ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیKitap-Ğabdulla Tuqay
Kitap
Ğabdulla Tuqay
Hiç tä küñlem açılmaslıq eçem poşsa,
Üz-üzemne kürälmiçä, ruxım töşsä,
Cäfa çiksäm, yödäp betsäm, bu başımnı
Quyalmıyça canğa cılı hiçber töşkä;
Xäsrät soñra xäsrät kilep almaş-almaş,
Küñelsez uy belän tämam äylänsä baş,
Küzläremdä kibep tä citmägän bulsa
Xäzer genä sığlıp-sığlıp yelağan yäş, —
Şul vaqıtta min qulıma kitap alam,
Anıñ izge säxifälären aqtaram;
Räxätlänep kitä şunda canım, tänem,
Şunnan ğına därtläremä därman tabam;
Uqıp barğan härber yulım, härber süzem
Bula minem yul kürsätküçe yoldızım;
Söymi başlıym bu dön’yanıñ vaqlıqların,
Açıladır, nurlanadır küñlem, küzem;
Ciñellänäm, mäğsumlänäm min şul çaqta,
Räxmät äytäm uqığanım şul kitapqa;
Işanıçım arta minem üz-üzemä,
Ömid berlän qarıy başlıym bulaçaqqa.
کلاسیک اؤزبک شاعیر‌لری : یاشام و یارادیجی‌لیقلاری
کلاسیک اؤزبک شاعیر‌لری :
یاشام و یارادیجی‌لیقلاری
- دوُربک (15.نجی عصر)
- آتایی (15.نجی عصر)
- سکّاکی (15.نجی عصر)
- یوسف امیری (15.نجی عصر)
- گدایی (15.نجی عصر)
- توردی (17.نجی عصر)
- عمرخان (18.نجی عصر)
- گولخانی (19.نجی عصر)
- فرقت (19.نجی عصر)
- بیانی (19.نجی عصر)
- مقیمی (19.نجی عصر)
آذربایجان تنقیدی رئالیزمینده آنادیلی میلّی وارلیغین تملی کیمی
آذربایجان تنقیدی رئالیزمینده آنادیلی میلّی وارلیغین تملی کیمی
میلّی اویانیش، ایجتیماعی ترقّی و معنوی اینکیشاف دؤورو کیمی کاراکتریزه اولونان 20. عصرین اوّل‌لرینده ان چوخ گوندمده اولان مسله‌لردن بیری محض آنادیلی مسله‌سی ایدی. خالقی اویانیشا دعوت ائتمک، گئنیش کوتله‌لری میلّی دَیرلر، ایستیقلال و اینکیشاف دوشونجه‌سیله معاریف‌لندیره‌رک یئنی ایجتیماعی-سیاسی دؤنمه داخیل ائتمک هم ده آنادیلی‌نین رولونا و اونون فعالیت دایره‌سینه دیقتی آرتیریردی. بئله بیر زاماندا یئنی ایجتیماعی-سیاسی موحیطه هانسی دیلله داخیل اولماق و فعالیت گؤسترمک مسله‌سی اولدوقجا موهوم مسله کسب ائدیردی. چوخ‌سایلی ضیالی‌لارین ایشتیراک ائتدیگی بو زنگین سیاسی-معنوی موحیطده دیل مسله‌سی هئچ ده بیرمعنالی موذاکیره اولونموردو. آکادمیک ت.حاجی‌یئف‌دن دوغرو عومومی‌لشدیرمه‌دیرکی، " دؤورون ادبی-بدیعی دیل اطرافینداکی ایختیلاف‌لاری "ملا نصرالدین"له "فویوضات"ین پولمیکاسیندا داها آیدین گؤرونور". ادامه مطلب ...
دیلیمیز کیملیگیمیزدیر
دیلیمیز کیملیگیمیزدیر
اوروپانین مودرن‌لشمه‌سی رفورم دؤنمینده (16. یوزایل)[1] سیاسی حیاتی روم کیلیساسی‌نین اینحیصاریندان قورتارماقلا باشلادی. عئینی زاماندا لاتین دیلی‌نین اینحیصاریندان قورتولماقلا اینگیلیس‌لر، فرانسیزلار، آلمان‌لار و ب. آراسیندا میلّت‌لشمه سورجی‌نین اؤنو آچیلدی. کیلیسا‌لاردا عیبادتین، مکتب‌لرده تحصیلین، ادبیاتدا شعیرین و نثرین دیلی یئرلی دانیشیق دیلی اولدو. میلّی کیلیسا‌لار، میلّی تحصیل سیستمی، میلّی ادبیات، میلّی صنعت، میلّی موسیقی… شکیل‌لنمگه باشلادی. میلّی کیملیگین/میلّت‌لشمه سورجی‌نین مرکزینه دیلی دئییل، مذهبی قویان خالق‌لاردا (مثلاً، ایرلند‌لی‌لرده، اسکاتلندلی‌لرده) سورج فرقلی یؤنده ایره‌لی‌له‌دی. رسمی اینگیلیس دیلینه لوْیال (وفالی) یاناشان، آما فرقلی مذهبله وارلیغینی قوروماغا چالیشان بو خالق‌لار بو گون ده میلّی پروبلم‌لرینی چؤزموش دورومدا دئییللر.
آذربایجاندا میلّت‌لشمه تاریخی ایرلند و اسکاتلند اؤرنگینی خاطیرلادیر. اتنیک/میلّی کیملیگین مرکزینه مذهبین قویولماسی دیگر دَیرلری، اؤزل‌لیکله دیلی ایکینجی پلانا کئچیرمیش اولدو.[2] تورکجه‌میز[3] عصرلر بویو عزیزلنمه‌دی، نوازیش گؤرمه‌دی، عکسینه یادلارین دیل‌لری مؤعتبر ساییلدی، سئویلدی، گلیشدی. اوسته‌‌لیک آذربایجان دوشمن‌لری بو اؤلکه‌نی اسارتده ساخلاماق اوچون وارلیق سببینی-دیلینی دایم هدفده ساخلادی. سونوجدا میلّی دَیرلریمیز آراسیندا ان چوخ ضرر چکن ده تورکجه‌میز اولدو.
دیلیمیزین سیاسی تاریخی کشمکشلی اولدوغو کیمی، بو گونو ده دوشوندوروجودور. ادامه مطلب ...
میلّی شوعورون فورمالاشماسیندا جلیل محمدقولوزاده‌نین عوض‌سیز رولو
میلّی شوعورون فورمالاشماسیندا جلیل محمدقولوزاده‌نین عوض‌سیز رولو
"سیزی دئییب گلمیشم، ائی منیم موسلمان قارداش‌لاریم!" خطابی ایله چاپدان چیخان "ملا نصرالدین" درگیسی چتین بیر دؤورده موباریزه مئیدانینا آتیلیر. اونون گور سسی ایلدیریم سورعتی ایله اطرافا یاییلیر، او سس نینکی گونئی قافقاز اؤلکه‌لرینده، حتّی اونون سرحدلریندن چوخ اوزاق‌لاردا ائشیدیلمگه باشلانیر. "ملا نصرالدین" درگیسی باکیدا، تبریزده، ناخچیواندا و گنجه ده یاییلیب شؤهرت‌لندیگی قدر، تهراندا، آنکارا و ایستانبولدا، داشکندده و آشقاباددا، کازاندا و اورنبورقدا، هشترخاندا و اوفادا، موسکودا و پتربورقدا، سمرقندده، آمریکا، اینگیس، فرانسه، هیندیستان، چین، فنلاند و کلکته‌ده، ایتالیادا [باخ: "ملا نصرالدین" درگیسی، 1911، نؤمره.38] دا یاییلمیش، هر یئرده ده موترقّی ایجتیماعی قووّه‌لر موحیطینده بؤیوک نوفوذ قازانمیشدیر. آز کئچمیر کی، آذربایجانلی‌لارین داها چوخ مرکزلشدیگی تیفلیسین شئیطانبازار محلّه‌سی "ملا نصرالدین" دوشمن‌لری‌نین قورخولو یوواسینا چئوریلیر. اونلارلا شئیطانبازارلی تیفلیس موللاسی میر باغیر میرحیدرزاده‌‌نین باشچی‌لیغی ایله درگینی بایکوت ائتمگه حاضیرلاشیر. میر باغیر و اونون دوست‌لاری چادرادان یازان، قادینا حوقوق و تحصیل وئریلمه‌سینی طلب ائدن "ملا نصرالدین"-ی "موقدّس قورانین، گؤزل شریعتین" دوشمنی آدلاندیریرلار. اونلار درگی‌نین نشرینی دایاندیرماق، بو مومکون اولمادیغی تقدیرده ایسه اونو عقیده و مسلکیندن دؤندرمک اوچون موختلیف واسیطه‌لردن ایستیفاده ائدیرلر. لاکین بایکوت بؤیوک دموکرات جلیل محمدقولوزاده‌نی و اونون مسلک، عقیده، آمال دوست‌لارینی واهیمه‌یه سالمیر، اونلاری اؤز مؤوقع‌لریندن دؤندره بیلمیر. جلیل محمدقولوزاده یازیر کی، "... دوققوز یوز دوخسان دوققوز رمّال، کیمیاگر، ایلان اوینادان، قودرتدن حکیم‌لیک ائدن، غئیبدن روزی قازانان، تاس‌قوران، بورون پوٌلوٌین، فالچی، قاراچی، قولی-بیابانی، دمداباجا، افسونگر، سِحرباز، کندیرباز، قوشباز، ایتباز، قورتباز ناغیل، مثله شکلی چکمیشیک و بو شکیل‌لری چکمک جهتیندن بوتون ایسلام عالمی‌نین یوز حیصه‌دن دوخسان دوققوز حیصه‌سی بیز ایله دوشمان اولوب". اگر بوناپارت ناپلئون "بوتون دونیادان لوغت‌لری ییغیب منه وئرسیدیلر من اورادان «دونیادا اولماز اولماز» سؤزونو چیخاراردیم "- دئییردیسه، جلیل محمدقولوزاده ده "ملا نصرالدین" درگیسی‌نین عومومی‌لیکده 25 ایل‌لیک "ایش پلانی"-ندا "دین، مذهب، شریعت، اعتیقاد، ایمان، جنّت، جهنّم، موجتهید، موللا، کشیش، خاخام، مورید و هابئله بوتون بو قیسم سؤزلر گرک اینسان‌لار آراسیندان گؤتورولوب لوغت‌لردن، کیتاب‌لاردان، یازی‌لاردان تامامیله سیلینیب توللانسینلار! مسجیدلر، کلیسالار، سیناقوق‌لار، تکیه‌لر، عیبادتگاه‌لار، پیرلر، زیارتگاه‌لار، محفیل‌لر، عزا یئرلری تامامیله سؤکولوب، داغیلیب، معاریف و مدنیت ائولرینه دؤندریلمه‌لی...، او یئرلرده مکتب، قیرائتخانا، کیتابخانا و داها بو کیمی معاریف و مدنیت گوشه‌لری آچیلمالی‌دیر" -دئییردی. (باخ: " ملا نصرالدین " درگیسی، 1929، نؤمره.51). ادامه مطلب ...
Bağban Həsənin Hekayəsi -Ramiz Rövşən
Bağban Həsənin Hekayəsi
Ramiz Rövşən
Bağban Həsən bir gülməli adamdı,
Bu dünyada sevdiyi söz “atam”dı.
Daşa da “atam” deyərdi,
ağaca da,
adama da.
Mənə də “atam” deyərdi,
atama da.
Söyəndə də, döyəndə də
“atam” deyərdi.
…anadangəlmə
atadan yetim idi bağban Həsən…
*** ادامه مطلب ...
بیر اؤزگورلوک حکایه‌سی
بیر اؤزگورلوک حکایه‌سی
-نه دوشونورسن؟ دئیه سوروشدو ماوی قانادلی قوش.
یاشیل قانادلی قوش بیر آز داها باخدی شوشه‌دن چؤله. بیر قفس ایچریسینده بو ائوه گتیریلمه‌لری‌نین اوزریندن خئیلی بیر زامان کئچمیش ایدی. هئچ ده موتلو دئییلدی دؤرد دیوار آراسیندا اولماقدان. داها دوغروسو قیزیل رنگینه بویانمیش بزکلی قفسیندن.
باشینی چئویردی یولداشینا.
-چؤلده اوچماق نئجه اولاردی اؤزگورجه؟ دئیه سوروشدو.
ماوی قانادلی قوش یولداشینا باخدی. سؤیله‌دیکلری چوخ غریبه گلیردی.
-چؤلده اوچماق‌می؟ سن دلی‌سن‌می؟ بیز چؤلده یاشایا بیلمه‌ریک کی!
یاشیل قانادلی قوش گولومسه‌دی. آنجاق غملی ایدی. تکرار چؤلو ایزله‌مگه باشلادی. ماس-ماوی گؤی‌اوزونه باخدی. یاشیل آغاج‌لارا تک-تک گؤز گزدیردی. آغاج بوداق‌لاریندا ماهنی اوخویان اؤز سویداش‌لارینا تک-تک گؤز گزدیردی. اونلارا غیبطه ائتدی. ایچیندن، "من ده سیزلر کیمی اؤزگور اولسایدیم، نه قدر ده گؤزل اولاردی" دئیه کئچدی.
ماوی قوش اوتاغی‌نین ایچریسینده بیر اوچوش گزدیکدن سونرا قفسی‌نین ایچینه گیردی. سوقابیندان بیر ایکی قورتوم سو ایچدی. قفسیندن چیخیب تکرار یولداشی‌نین یانینا قوندو. یولداشی هله چؤلو ایزله‌ییردی. اوزون سوره سس‌سیزجه ایزله‌دیلر چؤلو. یاشیل قانادلی قوش یولداشینا دؤندو.
-صاحیبیمیز پنجره‌نی آچدیغیندا بیر فورصت تاپیب قاچاجاغام. اؤزگورجه قاناد چیرپاجاغام ماوی گؤیده. آغاج‌لارین بوداق‌لاری آراسیندان منه سسلنن یولداش‌لاریملا صؤحبت ائده‌جگم.
ماوی قانادلی قوش قایغیلاندی. یولداشی‌نین سؤیله‌دیکلری چوخ خوشونا گلمه‌میشدی. صاحیبی بیله‌لرینه اوتاقدا گزمه‌لری اوچون ایجازه وئرمیشدی. اوتاغی‌نین ایچینده اؤزگور ایدیلر. یئمک‌لری ده، سولاری دا زامانیندا وئریلیردی. داها نه ایسته‌یه بیلردی کی؟
ایکی قوش قفس‌لرینه گیردیلر. چوخ کئچمه‌دن گلدی صاحیب‌لری. اوتاغی هاوالاندیرماق اوچون آچدی پنجره‌نی. یاشیل قانادلی دیقتله صاحیبینی ایزله‌دی. صاحیبی‌نین بیر آنلیق دالغین‌لیغیندان فایدالاندی. سس‌سیزجه چیخدی قفسیندن. یولداشی‌نین "دایان" دئمه‌سینه فورصت وئرمه‌دن آچیق پنجره‌دن اؤزگورلوگه قاناد چیرپدی. صاحیبی فرقینه وارمادی اولان‌لارین. بیر آز سونرا باغلادی آچدیغی پنجره‌نی. ماوی قانادلی یاخینلاشدی شوشه‌یه. یولداشینی آختاردی گؤزلری.
یاشیل قاناد چوخ موتلو ایدی. اؤزگورجه قاناد چیرپیردی. اؤزگورلوگون دادینی چیخاردیردی. اونون اوچون اؤزگورلوکدن داها گؤزل نه اولا بیلردی؟ آغاج‌لارین آراسیندا اؤزگورجه اوخویان یولداش‌لاری نین یانینا گئتدی. اونلارلا صؤحبت ائتمک ایسته‌دی. بوداق‌لارین آراسینداکی قوشلار هاوالاندیلار بیر-بیر. نییه گئتدیکلری آنلامادی یاشیل قانادلی قوش. تکرار هاوالاندی ماوی گؤیه دوغرو. چوخ موتلو ایدی. اؤزگورلوک نه قدر ده گؤزل بیر دویغو ایدی.
چیلغینجا قاناد چیرپدی. کیم بئله بیلردی کی بو قاناد چیرپیش‌لارین سون چیرپینیش‌لار اولاجاغینی. بولودلارین آراسیندان بیر قیرغی، اؤزگورجه اوچان یاشیل قانادلی قوشون اوزرینه دوغرو شیغیدی. یاشیل قانادلی نه اولدوغونو آنلامادی ایلک اؤنجه. قیرغی‌نین جایناق‌لاری نین آراسیندا تاپدی اؤزونو. توزاغا دوشمودو، قورتولوشو یوخ ایدی آرتیق. ماوی گؤیده اؤزگورجه گزدیگی آنلار گلدی عاغیلینا. قیسا بیر سوره اولسا دا چوخ موتلو اولموشدو. قیرغی‌نین جایناق‌لاریندا اولدوغونو سایمادان اوزونده بیر گولومسمه یاراندی . بو اؤزگورلوگو دویا -دویا یاشادیغی آنلارا عایید بیر گولومسه‌مه ایدی.
اولان‌لاری شوشه‌دن ایزله‌ین ماوی قانادلی قوش یولداشی‌نین دورومونا اوزولدو.
-بیر آنلیق اؤزگورکوک اوچون حیاتینی وئرمگه دَیردی‌می؟ صاحیبیمیز بیزه بیر اوتاق دولوسو اؤزگورلوک وئرمیشدی حالبوکی.
ماوی قانادلی قوش، یاشیل قانادلی قوشون باشینا گله‌جک‌لرینی تخمین ائده بیلیردی. آنجاق یاشیل قانادلی نین اوزونده گؤرونن گولومسه‌مه‌یه بیر آنلام وئره بیلمه‌دی.
دَیرلی اوخوجولاریمیز سیزجه بیر آنلیق اؤزگورلوک اوچون دَیردی‌می؟
یازان: علی ایرماک
کؤچورن: عباس ائلچین
روس کولتورونده تورک ایزلری
روس کولتورونده تورک ایزلری
تورکلرین چینلی‌لر، فارس‌لار و عرب‌لردن سونرا ان اسکی قونشولاری اؤنجه روس‌لار سونرا دا بوتون اسلاولاردیر. اسلاولارین مین بش یوز ایله یاخین سوره ایچینده دایماً بیر تورک قؤومونون قونشوسو اولمالاری؛ تیجارت، اکونومی و یئرلشیم باخیمیندان بیربیرلری ایله یاخین تماس ایچریسینه گیرمه‌لرینی ساغلامیشدیر. بئله‌لیکله روس کولتورونده تورک تاثیرلری اورتایا چیخمیشدیر.
روس-تورک ایلیشکی‌لری‌نین تاریخی
تورک قؤوم‌لری ایله اسلاو زومره‌لری آراسینداکی ایلیشکی، اؤزل‌لیکله قارادنیزین قوزئیی و اورتا دنپر ساحه‌سینده باشلامیشدیر. باتی سیبیر و تورکیستاندان ایدیل بویونا دوغرو اوزانان گئنیش بوزقیر-استپ‌لردن، ان گئج میلاد سیرالاریندا دوغو اوروپایا سیزماغا باشلایان تورک قؤوم‌لری‌نین بعضی‌لری دنپر و دنستر بویلاریندا اسلاو عونصورلری ایله قارشیلاشمیشدیر. بو ایلک ایلیشکی‌لر حاقیندا کسین بیلگی‌لر اولماماسی ایله بیرلیکده، تورک‌لر و اسلاولار آراسینداکی یاخین ایلیشکی‌نین میلاددان سونرا 370 ایل‌لرینده باشلامیش اولان قؤوم‌لر بؤیوک کؤچلری سیراسیندا اولدوغو قووّتلی بیر احتیمال‌دیر.
میلاددان سونرا 6. یوزایلین اورتالاریندا قارادنیزین قوزئیی، بالکان‌لار و پانونیادا غالیب گوج حالینا گلن آوارلار، اسلاولاری دا حاکیمیت‌لری آلتینا آلمیشدیلار. اسلاولار اوزرینده‌کی آوار حاکیمیتی، اسلاولارین تشکیلات‌لانمالاریندا اولدوغو کیمی، بالکان‌لاردا یئرلشدیریلمه‌لرینده ده بؤیوک بیر رول اوینامیشدیر.
آوارلارین همن آردیندان بو آلانا، گوجلو دؤولت قورولوشونا صاحیب اولان خزرلرین حاکیم اولدوغو گؤرولور. خزر قاغان‌لیغی‌نین ان گوجلو دؤورونده، 862 ایلینده روس کنیازلیغی قورولموش و روس‌لار گلیشمک اوچون چوخ ال‌وئریشلی شرط‌لره قوووشموشدور. خزرلرین بوراخدیقلاری ائتکی‌لر‌ده بوندا اؤنملی رول اوینامیشدیر. روس کنیازلاریندان مسیحیتی قبولو ایله شؤهرت قازانان ولادیمیرین قاغان عونوانینی داشیمیش اولماسی خزر ائتکیسی‌نین درجه‌سینی گؤسترمکده‌دیر.
قارادنیزین قوزئیینه گله‌رک دوْندان توُنایا قدر اوزانان گئنیش بوزقیرلاری باشدان باشا ایشغال ائدن پچنک‌لر ده روسیه تاریخی اوزرینه بؤیوک ائتکی بوراخمیشدیلار. روس‌لارین استپله موجادیله‌لری پچنک‌لرله باشلامیشدیر. کنیاز ایقوْر زامانیندا کئچیریلن دوستجا ایلیشکی‌لر ایسه، روس عسکری تشکیلاتینا پچنک‌لرین ائتکیسینی ساغلامیشدیر.
کوُمان‌لار دؤنمینده ایسه روس یوکسک طبقه‌سی‌نین کوُمان قیزلاری ایله ائولندیگی، کوُمان‌لاردان بیرچوخونون روس اراضی‌سینده قالدیغی، کوُمان بؤیوک‌لریندن بعضی‌لرنین مسیحیته گئچدیگی گؤرولمکده‌دیر.
آلتین اوردو دؤنمینده روس‌لارین کولتور باخیمیندان گلیشدیگی؛ آنجاق روس یوردونون تام بیر سیاسی آنارشی ایچینده چالخالاندیغی گؤرولمکده‌دیر. بو دؤنمده ده روس‌لارین یاشاییش، دوشونوش و گؤروش‌لرینده تورک‌لر ائتکیلی اولموشدور. آلتین اوردودا اولان گوجلو بیر مرکزیتچی دؤولت رژیمی ده روس کنیازلارینا اؤرنک اولموشدور.
قازان خانلیغی دؤنمینده ایسه روس‌لار قازانا قارشی دوشمانجا بیر سیاست ایزله‌میشدیلر. 1552 ایلینده قازانین دوشمه‌سی، روس-تورک ایلیشکی‌لری آچیسیندان بیر دؤنوم نؤقطه‌سی اولموشدور. بو دؤنمه قدر گؤرولن تورک حاکیمیتی، یئرینی روس حاکیمیتینه بوراخمیشدیر. بو تاریخدن سونرا روس‌لار طرفیندن بؤیوک بیر مسیحی‌لشدیرمه و آسیمیلاسیون سیاستی باشلادیلمیشدیر.
روس-تورک ایلیشکی‌لرینده آلینتی سؤزلر
روس قؤومونون تورک حاکیمیتی آلتیندا بیر دؤولته دؤنوشدوگو ایلک دؤورلردن اعتیباراً روس دیلینه بیر چوخ تورکجه آلینتی گئچمیشدیر. ایقور دستانی کیمی اسکی بیر منظومه‌ده ده بو آچیخجا گؤرولمکده‌دیر. بو آلینتی‌لار، ساده‌جه یئر آدلاریندا دئییل (کایالا، سوُلا، ایتیل، تموُتاراکان وس.)، حئیوان آدلاریندا (کِرِچت، قوْقوْل، بوُس بوٌری وب.)، مجوسی تانری آدلاریندا (بوْیان، وِلِس وس.)، قؤوم آدلاریندا (هون‌لار، خینوْولار، اوُقیرلار، اوْوارلار، اوْلبِرلر، آلپرلر وس.)، عسگری ترمین‌لرده (قیلیچ، کوْریچ، هوْروُقو، تِلِقا، یاپانچا وس.)، تیجارت و اکونومی ایله ایلگیلی ترمین‌لرده (آلتین، آربا، باریش، دِنگا، باسما، بیزمن، توْوار وس.) ده گؤرولور.
روس دیلینده کی بو آلینتی سؤزلره قارشی‌لیق، او دؤنمده تورک دیلینده روسجا آلینتی‌لارا راست‌لانیلماماقدادیر. 1552 تاریخیندن سونرا ایسه تورک دیلی‌نین روسجا اوزرینده کی اوستونلوگونو ایتیردیگی، آرتیق روسجا سؤزلرین تورک دیلینه گیرمگه باشلادیغی گؤرولمکده دیر.
روس اولاراق تانینان تورک اصیللی سولاله‌لر
1236 ایلیندن اعتیباراً موغول آخین‌لاری و حاکیمیتی ندنی ایله تورک فئودال‌لاری و اونلارا باغلی کیشی‌لرین روسیه‌یه کؤچو باشلامیشدیر. بو کیشی‌لر روسیه‌یه گلیب اؤزلرینه یئر ایسته‌میشدیلر و بئله‌لیکله تورک خالق‌لاری‌نین سورکلی کؤچدوکلری کندلر مئیدانا گلمیشدیر. سونراکی ایل‌لرده تورکجه قونوشان خالق‌لارین روسیه‌یه کؤچمه‌سی آرتاراق دوام ائتمیشدیر.
قازان خانلیغی دؤنمینده ایسه روسیه، قازان اوچون همیشه سالدیرغان اولوب قازان تورپاق‌لارینا سورکلی هوجوم ائدیردی. اونون بو سیاستینه تورک فئودال‌لاری ده یاردیم ائتمیشدیر. بو سایه‌ده تورپاق الده ائده‌رک باشقا اوستونلوک‌لردن ده یارارلانمیشدیلار. یعنی روسیه، ایچ و دیش سیاستینی گئرچکلشدیریرکن تورک فئودال‌لارینی قوللانمیشدیر. روسیه‌نین مولکیتچی‌لری، یعنی زادگان‌لار چوخ زامان بونلارا دایاناراق مئیدانا گلمیشدیر .
بو کیشی‌لرین چوخو اؤز دیل‌لری تورکجه‌نی ده یاخشی بیلدیکلری اوچون روس دیپلوماسی‌سینده و عسگری آراشدیرما ایشلرینده ائتکین اولاراق قوللانیلمیشدیلار. چوخو زامان بونلار آراسیندان دؤولت گؤرَولی‌لری ده چیخمیشدیر.
قیساجاسی؛ ایشغال‌لار و روس سیاسی حاکیمیتی دولاییسییلا تورک‌لر مقام و مناصیب قازاناراق روس دؤولتینه قاتیلمیشدیلار. روس توپلومو ایچریسینده یوکسَلیب بوگون بیلیم و کولتور دونیاسیندا تانینان تورک سویلو یوزلرجه عاییله‌دن بعضی‌لر بونلاردیر:
توُرگنیف‌لر: توُرگنیف‌لرین آتاسی میرزا لئو توُرگنیف تعمید غُسلی تؤرنیندن سونرا ایوان آدینی آلمیشدیر. 1440لی ایل‌لرده بؤیوک کنیاز واسیلی ایوانوویچ‌ین یانینا آلتین اوردودان گلمیش، آلتین اوردو زادگان‌لاری‌نین اؤنده گلن سیمالاریندان اولموشدور.
توُرگنیف آدی، کؤکونده تورگِن لقبینی قوروماقدادیر. بو کلمه موغولجا توُرگِن سورعتلی، تلَسیک سؤزوندن گلمکده‌دیر. بو سؤز، بوگونکو سیبیری تورک آغیزلاریندا عئینی آنلامدا قوللانیلماقدادیر.
توُرگِن لقبی بؤیوک احتیماللا گئچیجی آنلاما دایانیلاراق وئریلمیشدیر و بو آدی داشییانین کاراکتری -چابوق اؤفکه‌لنن، حیرصلی- ایله ایلگیلی‌دیر.
مشهور روس یازاری ایوان سرگئی‌یئویچ توُرگنیف بو نسیلدن‌دیر.
28 اوکتوبر 1818ده اوْرِل شهرینده دوغان ای. س. توُرگنیف، هله بیر اوشاقکن آلمانجا، اینگیلیسجه و فرانسیزجانی آنا دیلی کیمی قونوشماغا باشلامیشدیر. موسکو و پترزبورق بیلیم‌یوردلاریندا اوخویوب، فلسفه فاکولته‌سینی یاخشی درجه ایله بیتیرمیشدیر.
داها سونرا آلمانا گئده‌رک برلین بیلیم‌یوردونا گیرمیشدیر و اورادا 4 ایل قالمیشدیر. تاریخ، کلاسیک فیلولوژی علم‌لرینده چالیشمیش، یونانجا و لاتینجه اؤیرنمیشدیر. یوردونا گئری دؤنه‌رک پترزبورق بیلیم‌یوردوندا پروفسورلوق سیناغینی قازانمیشدیر. 1842 ایلی اونون اوچون دؤنوم نؤقطه‌سی اولموشدور. ایلک جیدی چالیشمالارینی بو دؤنمده ائتمیشدیر. رئالیزم آخیمیندان ائتکی‌لنن توُرگنیف 1885 ایلیندن سونرا بؤیوک رومان‌لارینی یاییملاماغا باشلامیشدیر. 3 سپتامبر 1883ده فرانسه ده پاریس یاخین‌لاریندا اؤلموشدور.
اثرلری؛ بیر اوْوجونون خاطیره‌لری، روُدین، زادگان یوُواسی، عرفه، آتالار و اوغول‌لار، توغ‌بای، چیی تورپاق، دومان، بوزقیرلار کرالی، ایلک عشق -دیر. ان اؤنملی رومانی اولان آتالار و اوغول‌لاردا نسیل‌لر آراسینداکی چاتیشمانی درینله‌مه‌سینه و دنگه‌لی بیر باخیشلا سرگیله‌میشدیر. رومان بیر باخیما توُرگنیف‌ین عوضوو اولدوغو کند منشألی زادگان آیدین‌لارین شهر منشألی رادیکال آیدین‌لارا مغلوب دوشوشونون اؤیکوسودور.
راحمانینوف‌لار: راحمانینوف سوی‌آدی یئنی آدلار سیراسینا داخیل‌دیر و شجره‌ده 1741 ایلی ایله قئید ائدیلمیشدیر .
تورکجه قونوشان خالق‌لاردان چیخدیقلارینی، اونلارین یاخین نسیل‌لرینده سیخ-سیخ تورک آدلی راحمانینوف‌لارا راستلانماسی تصدیق‌له‌ییر.
راحمانینوف سوی‌آدی‌نین تملینی عربجه رحمان-باغیشلاییجی کلمه‌سی اولوشدورماقدادیر. بو آد آللاها عایید اولان لقب‌لردن بیری‌دیر. بو سؤز عئینی زاماندا کیشی اؤزل آدی کیمی ده ایشله‌نیلیر.
بؤیوک روس بسته‌چیسی سرگئی واسیلی‌یئویچ راحمانینوف دا بو نسیلدن‌دیر.
1873 ایلینده نووقوروددا دوغان س. و. راحمانینوف، موسکو کونسرواتوواریندا یئتیشمیشدیر. بیر سوره موعلّیم‌لری؛ آرِنسکیی و تانِیئف‌ین ائتکیسینده قالدیقدان سونرا چایکوفسکی‌یه باغلانمیشدیر. باتی موسیقیسی و روس فولکلوروندان ایلهاملانان بسته‌لری ایله20. یوزایلین ان بؤیوک بسته‌چی‌لری آراسیندا یئر آلماقدادیر.
اثرلری؛ آلِکوْ، جوزاملی آتلی، "فرانچیسکا دا ریمینی" آدلی اوپرالار؛ اوچ سمفونی و سمفونیک شعیرلر، پیانو و اورکستر اوچون دؤرد کونسرت ، بیر اوچلو، ویولون‌سل و پیانو اوچون بیر سنات، پیانو اوچون بیرچوخ پارچا آیریجا یئتمیش دوققوز ملودی‌دیر.
کوْرساکوْف‌لار: کوْرساکوْف‌لار سولاله‌سی تملینی لتونی‌دن موسکویا گلن ونتسلاو ژگمونتوویچ کوْرساک آدلی شخصدن آلماقدادیر. اونون تؤرمه‌لری اولان کوْرساکوْف‌لار 7187/1676 ایلینده و باشقا تاریخ‌لرده چئشیدلی گؤرَولرده اولموش، یاخشی خیدمت‌لرینه قارشی‌لیق اؤدول‌لندیریلمیشدیلر.
کوْرساکوْف سوی‌آدی‌نین تملینی کوْرساک بوزقیر آتی سؤزو اولوشدورماقدادیر. بو سؤز، تورک لهجه‌لری‌نین قیپچاق قوروبوندان آلینمیشدیر. مشهور روس بسته‌چی، نیکولای ریمسکی کوْرساکوْف بو نسیلدن‌دیر.
سن. پترزبورقا یاخین تیخوین قصبه‌سینده دونیایا گلن ن. ر. کوْرساکوْف، پیانو چالماغی بورادا اؤیرنمیشدیر. 12 یاشیندا سن. پترزبورقداکی دونانما اوخولونا گیرمیشدیر.
1871ده سن. پترزبورق هونرستانیندا باشلادیغی پروفسورلوق گؤرَوینی، حیاتی‌نین سونونا قدر دوام ائتدیرمیشدیر. 1874-1907 تاریخ‌لری آراسیندا سن. پترزبورق، موسکو، کیئف، بروکسل و پاریس‌ده چوخ ساییدا سمفونیک کونسرت یؤنتمیشدیر. دونانمانین براسس قروبوندا اون ایل چالیشمیش، موسیقی اوخولوندا یئدی ایل مودیرلیک، ایمپریال جاپللادا ایسه اون ایل مودیر یاردیمجی‌لیغی اتئمیشدیر. 1908 ایلینده لیوبنسک‌ده یاشامینی ایتیرمیشدیر.
ان تانینمیش اثری، مین‌بیر گئجه ناغیل‌لاریندان ایلهام آلمیش اولان شهرزاد اثری‌دیر.
قوْقوْل (قوْقِل) : چوخ سونرادان لهیستان‌دان کؤچه‌رک، 1775 ایلیندن اعتیباراً روسیه دووْریان‌لاری اولان کیشی‌لرین سولاله‌سی‌دیر. بو سوی‌آدی، تورک-بولغارلاردا (چوواش‌لاردا) قوش آدینی بیلدیرن قوْقوْل ~ کوْقوْل سؤزوندن دوزلمیشدیر.
تانینمیش روس رومان و اویون یازاری نیکولای واسیلی‌یئویچ قوْقوْل بو نسیلدن‌دیر.
ن. و. قوْقوْل 1809 ایلینده اوکراین‌ین سوْروْچینتسی‌ده دونیایا گلمیشدیر. یاشامی‌نین، دوشونجه‌لری‌نین بوتون قرارسیز و غریب یؤنلرینه قارشین، روس ادبیاتی ایچینده چوخ اؤنملی بیر یئری وار. روسیه‌یه اؤز اوزونو گؤسترن ایلک یازارلاردان‌دیر. آیریجا، کیچیک اینسانی بیر ادبیات قهرمانی ائتمه‌سی آچیسیندان دا اؤنملی‌دیر. ادبیاتی آشماق سعی‌لری ایله یاناشی ، روح سیخینتیسی دا داها یوکسک بیر دوزئیده تولستوی و داستایئفسکی طرفیندن سوردورولموشدور.
اثرلری؛ ناغیل‌لار، موفتتیش، پالتو، اؤلو جان‌لار، بوُرون، بیر دلی‌نین خاطیره دفتری، پورتره، اسکی زامان بیگلری، تاراس بوُلبا، فایتون، قومارچی‌لار، دعاوا، ائولنمه، پترزبورق حکایه لری-دیر.
شاه‌اثری اولان اؤلو جان‌لاردا فئودال روسیه‌نین دؤولت ایداره‌چی‌لیگینده‌کی عدالت‌سیزلیگی گؤستریر.
کوُتوُزوف‌لار: بؤیوک کنیاز آلکساندر یاروْسلاووْویچ نوسکیی‌نین یانینا پروُسلوُلاردان گلن، چوُد ساواشی‌نین تانینمیش قهرمانی قاوریلین نوه‌سی‌نین اوغلو و نوْوقوروْدلو پروشکانین نوه‌سی فِدوْر آلکساندروْویچ کوُتوُزدان‌دیر. روس تاختینا چئشیدلی روتبه‌لرده خیدمت ائتمیشدیلر. کوُتوُزوف سوی‌آدی‌نین تملینی تورک-بولغار کوُتوُز ~ کوُدور چیلدیرمیش، قوُدورموش سؤزو اولوشدورماقدادیر. بوتون لهجه‌لرده بو سؤزون آنلامی عئینی‌دیر.
1812 ایلینده روسیه اوردوسونون باش‌کوماندانی اولاراق، روسیه-فرانسه ساواشیندا ناپلئون کوماندان‌لیغینداکی فرانسه‌لی‌لری گئری پوسکوردن پرنس میخائیل ایللاریوْنووْیچ کوُتوُزوف دا بو سولاله دن‌دیر.
میخایل کوُتوُزوف، 1745 ایلینده سن. پترزبورق‌دا آنادان اولموشدور. هله 15 یاشیندایکن روس اوردوسونا قاتیلمیش، 1813 ایلینده اؤلومونه قدر بو اوردودا آکتیو اولاراق گؤرَو آلمیشدیر. اوردوداکی باشاری‌لاریندان دولایی بیله‌سینه کنیاز روتبه‌سی وئریلمیشدیر. ایکینجی دونیا ساواشی سیراسیندا آلمان قووّه‌لرینه قارشی قیزیل اوردونون آپاردیغی عسکری حرکاتدا اونون آدی ایله آنیلماقدادیر.
سونوج
تورک‌لر و روس‌لار آراسیندا یوزایل‌لر بویو سورن قونشولوق، تورکلرین روس خالقی ایله چئشیدلی ایلیشکی‌لر قورماسی سونوجونو وئرمیشدیر. بو ایلیشکی‌لر ایسه، روس دؤولتی‌نین قورولماسیندا و شکیل‌لنمه‌سینده، قیساجاسی روسیه تاریخینده تورکلرین اؤنملی رول اویناماسینی ساغلامیشدیر. قازان-روس دؤورونه، اؤزل‌لیکله قازانین اله گئچیریلدیگی 1552 تاریخینه قدر تورک سیاسی حاکیمیتی دولاییسییلا تورک کولتورونون روس کولتورو اوزرینده داها ائتکیلی اولدوغو گؤرولمکده دیر. بو ائتکی، او دؤنمده روسجادا اولان تورکجه آلینتی‌لاردان دا آنلاشیلماقدادیر. آنجاق 1552 تاریخیندن اعتیباراً بو ایلیشکی‌لرین ترسینه دؤندوگو، آیریجا چئشیدلی اوستونلوک‌لردن فایدالانماق ایسته‌ین یوزلرجه عاییله‌نین ده روس دؤولتینه قاتیلدیغی گؤرولمکده‌دیر. بئله‌لیکله بوگون روس اولاراق تانیدیغیمیز بیلیم کولتور دونیاسیندان تانینمیش کیشی‌لرین ده داخیل اولدوغو یوزلرجه تورک سویلو سولاله اورتایا چیخمیشدیر.
یازان: سحر ممیش
اژه بیلیم‌یوردو، ادبیات فاکولته‌سی، تورک دیلی و ادبیاتی بؤلومو، ایزمیر
کؤچورن: عباس ائلچین
قایناق‌لار
- آنا بریتانیکا گنل کولتور آنسیکلوپدیسی، ایستانبول: آنا یایینجی‌لیق آ.ش و انسیکلوپدیا بریتانیکا اینج. یایین‌لاری.
- باسکاکوو، ن. آ. (1997)، تورک کؤکنلی روس سوی‌ادلاری (چئو. سامر کاظم‌اوغلو)، آنکارا: تورک دیل قورومو یایین‌لاری.
- حالیکوو، آ. ه. (1995)، روس تانینان 500 بولغار-تاتار تورک آصیللی سولاله (چئو. مصطفی اؤنئر)، ایستانبول: تورک دونیاسی آراشتیرمالاری واقفی یایین‌لاری.
- کاراآغاچ، گونای (2005)، دیل، تاریخ و اینسان، آنکارا: آک‌چاغ یایین‌لاری.
- کورات، آکدس نیمئت (1972)، 4-18. یوزییللاردا کارادنیز قوزئی‌ینده‌کی تورک کاویملری و دولت‌لری، آنکارا: تورک تاریخ قورومو باسیم‌ائوی.
- اؤنئر، مصطفی (2011)، تورکچه یازی‌لاری، ایستانبول: کئسیت یایین‌لاری.
- سلیمان، اولجاس (1992)، آزییا (چئو. ناتیق صفراوغلو)، ایستانبول: تورک دونیاسی آراشتیرمالاری واقفی.
آراشدیرمانین اورژینالینا کئچید: RUS KÜLTÜRÜNDE TÜRK İZLERİ
حئیوانلار تارلاسی - جورج اورول (رومان + فیلم)
حئیوانلار تارلاسی
یازان: جورج اورول
چئویرن: عباس ائلچین
بیرینجی بؤلوم
مانور تارلاسی‌نین آغاسی بای جونز، گئجه‌‌له‌‌یین تویوقلارین اینی‌نین قاپیسینی باغلایاندا، اسریکلیکدن باجانی توتماغی اونوتدو. فنری‌نین ایشیغی دام دوواردا اویناقلایارکن ساللانا-ساللانا آولونون اورتاسیندان گئچه‌رک تارلا ائوی‌نین قاپیسی‌نین ائشیگینده چکمه‌لرینی چیخاردیب سون بارداغینی دهلیزده‌کی آرپا سویو کوپوندن ووراندان سونرا بایان جونزون خورولتوسو گلن اوتاغا گئچدی.
یاتاق اوتاغی‌نین ایشیغی سؤنونجه، تارلانین بوتون یاپیتلارینی جوشقولو بیر قیمیلداما بورودو،گون بویو «آغ قابان» اؤدولونو قازانمیش، قوجا مئیجیرین اؤتن گئجه گؤردوگو ایلگینج یوخوسوندان دانییشیلمیشدیر. قوجا مئیجر یوخوسونو باشقا حئیوانلارا آچیقلایاجاغینی سؤیله‌میشدی. حئیوانلار، بای جونزون گؤزون ایراق گؤرونجه بؤیوک آمباردا بولوشاجاقلارینی آنلاشمیشدیلار . قوجا مئیجر( او اسکیدن بری یاراشیقلی مئیجر آدیله تانینمیشدیر) چوخ سایغی‌دگر بیر دونقور ایدی. تارلادا، هرکیمسه، بؤیوکلو- کیچیکلی یوخولاریندان بیر هاویر ووروب اونون سؤزلرینی ائشیتمگه کؤنوللو ایدی. قوجا مئیجر، بؤیوک آمبارین دیبینده ساماندان قایریلمیش قالدیریمین اوستونده، تاواندان آسلانمیش فنرین ایشیغی‌نین آلتیندا دایانمیشدی. اونون اون‌ایکی یاشی وارایدی. بو یاخینلاردا آزجا کؤکلسه‌ده، هله‌ده بویوله‌ییجی اسکی گؤرکمینی ایتیرمه‌میشدی. قابان دیشلری‌نین کسیلمه‌دیگینه باخمایاراق او چوخ اوسلو، سئویملی گؤرونوردو. قیسا بیر سوره ایچینده، حئیوانلار بیره‌ر- بیره‌ر یئتیشیب اؤز یئرلرینه یئرلشدیلر. اؤنجه اوچ ایت گلدی؛ بولوبئل، جئسی بیرده پینچئر. سونرا دونقوزلارچاپاراق گلیب قالدیریمین اؤنونده یئرلشدیلر. تویوقلار آچییشقانین بارماقلیقلاریندا اوتوردولار. گؤیرچینلر پیریلداشاراق چاتی‌نین آلتینداکی تیره قوندولار. اینکلر ایله قویونلار، دونقوزلارین آرخاسیندا آغناییب گَوشه‌مگه باشلادیلار. ایکی آرابا آتلاری؛ کلووئر ایله باکسئر، باشقا کیچیک حئیوانلاری آیاقلاری آلتیندا آیاقلاماسینلار دئیه یاواش-یاواش آددیملایاراق اوراداکیلارا قوشولدولار.کلووئر، اورتا یاشلارینا یاخینلاشان آناج، سمیز بیر قیسراق ایدی.دؤرد دایچا دوغدوقدان سونرا آرتیق اسکی بوی بوخونونو ایتیرمیشدی. باکسئر، قوجامان بیر آیغیر ایدی. اون سگگیز قاریش بویو اولوب ایکی آتجا گوجو وارایدی. آلنی‌نین قاشقالیغی اونا مایماقجا بیر بیچیم وئرمیشدی.گئرچکدن‌‌ده چوخ اوسلو بیریسی ساییلمازدی. بونونلا بئله، او چالیشقانلیغی، دؤنمزلیگی ایله، هامی‌نین سایغیسینی قازانمیشدی. آتلاردان سونرا، آغ اوغلاق موریئل ایله بئنجامین آدلی ائششک گلدیلر. بئنجامین تارلانین ان یاشلی حئیوانی ایدی. او، اتی آجی، دیلی آجی بیر حئیوان ایدی.چوخ چتین دانیشاردی؛ دانیشاندا ایسه کیمسه اونون نه دئدیگینی آنلامازدی.اؤرنگین،او دئیردی: « تانری میلچکلری قووماق اوچون منه قویروق وئریب آنجاق دوزو بوایدی نه قویروق اولاردی نه‌ده میلچک». تارلاداکی حئیوانلارین آراسیندا تکجه او ایدی ایندی‌یه‌دک هله گولمه‌میشدی.ندنینی سوروشوندا ایسه، گولمه‌لی بیرشئیین اولمادیغینی سؤیلردی. آچیقجا دیله گتیرمه‌‌دیگینه باخمایاراق او باکسئره وورغون ایدی. اونلار سود گونلرینی هئپ بیرلیکده گئچیردیب باخچانین اؤته‌‌سینده‌کی کیچیک اوتلاقدا قونوشمادان یان یانا گزه‌رک اوتلایاردیلار.