ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی حسین جاوید - میلت و حوریت وورغونو
حسین جاوید - میلت و حوریت وورغونو
لطفیه عسگرزاده
فیلولوژی علملری دوکتورو، نظامی گنجوی آدینا ادبیات اینستیتوتونون باش علمی ایشچیسی
تورکچولوک و تورانچیلیق مفکوره‌لی اثرلری سایه‌سینده یارادیجیلیغی درین سیاسی ماهیت کسب ائدن داهی حسین جاویدین یارادیجیلیغیندا اینسان حوقوق‌لاری و اونلارین پوزولماسی، بوتؤولوکده سوسیال عدالت‌سیزلیک جیدی پروبلم کیمی تقدیم اولونور. کاراکترجه حوریت و میلت وورغونو اولان موتفکیر صنعتکار یاشادیغی دؤورده سیاسی حرکاتدا، هئچ بیر حیزب و قورومدا اولماسا دا، اؤز مؤوقعیینی، موناسیبتینی بیلدیرمگی ده اونوتموردو. وحشی ارمنی داشناک‌لاری‌نین باکیدا و دیگر بؤلگه‌لرده تؤرتدیگی قانلی فاجیعه‌لرده سویداش‌لاری کیمی، اؤزو ده ضرر گؤرن، منفور نیت صاحیب‌لرینی لعنتله‌ین شاعیرین "رنگارنگ یارادیجیلیغیندا اینسان و اونون طالعیی چاغداش موحیطیمیزین ایستک‌لری سوراغیندا رومانتیک اوصولدا اورتایا قویولور" . بوتون بونلار جاوید افندینی محمد امین رسول‌زاده، علی بیگ حسین‌زاده و باشقا ایستیقلال موجاهیدلری ایله بیرلشدیریردی. جمعیتده یاشانان دَییشیمه، اینقیلاب‌لارا شاهیدلیک ائتمیش ادیب، بو ساحه ده همفیکیرلریندن گئری قالمیر، موباریزه‌نی اساس واسیطه حساب ائدیردی. جاوید افندی‌نین ۱۹۱۸-جی ایلده "باکی اطرافی فهله، قیرمیزی عسگر، کندلی و ماتروس" شوراسی‌نین "اخباری"ندا "حاقینی سن موباریزه ایله آلارسان" شعری‌نین ورقه‌لر حالیندا یاییلماسی شاعیرین موجادیله یولونا، حوریت عشقینه ایشیق توتور. ۱۹۰۶-جی ایلده علی بیگ حسین‌زاده "حیات" قزئتینده (۲ ژوئیه، ۱۹۰۶-جی ایل، № ۱۴۳) یازیردی: "قافقاز تورکلری تورکلرین ان حوریت‌پرورلری‌دیر... بو مملکتده هئچ بیر قووّه حوریت آرزوسونو محو ائده بیلمز، هئچ بیر جبر و تضییق، هئچ بیر جفا و اذیت، هئچ بیر ظولم و سیتم حوریت اودونو سؤندوره بیلمز. قافقاز حوریت عالمی‌نین تاریخینده موهوم رول اوینایاجاقدیر، بو روللاردان ان بؤیویو قافقاز و آذربایجان تورکلرینه عاییددیر" . ایستانبولدان یازدیغی مکتوبوندا بؤیوک بیر اوزاق‌گؤرنلیکله " قافقازین (آذربایجانین) ایستیقبالینی ایرانا نیسبتده داها زییاده پارلاق گؤردوگونو" وورغولایان جاوید افندی ده، علی بیگ کیمی، بو قناعتینده یانیلمامیشدی. بو سؤزلرین یازیلماسیندان آز سونرا آذربایجاندا - شرقده ایلک دموکراتیک، دونیوی، سیویل دَیرلره مالیک آذربایجان خالق جومهوریتی قورولموشدو. بو زامان جاوید افندی ناخچیواندا ایدی و بونون دا موعین سبب‌لری واردی. بیرینجی دونیا ساواشی زامانی (۱۹۱۴-۱۹۱۸) باکیدا یاشایان جاوید افندی تاریخه ۳۱ مارس سوی‌قیریمی کیمی دوشن حادیثه‌لر زامانی "باکیدا یاشادیغی" تبریز "مهمانخاناسینداکی ۲۱ №لی اوتاقدان ارمنی‌لر طرفیندن اسیر آلینمیش و مؤعجیزه نتیجه‌سینده ساغ قالان شاعیر انزلی‌یه، اورادان تبریزه، تبریزدن ناخچیوانا گئتمیشدی" (ق.محمدلی). باکیدا داشناک‌لار طرفیندن یاندیریلان "کاسپی" مطبعه‌سینده شاعیرین سککیز مین نوسخه کیتابی یانیب کول اولموشدو. ادیب جومهوریت دؤورونده یازدیغی یگانه اثری اولان "ایبلیس" فاجیعه‌سینی محض بو آجی تاثیرلر آلتیندا ناخچیواندا یازمیشدی (۱۹۱۸).
او ایللرده (۱۹۱۸-۱۹۱۹) باکیدا اولدوغو کیمی، ناخچیواندا دا سیاسی-ایجتیماعی دوروم چوخ آغیر ایدی. بالکان ساواشی دؤورونده اراضی ایدیعالاری ایفلاسا اوغرایان ارمنی ایدئولوق‌لاری بیرینجی دونیا موحاریبه‌سینده یئنیدن تزار روسیه‌سی‌نین تحریکی‌له موباریزه‌یه باشلامیش، بو زامان ناخچیوان یئنیدن هدف سئچیلمیش، دره‌له‌ییز، شرور، وئدیباسار، قاراباغ منفور ارمنی ایشغالچی‌لاری طرفیندن ساواش مئیدانینا چئوریلمیشدی. بو زامان ناخچیواندا گؤرکملی شخصیت‌لر بهرام خان و عزیز خان ناخچیوانسکی‌لر، عینعلی بیگ سولطانوف، علی صبری قاسیموف، عزیز شریف، بهبود آغا شاهتاختینسکی، میر حیدرزاده، س.عسگرخانوف، باغیر ریضایئف، س.جمیلینسکی، کلبالی خان، کریم خان، خلیل آغا حاجی‌لاروف و جاوید افندی بیرلیکده موباریزه آپاریردیلار. ناخچیوانین ایروانا بیرلشدیریلمه‌سی مسله‌سینده پروبلمین تئزلیکله قارشیسی‌نین آلینماسیندا خوصوصی سعی گؤسترمیش خلیل آغا حاجی‌لاروفون ان چوخ مصلحت‌لشدیگی ضیالی‌لاردان بیری ده حسین جاوید ایدی. اینگیلیس ژنرالی‌نین اهالی آراسیندا سورغو آپاریلماسینی تؤوصیه ائدن تکلیفینه اونلار بیرلیکده قطعی شکیلده اعتیراض ائتمیشدیلر.
همین ایللرده گوجلنن ارمنی وحشی‌لیک‌لری‌نین قارشیسینی آلماق ناخچیوان ایجتیماعیتی‌نین اساس وظیفه‌سینه چئوریلمیشدی. ۱۹۱۸-جی ایلده تورکیه سیلاحلی قووه لری‌نین شرقی آنادولوداکی کوماندانلیغینا ائدیلن موراجیعتدن سونرا مئی آیی‌نین ۱۶-دا کیچیک بیر هئیتله نورو پاشا، آقوستون ۷-ده ایسه کاظم قارابکیر پاشانین ناخچیوانا گلمه‌سی ایله یئرلی اهالی کوتلوی قیرغیندان خیلاص ائدیلیر. خالقی‌نین ان آغیر گونلرینده سیاسی حادیثه‌لرین مرکزینده، خالقی ایله بیرلیکده اولان جاوید افندی ۱۹۱۹-جو ایلده ناخچیواندا اولان کاظم قارابکیر پاشا ایله گؤروشموش، سونرا بهرام خان ناخچیوانسکی ایله باکی‌یا گلمیشدی.
حادیثه‌لرین جانلی شاهیدی لطیف حسین‌زاده یازیر کی، "...باشدا آراز-تورک حؤکومتی‌نین خاریجی ایشلر ناظیری بهرام خان اولماقلا، حؤکومت عوضولری میرزه عباس قدیموف، علی صبری قاسیموف و گئنیش خالق کوتله‌سی طرفیندن سئویلن حسین جاوید تمثیلچی سئچیلمیشدی. ۱۹۱۹-جو ایل، مارس آیی‌نین اول‌لرینده آراز-تورک حؤکومتی طرفیندن آذربایجان جومهوریتینه گؤندریلمیش ایلک تمثیلچی‌لر آذربایجان دؤولتی‌نین باشچیسی فتحعلی خان خویسکی ایله گؤروشموش، خالقین قرارینی چاتدیردیقدان سونرا، ناخچیوانین ارمنی ایشغالی تهلوکه‌سی قارشیسیندا قالدیغینی و تجیلی یاردیم گؤستریلمه‌سینی خواهیش ائتمیشلر".
"ایکی عصرین و ایکی ایمپیراتورلوغون حودودوندا بؤیوین" (ه.زیناللی) جاوید افندی‌نین دونیاگؤروشونون فورمالاشماسیندا اوچ بؤیوک مدنیت مرکزی‌نین - ناخچیوان-تبریز-ایستانبولون بؤیوک رولو اولموشدو. یارادیجیلیغیندا ایسلام پئیغمبرینی، شرق فاتحینی، شرق شاعیری‌نین، شرق حؤکمداری‌نین، شرق فیلوسوفونون قوصورسوز اوبرازلارینی یارادان فیلوسوف شاعیر اؤیرندیکلرینه و ایناندیقلارینا عؤمرونون سونونا قدر صادیق قالمیشدی. سووئت‌لرین ایدئولوژی یؤنتیچی‌لری اوندان ایصرارلا سووئت‌لری اؤیمه‌سینی طلب ائدرکن او، عینادلا "یئره اینمه‌یه‌جگینی" بیان ائدیردی: " بن فقط حوسن-خودا شاعیری‌ییم، یئره اینمم ده سما شاعیری‌ییم".
"یئر"ی ایشغال ائتمیش آللاه‌سیز، ایمان‌سیز سووئت‌لر جمعیتینده شاعیری "قاتارلارینا" مینمگه دعوت ائدن بولشویک‌لر و "حوسن-خودا" شاعیری (پارادوکس). بلکه ده شاعیرین "یئره" ائنمک ایستمه‌مه‌سی‌نین سببی یئرده کی‌لردی، مملکتینی ایشغال ائدن‌لری گؤرمک ایستمه‌مه‌سی ایدی. و "یئره" اینمک ایستمه‌ین، مفکوره‌سینه و "صنعتکار ویجدانینا" صادیق قالان جاوید افندی یازدیقلاریندا نه سووئت‌لری، نه ده سووئت‌لرین گتیردیگی یاد مدنیتی، یاد دیلی، یاد موسیقینی قبول ائدیر، قطعیتله سووئت‌لره قارشی چیخیردی. بعضی سووئت تنقیدچی‌لری جاوید افندی‌نین سووئت‌لرین جبهه‌سینه کئچدیگینی ایدیعا ائتسه‌لر ده، بو فیکیر اساس‌سیزدیر. " شئیخ صعنان "لا (۱۹۱۴) آذربایجان صحنه‌سینه تصوووفو گتیرن جاوید افندی، "پئیغمبر" له (۱۹۲۲) ایسلام پئیغمبرینی، "توپال تئیمور"لا (۱۹۲۶) تورک فاتح‌لرینی، "توران شاهی" امیر تئیمورو گتیرمیشدی. سووئت‌لردن، ایستالیندن، لنیندن یازمادیغی اوچون جاوید افندی‌یه قارشی تنقید گونو-گوندن کسکینلشمیش؛ "سما شاعیری" "بؤیوک قورولوشوموزدان یازماقدانسا، گئدیب اسکی تاریخی شئیلره ال آتیر" ، - دئیه سوچلانمیشدی و بو "سوچ"لامالاردا حقیقت پایی چوخدور، چونکی جاوید افندی نینکی سووئت‌لری آلقیشلاییر، اؤیوردو، عکسینه، بولشویک‌لرین آذربایجانی ایشغالی‌نین ۲-جی ایلینده روسا اعتیراض اولاراق مؤوضوسونو ایسلام تاریخیندن آلدیغی "پئیغمبر"ی، ۳-۴ ایل سونرا "توپال تئیمور" او یازماقلا روسلارا قارشی تورکلوگونو، تورانی نیشان وئرمکله، "قیام" ائدیردی. سووئت‌لرین یاراندیغی‌نین ایلک ایللرینده، چتین بیر شراییطده شاعیرین تورک تاریخینه اوز توتماسی میلّی فیکرین تبلیغینه خیدمت ائدیردی. "توپال تئیمور" اثری‌نین سونوندا "اوروپا دؤولت‌لری همیشه فورصت گؤزله‌میش، دونیادا موحاریبه آلوولارینی قیزیشدیرمیشدیر" ، - فیکرینی خوصوصی وورغولایان ادیب، اثرده دیوان‌بگی‌نین: "اَوت، دون ایسپانیا سفیری ده بو نؤقطه‌نی قئید ائدیردی و بؤیوک خاقانین فضیلت و مهارت‌لریندن سایدیقجا دیلی آغزینا سیغمیردی" - سؤزلری ایله اوروپانین "آت اویناتماق" سیاستینه توخونوردو. بو معنادا، دیوان‌بگی‌نین سؤزلرینه امیر تئیمورون وئردیگی جاواب دا چوخ عیبرت‌آمیزدیر: " اوروپالی‌لارین دیللری باشقا، اورک‌لری داها باشقادیر. هر حالدا مملکتیمیز آسلان‌لار یوواسی اولاراق قالمامالی. اَوت، قوی دوشمن‌لریمیز گؤرسونلر کی، تورک اؤولادی یالنیز باسیب-کسمکدن دئییل، یاشاماق و یاراتماقدان دا ذؤوق آلیر".
اسماعیل قاسپیرالی‌نین اورتایا قویدوغو "بؤلونموش تورک دؤولت‌لری‌نین یالنیز بیر لیساندا بیرلشمه‌سی ایله تورانین یارانماسی گئرچکلشه بیلر" فیکرینی هر زامان مودافیعه ائتمیش، ایصرارلا حیاتا وثیقه آلماسینی ایسته‌میش شاعیر ایدئال‌لارینی قیزینا وئردیگی آدلا - تورانلا ابدی‌لشدیرمیشدی. عؤمرونون سونونا قدر توران ادبی دیلی‌نین قورولماسی اوغرونا موجادیله ائتمیش جاوید افندی اثرلرینده یالنیز ایستانبول تورکجه‌سینه عایید سؤزلر ایستیفاده ائتمکله قالمامیشدی. اونون دیلین بوتون تلفوظ نورماسی، مورفولوژی-سینتاکتیک قورولوشو، لوغت ترکیبی ایله ایستانبول تورکجه‌سینه اویغوندو. اوروپا منشالی آلینما سؤزلر بئله جاویدین دیلینه چاغداش‌لاری کیمی روس دیلیندن دئییل، تورکیه تورکجه‌سیندن کئچمیشدی. جاویدین دیل مسله‌سینده توتدوغو یول، ایستیفاده ائتدیگی اورتاق دیل رضا توفیق بؤلوکباشی، یورداکول و گؤی‌الپین دیلیندن فرقلنمه‌ین، آنلاشیقلی بیر تورکجه ایدی. توران ایدئولوژی‌سینی آذربایجانین سووئت روسیه‌سی‌نین ایشغالیندان سونرا داها عزمله داوام ائتدیرمیش جاوید افندی‌نین دوشونجه‌سینده توراندان باشقا، ایسته‌نیلن وطن ایدئیاسی ایشغالچیلیغا و زوراکیلیغا اساسلانیردی. جاوید افندی سووئت آذربایجانی دؤورونده میلّی کولتورو، میلّی روحو، تورکچولوگو-تورانچیلیغی بین‌المیلل پرولتار مدنیتینه قارشی موباریزه ائدن‌لر آراسیندا فرقلی ایدی. اونون تورکچولوگونون نتیجه‌سی ایدی کی، سووئت روسیه‌سی‌نین آذربایجانی ایشغال ائتدیگی زاماندا بئله بو ایدئولوژی‌دن واز کئچمه‌میش، یاشام و یارادیجیلیغیندا بو ایدئولوژینی یاشاتماغا چالیشمیشدی. ادیبین سووئت‌لر دؤنمینده قلمه آلدیغی "توپال تئیمور" او میلّی مضمونونا گؤره، س‌س‌ری رهبرلرینی بیر خئیلی مشغول ائتمیش، تورکون قهرمان فاتح‌لری - امیر تئیمور و ییلدیریم بیازیتین صحنه‌یه گتیریلمه‌سی یاخشی قارشیلانمامیشدی. جاوید افندی اثرده امیر تئیمورون دیلیندن بیر تورک-توران حؤکمداری‌نین هانسی خوصوصیت‌لری داشیماسی‌نین باشلیجا علامت‌لرینی گؤسترمکله قالمامیش، ایکی تورک حؤکمداری‌نین موحاریبه ائتمه‌سی‌نین علئیهینه اولموشدو، چونکی توران آدلی وطنده ایکی تورک بؤیوگونون موحاریبه ائتمه‌سی یالنیز تورانین پارچالانماسینا خیدمت ائدردی.
حسین جاویدین میلّی آزادلیق ایدئیالاری بوگونوموزده - آذربایجان جومهوریتی‌نین موستقیل‌لیگینده اؤز پارلاق ایفاده سینی تاپیب. بوگونکو ایستیقلالیمیز هم ده جاوید افندی‌نین میلّی موجادیله‌سی‌نین، ایستیقلال آمالی‌نین طنطنه‌سی‌دیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
