومّتیندنم، غرب مدنیتیندنم» شوعاری ایله گؤستردیگی آنلامی علی بیگ حسین‌زاده «تورک قانلی، ایسلام ایمانلی و فیرنگ قیافه‌لی اولاق» فورمولو ایله آچیقلامیشدی. آذربایجان مطبوعاتی و ادبیاتیندا، شوعورلو متودیک بیر شکیلده میلّی تورک ایدئولوژیسی‌نین ایشه سالینماسی ایسه، او، بیرینجی دونیا ساواشی اؤنجه‌سی و ایللرینده داها چوخ گلیشمیشدیر» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۰). م.ب.محمدزاده ده قئید ائدیر کی، آذربایجان میلّی حرکاتی‌نین کامیل‌لشمه‌سینده، آذربایجان ایجتیمایتی‌نین شوعورلانماسیندا «فویوضات» درگیسی و اونون اساس یازاری ع.ب.حسین‌زاده موستثنا رول اوینامیشدی (محمدزاده، ۱۹۹۲: ۴۷).
۱۹۱۰-۱۹۲۰-جی ایللرین اؤزونه‌مخصوس خصوصیتلردن بیری، بلکه ده بیرینجی‌سی میلّی سوسیال-دموکراتلارین، میلّی لیبراللارین، میلّی ایسلامچیلارین و باشقا میلّی ضیالیلارین اؤنجه «تورکچولوک»، داها سونرا اونون کونکرت ایفاده‌سی اولان «آذربایجان میلّی-تورک ایدئیاسی» اطرافیندا توپلانمالاری، ان آزی بو ایدئیایا رغبت بسله‌مه‌لری اولموشدور. آذربایجان میلّی-تورک ایدئیاسی‌نین اساس خطلری تورکچولوک، ایسلامچیلیق و غربچیلیک (آوروپالاشماق) ایدی کی، چوخ کئچمه‌دی اونا ایستیقلالچیلیق (موستقیل و میلّی آذربایجان) دا علاوه اولو‌دو.
بو دؤورده آذربایجان تورکچولوگو، موستقیل و دموکراتیک آذربایجان ایدئیاسی‌نین اساس ایدئولوقو، آذربایجان تورکلری‌نین لیدری محمد امین رسولزاده (۱۸۸۴-۱۹۵۵) اولموشدور. م.ا.رسولزاده آذربایجان تورک ضیالیلاری آراسیندا ایلک دفعه، «اومّتچیلیک»دن «میلّتچیلیک»ه اوز توتاراق میلّی ایدئولوژی‌نین تمل پرینسیپلرینی ایشله‌ییب حاضیرلامیشدیر. بئله کی، ج. افقا‌نین یولونو داوام ائتدیرن م.ا.رسولزاده «ایسلام میلّتچیلیگی»نین یئرینه «تورک میلّتچیلیگی»نی ایرهلی سورموشدور. ۱۹۱۵-جی ایلدن ایشیق اوزو گؤرن «آچیق سؤز» قزئتینده ایلک دفعه اولاراق «موسلمان»، «تاتار» اوزینه «تورک» سؤزونو ایشله‌دن، «بیز تورکوک!» دئین م.ا.رسولزاده بو صورتله «اومّت» و «اومّتچیلیک» دؤورونو رسماً قاپامیش، «میلّت»، «تورک میلّتچیلیگی» دؤورونون باشلاندیغینی اعلان ائتمیشدیر (محمدزاده، ۱۹۹۲: ۵۲).
۱۹۱۰-جو ایللرده مارکسیزم ایدئولوژی‌سیندن تامامیله اوزاقلاشان م.ا.رسولزاده بو تعلیمین نماینده‌لری‌نین «اتنوس»، «میلّیت»، «میلّت»، «خالق» آنلاییشلار ایله باغلی مودعالارینا قارشی چیخمیشدیر. م.ا.رسولزاده ۱۹۱۴-جو ایلده «میلّی دیریلیک» اثرینده یازیردی کی، اوّللر «اومّت» ایله «میلّت» آراسیندا فرق اولماییب، قؤومیت و جینسیت جامعسینی آندیران «میلّت» کلمه‌سی همکیش و همدین‌لیک جامعسینه عایید اولان «اومّت» کلمه‌سیله قاریشمیش و «میلّتی-ایسلام» تعبیری مشهور اولموشدور. م.ا.رسولزاده «اومّت»ا دینی، «میلّت»ا دیل باخیمیندان یاناشیر و دیلی میلّیتین (میلّتین) وارلیغی‌نین اساس عاملی کیمی وئریردی (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۴۷۶). بو معنادا، او، «میلّت»ا بئله بیر تعریف وئریر: «میلّی مدنیت و یاخود میلّت دیل بیرلیگی، عادت و اخلاق بیرلیگی، انناتی-تاریخییه و نهایت، اعتیقاداتی-دینیه بیرلیکلری‌نین مجموعوندان موتشکّیل بیر محصولدور» (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۴۶۸).
«آچیق سؤز» قزئتی‌نین ایلک ساییندا نشر اولونان «توتاجاغیمیز یول» (۱۹۱۵) مقاله‌سینده رسولزاده ایلک دفعه آذربایجان تورکلوگونون اساس پرینسیپلرینی گؤسترمیشدیر. میلّی ایدئیا‌نین اساس ایده‌آلی میلّیتدیر کی، ۲۰-جی عصر میلّیت عصری اولدوغونا گؤره، آذربایجان تورکلری ده بیر میلّیت و میلّت اولاراق میدانا چیخمالیدیر. بو باخیمدان ۱-جی دونیا ساواشی نتیجه‌سینده دونیا‌نین خریطه‌سی‌نین دَییشمه‌سی‌نین لابود اولدوغونو قئید ائدن رسول‌زاده‌یه گؤره، دونیا خریطه‌سی‌نین آلاجاغی یئنی شکله وطنداشلارین فداکارلیغی، دؤولتلرین تشکیلاتی و اوردولارین عظمتی ایله برابر، آشکار و قطعیتله پئیدا اولموش میلّیت مفکوره‌لری‌نین ده بؤیوک تأثیری وار و اولاجاقدیر. میلّی ایدئولوق قئید ائدیردی کی، طبیعی حوقوقو الیندن آلینمیش بیر میلّت ابدی اولاراق بو وضعیتده قالارسا، بیر طرفدن آوروپا دؤولتلری آراسیندا دایمی صولح الده ائدیلمه‌یه‌جک، باشقا طرفدن اونلارین اؤز وطنداشلاری آراسیندا اؤگئیلیک-دوغمالیق اولدوغو اوچون موترقّّی و قوتلی تشکیلاتا چئوریله بیلمه‌یه‌جکلر: «ایشته میلّتیمیزین بیر قزئتچیسی اولماق حسابیله عؤهده‌میزه دوشن رهبرلیک وظیفه‌سی‌نین ایفاسی اوچون توتاجاغیمیز یولون نؤقطه‌یی-عظمتینی (مرامینی) تشکیل ائد‌جک اساس – میلّیت اساسی‌دیر» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). آنجاق رسولزادهنین اؤزونون ده قئید ائتدیگی کیمی، بو میلّیتچیلیک، اونلارجا اؤزگه میلّتلری حاکم میلّت منافعیینه فدا ائدن روس میلّتچیلیگی دئییلدیر: «حالبوکی بیزیم ترویج ائله‌دیگیمیز اساس بوتون میلّیتلر اوچون بیر درجه حوریت و موساوات طلب ائدیر کی، بونونلا بیز روس جاماعاتی‌نین دا سالیم دوشونور قیسمیله هئچ بیر ایختیلافدا بولونمویوروز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲).
اونون فیکرینه گؤره، هر بیر میلّیت، میلّت آزاد یاشاییب دا ترقّی ائده بیلمک اوچون اوچ اساسا: ۱) دیل؛ ۲) دین؛ ۳) زامان-معاصرلیگه ایستیناد ائتمک مجبوریتینده‌دیر. میلّیتین بیرینجی اساسی دیلدیر کی، دیلی تورک اولان بو خالقین اتنیک منسوبیتی ده تورکدور.: «دیلجه – بیز تورکوز، تورکلوک میلّیتیمیزدیر. اونا گؤره ده موستقیل تورک ادبیاتی، تورک صنعتی، تورک تاریخی و تورک مدنیتینه مالیکیتیمیز - مقصدیمیزدیر. پارلاق بیر تورک مدنیتی ایسه ان مقدس غایه‌یی-آمالیمیز، ایشیقلی ییلدیزمیزدیر» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). م.ا.رسولزاده میلّی ادبی دیلین فورمالاشماسی پروبلمی ایله باغلی قئید ائدیردی کی، اسکی سلجوقلو-تورکیه و آذربایجان تورکجه‌سی بیر اولموش، «اورتاداکی آیریلیغی یارادان شئی ایسه آذربایجان لهجه‌سی‌نین داها چوخ قاراقویونلولار، آغ قویونلولار و صفویلر کیمی تورک دؤولتلری‌نین یؤنتیمی آلتیندا، عوثمانلیلاردان آیری، حتی مذهب اعتباری ایله اونلارا شدتله قارشی اولان باشقا بیر سیاسی یؤنتیمین اؤزگینی تشکیل ائتمه‌سیدیر». ۲۰-جی عصرین اوّللرینده ایسه ع.حسین‌زاده‌نین باشچیلیغی ایله «فویوضات» آذربایجان تورک دیلی‌نین «غربلشمه‌سینه»، یعنی عوثمانلاشدیریلماسینا چالیشمیشدیر (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۰). رسولزاده اؤزو ایسه، «یئنی لیسانچیلار و تورکچیلر»، «دیل – اجتماعی بیر عامل» و باشقا مقاله‌لرینده بیر طرفدن تورک ادبی دیلی‌نین خالقین دیلی ایله باغلی اولماسی‌نین واجیبلیگینی قئید ائتمیش، دیگر طرفدن ایسه اورتاق تورکجه‌‌نین یارانماسی تکلیفی ایله چیخیش ائتمیشدی (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۲۸۶).
بوتون بونلارلا یاناشی، او قئید ائدیردی کی، هر دیلین بیر میلّیتی، بیر ده بئین‌المیلّیتی واردیر. بئله کی، دیل میلّیتی، دین ایسه بئین‌المیلّیتی تشکیل ائدیر. او، یازیردی: «بیز تورک اولماق حسابیله دیلیمیزین میلّیتی تورکجه‌دیر. موسلمان اولدوغوموز اوچون بئین‌المیلّیتیمیز ایسلامدیر» (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۲۸۷). باشقا سؤزله، تورک دیلی‌نین محلّی شیوه‌لری‌نین اینکیشافینا قارشی چیخان رسولزاده اورتاق تورک دیلینی مدافعه ائتمیشدی. محض بونون نتیجهسیدیر کی، آذربایجان جومهوریتی دؤورونده ناتامام عالی و عالی مکتبلرده تورکیه تورکجه‌سی‌نین قراماتیکاسی اساسیندا اورتاق تورک دیلی کئچیلمیشدی (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۸۲). حتی موساوات پارتیاسی‌نین ایکینجی قورولتاییندا (۱۹۱۹) قبول ائدیلمیش پروقرامیندا دا، م.امین بیگین تکلیفی ایله اورتاق تورک بیرلیگیندن و اورتاق تورک دیلیندن، یعنی «ایستانبول شیوه‌سی‌نین اورتا مکتبلرده کئچیلمه‌سیله علی مکتبلرده‌کی درسلرین اورتاق ادبی شیوه سایدیغی ایستانبول تورکجه‌سیله اوخودولماسی» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۷۷) طلبلریندن چیخیش ائدیلمیشدیر. بئله‌لیکله، «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسی‌نین ایدئولوقلاری واحید تورک دیلی، تورک تاریخی، تورک ادبیاتی ایله باغلی نظری ایدئیالارینی ۱۹۱۸-جی ایلین مایین ۲۸-ده قورولان آذربایجان جومهوریتینده رئالاشدیرمیشلار.
رسولزادهنین فیکرینه گؤره، میلّیتین ایکینجی اساسی دیندیر: «دینجه – موسلمانیز. هر بیر دین اؤز موتدین‌لری (اینانانلاری) آراسیندا مخصوصی بیر تمدّون (یئنیلشمه) ووجودا گتیرمیشدیر کی، بو مدنیت ده بیر بئین‌المیلّیت سببی تشکیل ائدیر. موسلمان اولدوغوموز اوچون بیز تورکلر بئین‌المیلّیتی-ایسلامیه‌یه داخیلیز. بوتون ایسلام میلّتلریله شریکلی بیر اخلاقا، دینی بیر تاریخه، مشترک بیر یازی‌یا، خولاصه اورتاق بیر مدنیته مالیکیز… بو شریکلیک ایسلامیته داخیل اولان ضررلی تأثیرلردن بیزی موتضرّیر ائتدیگی کیمی، بو یولدا اولاجاق ایصلاحات فئیضلریندن ده بیزی نصیبسیز قویماز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). .
اونون فیکرینجه، میلّیتین وارلیغی‌نین اوچونجو اساسی ایسه زاماندیر-موعاصیرلشمکدیر: «زامانجا دا – بیز تکنیکا‌نین، علم و فن‌نین مؤعجوزه‌لر یارادان بیر دؤوروندییز. تورک و موسلمان قالاراق موستقیلاً یاشاماق ایسترسک موطلق عصریمیزده‌کی علملر، فنلر، حیکمت و فلسفه‌لرله سیلاحلانمالی، سؤزون بوتون معناسی ایله زامانه آدامی اولمالی‌ییز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). او سوندا بئله بیر نتیجه‌یه گلیر: «دئمک کی، ساغلام، متین و اویانیق مفکوره‌لی بیر میلّیت ووجودونا چالیشماق ایسترسک کی، زامان بونو طلب ائدیور – موطلقاً اوچ اساسا ساریلمالی‌ییز: تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک. ایشته میلّتیمیزین اجتماعی حیاتینین ایصلاحی اوچون اوزرینه دایاندیغیمیز اوچ پایه‌یی-مدنیت!» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲).
م.ا.رسولزاده بو اوچلو دوستورا اساس‌لاناراق آذربایجان تورکچولوک ایدئیاسینی رسماً ایرهلی سورموشدور. آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسی‌نین یاخین هدفی آذربایجان تورک موختاریتی، اوزاق هدفی ایسه آذربایجان تورک ایستیقلالی ایدی. آذربایجان تورک موختاریتینی، ائله‌جه ده روسیه داخیلینده‌کی دیگر تورک ائللری‌نین آوتونومیاسی اوغروندا موباریزه‌نی م.ا.رسولزاده ۱۹۱۷-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا رسماً ایرهلی سورموش و مودافیعه ائتمیشدی. ۱۹۱۷-جی ایل مئیینده موسکودا کئچیریلن عوموم‌روسیه موسلمانلاری‌نین ۱-جی قورولتاییندا رسولزاده باکیدا ایرهلی سوردوگو فدراتیو قورولوش اساسیندا میلّی-محلّی موختاریت ایدئیاسینی بورادا دا مدافعه ائتمیشدی. اونون ایرهلی سوردوگو میلّی-محلی موختاریت ایدئیاسی اونیتاریستلرین (احمد سالیکوو و ب.) مدنی موختاریت ایدئیاسینا قارشی اوستونلوک ساخلاماقلا، قورولتای نماینده‌لری‌نین اکثریتی (۷۱۷ سسدن ۴۴۶ سسله) طرفیندن قبول ائدیلمیشدی (علی اکبروو، ۲۰۰۷: ۵۰).
میلّی ایدئولوقون ایستیقلال عرفه‌سینده «آذربایجان» آدینا مراجعت ائتمه‌سی ایسه، تورکچولوگون یاخین و اوزاق میلّی هدفی اولان تورک دؤولتی‌نین یارانماسی ایله بیرباشا باغلی اولموشدور. م.ا.رسولزاده «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسنی نظرده توتاراق یازیر: «بو یوللا قافقازلی تورک یازیچی و شاعرلردن بیر چوخونون آیری-آیری زامانلاردا گیزلی اولسا دا، سؤیله‌دیکلری «ایستیقلال» ایدئیاسی ۱-جی دونیا ساواشی ایللرینده بیلگینلرین باشیندا یاراناراق اینقیلاب گونلرینده سیاسی بیر شوعار شکلینه گیریر، داها اویغون بیر گونده «تام ایستیقلال» شوعارینا کئچمک یئتنگینده بولونان سیاسی بیر پروگرام حالینی آلیردی» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۹). او حساب ائتمیشدیر کی، «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسی یالنیز تورکچولوک اوغروندا ساواش آپاران موساواتچیلاری دئییل، سوسیالیستلری، ایسلامچیلاری و باشقالارینی دا اؤز اطرافیندا بیرلشدیره بیلر. اصلینده سون هدفی موستقیل تورک دؤولتی یاراتماق اولان تورکچولرین اؤلکهنین «آذربایجان» آدلاندیریلماسی بیر طرفدن تورکلوگون ایفاده‌سی، دیگر طرفدن ایسه سیاسی-ایدئولوژی گئدیش ایدی. رسولزاده یازیر: «جنوبی-شرقی قافقاز تورپاقلاری‌نین بوتونلوکله آذربایجان آدی آلتیندا یارانان سیاسی قورولوشلاردا اولماسی ثبوتوندان باشقا آذربایجان تورکلری‌نین یاشادیقلاری بیر اؤلکه اولدوغو اوچون بورایا آذربایجان دئمکده هئچ بیر سیخینتی گؤرولمه‌میشدیر. بو آدین یئنی تورک جومهوریتینه وئریلمه‌سینده ان بؤیوک توتالقا سؤزسوز بو تورکلوک اولموشدور» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۶۴).
دئمه‌لی، بو دؤولتین بیر تورک دؤولتی اولماسی، اونون دیلی‌نین و میلّتی‌نین تورک آدی داشیماسی کیمی، «آذربایجان» سؤزونون ده تورکلوگو ایفاده ائتمه‌سی هئچ کسده شوبهه دوغورمامیش و خالق طرفیندن بیرمعنالی شکیلده قبول ائدیلمیشدیر. ساده‌جه اولاراق، سیاسی-ایدئولوژی معنادا «آذربایجان»، «آذربایجان جومهوریتی» آنلاییشلاری یالنیز تورکلوگو ایفاده ائتمکله محدودلاشمامیش، آذربایجاندا یاشایان بوتون وطنداشلارین (تورک و تورک اولمایان) وطنی و دؤولتی کیمی داها گئنیش معنا داشیمیشدیر. سوسیالیستلردن آسلان بیگ صفی‌کوردلو پارلمانداکی چیخیشلاری‌نین بیرینده بونو، بئله ایفاده ائتمیشدی: «بو گون کیچیک بیر تورک پارلمانی آچیلیبدیر. بیزیم بو پارلمانیمیز گؤزلرده بیر آغ کیمیدیر. چوخ ایمپریالیستلر اونو گؤرمک بئله ایسته‌میرلر. جومهوریتیمیزه تورک جومهوریتی دئییل، آذربایجان جومهوریتی دئدیک کی، بوتون وطنداشلارا عومومی بیر وطن اولسون» (پارلامئنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۵).
رسولزاده و اونون سیلاحداشلاری تورک دؤولتینه «آذربایجان» آدی وئرمکله، اونو تورکلوکله محدودلاشدیرماق ایسته‌مه‌میش، میلّتچیلیک (تورکچولوک) و دؤولتچیلیگی (آذربایجان) اوزلاشدیرماغا چالیشمیشلار. بو آرتیق آذربایجان تورکچولوگونون بیر دؤولتین رسمی میلّی ایدئیاسینا چئوریلمه‌سی و اؤز معناسینی داها دا گئنیشلندیرمه‌سی دئمک ایدی. یعنی آذربایجان جومهوریتی یارانانا قدر باشلیجا ایدئیا اتنیک (تورک دونیاسی‌نین بیر حیصه‌سی اولان آذربایجان اراضی‌سینده) تورکچولوک ایدیسه، میلّی دؤولت قورولدوقدان و «تورک» آنلاییشی میلّتین رسمی شکیلده دیلینه و آدینا چئوریلدیکدن سونرا، آذربایجانلا تورکلوک بیر داها بوتؤولشمیشدیر.
بو باخیمدان م.ا.رسولزاده دوغرو قئید ائدیردی کی، بو جومهوریت آذربایجان آدلانسا دا اصلینده بیر تورک حکومتی، باشقا سؤزله کیچیک تورکیه‌دیر (رسولزاده، ۱۹۹۰: ۱۰). یعنی اؤلکهنین هانسی آدلا آدلاندیریلماسیندان آسیلی اولمایاراق اصلینده بو دؤولت تورک دؤولتی، تورک حوکومتی‌دیر. گؤرونور، رسولزاده «آذربایجان» سؤزونه سینونیم کیمی «کیچیک تورکیه» ایفاده‌سینی ده بو معنادا ایشلتمیشدیر. هر حالدا آچیق شکیلده حیسّ اولونور کی، جومهوریت ایدئولوقلاری میلّی منسوبیتی، میلّی دیلی، میلّی مدنیتی، میلّی دؤولتچیلیگی «آذربایجان» و «تورک» ایدئیالاری‌نین وحدتی شکلینده تبلیغ ائدیبلر. دئمه‌لی، «آذربایجان» آنلاییشی هم تورکچولوک، هم ده دؤولتچیلیک ایدئولوژیسی ایله باغلیدیر. فیکریمیزجه، بوندان چیخیش ائدرک رسولزاده یازیر کی، روسیه‌ده یاشایان قافقاز موسلمانلارینی «تورک»، اؤلکه‌لرینی «آذربایجان» کیمی قبول ائتدیرمک قازانیلمیش بیر دعاوا ایدی. اونون فیکرینجه، «آذربایجان» سؤزو آرتیق خالقین دوشونجه‌سینده ده جوغرافی معنادان ایدئولوژی معنایا چئوریلمیشدیر: «خالقین دوشونجه‌سینده آذربایجان مفهومو جوغرافی بیر معنادان زیاده فیکیر و عمل شکلینده تجسوم ائدیور» (رسولزاده، ۱۹۹۰: ۹۵).
بئله‌لیکله، تورکچولوگون میلّی اؤزونوتعین ایفاده‌سی اولان «میلّی (تورک) و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسی‌نین مؤلفی کیمی م.ا.رسولزاده، ۱۹۱۸-۱۹۲۰-جی ایللرده ده و سونرالار دا «آذربایجان مفکوره‌سی»، «آذربایجان میلّی مفکوره‌سی»، «آذربایجان فیکری»، «آذربایجان میلّی ایدئیاسی»، «آذربایجان مفهومو»، «آذربایجانچیلیق» دئدیکده، ایلک نؤوبه‌ده تورکلوگو ایفاده ائدن آذربایجانی-تورک آذربایجانی نظرده توتموشدور. رسولزاده یازیر: «روس ایستیبدادی پنجه‌سیندن داغیلمیش خانلیقلار شکلینده دئییل، متحد و میلّی بیر کوتله صورتینده نجات آرایان آذربایجان تورکلوگو بو ایستیقلالینی ترتمیز ائدهجک بایراغا عصری مفکوره‌سی ایله موتناسیب بیر معنا وئرمک ایسته‌ییردی. بو معنانی دا «تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک» مفهوملاریندا تاپدی: بایراغی ماوی، آل (قیرمیزی) و یاشیل رنگلی قوماشلاردان دوزلدیلدی» (رسولزاده، ۱۹۹۲: ۸).
آنجاق م.ا.رسولزاده و اونون سیلاحداشلاری‌نین اوزاق‌گؤرنلیگی نتیجه‌سینده «آذربایجان مفکوره‌سی» یالنیز تورکلوگو ایفاده ائتمکله کیفایت‌لنمه‌میش، آذربایجانداکی بوتون سیاسی قوه‌لرین، او جمله‌دن بورادا یاشایان بوتون میلّی آزلیقلارین دا اساس ایدئیاسینا چئویریله بیلمیشدیر. رسولزاده ۱۹۱۸-جی ایلین ۱۰ دسامبریندا پارلمانین ۲-جی ایجلاسینداکی چیخیشیندا دئییردی: «دایما آذربایجان مفکوره‌سی‌نین مدافعه‌چیسی اولان فیرقه‌میز اوچون بو گون او بؤیوک مقصد حاصیل اولموشدور. چونکی آرتیق گرک ساغلار، گرکسه سوللار آذربایجانی اینکار دئییل، وار قناعتلریله اثبات ائدیرلر. چونکی آرتیق آذربایجان فیکری اوزرینده موسلمان فیرقه‌لری آراسیندا ایختیلافی-نظر یوخدور. چونکی جمعیتیمیزین ذهنینده آذربایجان ایستیقلالی فیکری یئر توتموش، یئرلشمیشدیر. چونکی اوچ رنگلی او مغرور بایراق آرتیق سیاستاً هامیمیزی بیرلشدیرمیشدیر» (پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۷-۲۸).
م.ا.رسولزاده پارلمانداکی چیخیشیندا اونو دا دئییردی کی، آذربایجان تورکچولوگونو ایرهلی سور‌نلر گله‌جکده تورک بیرلیگی‌نین قورولماسی‌نین طرفداریدیرلار: «میلّتین قوتلی بیر بیرلشدیریجی عمومی جهتینی یالنیز دینه دئییل، خالقین «دیلی دیلیمدن، دینی دینیمدن» دئیه اؤزونه‌مخصوص ساغلام حیسّله درک ائله‌دیگی دوستوردا گؤروروز. بو مولاحیظه ایله بیز مفکوره‌میزده بؤیوک بیر تورک میلّتینی بیر گون گلیب ده بیر تورک فدراسیونو قورماقلا بوتون گؤرمک ایسته‌ریز! بو ایتّیحادین بشر مدنیتی سرگیسینه قیمتلی بیر میلّی کولتور بخش ائدجگینه امینیز! (پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۹).
سونوج
آذربایجان جومهوریت دؤورونده م.ا.رسولزاده میلّی-دموکراتیک جریا‌نین اساسینی تشکیل ائدن تورکچولوک، ایسلامچیلیق، موعاصیرلشمک و ایستیقلالچیلیق ایدئیالارینا صادق قالماقلا یاناشی، گله‌جکده تورک میلّتلرینین تورک فدراسیونو یارادا بیلمه‌سی‌نین مومکونلوگو ایرهلی سوروردو. محض، گله‌جکده تورک فدراسیونو ایدئیاسی‌نین گئرچکلشمه‌سی ایستیقامتینده آذربایجان جومهوریتی‌نین مکتبلرینده عمومی تورک تاریخی تدریس ائدیلمیش، تورک دیلی مکتبلرده مجبوری شکیلده کئچیلمیش، دؤولتین رسمی دیلی اعلان اولونموشدور. دئمه‌لی، ایلک روشئیملری ۱۹-جو عصرین ایکینجی یاریسیندا قویولان و ۲۰-جی عصرین اوللرینده سیستمله‌شن میلّی ایستیقلال ایدئیاسی آذربایجان جومهوریتی‌نین یارانماسی (۱۹۱۸) ایله نتیجه‌لنمیشدی. محض م.ا.رسولزادهنین و اونون مسلکداشلاری‌نین سایه‌سینده یئنی دؤورده آذربایجاندا میلّی ایدئولوژی‌نین تمل پرینسیپلری موعیّن‌لشدیریلمیش، آذربایجانین سیاسی آزادلیغی میلّی موختاریتدن میلّی ایستیقلالا قدر چوخ بیر موهوم بیر مرحله کئچمیشدی. ان اساسی اودور کی، «تاریخی-جوغرافی آذربایجان» دئییمینی، موستقیل و میلّی آذربایجان آنلاییشی عوض ائتمیش، میلّی ایستیقلالین ایدئولوقو م.ا.رسولزاده آذربایجان تورکچولوگونو آذربایجان میلّی ایدئولوژیسینه قدر یوکسلده بیلمیشدی.
قایناقلار
آذربایجان خالق جومهوریتی (۱۹۱۸-۱۹۲۰). پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار). ۱-جی ج. باکی، ۱۹۹۸.
علی‌اکبروو ف.ق. محمد امین رسولزادهنین دونیاگؤروشو. باکی، علم، ۲۰۰۷.
رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۱۵-۱۹۱۶). ۳-جو جیلد.، باکی، ۲۰۱۲
محمدزاده م.ا میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲.
۵. رسولزاده م.ا. آذربایجان جومهوریتی. باکی: علم، ۱۹۹۰.
۶. رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۳-۱۹۰۹). ۱-جی جیلد.، باکی، علم، ۱۹۹۲
۷. رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۹-۱۹۱۴). ۲-جی جیلد.، باکی، علم ۲۰۰۱
۸. رسولزاده م.ا. قافقاس تورکلری. ایستانبول، تورک دونیاسی آراشدیرمالاری وقفی. ۱۹۹۳
کؤچورن: عباس ائلچین