ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیقاری داغی- الیاس افندی‌یئف
قاری داغی
الیاس افندی‌یئف
شهر اوتوز دوققوز گون موحاصیره‌ده قالاراق، اوزاق مملکتدن قوشون چکیب گلمیش شاهلا ووروشدو. قیرخینجی گون شاهین یگیرمی یاشلی جسور اوغلو مالک‌تاج بئش یوز نفر سئچمه پهلوانلا حاصارین بیر طرفیندن هوجوم ائدیب شهره گیردی. اونون آردینجا بوتون قوشون یول تاپیب شهره دولدو.
یئرلی اهالی‌نین عینادیندان و تسلیم اولماق اوچون دفعه‌لرله ائدیلمیش تکلیفی ردّ ائتمه‌لریندن غضب‌لنمیش شاه، وزیری تای‌گؤز یوسفی چاغیریب کیمسه‌یه آمان وئرمه‌مگی امر ائتدی.
تای‌گؤز یوسف شهرین ساغ قالمیش یئددی مین اهالیسینی اوشاقدان-بؤیویه قیلینجدان کئچیردی. ائولر داغیلدی. قان سو یئرینه آخدی.
اوچ‌گونلوک قیرغیندان سونرا شاه شهردن چیخیب یاشیل بیر تپه اوستونده چادیرلار قوردوردو. اوچ گون، اوچ گئجه شادیانالیق ائتمگی، غالیبیت باده‌لری قالدیرماغی قوشون اهلینه امر ائتدی.
قیزیل ایشله‌ملی، فیروزه رنگلی کوزه‌لر یئددی‌ایل‌لیک شیراز شراب‌لاری ایله دولدورولدو. اتی معجون اولان بئش‌ایل‌لیک قارا ائرکک‌لر کسیلدی. اووچولار قاراباغ مئشه‌لریندن توکلری آلوو کیمی یانان قیرقووول‌لار گتیردیلر.
حؤکمدار یئددی قیزیل دیرکلی چادیریندا، یئددی تیرمه دؤشک اوستونده اَیلشدی. آتلاس گئییملی نیشاپور سازاندالاری گلدی. سوفره‌لر دؤشندی، قیزیل قدح‌لر دوزولدو. ایلک باده‌لر قالدیریلان زامان یئتمیش یئددی شئیپور شاهلار شاهی‌نین غلبه‌سی شرفینه گورلادی.
لاکین ائله بو واخت شاهین قورخونج وزیری تای‌گؤز یوسف ایچری گیریب، حؤکمدارین حوضوروندا یئره قدر تعظیم ائتدی. شاه بوشالمیش قدحینی یانینداکی قارا قولا وئریب قاشلارینی چاتدی.
- هارداسان، وزیر؟! - دئدی. - یوخسا منیم غلبه‌مین طنطنه‌سی سنین اوچون معناسیزدیر؟
تای‌گؤز یوسف بیر داها یئره قدر تعظیم ائدیب:
- قیبله‌یی-عالم، - دئدی، - من عاجیز یوسف سنین صادیق قولونام. شاهلار شاهی‌نین حوضورونا گئجیکمگیمین سببی وار.
حؤکمدار وزیرین سسینده کی قارا خبر علامتینی دویاراق:
- نه اولوب، وزیر؟ - دئدی. - تئز سؤیله!
وزیر اوچونجو دفعه تعظیم ائدیب:
- قیبله‌یی-عالم یوز ایل‌لرله ساغ اولسون! - دئدی. - اوغلون مالک‌تاج خسته‌لنمیشدیر.
- نه دانیشیرسان، وزیر! - دئیه شاه آیاغا قالخدی.
شاهزاده مالک‌تاج قونشو چادیردا قیزدیرما ایچینده یاتیردی، هر طرفینده یئددی قارا قول ال‌لری دؤشونده سوکوت ایچینده دایانیب، گؤزلرینی اونا زیلله‌میشدی.
حؤکمدار وزیرین موشاییعتی ایله چادیرا داخیل اولدوقدا، قول‌لار یئره دؤشه‌نیب آلین‌لارینی تورپاغا قویدولار. شاه اوغلونا یاناشیب، بارماق‌لاریندا لعل-جواهیر سایریشان آغ الینی اونون آلنینا قویدو:
- اوغلوم، مالک‌تاج! - دئیه هیجانلا سسلندی.
لاکین خسته‌دن جاواب گلمه‌دی. او زامان شاه، رنگی آغارمیش حالدا اوزونو وزیره ساری چئویریب، قورخولو و تیترک سسله:
- بو ساعات هر طرفه چاپارلار گؤندریلسین، - دئدی. - قوی دونیانین بوتون بیلیجی‌لری بورایا توپلانسین.
شاه بوتون گونو اوغلونون باشی اوستوندن ترپنمه‌دی، گؤزلرینی یوممادی. هئچ نه یئمه‌دی.
سحری وزیر قاییدیب:
- قیبله‌یی-عالم، — دئدی، — شهرده آنجاق تک-تک قوجالار، اوشاقلار قالیب، قیریلان قیریلیب، ساغ قالان‌لار دا گئجه ایکن مئشه‌لره قاچیب. چوخ آختاراندان سونرا بیر فالچی قاری‌یا راست گلدیک.
- بس فالچی نه اولدو؟ - دئیه شاه غضبله سوروشدو.
- گلمه دی. شاهزاده‌نین یانینا گتیریلمه‌سینی ایسته‌دی.
- آها! - دئیه شاه کیبیرله گولومسه‌دی.
من اونو اوجاغا آتدیریب یاندیراردیم، قیبله‌یی-عالم، آنجاق...
شاه وزیرین سؤزونو کسیب:
- تاخت-روان حاضیرلانسین، - دئیه امر ائتدی.
حؤکمدار اؤز رعیتی ایله بیرلیکده اینسان جسدلری ایله دولو خارابا کوچه‌لردن کئچیب، بالاجا بیر کومانین قاباغیندا دایاندی. تاخت-روانی قول‌لارین چیگنیندن آلیب، یئره قویدولار. شاهزاده‌نی احتیاطلا ایچری گتیردیلر. یاری‌قارانلیق ائوین ایچینده اوجابویلو بیر قاری دورموشدو. شاه داخیل اولان زامان او، یئریندن قیمیلدانمادی، تعظیم ائتمه‌دی، بوت هئیکل سوکونتی ایله دایانیب دوردو.
شاه کئچیب خسته‌نین باش طرفینده قویولموش دؤشک اوستونده اَیلشه‌رک:
- قاری، - دئدی، - دئییرلر سن جینلرین، اوغورسوز روحلارین دیلینی بیلیرسن. ساغالماز دردلره دوا ائدیرسن. بودور، منیم اوغلوم مالک‌تاج اود توتوب یانیر. مئشوم روحلار اونون هوشونو اوغورلاییب آپارمیشلار. سندن علاج ایسته‌ییرم، قاری. اگر، اونو ساغالتسان، ائوی‌نین دیرکلرینی قیزیلا توتدوراجاغام. اگر خیانت ائتسن، جهنم کیمی زبانه چکیب یاناجاقسان.
قاری:
- من آنایام، - دئدی و بیر قاب سو آلیب، تاخت-روانین قارشیسیندا یئره چؤکدو.
سونرا دوداغی‌نین آلتیندا نه ایسه اوخویوب سویا اوفوردو و بیر آن کاسایا دیقت ائده‌رک، آغیر و زهملی نظرلرینی قالدیریب:
- ائی شاه، — دئدی، — من بورادا مینلرله غضبلی روح گؤرورم. اونلار خبر آلیر: "شاه اؤز اوغلونو چوخمو سئویر؟"
شاه واهیمه ایله:
- نه دانیشیرسان، قاری؟ - دئدی. - او، منیم یئگانه واریثیم‌دیر. بؤیوک بیر مملکت گؤزونو اونا دیکمیشدیر. من یئددی ایل دوعا ائدیب، یئددی مین قوربان کسندن سونرا بؤیوک یارادان اونو منه عطا ائدیب. او بؤیودو، کیان مولکونده بیرینجی پهلوان اولدو.
فالچی تکرار سویا باخیب دئدی:
- آغ‌ساچلی بیر قاری سوروشور: " شاهزاده‌نین آناسی وارمی؟ "
شاه:
- وار، قاری، - دئدی، - اونون آناسی خدیجه‌بانو یئر اوزونده کی آروادلارین ان خوشبختی‌دیر. چونکی او، منه مالک‌تاج کیمی اوغول بخش ائتمیشدیر. تئز اول، قاری، اوغلومون دردینه علاج ائت. ایندی خدیجه‌بانونون یوخوسونا قارا ایلان‌لار گیریر.
قاری بایاقدان بری ایلک دفعه اولاراق، باشینی قالدیریب خسته شاهزاده‌یه باخدی و ائله‌بیل کی، اوغلانین سولغون گؤزل‌لیگی اونون گؤزلرینی قاماشدیردی. قاری‌نین کیرپیک‌لری قیرپیندی، ببک‌لری بؤیویوب قورو بیر پاریلتی ایله یاندی.
- بوتون دردی سینه‌سینده دیر، - دئیه شاه، آغیر-آغیر نفس آلان اوغلونا باخدی.
قاری خسته‌یه یاناشدی. دامارلاری چیخمیش قورو و کوبود الینی اونون سینه‌سینه قویدو.
خسته گؤز قاپاق‌لارینی قالدیردی. خاراب جئیران گؤزلرینه بنزر بیر جوت قارا، ملول گؤز آروادا زیللندی. قاری‌نین گونشدن و درددن یانیب قارالمیش هئیبتلی اوزو غریبه بیر نورلا ایشیقلاندی. آخی او، آنا ایدی.
سونرا قاری داغلارا گئدیب، بیر اتک چیچک گتیردی. اونلارین شیره‌سینی چکیب، قاشیق-قاشیق خسته‌نین بوغازینا تؤکدو. گئجه-گوندوز یانیندان ترپنمه‌دی.
شهرده ساغ قالمیش یئرلی‌لری اونا لعنت‌لر یاغدیردیلار. گونئی‌لرده اوتوران قوجالار اونو گؤردوکده، گؤزلرینی ائندیریب آیاق‌لاری‌نین اوجونا باخدیلار، یادائللی‌لرین نظریندن ایراق یئرده گؤروشن آروادلار باشلارینی بولاییب:
- ائه، باللی قاری ایمان‌سیز اولدو، - دئدیلر.
خلوته دوشنده اوشاقلار اونون دالینجا دوزولوب:
- آی فالچی، بس قیزیل باشماغین هانی؟ - دئیه طعنه ائتدیلر.
قاری هم‌یئرلی‌لری‌نین بوتون بو نیفرتینی سوکوتلا قارشیلاییب، هر گون داغلارا گئدیر، قوجاق-قوجاق چیچک گتیریر، خسته‌نی موعالیجه ائدیردی. آخی او، آنا ایدی...
نهایت، یئددی گوندن سونرا شاهزاده گؤزلرینی آچیب یئمک ایسته‌دی. اون بیرینجی گون ایسه اونون تامامیله ساغالیب آیاغا قالخدیغینی قوشون اهلینه خبر وئردیلر.
شاه، فالچی‌یا بیر کیسه قیزیل وئریب:
- قاری، - دئدی، - چیچک‌لرین حیکمتینی آچ منه سؤیله.
قاری باشینی بولاییب:
- او سیرّی من هئچ کسه آچا بیلمرم، حؤکمدار، - دئدی. - آنجاق اوغلونا او چیچک‌لردن چکیلمیش ائله درمان وئررم کی، بیر ده آزار اوزو گؤرمز.
بو سؤزلردن سونرا قاری، قیزیل‌گول رنگلی مایع ایله دولو بیر کاسا گتیردی. شاه کاسانی آلیب، بورنونا توتدو:
- بو، موشک‌دور، عنبردیر، ندیر، قاری؟ عطری اینسانی بیهوش ائدیر.
- او، دونیانین ان نادیر چیچک‌لریندن چکیلیب، - دئیه قاری جاواب وئردی.
حؤکمدار درمانی یاریسینا قدر اؤزو ایچیب، قالانینی دا اوغلونا وئره‌رک:
- آند ایچیرم کی، من عؤمرومده بو شیرین‌لیکده شربت ایچمه‌میشم، - دئدی.
شاهزاده قالان شیره‌نی سون داملاسینا قدر ایچیب، کاسانی قاری‌یا قایتاردیغی زامان فالچی راحات نفس آلدی.
شاه قاری‌نین اوستونه داها بیر کیسه قیزیل توللاییب، یانیندا دایانمیش تای‌گؤز یوسفه موراجیعتله:
- وزیر، — دئدی، - او واخت اوغورسوز روحلار منیم شنلیگیمی پوزموشدو. ایندی دونیادا هئچ بیر دردیم یوخدور. قوشون اهلینه تاپشیر کی، اوچ گون، اوچ گئجه ائله بیر شادیانالیق ائتسینلر کی، گؤیده گون اوزو توتولسون.
- آتیلان اوخ بیر داها گئری قاییتماز، حؤکمدار، هر دقیقه‌نین بیر حؤکمو وار! - دئیه باللی قاری آستادان دیللندی.
- دلیمی اولموسان، آرواد؟ نه دانیشیرسان؟ - دئیه شاه غضبله یئریندن قالخدی.
و بیردن او، معده‌سینده حیسّ ائتدیگی دهشتلی آغریدان سارسیلاراق، ال آتیب وزیرین چیگنیندن یاپیشدی. ائله بو آندا شاهزاده‌ده کؤکوندن قیریلمیش سرو کیمی سیلکله‌نیب، آرخاسیندا دایانمیش قارا قولون قوجاغینا آشدی.
- زهر! — حؤکمدارین سینه‌سیندن وحشی بیر سس قوپدو.
- بلی، زهر... - دئیه باللی قاری آرخایین‌لیقلا تکرار ائتدی.
شاه یئرده ایلان کیمی قیوریلان اوغلونا باخیب:
- وزیر، علاج! - دئیه قیشقیردی.
و آرتیق آیاق اوستونده دایانا بیلمه‌ییب، دؤشگین اوزرینه ییخیلدی. سونرا باشینی قالدیریب:
- قاری، - دئدی، - هئچ اولماسا، اوغلوما بیر چاره ائله. آخی سن اونو اؤلومدن قورتارمیشدین، آخی سن دئییردین، من آنایام.
- بلی، قیبله‌یی-عالم! - دئیه باللی قاری آه چکدی. - من آنایام!..
شاه ایله اوغلو دهشتلی عذاب‌لاردان سونرا اؤلدولر...
تای‌گؤز یوسفین امری ایله قارینی اؤز اوتاغیندا قویوب قاپینی باغلادیلار. سونرا قوشون اهلینین هر بیری اونون کوماسی اوزرینه بیر آت تورباسی تورپاق تؤکدو. گونون آخیریندا گونشین سون ایشیغی ساوالانین زیروه‌سینده کی بولودلاردا سارالیب سؤنن زامان قاری‌نین کوماسی اوستونده بؤیوک بیر تپه قالخدی. سونرا یاغان یاغیش‌لار اونون تورپاغینی برکیتدی. گلن باهار تپه ده ساری تیکانلی بوز قانقال‌لار بیتدی. تپه‌یه "قاری داغی" دئدیلر.
سونراکی عصرلرین کولک‌لری، سئل‌لری شهرین خرابه‌لیک‌لریندن هئچ بیر اثر قویمادی. اونون یئری هر باهار قیزیل لاله‌لرله اؤرتولن بیر دوزنلیک اولدو. شهردن یادیگار یالنیز قاری داغی قالدی. او واختدان بری قاری داغی‌نین آلتیندا بیر چشمه قایناییر. اوزاق منزیلدن گلیب کئچن یولچولار اونون سویوندان ایچیب، اورک‌لری‌نین یانغیسینی سؤندورورلر...
کؤچورن: عباس ائلچین
میلّی ایستیقلالیمیزین آلوولو شاعیری:خلیل رضا اولوتورک
میلّی ایستیقلالیمیزین آلوولو شاعیری:خلیل رضا اولوتورک
بوتون زامان‌لاردا سؤزون قودرتی، حؤکمو بؤیوک اولوب. مقامیندا سسله‌نیشی ایله کؤنول‌لر نورا بویانیب، عالم گولشنه دؤنوب، آیدین، ایشیقلی صاباح‌لارا دوغرو یول باشلاییب...
هر شئیدن اوجا، دَیرلی اولان، دوشونجه‌یه حاکیم کسیلن سؤز گؤی قورشاغی‌نین رنگلری کیمی چوخ‌چالارلی‌دیر. صنعتکارلار یاراتدیقلاری اثرلرینده کیملرینسه معنوی دونیاسینی، طالعیینی، اوبرازینی سؤزون رنگلریله ائله تصویره آلیر کی، اونلاری سئومه‌مک، یاخینا آلماماق مومکون‌سوزدور. البتّه کی، تصویر و بنزتمه‌لرین دویغوسال‌لیقلا ایفاده‌سینده سؤزون یئری علیحده‌دیر.
اوندا دا اولا سؤز حقیقی معنادا صولحو، امین-آمان‌لیغی، خالقین آزادلیق آرزولارینی، ایستیقلالینی، میلّی منافعیینی و معنوی دَیرلرینی ایفاده ائتمیش اولسون. فیطری ایستعدادین، داغ شلاله‌سی تکی جوشقون بیر احتیراسلا آخان یارادیجیلیق عشقی‌نین وطنپرورلیک، یوردسئورلیک سئوگیسیله دوپ‌دولو اولان صنعت صاحیب‌لری‌نین آمالی بئله بیر عولوی حیسّ‌لرله سوسلننده خالق معنوی اوجالیغین، راحات‌لیغین، غلبه باهار طراوتی گتیرن گولزارلیغین ایچینده اولار. بوتون بونلاری بؤیوک صنعتکارلیقلا، بدیعی تفکّورون ایشیغیندا اوبرازلی شکیلده، هم ده خالقین میلّی غورورونو، موستقیل‌لیک دویغولارینی اوجادان-اوجا سؤزون قودرتیله ایفاده ائده بیلمک مهارتی ده هر کسه نصیب اولمور.
بو فیکیرلرین ایشیغی دوشونجه‌می 100 ایلدن ده بیر قدر اوزاق‌لارا چکیب آپاریر. هانسی کی، ح.ب.زردابی، م.ف.آخوندوفدان باشلامیش، خالقی غفلتدن اویاتماق، ساوادسیزلیغا، مدنی گئری‌لیگه قارشی موباریزه‌نین، معنوی دَیرلرین، وطنپرورلیک دویغولاری‌نین فورمالاشماسی و ایجتیماعی شوعورا تاثیری یولوندا موباریزه‌نی گئنیشلندیرمک بیر آمال اولاراق مونوّر اینسانلارین قلبینی چولغامیش، عومده وظیفه‌سی اولموشدور. میلّی موجادیله‌نی یایماقدان اؤترو 19. عصرین سونلاری و20. عصرین اوّل‌لری‌نین میلّی اویانیش دؤورونده م.شاهتاختلی، ج.محمدقولوزاده، ع.ف.نعمان‌زاده، ع.حسین‌زاده، او.حاجی‌بیگوف و دیگر معاریفپرور ضیالیلار دوغما آنا دیلیمیزده یاراتدیقلاری مطبوعاتدا اؤز فیکیرلرینی بیر توخوم کیمی سپمگی واجیب ساندیلار. و بئله‌لیکله، بؤیوک بیر معاریفچی نسیل – موللانصرالدینچی‌لر، فویوضاتچی‌لار میلّی دیرچلیش ایشیغیندا اؤز فیکیر و آمال‌لارینی بیر وطنداش غئیرتیله یایماغا باشلادیلار. بو یولدا تعقیب‌لر، سوء-قصدلرله اوزلشسه‌لر ده، میلّی مفکوره‌نی خالقا آشیلاماقدان چکینمه‌دیلر. و زامانی اوچون نه قدر چتین ده اولسا بونلارا موعین معنادا نایل اولا بیلدیلر. بونون آردینجا خالقی آزادلیغا، موستقیل‌لیگه آپاران یول‌لاردا موجادیله ائدن وطنپرور ضیالیلار، ایجتیماعی-سیاسی خادیم‌لر بؤیوک فداکارلیق و عزمکارلیقلا شرقده ایلک موسلمان دؤولتینی، پارلمانینی، آزاد و موستقیل آذربایجان دموکراتیک جومهوریتینی قوردولار (1918-1920). جمعی 23 آی یاشایان و بولشویک‌لرین غصبکارلیغی ایله دئوریله‌رک، عؤمرو یاریدا بیتن جومهوریتین قوروجولاری، غئیرتلی وطن اوغول‌لاری آز بیر واختدا قارشی‌یا قویدوقلاری بؤیوک وظیفه‌لری موستقیل‌لیک عشقی‌نین گوجو، قودرتیله حیاتا کئچیرمگه نایل اولدولار. بو گون هر بیریمیز دؤولتچی‌لیک تاریخیمیزین بیر شرفلی صحیفه‌سی اولان آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولاری‌نین بؤیوک فداکارلیغی ایله غورور دویوروق.
بو یئرده اؤتن عصرین آخیرلاری میلّی اویانیش دؤورونون تاریخی‌لیک و موعاصیرلیک باخیمیندان عنعنه‌وی و یئنی معنا کسب ائدن موستقیل‌لیگین برپاسی و خالقین آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌لرده تهدیدلره محل قویمادان میلّی موجادیله‌نین اؤنونده گئدن آیدین‌لاریمیزی، وطن عاشیق‌لرینی گؤز اؤنوندن کئچیریرم. و بو میلّی-معنوی دویغولاری یاشادیغیمیز ایندیکی آنلاردا، 70 ایلدن سونرا اونون برپاسی یولوندا آپاریلان موباریزه‌ده م.ا.رسولزادهنین و سیلاحداش‌لاری‌نین آذربایجانچیلیق مفکوره‌سیندن قور آلان، موستقیل‌لیک آمالینی روحوندا، وارلیغیندا بیر مشعل کیمی داشییان میلّی ایستیقلال شاعیری خلیل رضا اولوتورکو خاطیرلاییرام. خالقی شوروی ایمپریاسی‌نین جایناغیندان قورتارماغا، اؤز طالعیینی اؤزو حلّ ائتمگه سسله‌ین، وطنپرورلیک عشقی، ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی، پوئتیک اینجی‌لری ایله یادداشیمیزا نور چیله‌ین آزادلیق عاشیقی هر زامان غورور دویدوغوموز ادبی شخصیت‌دیر. او، بوتون یارادیجیلیغی بویو، علی‌الخصوص دا اؤتن عصرین 80-جی ایل‌لریندن باشلامیش میلّی موجادیله‌ده اؤزونون عقیده‌سی، ایدئولوژی موباریزه‌سی، سؤزونون قودرتیله هر بیر آذربایجانلی‌نین حافیظه‌سینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولاری‌نین واریثی کیمی یاشاییر. خلیل رضا اولوتورکون یارادیجیلیغی باشدان-باشا خالقین آزادلیغی، وطنپرورلیک دویغولاری، موستقیل‌لیک آرزولاری، ایستیقلالی ایله سوسلنمیش، میلّی-بشری آمال‌لار ایله ایفاده اولونموشدور.
خلیل رضا اولوتورکون یارادیجی‌لیغینی مؤوضوسونا گؤره 3 مرحله‌یه بؤلمک اولار:
1. شوروی دؤورو.
2. میلّی-آزادلیق حرکاتی‌نین مئیدان دؤورو.
3. موستقیل‌لیک دؤورو.
خلیل رضانی میلّی موجادیله‌یه آپاران آزادلیق آرزولاری یارادیجیلیغینین ایلک دؤورلریندن، بیرینجی مرحله‌سینده پؤهره توتموش، گؤیرمیش، قلبینی، روحونو سارمیشدی. آذربایجانچیلیق مفکوره‌سینه، خالقینا بوتون قلبی، ایجتیماعی شوعورو ایله باغلی اولان شاعیرین باغریندان قوپان میصراع‌لاری بیر جنگاورین آزادلیغا سسله‌ین مارشینا بنزه‌ییردی. او، قلبی وطن و خالق اوچون چاغلایان بیر وطنداش کیمی، هله گنجلیگیندن اؤلکه‌سینی آزاد، موستقیل گؤرمک ایسته‌ییردی. واختیله خالق جومهوریتی‌نین یوکسلتدیگی بایراغین ائندیریلمه‌سی ایله هئچ وجهله باریشمیر، اونون یئنیدن یوکسله‌رک باشیمیزین اوستونده دالغالانماسینی گؤرمک آرزوسو ایله یاشاییر، سسی‌نین-سؤزونون گوجو، قودرتیله موباریزه آپاریردی. شاعیر بیلیردی کی، بو موباریزه‌نین تملینده اونون میلّی وارلیغی‌نین، کیملیگینین، ایفاده‌سی اولان آنا دیلینین قورونماسی، یاشادیلماسی قایغی‌لاری دایانیر. 1962-جی ایلده یازدیغی "آنا دیلی" شعیرینده واختیله دیلیمیزین باشینا اویون آچان‌لارا، اونو اؤلدورمگه، محو ائتمگه جهد ائدنلره قارشی عوصیان ائدیر، اؤز ایچیمیزده ده دیلیمیزین قدرینی بیلمه‌ین‌لره، اونو قورومایان‌لارا قارشی سانکی قلمیندان میصراع-میصراع اود ساچیردی:
کیم قورویا بیلمه‌ییرسه
اؤز یوردونو، یوواسینی،
اودماسین یورد هاواسینی.
کیم قورومور اؤز دیلینی،
ایتسین منیم گؤزلریمدن ایلیم-ایلیم،
او ساحیلی بو ساحیله بیرلشدیرن
پولاد کؤرپوم، قیلینجیم‌دیر،
گونشیم‌دیر منیم دیلیم!
شاعیر بیلیردی کی، وطن غصب ائدیلنده اونو آزاد ائتمک مومکون‌دو، لاکین دیل غصب اولوناندا بو، میلتین، خالقین محوی‌دیر. بو، خلیل رضانی همیشه دوشوندورور، ناراحات ائدیردی. دیلدن باشلامیش، وطنی بوتؤو، آزاد گؤرمک، مدنیتیمیزین، ادبیاتیمیزین مین‌ایللره سؤیکنن تاریخینین یاشادیلماسی اوغروندا میلّی موجادیله‌یه قوشولماق اونون حیات آمالی اولموش، بو یولدا بیر آن دا اولسا، سؤز-قلم موباریزه‌سیندن چکینمه‌میشدیر. ائله بونا گؤره ده شاعیر روس ایمپریاسی‌نین آغیر رژیمینده قلب چیرپینتی‌لاری، هیجان‌لار ایچینده یاشامیش، تعقیب اولونموش، بعضاً تکلنمیش، حیاتین آغیر سیناق‌لاری قارشیسیندا اولموشدور. لاکین بونلار اونو قورخوتمامیش، عقیده‌سیندن دؤنمه‌میش، آزادلیق‌سئور روحو اونو دایم موباریزه مئیدانیندا بیر جنگاور کیمی دؤیوش‌لره سسله‌میشدیر. شوروی دؤورونده یازدیغی شعیرلری بیرباشا، هم ده متن‌آلتی ایفاده‌لرله اینتیشار ائدیردی. یوزایل‌لر بویونجا خالقین آزاد، موستقیل یاشاماق ایستگی‌نین تشنه‌سی اولان آیدین‌لارین آرزولاری قرینه لرین آشیریم‌لاریندان کئچه‌رک وطن سئودالی مجنون شاعیرین میصراع‌لاریندا یئنیدن بوی گؤستریردی. آرتیق سکسنینجی ایل‌لر میلّی اویانیشین ایجتیماعی شوعورلاری سیلکله‌دیگی بیر واختدا خ.رضا اؤز حاقینی مودافیعه ائتمک، آزادلیق آرزولارینی گئرچکلشدیرمکدن اؤترو خالقی موباریزه‌یه سسله‌ییر، اودلو-آلوولو شعیرلری، چیخیش‌لاری ایله بو حرکاتین اؤنونده گئدیردی. او، اوزونو بوتون آذربایجانا توتوب وار سسی ایله هایقیریردی:
سورونموسن ایکی عصیر،
اؤولادلارین اسیر-یئسیر،
نه غم، آدین چکیلنده
یاد هله ده زاغ-زاغ اسیر.
... سن جان دئدین، چور دئدیلر،
حاقینی باسیب یئدیلر.
پاک، موقدّس تورپاغینی
پارچالاییب چئینه‌دیلر.
او قوردلارا سن وئرمه جان،
قالخ آیاغا، آذربایجان!
... دمیر-بتون قاپی‌لاری
تای-تای آچان، شؤعله ساچان
یئر تیتره‌دن، گؤی گورلادان،
اولدوزلاری اؤپوب-قوجان،
نه یارالی، نه یاریم‌جان،
بیزه نفس، بشره جان -
قالخ آیاغا، آذربایجان!
میلّی-آزادلیق حرکاتی‌نین مئیدان دؤورو یارادیجیلیغینین یئنی بیر مضمون، میلّی-بشری ایدئیا-ماهیت کسب ائتمه‌سیله بؤیوک تاثیر گوجونه مالیک ایدی. خ.رضانین شعیرلری دوشمنه اود پوسکورور، میلتی اؤز آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌یه سسله‌ییردی. اونون سؤز موباریزه‌سی بیر اوردونون گوجوندن ده قودرتلی ایدی. هر بیر آذربایجان وطنداشی آزادلیق مئیدانیندان باشلامیش، بوتون ییغینجاق‌لاردا، دسته حالیندا ائولرده بئله، اونون شعیرلری‌نین تاثیری ایله جوشور، خالقین آزادلیق آرزولاری‌نین گئرچکلشمه‌سی یولوندا بیرلشیردی.
دؤیوشوم قبره تک داوام ائده‌جک
سئویندیرمک اوچون یوردو، بشری.
دمیری دوغرایان پولاد قایچی تک
منیم هر آددیمیم شری کسه‌جک.
- دئین شاعیر بوتؤو عقیده‌سی، بدیعی سؤزونون گوجو ایله موباریزه آپاریردی. بو ایدئیا و مضموندا اولان بیر چوخ اثرلری اونون سکسنینجی ایل‌لرین سونلاریندان باشلامیش، موستقیل‌لیک اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌نین عکس-صداسی ایدی. بو دؤور یارادیجیلیغی شاعیرین هم ده مداح‌لیغی، روشوتخورلوغو، وظیفه‌پرست‌لیگی ایفشا ائتمه‌سیله کاراکتریک‌دیر. روس اوردوسونون، قیرمیزی غصبکارلارین اؤلکه‌میزده تؤرتدیگی قیرغین‌لار، 1990-جی ایل فاجیعه‌سی شاعیرین حیاتینی فیرتینایا دؤندرمیشدی. بو موباریزه‌ده او، بوتون ساغلاملیغینی ایتیرسه‌ده، سون گوجونه‌دک میلّی ایستیقلال اوغروندا ساواشین اؤنونده گئتمیش، خالقین ایجتیماعی شوعورونون فورمالاشماسینا، آزادلیق موباریزه‌سی‌نین اورکلرده سونسوز بیر محبتله چاغلاماسینا بؤیوک تاثیر گؤسترمیشدیر. آزادلیق جارچیسی اولاراق باش مئیداندا، گنجلر آراسیندا ائتدیگی آلوولو چیخیش‌لاری، اود ساچان شعیرلری و موستقیل‌لیگیمیزین ایلکین دؤورونده یازدیغی اثرلری، بوتونلوکده بدیعی یارادیجیلیغی، پوبلیسیستیک فعالیتیله خالقین موباریزه یولوندا مایاک ایدی. قودرتلی، جوشقون چایا بنزر سسی ایله خالقین روحونو آلوولاندیریردی:
بیز تورکوستان ائل‌لری‌ییک،
غئیرت، قودرت سئل‌لری‌ییک.
داشناک‌لاری قووان بیزیک،
دار گؤزلری اووان بیزیک.
یئتر مئیدان سولادیلار،
یوردوموزو تالادیلار.
باکی‌میزی عزیزله‌یک.
عقرب‌لردن تمیزله‌یک!
شؤعله وئرسین بو لعل، مرجان
ائرمنی‌سیز آذربایجان!
و او زامان شاعیرین سسینه مینلرله، میلیونلارلا وطن سئودالیسی سس وئردی. بو دؤورده موباریز چیخیش‌لارینا، مئیدانی آزادلیق روحو ایله دالغالاندیردیغینا گؤره لفرتووا زیندانینا آتیلسا دا، سندلی-ثوبوتلو گونده‌لیک یازی‌لارینی ایشیق اوزونه چیخاردی، میلتین ایستیقلالینا یئتدی. بو، هر اینقیلابچی شاعیره قیسمت اولمور. صد حئیف کی، ایستیقلالیت اوغروندا قیلینجدان کسرلی میصراع‌لاری ایله دؤیوشوب، موباریزه آپارمیش آزادلیق عاشیقی ایستیقلال شاعیری اولماسینی رسماً تصدیقله‌ین ایستیقلال اوردِنی ایله تلطیف اولونماسینی گؤره بیلمه‌دی. آما نه غم، شاعیر اؤزونون و سؤزونون ابدی اولاجاغینا بوتون وارلیغی، شوعورو ایله اینانیردی. بو وطنه، خالقینا، مین‌بیر برکتلی تورپاغینا باغلی‌لیقدان قایناقلانیردی. ائله بونا گؤره ده دئییردی کی:
اودور، یانیر دان یئری...
آددیملا گونشله تن.
تورپاقدان باشلانمیر، یوخ،
کیشی قانینداکی غئیرت سئلیندن،
سندن باشلانیر وطن.
مندن باشلانیر وطن!
بو گون شاعیرین ساغلیغیندا و اؤزوندن سونرا نشر اولونموش چوخ‌سایلی کیتاب‌لارینا نظر یئتیریب، هر بیری ایله آیریجا تانیش اولاندا بو وطن اوغلونون، ایستیقلال شاعیرینین ایچیندن بیر وولکان کیمی پوسکورن اثرلرینین قودرتینه حئیرت ائتمه‌یه بیلمیرسن. 1957-جی ایلده نشر اولونموش "باهار گلیر" ایلک شعیرلر کیتابیندان باشلامیش، "سئون گؤزلر" ، "محبت داستانی" ، "هارا گئدیر بو دونیا" ، "داشدان چیخان بولاق" ، "مندن باشلانیر وطن" ، "داوام ائدیر 37" ، "من شرقم" ، "تورکون داستانی" ، "من اونسوز دا ابدی‌یم" ... اوست-اوسته 100-ه یاخین توپلودا هانسی ایدئیالاری، حیکمت‌لری احاطه ائدن مؤوضولار ایفاده اولونماییب! طبیعته، اونون یاراتدیغی گؤزل‌لیک‌لره حئیران‌لیق، میلّی ثروتیمیز اولان دیلیمیزه، مدنیتیمیزه، عادت-عنعنه‌لریمیزه، ان باشلیجاسی، وطنه، اینسانا محبت، خالقین آزادلیق، موستقیل‌لیک آرزولاری‌نین گئرچک ایفاده‌سی اولان موباریزه‌لر تاریخی، خوش گونلریمیزین وصفی اثرلرینین آنا موتیوینی تشکیل ائدیب. بوتون بونلارلا یاناشی، اَیری‌لری، وطنی ساتان‌لاری، قورخاق‌لاری، منصب‌پرست‌لری و بو قبیلدن بوتون ناقیض‌لیک‌لری قیلینجدان ایتی سؤزونون قودرتی ایله کسیب-دوغراییب.
خلیل رضانین یارادیجیلیق دیاپوزونو او قدر گئنیشدیر کی، ایندیکی مقامدا اونلاری بیر آرایا گتیرمک، عومومی‌لشمیش فورمادا بئله، هر بیریندن بحث ائتمک اولدوقجا چتین‌دیر. بو اثرلر یارادیجی‌لیغین بوتون مرحله‌لری‌نین مؤوضوسونا، ایجتیماعی-سیاسی توتومونا، وطنداشلیق مؤوقعیینه، بدیعی-پوئتیک ثیقلتینه، عوموماً بیر سیرا پرینسیپ‌لرینه گؤره هله نئچه-نئچه تدقیقات اثرلرینین پرِدمِتی اولاجاقدیر. بو یارادیجی‌لیغین احاطه ائتدیگی نؤوع‌لرینه گلینجه، قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، شاعیرین ایستعدادی اونا ادبی فعالیتین بیر چوخ ساحه‌لرینده قلم ایشلتمگه ایمکان وئرمیشدیر. بونلارین سیراسیندا بدیعی اثرلری، ترجومه کیتاب‌لاری، علمی اثرلری، مونوقرافیالاری، علمی-تاریخی گونده‌لیک‌لری، بونلارین دا اوزرینه اؤلوموندن سونرا وفالی عؤمور-گون یولداشی فرنگیز خانیم اولوتورکون نشر ائتدیردیگی 63 آددا کیتابینی، چاپ اولونموش و اولونمامیش گونده‌لیک‌لرینی ده علاوه ائتسک، بو یارادیجیلیق یولونون نه قدر زنگین، چوخ نؤوعلو و چوخ‌ژانرلی اولدوغوندان حئیرت‌لنمه‌یه بیلمریک. خلیل رضا یارادیجیلیغینین ان ثباتلی تدقیقاتچی‌لاریندان اولان، بیر چوخ کیتاب‌لاری‌نین رداکتورو، اؤن سؤزون مؤلیفی، فیلولوژی علم‌لری دوکتورو، پروفسور علی‌زاده عسگرلی شاعیرین 80-جی ایل‌لر یارادیجی‌لیغیندان بحث ائده‌رک یازیر: " 198-جی ایل‌لرین شعیرلری معنوی دَیرلری، هومانیست کئیفیت‌لری ایله سئچیلیب. صنعتکارین هومانیزمی موعاصیر شراییطده آزاد، موستقیل و دموکراتیک کئیفیت‌لر قازانیب، معنوی-تاریخی، قان-ایدراک یادداشی ایفاده ائدیب.
خلیل رضا روحون ابدیتینی، حیاتینی قبول ائتمکله اصلینده، میلّی شخصیت‌لرین یاشاری‌لیغینی، دئمه‌لی، میلّی عنعنه‌نی تصدیق ائدیر، اونلاری خالقین یاشاتماسینی آرزولاییر.
خلیل رضانین یارادیجیلیغیندا اؤتری بیر هوس، عادی اووقاتلا یازدیغی بیر میصرایا، سطره بئله راست گلمک مومکون دئییل. او، هر آچیلان صاباح‌لارین بیر-بیریندن فرقلنمه‌ین عادی حیات طرزینده طبیعت حادیثه‌لریندن، بیر ظریف چیچگیندن، سیسقا اوتوندان، خیرداجا داشیندان و البته کی، اوستوندن اون‌ایل‌لیک‌لر اؤتسه ده، ایلک گنجلیک ایل‌لریندن بوتون وارلیغینی سارمیش سئوگیسیندن، دویغولاریندان دا دؤیوشکن روحلو بیر شاعیر اولاراق سؤز آچیر. بعضاً لیریک "من" اؤزونون ده دوننیندن بو گونونه یئتدیگی موباریز حیاتینا کناردان باخاراق حئیرتینی گیزله‌ده بیلمیر. یعنی موباریزه‌لر ایچره کئچن عؤمرونده صاف، عولوی حیس‌ّلرین بیر قانادی اولان سئوگیدن (البته‌کی، بو سئوگی ایلک اولاراق وطندن، آنا تورپاقدان باشلاییر!) ده قاینار طبعلی، گورسسلی بیر عاشیق تکی دانیشیر. و فیکرین ایفاده طرزی ده اونو تلقین ائدیر کی، حیاتدا هئچ بیر ایستگه، آرزویا اورگینده ایشیق، آرزو و بو آرزویا عاشیق تک باغلی اولمادان یئتمک اولماز. سئوگی، صاف نیت بوتون موشکول‌لرین آچاری، کئچیلمز سدلرین جسارتله، مردلیکله قطع اولونموش آشیریملی یول‌لاری‌دیر. موباریزه یه گئدن یولدا، یئتیشیب فورمالاشماسیندا صاف عشقی‌نین، اینجه دویغولارین اونا قول-قاناد، یئنی گوج، جوشقون بیر احتیراسلا یاشاماق، موباریزه آپارماق عزمی آشیلادیغینی "یالنیز سنین عشقینله" شعیرینده خلیل رضا گؤرون نئجه بیر ظریف‌لیکله ایفاده ائتمیشدیر:
... من دمیر قایالارین آلتیندا
بیر بولاقدیم.
نه جور قیردیم قایانی،
سوروش بس نه جور آخدیم؟
من ظریف بیر زوغ ایدیم، اوسته بئش،
اون تومورجوق.
نه جور بارلی باغ اولدو، او اینجه زوغ، او جوجوق؟
من دونن بیر گؤی بوداق، بو گون باشی قارلی داغ...
نه جور قالخیب اوجالدیم؟
سنین عشقینله آنجاق!
سنین عشقینله آنجاق!
خلیل رضا آز یاشادی، لاکین آزادلیق عاشیقی اولاراق قلبینده عومان‌لارا سیغمایان وطن و خالق سئوگیسی ایله دوپ‌دولو بیر عؤمور یاشادی. 1994-جو ایلین 22 ژوئن‌یندن سونرا اؤزو دئدیگی کیمی، ابدی عؤمرو باشلادی. میلتینی، وطنینی سئون بیر اینسان کیمی حیاتدا ان شیرین نعمت اونون اوچون آزادلیق ایدی. اؤزو ده بوتؤو و ابدی اولان بیر آزادلیق!
آزادلیغی ایسته‌میرم ذره-ذره،
قرام-قرام!
قولومداکی زنجیرلری قیرام گرک،
قیرام، قیرام!
آزادلیغی ایسته‌میرم بیر حب کیمی،
درمان کیمی
ایسته‌ییرم
سما کیمی،
گونش کیمی،
جاهان کیمی!
چکیل، چکیل، ائی غصبکار،
من بو عصرین گور سسی‌یم!
گرک دئییل سیسقا بولاق،
من عومانلار تشنه‌سی‌یم!!!
- دئین شاعیرین آزادلیق هارایی کیمی سسلنن میصراع‌لاری مینلرله، میلیونلارلا اینسانلارین قلبینی اهتیزازا گتیردی. اونون میلّی آزادلیق ایدئیالارینی ترنّوم ائدن یوزلرله اثرلری ادبیات تاریخیمیزین بیر شانلی صحیفه‌سی‌دیر. خلیل رضا حقیقی معنادا میلّی ایستیقلال شاعیری کیمی خالقین ادبی یادداشی‌نین گونشی‌دیر.
یازان: شفق ناصر
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجانین شبستر شهرینده دونیایا گلیب، 16 ایل تورکیه‌ده-ایستانبولدا یاشامیش میرزه معجز شبستری (1873-1934) گنج یاشلاریندان دونیوی و دینی علم‌لرله یاخیندان تانیش اولموشدور. تخمیناً 1904-1905-جی ایللرده ایستانبولدان گونئی آذربایجانا-شبستره دؤنن معجز وطنینده کی جهالته، نادان‌لیغا، میلّی روح‌سوزلوغا دؤزمه‌یه‌رک، بو دؤوردن اعتیباراً یالانچی روحانی‌‌لره، ظولمکار مأمورلارا و عیرقچی آریانچی‌لارا قارشی موباریزه آپارمیش، اؤز تعبیرینجه دئسک، آنا دیلینده میلّی معاریفچی روحلو " نؤوحه خوانلیغ "-ا باشلامیشدیر. او،1933-جو ایلده شبستردن شاهرود شهرینه سورگون ائدیلمیش و بیر ایل سونرا دا بورادا وفات ائتمیشدیر.
شبستری میلّی-معاریفچی روحلو "نؤوحه خوانلیغ"-یندا تورکلوگون و آذربایجانچی‌لیغین شووینیست ایرانچی‌لار طرفیندن آشاغیلانماسینا اعتیراض ائده‌رک یالنیز مودافیعه اولونماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، عئینی زاماندا آذربایجان تورکلری‌نین میلّی حاقلاری‌نین برپاسینی کسکین بیر دیلله قاجارلار و پهلوی‌لر حاکیمیت‌لریندن طلب ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، اونون قاجارلارلا پهلوی‌لردن طلب‌لری آراسیندا خئیلی درجه فرق وار. چونکی اونلاردان بیری، یعنی قاجارلار تورکلوگونو اونوتدوروب فارس‌لاشماغا اوز قویدوغو حالدا، پهلوی‌لر تورکلرین بوتون وارلیغینی اینکار ائده‌رک اونون آسیمیله‌سینه جان آتان آشیری عیرقچی بیر رژیم ایدی.
او، هر شئیدن اول آنلاییردی کی، قاجارلار دؤولتینی تورک سولاله‌سی ایداره ائتسه ده، فاکتیکی اولاراق بورادا داها چوخ ازیلن‌لر و جهالتین قوربانی اولان‌لار دا تورکلردیر. اوسته‌لیک، قاجارلار دؤولتی‌نین باشیندا دایانان‌لارین چوخو تورکلوگو گئری‌لیک، وحشی‌لیک کیمی باشا دوشوب، تورک دیلینده دانیشماغی بئله، اؤزلرینه عیب حساب ائدیرلر. او، یازیردی:
دونن شعر ایله بیر نامه آپاردیم شاهی-ایرانه،
دئدی: " تورکی نمی‌دانم، مرا تو بچّه پنداری؟ "
اؤزو تورک اوغلو تورک، آما دئییر تورکی جهالت‌دیر،
خودایا، موضمحیل قیل تختیدن بو آلی-قاجاری!
اومیدین کسمه معجز، یاز آنان تعلیم ائدن دیلده
گزر بیر ارمغان تک دفترین، بیل چین و تاتاری!
بو جور میلّی معاریفچی روحلو شعیرلری ایله معجز قاجارلارین باشیندا دوران‌لارا سرت بیر فورمادا تورکلوک‌لرینی خاطیرلادیر، اونلاری غفلت یوخوسوندان اویاداراق تورکلوگه-تورک کیملیگینه، تورک دیلینه، تورک مدنیتینه آرخا چئویرمکدنسه، اونا دایاق اولماغا، اؤلکه‌نی، او جومله‌دن هر واخت تورکلوگون معبدگاهی اولموش آذربایجانی برباد حالدان آباد حالا گتیرمگه چاغیریردی. او، یازیردی:
او زامان خالق شادیمان اولاجاق
کی، وطن مادری-زبان اولاجاق.
اوندا تهرانلی نگران اولاجاق
اهلی-آذربایجانه، اینشاللاه!
او، شعیرلرینده داها چوخ محمدعلی شاه قاجارلا احمد شاه قاجاری تنقید ائتمیشدیر. مثلا، شبستری‌نین محمدعلی شاها اولان نیفرتی مشروطیتی لغو ائدیب مجلیسی-میلّینی توپا توتدورماسی ایدی:
باغلادی مجلیسی-شورانی توپا محمدعلی،
دوشدو اؤز جانینا آخیر شرری، من نئیله‌ییم!
محمدعلی شاهین یئرینه تاختا اوتوردولان احمد شاه قاجاری ایسه او، سریشته‌سیزلیکده، معناسیز و دوشونجه‌سیز حیات سورمکده، وطن و میلّت قایغیسیندان اوزاق اولماقدا ایتّیهام ائتمیشدیر. شبستره گؤره، میلّت قان آغلارکن سولطانین آنجاق یئمک‌لردن، موسیقیدن ذؤوق آلماسی و اوروپا مهمانخانالاریندا کئف-داماقلا یاشاماسی قبول‌ائدیلمز بیر حالدیر:
اهلی-خیبره قویدولار قانتاره، شاهی چکدیلر،
اللی باتمان استخوانی گلدی، یوز باتمان اتی...
میلّت آغلارکن، او سازو-سوز ایله مشغول ایدی،
قارنی شیشمزدی او قدری گر اولایدی غئیرتی.
قویدو شاپقا باشینا، ائتدی فیرنگیستانه عزم،
صحنی-مهمانخانه ده توغیانه گلدی شهوتی.
بلکه ده، شبستری بیر حقیقتی اونودوردو کی، دوغرودان دا احمد شاه اؤزو سیاستده باجاریق‌سیز، سریشته‌سیز اولسا دا، آنجاق قاجارلار دؤولتینده حاکیمیت بؤیوک اؤلچوده فاکتیکی اولاراق اینگیلیس‌لرین و اونون ماشاسی اولان ایرانچی‌لارین الینده ایدی. بو آنلامدا شبستری‌نین بؤیوک سئوینجله قارشیلادیغی خیابانی حرکاتی دا قاجارلار دؤولتیندن چوخ اینگیلیس آغالیغینا و ایرانچی قیلیقلی فارس شووینیزمینه اعتیراض ایدی. باشقا سؤزله، دموکراتیک حرکاتین باشلیجا مقصدی قاجارلاری دئویرمکدن چوخ، اونو فورمال حالا گتیره رک اؤلکه‌ده آغالیق ائدن ایرانچی‌لارا و اونون هاوادارلاری اینگیلیس‌لره اؤز یئرینی گؤسترمک اولموشدور. بیزجه، بیر چوخ موتفکّیرلریمیز کیمی شبستری بو مقاما چوخ دا دیقت یئتیرمه‌میش، اؤلکه‌نین آجیناجاقلی بیر دورومدا اولماسینا گؤره اساساً قاجارلاری و اونون حؤکمدارلارینی گؤرموشدور. او، یازیردی:
او تاج و تخته اولدو نامیزد آلی-قجر آخیر،
یوز ایل قان آغلادی میلّت، ولی، آهسته-آهسته،
توکندی قلب ائوینده صبر، اوجالدی ناله‌لر آخیر.
وطنده قالمادی بیر یئر کی، ویران ائتمه‌سین قاجار،
فرار ائتدی وطندن میلّتی-خونین جیگر آخیر.
مین اوچ یوز قیرخ ایکی ایل کئچدی چون تاریخی-هیجرتدن،
قضا سسلندی: ظالیم، دور گؤرک، بسدیر یئتر آخیر!...
خیلاص اولدو وطن، اهلی-وطن، معجز، به حمدالله،
او تاختی باده وئردی پادیشاهی-بی‌هونر آخیر!
حتّی، بو جور یانلیش دوشونجه‌نین تاثیری آلتیندا دا شبستری بؤیوک بریتانیانین بیرباشا دستگی ایله 1925-جی ایلده احمد شاهین فورمال حاکیمیتینه ده سون وئریله‌رک اونون یئرینه گتیریلن رضا میرپنجه، اونون " جومحوریت " قورولوشو ودینه بؤیوک اومیدلر بسله‌میشدیر. او، " جومحوریته " شعیرینده یازیردی:
ساقیا! بیر باده وئر ابنایی-جومحوریته،
تشنه‌دیر اهلی-وطن صهبایی-جومحوریته،
ساکیت اول، آهسته گل، توند اسمه، ائی بادی-صبا،
قورخورام توز اَیلشه سیمایی-جومحوریته!
بیر پارا نادان کیشی " باشسیز بدن اولماز " دئیر،
بس، دئمک واقیف دئییل معنایی-جومحوریته.
قوردا وئردی گلّه‌نی چون کلّه‌سیز چوبانیمیز،
اول جهتدن دوشموشوک سؤودایی-جومحوریته.
یاخود دا او، یازیردی:
سنه قوربان اولوم، ائی دفتری-جومحوریت،
بو گؤزل توخوم بیزیم یئرده چوجوقلار، یا یوخ؟
آلی-قاجار فلک سالسا آیاقدان، جانا،
گؤره‌سن میلّتی-ایران گئنه یوخلار، یا یوخ؟
او، حساب ائتسه ده کی، " ظولمکار " قاجارلارین آغالیغینا سون وئریلیب اونون یئرینه " موترقّی " ، " جومحوریتچی " رضا میرپنجین گلمه‌سی ایله اؤلکه‌ده قایدا-قانون، عدالت برقرار اولاجاق، آنجاق چوخ کئچمه‌دن هر شئی اؤز چیلپاقلیغی ایله اورتایا چیخدی. بئله کی، " موترقّی " رضا میرپنج قاجارلارین سون دؤورونده کی حاقسیزلیغا، عدالت‌سیزلیگه آریانچی عیرقچی‌لیگی ده علاوه ائتمکله داها بؤیوک فلاکت‌لرین اساسینی قویموشدور. بئله کی، اؤلکه ده " تک ایران میلّتی " یاراتماق ایسته‌ین رضا میرپنجین اؤزونو فارس- " پهلوی " آدلاندیراراق تورکلره قارشی آپاردیغی عیرقچی‌لیک سیاستی احمد شاهین دؤورونده کی حاقسیزلیغی، اؤزباشینالیغی بئله کؤلگه‌ده قویموشدور. شوبهه‌سیز، بونون داها آغریلی اولدوغونو دریندن آنلایان شبستری اوچون بونو، دیله گتیرمه‌مک مومکون دئییلدی:
پهلوی‌زاده چیخیب تاختا دئییرلر، دئیه‌سن
او قویوب باشینا تاجی-قجری، من نئیله‌ییم؟!...
گؤزو، قاشی، بدنی، هر بیر یئری بنزر شاهه،
آز ایمیش مدرکی ، یوخموش هونری، من نئیله‌ییم؟!
باشقا بیر شعیرینده ایسه شبستری یازیردی کی، دوننه قدر جومحوریتدن دانیشان رضا دا شاهلیق هوسینه دوشه‌رک تاختا اوتورماقلا احمد شاهدان دا بتر شکیلده زوراکی‌لیق اوصول‌لارینا ال آتماقدادیر. احمد شاهین " قالین قافالیغی " اوزوندن قاجارلارین حاکیمیتینه سون قویولدوغونا، اونون یئرینه کئچن پهلویلرین ده اینگیلیس لرین آریانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی ایله بیر طرفدن دین-ایماندان اوزاقلاشیب، او بیری طرفدن ده تورکلره دیوان توتماسینی شبستری هضم ائده بیلمیردی:
بس کی، قالیندی قافاسی، شیکمی میثلی کؤتوک،
ائیله‌مز هرگیز اونا غوصه اثر، محمدعلی.
اینقراض عالمینه قویدو قدم آلی-قجر،
یئرینه کئچدی اونون پهلوی‌لر، محمدعلی.
دین و ایمان گئدر الدن، اولوسان اهلی-سقر،
دئدیم آخیر سنه من ائتمه سفر، محمدعلی.
بؤرکو آللاه یارادیب، شاپقانی شئیطانی-رجیم،
باشووا قویما اونو، ائیله حذر، محمدعلی.
اؤزون اوخشاتما فیرنگه، اوروسا، گل وطنه،
دویه‌نی باس باشینا میثلی-دوسر، محمدعلی.
اینگیلیس طرفیندن پهلویلرین غئیری-قانونی شکیلده حاکیمیته گتیریله‌رک تورکلره قارشی باشلانان آسسیمیله سیاستینی آرتیق دریندن آنلایان شبستری اوچون، اساس واجیب اولان بو مسله‌نین اصیل ماهیتینی خالقا چاتدیرماق ایدی. بو آنلامدا او، بیر طرفدن " موترقّی " ، " دموکرات " رضا پهلوی‌نین اوزونده کی ماسکاسینی چیخارماق ایدی ایسه، دیگر طرفدن ده اونون آرخاسیندا دایانیب آریانچی‌لیغی تشویق ائدن اینگیلیسی ایفشا ائتمک ایدی. او، یازیردی:
آمان، اینگیلیسین الیندن، آمان!
یئریدیر سو آلتیندان هر گون سامان،
اونون عؤهده‌سیندن گلممز جاهان،
خودا، اینگیلیسی اؤزون وور یئره!
دئمه‌لی، شبستری قاجارلارلا موقاییسه‌ده عیرقچی پهلویلرین اینگیلیسه آرخالاناراق آپاردیغی سیاستی داها قورخونج حساب ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، پهلویلرین حاکیمیته گلمه‌سیله خوصوصیله ده تورکلر، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری اوچون بلا بیر ایدیسه، آرتیق ایکی‌قات اولموشدور. بئله‌کی، اینگیلیس‌پرست وثوق‌الدوله و قوام‌السلطنه ایله بیر یئرده رضا میرپنج تورکلره دیوان توتور، اونلاری زورلا آسسیمیله ائده‌رک فارس‌لاشدیرماغا چالیشیردیلار. او، یازیردی:
گهی بی‌حیا قصدی-ایران ائدیر،
ییغیر داری-شورانی ویران ائدیر،
وثوقی، قوامی یئنه خان ائدیر،
اولور دوشمنی-جان مالیک‌لره.
شبستری آرتیق شوبهه ائتمیردی کی، واختیله عرب‌لری وهابی‌لیک آدی آلتیندا عوثمانلی‌یا قارشی قالدیران اینگیلیس‌لر ایندی پهلویلرین آرخاسیندا دایاناراق فارس‌لار ایستیثنا اولماقلا "ایران" خالق‌لارینا، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلرینه دیوان توتماقدادیر.
شبستری حساب ائدیردی کی، بو کیمی بلالاردان قورتولماغین تک یولو آذربایجان تورکلری‌نین یئنیدن اویانیشی و اؤز خطینی موعین‌لشدیرمه‌سی ایله باغلی‌دیر. اونا گؤره ده م.ع.صابر کیمی، میلّتین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی مسله‌سینه داها چوخ دیقّت یئتیریب، " من خالقیمی صابر کیمی اویاداجاغام " دئین معجز، غرب میلّت‌لری‌نین اویاندیغی بیر زاماندا موسلمان خالق‌لاری‌نین هله ده، خوابی-غفلتدن اویانماماسینی، اوسته‌لیک چوخدان اویانمیش میلّت‌لری موستملکه‌سی حالینا دوشمه‌سینی، یا دا اونلارین اویونجاغینا چئوریلمه‌سینی قبول ائده بیلمیردی:
قورولدو تازه عالم، آچ گؤزون، ائیله نظر، میلّت!
او هانسی علم‌دیر – علمی کی، ایجاد ائتدی تلفونی،
سوروش هر یئردن ایسترسن، سنه وئرسین خبر، میلّت،
او علمین قووّه‌سیله خلق اولوندو چاپ ماشینی،
باسار ساعتده اؤوراق اوستونه مین جور اثر، میلّت.
میرزه علی معجز شبستری اومید ائدیردی کی، زامان گله‌جک غرب میلّت‌لری کیمی موسلمان خالق‌لاری دا اویانیب اؤز ایستیقبال‌لارینی الده ائده‌جکلر. چونکی اوّلکی دؤورلردن فرقلی اولاراق آرتیق موسلمان خالق‌لاریندا دا میلّی اویانیش و ترقّی دویولماقدادیر. بونون اوچون وطنینی، میلّتینی و دینینی سئون موسلمان‌لار علم اؤیرنمه‌لی و جهالته سون قویمالی، غفلت یوخوسوندان اویانمالی‌دیر:
نییه، یا رب، بئله خوار اولدو عزیزانی-وطن؟
دوشمن علمیله بیزی ائیله‌دی حمّال اؤزونه،
کیم ذلیل ائتدی بیزی؟ – جهل! آ موسلمانی-وطن!
وطن‌سیز جیسمیدی، سیز ده وطنه جان کیمی‌سیز،
راضی اولمون قالا جانسیز وطن، ائی جانی-وطن!
معجز حساب ائدیردی کی، غرب میلّت‌لری‌نین اویانماسی و ترقّی ائتمه‌سی‌نین اساسیندا اونلارین دین ایله دؤولتی، دینی علم‌لرله دونیوی علم‌لری بیر-بیریندن آییرماسی، خوصوصیله دونیوی علم‌لرین اؤیره‌نیلمه‌سینه موهوم یئر وئرمه‌سی حل‌ائدیجی رول اوینامیشدیر. بئله‌کی، دونیوی علم‌لری اؤیرنمکله غرب میلّت‌لری بیر چوخ ساحه‌لرده کشف‌لر و ایختیراع‌لار ائتمیش، بونونلا دا جهالت و نادان‌لیقدان بیردفعه‌لیک قورتولموشلار. آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق، شرق میلّت‌لری، خوصوصیله ایسلام شرقی اؤلکه‌لری بوندان نینکی نتیجه چیخارمیش، اوسته‌لیک علمی کشف‌لری و ایختیراع‌لاری شئیطان عملی آدلاندیراراق، جهالت و نادان‌لیغی، دینی خورافات و دینی مؤوهوماتی بیر آز دا آرتیرمیشلار:
حرام ائتدی سیزه تحصیلی-علمی عالیمی-جاهیل،
بنایی-علمی ییخدی، ائیله‌دی زیرو زبر، میلّت.
جهالت ائیله‌دی ایرانی ویران، میلّتی فهله،
نچون مظلوم‌دور، یارب، بیزیم بو دربدر میلّت!
اونون فیکرینجه، بیر میلّت او واخت ترقّی ائدر کی، مدنیتینی، اعتیقادینی، عادت-عنعنه‌لرینی دوزگون قاوراسین. آنجاق موسلمان خالق‌لار بوتون بونلاری درک ائتمکله کیفایت‌لنمه‌ملی، عئینی زاماندا زامانین طلب‌لری ایله آیاقلاشمالی، یعنی اویانمالی و جهالته بیردفعه‌لیک سون قویمالی‌دیر:
نه یاتیبسان، آییل، ائی میلّتی-بیچاره آییل!
خوابی-غفلتده باسار، قورخورام عودوان سنی!
صرب آییلدی یوخودان، سن هله خورنا چکیسن،
نه عجب حالا قویوب نشئه‌یی-قلیان سنی!
شبستری‌یه گؤره، اگر موسلمان خالق‌لاری واختیندا آییلماسا اینکیشاف ائتمیش "لامذهب‌لر"– غرب میلّت‌لری اوندان گئریده قالان میلّت‌لری، او جومله‌دن موسلمان خالق‌لارینی اؤز موستملکه‌لرینه چئویره‌جکدیر. بو باخیمدان معجزون " ائی موسلمان‌لار! " شعیری ده چوخ عیبرت‌آمیزدیر:
بو لامذهب‌لر، ائی قارداش، گولوستان ائتدی دونیانی،
کفن‌پوشانی-قبریستانه – زیندان، ائی موسلمان‌لار!
نه مئییتتدن حیا ائیلر، نه سئییددن، نه موللادن،
نییه قورخمور خودادن اهلی-ایران، ائی موسلمان‌لار؟!
دئییرلر ال باسیب بونلار – اوزو قیرخیق موسلمان‌لار،
تجددودخواه اولان خانلار به قورآن، ائی موسلمان‌لار!
او، " اوستاد " شعرینده ده گؤستریردی کی، " لامذهب " غربلی‌لر، او جومله‌دن اینگیلیس‌لر موعلیم‌لرینه، اوستادلارا قولاق آساراق، اونلاردان اؤیرنه‌رک جهالتین داشینی بیردفعه‌لیک آتدیلار. اوسته‌لیک، اونلار موعلیم‌لر سایه‌سینده ترقّی ائده‌رک نینکی اوروپادا، عئینی زاماندا موسلمان اؤلکه‌لرینده ده آغالیق ائتمگه باشلادیلار. او، یازیردی:
کیمین الینده دیر ایندی مدینه و مکّه،
او پاک یئرلریمیز: کربلا، نجف، باغداد؟
سسین چیخارتما، آمان‌دیر کی، باشیم اوسته دوروب
الینده تیغی-دوسر اینگیلیسی-بدبونیاد...
گلین گئدک، اوخویاق، بیز ده اهلی-غرب کیمی
کی، بلکه ال چکه بیزدن او بی‌آمان جللاد.
او، دوغرو یازیردی کی، باشقا میلّت‌لر واریث‌لرینه علم میراث قویدوقلاری حالدا، هله‌ده موسلمان خالق‌لاری‌نین میراثی کفن و جنّت‌دیر. او، بیر شعیرینده بونو بئله موقاییسه ائدیردی:
چیراقی-برقیله دونیانی رؤوشن ائیله‌دی کافر،
موسلمان، سن نه ائتدین ایختیراع، وئردین خبر خلقه؟
آمریکا عالیمی خلق ائتدی بیر دسگاه آهندن (رادیو)،
گهی دف چالدی آهن، گاهی نئی شام و سحر خلقه.
شبستری اونو دا دوغرو یازیردی کی، اؤز میلّی دَیرلریندن و میلّی سیسیتمیندن اوزاق دوشن خالق‌لار، باشقالارین تاثیری آلتیندا آنجاق تقلیدچی‌لیکله مشغول دور. او، یازیردی:
خوروز کیمی نییه میلّت قاناد چالیب باننیر؟
اولایدی کاش بونون بیر عاغیللی فلسفه‌سی.
معجز یارادیجیلیغیندا ایسلامین بعضی دینی آیین و مراسیم‌لرینه ده توخونموش، بو مسله ده نؤقصان‌لاری گؤسترمگه چالیشمیشدی. مثلا، او حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لارین اوروجلوق بایرامی هئچ ده ایسلامین روحونا، قایدا-قانونلارینا اویغون حیاتا کئچیریلمیر. اونون فیکرینجه، بونا سبب‌لردن بیری اوروجلوغون اصل ماهیتی و معناسی باره ده اکثر موسلمان‌لارین خبرسیزلیگی، دیگر ایسه یالانچی روحانیلرین و موللالارین بو مراسیمدن سوء-ایستیفاده ائتمه‌سی‌دیر. محض بونون نتیجه‌سی‌دیر کی، اوروجولوق موسلمان‌لارین خئییر و برکتینه، روحی و مادّی جهتدن ساغلاملاشماغینا خیدمت ائتمه‌لی اولدوغو حالدا، یالانچی روحانیلرین و اکثر موسلمان‌لارین جاهیل‌لیگی سببیندن باشقا معنالارا یوزولور. معجز " موبارک آی " شعیرینده بو موناسیبتله یازیردی:
موللا بیر آیدیر دئییر مسله‌یی-حئیضیدن،
قان تؤکولور مسجیده لته‌یی-خونریزیدن،
حئیف کی، آجلیق بو گون قویدو منی فیضیدن
لال اولاسان، ائی کیشی، سالدین آیاقدان منی.
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لار محرم‌لیک مراسیمینده ایمام حسینی لاییقینجه یاد ائتمیرلر. بئله کی، ایمام حسین کربلادا دوشمنله مردانه جنگ ائتدیگی، لیاقتله شهداته قوووشدوغو حالدا، اؤزونو اونون داوامچی‌لاری حساب ائدن‌لرین اکثر قیسمی اؤز باشینی یاریب، بدنینه زنجیر وورماغی قهرمان‌لیق حساب ائدیرلر. حالبوکی اونلار ایمامی دئییل، اؤز پریشان وضعیت‌لرینی دوشونوب آغلامالی‌دیرلار. معجز یازیردی:
گه یاریرسیز باشوزی، گه چرتیرسوز،
بو ندی، قارداش، دوشونون بیر اؤزوز،
ایندی کی، واردیر سیزین آغلار گؤزوز،
آغلایین اؤز حالی-پریشانوزا!
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمان‌لارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتارماق، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه آپارماق عوضینه، باشینی یارماقلا و یاخود بدنینه زنجیر وورماقلا جنّته گئده‌جگینه اومید ائتمه‌سی نادان‌لیق‌دیر. چونکی ایمام یولوندا باشینی یاریب جانینی اونا قوربان وئرمگه حاضیر اولدوقلارینی دئین‌لرین اکثریتی حرمله‌نی، یا دا شیمری گؤرسه‌لر فیکیرلریندن دؤنه‌جکلر. معجز یازیردی:
ایندی بو کی، گؤیده اوچار باش‌یاران،
باشینی شست ایله آچار باش‌یاران،
حرمله‌نی گؤرسه قاچار باش‌یاران،
آند اولا او کلّه‌‌یی-نادانوزا!
معجزون فیکرینجه ایسلاما، او جومله دن ایمام حسین‌ین شهادتینه ضید اولان فیکیرلری موسلمان‌لارین شوعورونا یئریدن و اونلاری بو جور عمل‌لره، یعنی باش یارماغا، زنجیر وورماغا سؤوق ائدن‌لر ایسه آخوندلار، واعیظ‌لر، شئیخ‌لر و موللالاردیر. بئله کی، ریاکار روحانیلر موسلمان‌لارا پئیغمبرین، اونون اؤولادلاری‌نین دوغرو یولونو گؤسترمک عوضینه، اونلاری اسارته، جهالته و خورافاتا سوروکله‌ییرلر. موتفکّیر یاخشی آنلاییردی کی، محرم‌لیگی بو جور ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان شکیلده قئید ائدن‌لرین بوندا شخصی ماراق‌لاری اولموشدور. بئله کی، ریاکار روحانیلر محرم‌لیکده موختلیف دینی اویون‌لار تشکیل ائتمکله هم اؤز جیب‌لرینی دولدورور، هم ده نوفوذلارینی آرتیرلار. بونو نظره آلاراق معجز یازیردی کی، آرتیق یالانچی روحانیلرین محرم‌لیکده جیب‌لرینی دولدورماق مقصدلرینی موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار:
بیر طرفده مرثیه خوان ایستیری حق البُکا،
آغلادیب چونکی محرمده منی صوبح و مسأ،
هر گون اون بئش دفعه شاگیردی دایانیر قاپی‌یا،
سسلیری: آی کربالایی، بئش مین آلتون وئر گؤراخ!
میرزه علی ریاکار روحانیلرین ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان عمل‌لرینه قارشی چیخاراق دئییردی کی، 20-جی عصرده اؤز-اؤزونون باشینی یارماق، بدنینه خسارت یئتیرمک، اوسته‌لیک ریاکار روحانیلرین جیب‌لرینی پول ایله دولدورماق جاهیل‌لیک و نادان‌لیق‌دیر. اونون فیکرینجه، اگر باش یارماق، زنجیر وورماق خئییرلی ایش اولسایدی ایلک نؤوبه‌ده، بونا موسلمان‌لارا تحریک ائدن ریاکار دین خادیم‌لری اؤزلری عمل ائدردیلر. بو باخیمدان محرم‌لیکدن ان چوخ فایدالانان‌لار باشلارینی یاریب قانینی تؤکن‌لر دئییل، محض ریاکار روحانی‌لردیر. او روحانیلر کی، موسلمان‌لارا محرم‌لیکده ایمامین تعزیه‌سینی ساخلاماغی واجیب حساب ائتدیکلری حالدا، اؤزلری بونا قطعیاً عمل ائتمیرلر.
اونا گؤره ده موسلمان‌لار کربلادا باش وئرن‌لردن دوغرو نتیجه چیخاریب ایمام حسین کیمی عقیده یولوندا شهید اولماغین معناسینی درک ائتمه‌لی‌دیرلر. موسلمان‌لار آنلامالی‌دیرلار کی، اینسان نه اؤز ساغلاملیغینا، نه ده باشقا بیر موسلمان قارداشی‌نین صحتینه ضرر یئتیرمکله ایمامین یولوندا اولا بیلمز. خوصوصیله، ایسلاما ضید عمل‌لری تؤرده‌رک جنّته گئتمگی دوشونمک، معجزون ده تعبیرینجه دئسک، نادان‌لیق و جاهیل‌لیک‌دیر. اونا گؤره، موسلمانین اساس عملی هئچ ده باشینی یاریب قانینی تؤکمک دئییل، کؤمگه احتیاجی اولان دین قارداش‌لارینا، باجی‌لارینا یاردیم ائتمک‌دیر. بئله کی، ایمام یولوندا باشینی یاران‌لارین، آغی دئین‌لرین، یاخود دا موقدس یئرلره (حج و ب.) زیارته گئدن‌لرین یانی باشینداکی چاره‌سیز موسلمان قارداش‌لارینا یاردیم ائتمه‌مه‌لری قبول ائدیلمزدیر. او، یازیردی:
ائی اومّتی-محمده رحم ائتمه‌ین کیشی،
نار اهلی‌سن، گوونمه نمازو طهارته!
دین قارداشین عیالی محللنده آج یاتیر،
وِرز و وبالی بوینوما، گئتمه زیارته.
شبستری‌نین شعیرلریندن حیس اولونور کی، اونون دینه موناسیبتی آنجاق ایسلاما اولونموش علاوه‌لری، او جومله‌دن دینی خورافات و مؤوهوماتی تنقیدله کیفایت‌لنمه‌میش، او بعضی حال‌لاردا عومومی‌لیکده شریعتین حؤکم‌لری ایله راضی‌لاشمادیغینی ایفاده ائتمیشدیر. مثلا، او، یازیردی:
ساقیا! دور گتیر بیر ناز‌نین جانان منه،
جنّتی وئردیم سنه، لازیم دئییل غیلمان منه.
اؤلدو آدم غوصه‌‌سیندن، دوشمنی ساغدیر هله،
قورخورام بوغدا یئدیرده حیله‌گر شئیطان منه.
من بیر عالم ایسته‌رم، " یوخ! " لفظی اوردا اولماسین،
روضه‌یی-ریضواندا، یارب، کیم وئرر قلیان منه؟
باشقا بیر شعیرینده ایسه مِی‌ین دینه ضرر وئرمه‌دیگینی یازان شبستری‌یه گؤره، دینی روایت‌لری بیر کنارا قویوب رئال‌لیقلاری گؤروب و اوندان نتیجه چیخارماق لازیم‌دیر:
بو گون میلّت نه یه مؤحتاج‌دیر، اوندان بیان ائیله،
گؤی علمین بیلمک ایران اهلینه نفت و شکر وئرمز!
او گؤی کی، گؤرمه‌ییب عؤمرونده بیر یول بینوا واعیظ،
بیزه بحث ائیلر اوندان، گؤردوگو یئردن خبر وئرمز!
بوراخ هاروتی-ماروتی، گتیر مئیدانه باروتی،
سپاهی- دوشمنه قارداش، آیةالکرسی خطر وئرمز!
او باشقا بیر شعیرینده ایسه یازیردی کی، دینی- ایمانی قورآنی ختم ائیله‌مک، دینی روایت‌لره اینانماق دئییل، یئنی نؤوع سیلاح‌‌لارا صاحیب اولماق، یا دا دونیوی علم‌لره یییه‌لنمک ساخلایار. او، یازیردی:
دین و ایمانی نه ساخلار؟ تیرو شمشیرو توفنگ.
ختمی-قورآن ائیله‌مکله قالسا، قورآن یاخشی‌دیر.
صرب‌لر دونیانی ایشغال ائیله‌دی، بیز یاتمیشیق،
بنگ و تیریاک اولماسا دینی-موسلمان یاخشی‌دیر.
جان سیخار علمی-ریاضی، جبرو حکمت، هندسه،
علم تسخیراجنه، درسی-بُطلان یاخشی‌دیر...
نفعی یوخدور بیزلره علمی-معادن اؤیرنک،
بیزده تازه لامپالاردان کؤهنه شعمدان یاخشی‌دیر.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ده صابرسایاغی یازیردی کی، موسلمانا دونیوی علم‌لری، او جومله‌دن هندسه، فیزیک، ریاضیات، جوغرافیا اؤیرنمک لازیم دئییل، بوندانسا تسبئحینی چئویرملی، نامازینی قیلمالی، اوروجونو توتمالی، جنّتده کی حوری‌لری آرزولامالی‌دیر. او، یازیردی:
دئییرم: مسجیده گئت، ائیله نظر شئیخه طرف،
علمی-اشیانی بوراخ، باخما تواریخه طرف،
هیئت آخیر چکه‌جک اوغلووو میرریخه طرف،
ایشدی، قاییتسا ایشین ناله و افغان اولاجاق!
عوضی - سوره‌یی- " یاسین " – او بیزیم خانه خراب
جومعه آخشامی اوخور جبر وشیمی و حساب.
نه قدر مدرسه ده وار او " فیزیک " آدلی کیتاب،
بو ویلایتده نه قاری و نه قورآن اولاجاق!
او، جنّت مسله‌سینه ده حساس یاناشیر، اورادا ایکی مین حوری‌یه بیر کیشی‌نین دوشمه‌سینی صابرسایاغی تنقید ائدیردی. او، یازیردی:
جنّتده، دئیرلر، حوری، کوثر واردیر،
امّا ایکی مین دیلبره بیر ار واردیر،
او حوری‌لره گرک کیم اولسون طالیب،
او شخص کی، اوندا زوری-اژدر واردیر.
دئمه‌لی، گاه آچیق فورمادا، گاه دا کنایه ایله شبستری احکامچی-لوکالچی دینی تفکّورو تنقید ائدیر، اونون یئنی‌لشمگه قارشی اولماسینی پیسله‌ییردی.
میرزه علی معجز شبستری‌یه گؤره، بوغدا یئدیگی اوچون هر دایم آللاه طرفیندن آدی قورآندا حاللاندیریلان آدمین بو روسوایچی‌لیقدان قورتولماسی مومکون اولمادیغی حالدا، سیرادان بیر موسلمانین یاراداندان هر هانسی ایستک‌لرده بولونماسی معناسیزدیر. بورادان بئله بیر نتیجه چیخارماق اولار کی، شبستری آللاهین هر شئیه قادیر اولماسینا شوبهه ایله یاناشمیشدیر. اونون فیکرینجه، اینسانلارین آللاهدان بیر شئی‌لر گؤزله‌یه‌رک یاشاماسی گئرچکلیگه اویغون دئییلدیر. اگر اینسان هر بیر ایشینی اؤزو گؤرمک عوضینه آللاهین ایراده‌سینه باغلاییرسا، او زامان گرک‌دیر کی، جان و مال تهلوکه‌سیزلیگی‌نین ده قایغیسینا قالماسین. حالبوکی موللالار بئله، آللاهین هر شئیه قادیر اولدوغونو دیله گتیرسه‌لر ده، جان و مال تهلوکه‌سیزلیک‌لری نین قایغیسینا قالماغی دا اونوتمورلاردی. او، یازیردی:
دئدی: ریساله اوخورسان؟ دئدیم: حساب اوخورام!
دئدی: حساب دئییل، شخصه دین لازیم‌دیر!
دئدیم کی: دینی نه ساخلار؟ دئدی: موسلمان‌لیق!
دئدیم: خئیر، ایکی یوز مین سپاهی-موْبین لازیم‌دیر!
دئدی: جفنگ دانیشما، خودادی حافیظی-دین،
بیزه نه توپچو، نه سربازو ذره‌بین لازیم‌دیر.
دئدیم: نئچون قاپووی باغلیسان یاتان واختی؟
دئمک سنه کره و انگبین لازیم‌دیر.
قاپووی قویسان آچیق، دُزد اولار ائوه داخیل،
آپارسا مالی، سحر شور و شین لازیم‌دیر.
او، " اولموشام " شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یازیردی کی، بو جور موسلمان‌لیقدان نیفرت ائده‌رک اینسان‌لیق آنلاییشینی قبول ائدیر. چونکی او، موسلمان‌لیغی داها چوخ ظاهیری آنلامدا قبول ائتمیشدیر. او، یازیردی:
نه قیزیلباشم، نه فرراشم، نه حاکیم، ساقیا،
بیر سوروش مندن: نچون بس من موسلمان اولموشام؟
بوغدایا ساری دئدیم، قیرا قارا دئدیم، شیره سیفید،
او جهتدن من بئله بی‌دین وایمان اولموشام.
بی‌موروّت گؤرموشم بس کی، موسلمان فیرقه‌سین،
ائتمیشم نیفرت موسلمان‌لیقدان، اینسان اولموشام.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یالنیز موسلمان‌لیق دئییل، بوتون دین‌لردن نیفرت ائتدیگینی اورتایا قویور، اوسته‌لیک همین دین‌لرین یارادیجی‌نین اؤزونو، یعنی یارادانی بئله تنقید ائدیر. آللاهین اؤزو طرفیندن یارادیلمیش اینسانلارین نییه بو قدر ظولم چکمه‌سینه حاق قازاندیرا بیلمه‌ین شبستری حساب ائدیردی کی، اگر آللاه هر شئیه قادیردیرسه و هر بیر شئی اونون ایراده‌سی آلتیندادیرسا، او زامان یارادان نییه یاراتدیقلارینین قایغیسینا قالماق عوضینه، اونلاری ظولمه دوچار ائتمیشدیر. حالبوکی آللاه اؤزو بو قدر خیانت‌لره معروض قالسایدی، بونا دؤزمز، بیر تدبیر گؤرردی. او، یازیردی:
فراقی من یاراتسئیدیم، منی داشلاردی اؤورت‌لر،
سنه چاتمیر گوجو خلقین، توکندی صبرو طاقت‌لر!
هورر، ناراحت ائیلر، گاه دیشلَر، اینجیدر خلقی؛
دئماخ اولمور کی: ائی عادیل، نه‌یه لازیمدی بو ایتلر؟
تؤکردین بیره‌نین قانین، کسردین کحله‌نین نسلین،
اگر بیر یول سنی بدخواب ائدَیدی او خیانت‌لر!
موتفکّیر شاعیرمیز حساب ائدیردی کی، آللاه بیر طرفدن یاراتدیغی اینسانین قایغیسینا قالماییب اونون ظولم‌لرینه گؤز یومدوغو حالدا، دیگر طرفدن اینسان‌لار اوچون گؤندردیگی پئیغمبرلرده ضیدیتلی فیکیرلردن چیخیش ائتمیشلر. بئله کی، آللاه بیر پئیغمبره وئردیگی بیر وعدی، باشقا پئیغمبره فرقلی شکیلده یئنه ده تکرار ائتمیشدیر. او، یازیردی:
دئییر موسی‌یه بیر سؤز، سؤیله‌ییر عیسی‌یه برعکسین،
اونا دانا دئییم، یا سرسری، ائی بی‌فراست‌لر؟
پس ائتدی میری-درباری روانه کوهی-حرّایه،
عرب مبعوثینه روح‌الأمین وئردی بشارت‌لر.
گئنه ایمضاوی اینکار ائیله‌دین اؤز یازدیغین پوزدون،
یئتیردی احمده بی‌سیم و تلفونیله آیت‌لر.
گئنه قانلار تؤکولدو، بئیرقی-عوصیان قووزاندی،
برائت سوره‌سینده اولدو چون موردار میلّت‌لر.
دئییر تووراتیده: جنّت سیزین‌دیر، ائی یهودی‌لر،
یارانمیش محض سیزدن اؤترو اول عالی عمارت‌لر!
دئییر اینجیلده یوخ یوخ، یهودی پوخ یئییر چوخ، چوخ
منیم بنده‌م فقط سیزسیز، سیزین مالیزدی جنّت‌لر!
دئییر قورآندا بی‌پروا: جهنّم اهلی‌دیر ترسا،
موسلمان‌دیر منیم دوستوم، اونون‌دور ناز و-نعمت‌لر!
بئله لیکله، شبستری یالنیز دین‌لره موناسیبتده کسکین مؤوقع توتمور، بونونلا دا بوتون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی بیر کنارا قویاراق " اینسان‌لیق " وورغوسونو اورتایا قویماغا چالیشیردی. او، یازیردی:
بیز اینسانیق اگر، اولماز بو جور اینسانی درّنده،
نه اینسان؟ بلکه بیزدن یاخشی‌دیر، گوْرگانی درّنده،
اگر حؤکماً " بیز اینسانیق " دئیر عیانی درّنده،
گرک اونلار دا حؤکماً ال چکه ایذادن، ائی ساقی!
اولا بیلسین کی، اونون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی قبول ائتمه‌یه‌رک " اینسان‌لیق " فلسفه‌سی اوزرینده دایانماسیندا دا دؤورونون بین المیللچی سوسیال-دموکرات ایدئیاسی‌نین موعین تاثیری اولموشدور. هر حالدا دونیانین سعادت گولشنی‌نین سولماسینی اینسان‌لار، جمعیت‌لر آراسینداکی ضیدیت‌لرده، موحاریبه‌لرده گؤرن شبستری بو عداوته سون قویوب آدام‌لاری بیر-بیرلرینی سئومگه چاغریردی:
سعادت اؤلمز هرگیز همزبان اولسا محبتله،
سعادت ایسته‌سن – هم‌نؤوعووی سئو پاک نیتله...
اونون فیکرینجه، سعادت پاک اولوب اوندان قاچان اینسان گوناهکاردیر. اگر اینسان‌لار اؤزونو دوغرو آپاریب اوغرولوقدان، حاقسیزلیقدان یان قاچسالار، ان اساسی " سعادت " کلمه‌سینی ناداندان دئییل، مودریکدن، خوصوصیله ده عیسی پئیغمبردن اؤیرنسه‌لر، او زامان دونیانین دوزه‌نی ده دَییشر. او، یازیردی:
سعادت پاکدیر، اوندان قاچان اینسان موقصیردیر،
آپارسا دُزد خلقین کیسه‌سین، آژان موقصیردیر،
سعادت کلمه‌سین تفسیر ائدن نادان موقصیردیر،
اونون تفسیرین اؤیرنسین گرک عیسی‌دن ائی ساقی!
دئمه‌لی، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین منیمسنیلمه‌سی نامینه شبستری یالنیز ایسلام دینیندن، اونون پئیغمبریندن دئییل، عئینی زاماندا مسیحیت و اونون پئیغمبری عیسی‌دان دا اؤیرنمه‌لی چوخ شئیین اولدوغونو اعتیراف ائدیردی.
عئینی زاماندا او، اینسان‌لیق فلسفه‌سی‌نین یالنیز دین‌لر اساسیندا ایضاحی‌نین دا علئیهینه‌دیر. اونون فیکرینجه، بوتون حال‌لاردا بو دونیادا مووقّتی یاشایان اینسان اوچون واحید دینه اینام مومکون اولمادیغی قدر، واحید اخلاقدان، واحید ایدئیادان، واحید اومیددن دا صؤحبت گئده بیلمز:
هر ایشده بیر اومید ایله اینسان یاشار، گئدر،
نیک و بده باخیلماسا، هر ایش آشار، گئدر.
وار ایختیلاف طبعیده، اخلاق بیر دئییل،
هر کس بیر اؤزگه ایش دالینجا قوشار، گئدر...
دونیا سئیرگاه‌دیر، هر کس گلر، گزر،
بیر نیک-نام قالسا قالار، سیم و زر گئدر.
دئمه‌لی، اینسانین وارلیغی و یوخلوغو مسله‌سینده "دونیا"نین دا کیفایت قدر یئری و رولو واردیر. اینسان دونیادا یاشاییر و اؤلور کی، اؤلندن سونرا بدنی ده دونیادا قالیر، تورپاغا قاریشیر. باشقا سؤزله، اینسان بو دونیادا نه قدر بونؤوره‌سینی مؤحکم ائتمگه چالیشسا دا، آخیردا دونیا یئنه ده اونو ییخیر و اؤزونه چکیر:
کئچر، گئدر سنواتی شوهوری دونیانین،
میثال ابری لیال سوحوری دونیانین.
بو گون کی، چیخدی باشا، بیر گون عؤموردن گئتدی،
همیشه‌لیک دئییل عیش و سوروری دونیانین.
سوروش، دئسین سنه بیر-بیر کئچن‌لرین حالین،
سرای- گورده بهرام گوری دونیانین.
داغیتدی کلّه‌‌یی کاووسی قبرده حشرات،
قاریشدی تورپاغا کیبرو غوروری دونیانین.
ائدر سوموک‌لریوی سورمه آلیات جاهان،
تناوول ائیلر اتین مار و-موری دونیانین.
بونؤوره‌نی نه قدر مؤحکم ائیلیسن، ائیله،
تکان وئرنده ییخار، چوخدو زوری دونیانین!
شبستری نین دونیاگؤروشونده قادین آزادلیغی دا موهوم یئر توتموشدور. معجز چادرانین علئیهینه چیخاراق قادین‌لارا جمعیت داخیلینده کؤله کیمی باخیلماسینی اصلا قبول ائتمیردی.
معجزون فیکری بودور – ییرتین او گئن تومان‌لاری،
هاردا گؤرسز دوریه‌لی، باشین ازین توخماق ایله!
معجزه گؤره، بیر گون قادین‌لار دا، ائله کیشی‌لرین اؤزو ده مدنیت صوبحی ایله اویانیب ترقی ائده‌جکلر کی، او زامان نه کیشی‌لرین ساققالینی قیرخماسینا، نه ده قادین‌لارین چادراسیز گزمه‌سینه پیس باخمایاجاقلار:
من ساققالی، سن زولفو حنا ایله بویارسان،
وئرروخ او زامان ال-اله، بولواری دولاننوخ.
معجز اوتانیر، قیریخمیر ساققالی دئییرلر،
یوخ!.. بیزده حیا اولسا، جهالتدن اوتاننوخ!
واعیظ‌لرین قادین لارین " یوسف سوره‌سینی " اوخومامالاری تؤوصیه‌سینی گولونج بیر شئی آدلاندیران معجزه گؤره، اگر قورآنی آللاه عرب‌لره نازیل ائله‌ییبسه، او زامان عرب قادین‌لاری دا بو سوره‌نی تلاوت ائدنده اونون ماهیتیندن خبردار اولمالی‌دیرلار. عکس تقدیرده بئله آنلاشیلار کی، آللاهین کلامی قادین‌لاری ضلالته سالماق اوچون گؤندریلیب. او، یازیردی:
بو سوره‌نی تلاوت ائدنده عرب قیزی،
بیلمز مگر نه یاپدی زولئیخایی-مه‌لیقا؟
سالماز خودا کلامی أناثی ضلالته،
تهذیب خُلق اوچوندو او تاریخی-انبیا!
عشقین سونو، بیلر کی، ندامت‌دیر، ایفتیضاح،
واستغفری لذنبک-نی اؤورت آنلاسا.
او، " قیزلار " آدلی شعیرینده ده گؤسترمگه چالیشیردی کی، قیزلارین علم و تحصیل آلماسی، هئچ ده اوغلان‌لاردان آز اهمیتلی دئییلدیر. او، یازیردی:
جمالین هر زامان آیینه ده تزیین ائدر اؤورت،
نئچین اخلاقینی ائتمز موزیّن علم ایله قیزلار؟
جهالت بحری-بی‌پایاندی غرق ائیلر سیزی آخیر،
او دریادن گرک علم ایله چیخسین ساحیله قیزلار!
اوخویوب یازمایان اینسان اولار نامحرمه مؤحتاج،
گئدیب اَیلشمز اغیار ایله، گر یازماق بیله قیزلار.
ساوادیز اولسا، اولماز هیچ کس اسراریزه واقیف،
ساوادیز اولماسا، سیرریز دوشر دیلدن-دیله، قیزلار.
پئیغمبر امر ائدیب تحصیل ائتمک کولّی-زی‌عقله،
گرک اهلی-ساواد اولسون تماماً عاقیله قیزلار!
شبستری گؤسترمگه چالیشیردی کی، ایسلام دینینده قیزلارین تحصیل آلماسینی قاداغان ائدن بیر سوره، آیه، یا دا حدیث یوخدور. اوسته لیک، پئیغمبر اؤزو ده امر ائدیب کی، کیشی و قادین اولماسیندان آسیلی اولمایاراق بوتون موسلمان‌لار تحصیل آلمالی‌دیرلار. آنجاق واعیظ‌لرین، روحانیلرین تبلیغاتی نتیجه‌سینده خالق الینه چوبوق آلان قیزلاری دئییل، الینه قلم آلان‌لارا طعنه ائدیرلر:
چوبوق آلسا اله قیزلار مذمت ائیله‌مزلر هئچ،
وورارلار طعنه یوز یئردن قلم آلسا اله قیزلار.
گئجه-گوندوز ایشی غئیبت او جاهیل قیزلارین، معجز!
اگر واعیظ قویا، مشغول اولارلار علم ایله قیزلار.
او، باشقا بیر شعیرینده ایسه کینایه ایله یازیردی کی، قیزین مکتبی " مطبخ " ، اوستاسی دا " قازانچا " دیر. باشقا سؤزله، قیزا مکتب " یاراشماز " دئین موتفکّیر، اصلینده قادین‌لارین تحصیل آلماسی نین قاتی طرفدارلاریندان بیری ایدی. او، " باجی‌لار " شعیرینده دئییردی کی، قادین بیر سؤزونو باشقا دیاردا اولان ارینه چاتدیرماق اوچون هانسیسا میرزه‌یه مؤحتاج اولوردو. چوخ واخت دا، قادین ایسته‌دیگی بیر سؤزونو میرزه‌نین یازدیغی مکتوب واسیطه‌سیله ارینه چاتدیرماقدان اوتانمیش، چکینمیشدیر. او، یازیردی:
زی-بس کی، تنگه دوشر قلب، راضی‌یام، بونا کی،
گئدیم جهنّمه، امّا کاغیذ یازیم، باجی‌لار!
اوخور، یازیر هامی میلّت خانیم‌لاری، لاکین،
الیف گؤرنده دیرک ظن ائدیر بیزیم باجی‌لار!
او، " بزک " شعیرینده ایسه یازیردی کی، قادین‌لار قیر-قیزیل‌لاری، لعل-جواهیراتی ایله دئییل، ساوادلی‌لیغی، علملی‌لیگی ایله فخر ائتمه‌لی‌دیر. شبستری آنجاق یوخوسوندا گؤرور کی واعیظ دئییر کی، " ایران " قیزلاری جامال‌لارینی آچسین، اؤلکه ایشیقلانسین. آنجاق او، یوخودان اویانیب واعیظه دئینده کی، اوغلان‌لار کیمی قیزلار دا یازی یازماغی اؤیرنمه‌لی‌دیرلر، شئیخ اونون سؤزونو یاریمچیق کسه‌رک بونون مومکون اولمادیغینی دئییر. بو مقامدا نادیر شاهین مئیداندا اولماسینی آرزولایان شبستری یازیردی:
سنی وئررم قسم بنتی- رسول‌اللهه، ائی واعیظ،
بساطی-جهلی ییخ، قوی عالمی-نیسوان ایشیقلانسین!...
جسارتله قدم قوی عرصه‌یی-مئیدانه، ائی نادیر،
قیلینجین ائیله عوریان، عرصه‌یی-مئیدان ایشیقلانسین.
دوشوب زیندانی-جهله یوسفی-گومگشته مودت‌دیر،
زولئیخا، آچ جمالین، گوشه‌یی-زیندان ایشیقلانسین!
شبستری یازیردی کی، پئیغمبر اؤزو بئله علم-تحصیل آلماغی قادین‌لارا فرض بویوردوغو حالدا، موللالارین اونون بونونلا باغلی حدیثینی نظره آلمامالاری دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی:
طلبی-علم ائدیب فرض پئیغمبر دیشی‌یه،
لاکین آخوندلار آتیبدیر بو حدیثی ائشیگه،
نامه‌سی گلسه اریندن، اوخودا یاد کیشی‌یه،
وئره نامحرمه ایله باش-باشا خلوتده گرک.
اونا گؤره، بیر عاییله‌ده قیز اوشاغی‌نین دونیایا گلمه‌سینی قاشقاباقلا قارشیلاماق نادان‌لیق، عاوام‌لیق‌دیر. چونکی اینسان نسلی‌نین آرتیمی‌نین بیرینجی سببکاری قادین‌لاردیر. او، یازیردی:
قیز دوغسا خانیم، قاشقاباغین سالالسا خان،
عاقیل دئییل، دیوانه‌دیر، احمق، نادان!
قیزدیر سبب بقای-نسلی-اینسان،
ائی خان، سنی قیز دوغوب، نینکی اوغلان.
بئله لیکله، میرزه علی معجزون یارادیجیلیغیندا دا، موسلمان‌لارین عاوام و جاهیل‌لیکدن، علم‌سیزلیک و بیلیک‌سیزلیکدن قورتولماسی، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکی‌اوزلو دین خادیم‌لرینه قارشی موباریزه‌سی و میلّی بیرلیک، میلّی اویانیش فلسفه‌سی اساس یئر توتموشدور. معجز موسلمان‌لارین، سویداشلاری‌نین گئری‌لیگینه اساس گوناهکار کیمی یالانچی روحانی‌لری و میلت‌پرست‌لری گؤروردو. اونون فیکرینجه، نه واختا قدر کی، ایسلامین آدیندان چیخیش ائدن روحانیلر، حاجی‌لار و موللالار وار، ایسلام اؤلکه‌لری نین ترقّی ائتمه‌سی مومکون اولمایاجاقدیر. اونا گؤره ده ایلک نؤوبه‌ده، اونلارین ایچ اوزونون آچیلماسینی و ایفشا ائدیلمه‌سینی اساس مسله‌لردن بیری حساب ائتمیشدیر. آنجاق بوتون بونلارلا یاناشی، او، حاقلی اولاراق یازیردی کی، موسلمان‌لارین روحانیلر و موللالار طرفیندن آلدادیلماسی‌نین اساس سببکارلاریندان بیری ده اؤزلری، یعنی اکثر موسلمان‌لارین جاهیل و نادان اولمالاری‌دیر. اگر موسلمان‌لار ایسلامین اصل ماهیتیندن خبر توتسالار، عئینی زاماندا دونیوی علم‌لری اؤیرنسه‌لر بو زامان غرب میلت‌لری کیمی، ترقّی ائدر و دونیادا اؤزلرینه لاییق یئری توتارلار.
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
میلی بیرلیک کیتابی
میلی بیرلیک کیتابی
" میلّی بیرلیک" — محمد امین رسولزادهنین آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی فیکرینی آشیلایان، میلّی دؤولتین برپاسی اوغروندا یازیلان مقاله‌لر توپلوسو.
یارادیلماسی
م.ا.رسولزاده بولشویزم دؤورونده آذربایجاندا یئریدیلن ایدئیالارین تورک میلّتی‌نین، آذربایجانلی‌لارین حیاتینا، میلّی روحونا یاد اولدوغونو گؤسترمک اوچون «میلّی تسانود» آدلی ایدئولوژی یاراتمیشدیر. او عرب سؤزو «تَسَانُد»و اوروپا دئییمینجه «سولیداریزم» کیمی وئرمیشدیر. «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سی‌نین اساس‌لاری بولشویک‌لرین آذربایجاندا قیرغین‌لار، سورگون‌لر، رِپرسیالارکی «کومونیزم» قوردوقلاری ایللرده یارادیلمیشدیر. میلّی ایدئولوق کیمی بورجونو بیلن محمدامین بیگ اوروپادا یاییلان لیبرالیزم، کومونیزم و باشقا نظریه‌لری آراشدیراراق، آذربایجاندا یاغی‌لارین یئریتدیگی، میلّی روحا یاد ایدئیالارین یوخ، آنجاق «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سی‌نین یاییلماسینی دوزگون سایمیشدیر:[۱]
" «مادام کی، میلّیتچی‌ییک، دئییریک؛ مادام کی، میلّی دؤولت ایستیقلالینی مودافیعه ائدیریک، او حالدا بیزیم اوچون نه کوسموپولیت لیبرالیزمه و نه ده کومونیزمه تحمّول (یؤنلمه) جایز (دوزگون، اویغون) اولا بیلمز. بیزجه، مودافیعه ائدیله‌جک یگانه سوسیال سیستم میلّی تسانود سیستمی‌دیر». «نه فردی حورّیّتله شخصی مولکیّتین موطلقیتیندن دوغان کاپیتالیست آنارشی‌سی ایله سرمایه ایستیبدادی، نه ده اینسان‌لاری منلیگیندن چیخاراراق بیر کؤله و ماشین حالینا گتیرن کومونیزم اسارتی! نه موطلق لیبرالیزم، نه ده موطلق کوللکتیویزم! او حالدا: ایکیسینی تألیف (اوزلاشدیران) ائدن سولیداریزم — تسانود. م.ا.رسولزاده"
میلّی بیرلیگین ایدئولوژی‌سی
م.ا. رسولزادهنین اساس‌لارینی یاراتدیغی «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سینده اِتاتیزم(دؤولتچی‌لیک) پرینسیپی گوجلودور. او دؤنمده شرقده اتاتیزمه دایانان ایدئولوژی و ایداره ائتمه دوزگون بیر سیاست ایدی. مصطفی کمال آتاتورک ده تورکیه جومهوریتینده اتاتیزمی اوغورلا تطبیق ائتمیشدیر. بو پرینسیپ‌لر چاغداش آذربایجان جومهوریتی اوچون ده اؤنملی‌دیر. آذربایجانی روس-ائرمنی-ماسون بولشویک‌لری‌نین الیندن قورتارماغا، قوروماغا چالیشان، آمّا الی قلمدن، یوکسک ایدئولوژی دوشونجه‌دن، سیاسی کونفرانس‌لار کئچیرمکدن باشقا بیر شئیه یئتمه‌ین محمد امین بیگ دئییردی: دیلی، مدنیتی، دینی، اخلاقی، روحی-معنوی عالمی - میلّتی بیر اولان آذربایجاندا کومونیزم ایدئولوژی‌سینه یئر اولا بیلمز! بورادا آنجاق میلّی بیرلیک، میلّی همرأی‌لیک ایدئولوژی‌سی کئچرلی، باشاریلی اولا بیلر! میلّی بیرلیک دوشونجه‌سی چاغداش آذربایجان جومهوریتینده ده آذربایجانچیلیق ایدئولوژی‌سی‌نین تورکچولوک، ایسلامچی‌لیق، چاغداشلیق ایدئیالارینی کؤکلشدیرن باغدیر. محمد امین رسولزاده آذربایجاندا کومونیزم یایان یاغی‌لارا دئییردی: «حؤکومت دئمک، لنین‌ین تعبیرینجه، حدّی ذاتیندا (اؤزلوگونده) بیر صینفین دیگر صینیف‌لری ازمک و اؤزونه تابع ائتمک اوچون قورموش اولدوغو جبر ماشینیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر. بونون اوچون ده مارکسا گؤره، فهله‌نین نه وطنی وار، نه ده میلّتی. وطن و میلّت حیسسیندن محروم اولان بو یئنی اینسان‌لار زومره‌سی - پرولتاریات - «بورژوا دیکتاتورلوق‌لارینی» دئویره‌رک، اؤز حاکیمیتینی قوراجاق و تدریجله بوتون صینیف‌لری اورتادان قالدیراراق صینیف‌سیز و تضادسیز بیر جمعیت یاراداجاق»سا، بو، اینسان‌لیغین فاجیعه‌سی اولاجاقدیر! [۲]
مقاله و آراشدیرمالار
«میلّی بیرلیک» کیتابینداکی آذربایجان باغی ایله باغلانمیش آشاغیداکی‌لار کیمی مقاله و آراشدیرمالاری یئر آلمیشدی:
- میلّت اولماق عزمی؛
- میلّتچی‌لیک پاتریوتیزم؛
- میلّی بیرلیک؛
- میلّی اخلاق؛
- اسکی و یئنی نسیل؛
- یانلیش ترمین قوللانمایاق؛
- قیسیلمایان بیر سس؛
- دموکراسی و سووئت‌لر؛
- اورتاقلی بیر گون؛
- قورخودان " ایصلاحات " ؛
- روسیه کؤله‌لیگینده؛
- آذربایجاندا روس موستملکه‌چی‌لیک سیاستی
میلّت اولماق عزمی
میلّت آنلامینی ایفاده اوچون دیلیمیزده ایکی سؤز واردیر: میلّیت و میلّت. بونلاردان بیرینجیسی لیسانی (دیلی)، دینی، عیرقی، قؤومی، تاریخی، جوغرافی، ایقتیصادی و سیاسی عامیل‌لرین تاثیری ایله مئیدانا گلن اِتنیک بیر توپلولوغو ایفاده ائدر. ایکینجیسی ایسه بو توپلولوقدا دوغان عومومی بیر ایراده‌نی آنلادیر. جوزپه ماتزینی‌نین معروف تعریفینه گؤره، میلّت: «تورپاغین، منشأیین، اخلاق ایله عادت‌لرین و لیسانین بیرلیگیندن دولایی، حیاتیندا و ایجتیماعی ویجدانیندا آنلاشما و اورتاقلیق یاراتمیش بیر اینسان توپلولوغونا» دئییلیر. امیل دورکیم‌ین نظرینده ایسه: «اِتنیک عامیل‌لر و یاخود ساده‌جه تاریخی سبب‌لرله عئینی قانون‌لار آلتیندا یاشاماق و تک بیر دؤولت قورماق ایسته‌ین اینسان توپلولوغونا میلّت دئییلیر». دموکراتیک آذربایجان توپلولوغوندا بو میلّت اولماق ایراده‌سی، سؤزون عصریمیزده‌کی مدنی معناسی ایله 28 مئی ایستیقلال حادیثه‌سی و بیاننامه سیله تأسیس (یاراندی) ائتدی. 32 ایلدن بری دونیا تاریخینین ان قورخونج بیر ایستیلاسی آلتیندا بولونماسینا، ان آمانسیز توتالیتار بیر رژیمین محکومو اولماسینا رغماً، آذربایجان توپلولوغو بو ایراده‌یه صادیق قالدیغینی هر فورصتده ایظهار ائتمکده، میلّیت دؤوروندن چیخاراق میلّت اولدوغونو، 28 مئی فیکرینه باغلی‌لیغینی هر واسیطه ایله ایثبات ائتمکده دیر.[۳]
میلّتچی‌لیک - پاتریوتیزم
آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی فیکرینده میلّتچی‌لیک و میلّیتچی‌لیک آنلام‌لاری‌نین فرقی چوخلارینا تام آیدین دئییلدیر. محمد امین رسولزاده بولشویک‌لرین یوردوموزون ان دَیرلی اینسان‌لارینی «میلّتچی» دامغاسی ایله اؤلدوردوگو ایللرده تورک دیلینده کی میلّتچی آنلامی‌نین اوروپاداکی پاتریوتیزم ترمینی‌نین قارشیلیغی اولوب، پاتریوتیزمین تاریخ بویو، ائله‌جه ده 20. یوزایل‌لیکده ده بوتون دونیادا ان شرفلی بیر ایجتیماعی-سیاسی پروسه اولدوغونو دئیه‌رک، دونیا ایجتیماعی فیکرینی بو مسله‌یه یؤنلتمگه چالیشیردی. محمد امین بیگ یازیردی: «بیر میلّتچی، هر شئیدن اول ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوت‌دور» و «اوروپالی‌لارین پاتریوت ترمینیله ایفاده ائتدیکلری آنلام، بیزیم میلّتچی سؤزو ایله آنلاتماق ایسته‌دیگیمیز آنلامین عئینی‌دیر. بو، اوروپالی‌لارین ناسیونالیزم سؤزو ایله دئدیکلری میلّیتچی‌لیکدن تامامیله باشقا بیر شئی‌دیر». محمد امین رسولزاده «میلّتچی‌لیک - پاتریوتیزم» مقاله‌سینده بو مسله‌نی داها گئنیش آچیقلامیشدیر: «میلّتین، دؤولت اولماق عزمینده ایصرار ائدن بیر میلّیت اولدوغو بیلگین سوسیولوق‌لار طرفیندن کشف و تعریف ائدیلمیشدیر. بونو بیز، کئچن ساییمیزدا قئید ائتدیک. بیر میلّتچی‌نین وطن آنلاییشی، جوغرافی معناداکی وطنی موستقیل بیر دؤولت حالینا گتیرمک ایستمه‌سی‌دیر. بیر میلّتچی، هر شئیدن اوّل ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوت‌دور... ناسیونالیزم غربی اوروپا دموکراسی آنلاییشینجا، تجاووزچو و عومومی ترقّی یولونا گیرمک ایسته‌مه‌ین، دونیانین سئیریندن (گئدیشیندن) آیریلمیش بیر گئری‌لیک حرکتی‌دیر. حالبوکی پاتریوتیزم بیر میلّتین اؤز موقدّراتینا شخصاً اؤزونون حاکیم اولماسی و اؤزونه‌مخصوص میلّی بیر دؤولت قورماسی حرکاتی‌دیر، بو ایسه بوتون دونیانی بوروین ترقّی حرکاتی‌نین بیر پارچاسی، دموکراتیک بیر حرکات‌دیر. تاریخی موعین شرط‌لرین تاثیریله میلّیت حالیندان میلّت حالینا گلن توپلولوق‌لارین موستقیل بیر دؤولت قورماق و یا ایستیلایا اوغرایان وطن‌لری‌نین ایستیقلالینی گئری آلماق اوغروندا موجادیله ائدنلره موطلق اوروپا تِرمین‌لریله بیر آد لازیمسا، بونلارا میلّیتچی ناسیونالیست دئییل، میلّتچی پاتریوت، حرکات‌لارینا دا میلّیتچی‌لیک ناسیونالیزم دئییل، میلّتچی‌لیک پاتریوتیزم دئمک لازیم‌دیر!».[۴]
میلّی بیرلیک
م.ا.رسولزاده 1952-جی ایلین اوکتوبروندا آنکارادا یاییملادیغی «آذربایجان» درگیسینده کی «میلّی بیرلیک» مقاله‌سینده یازیردی: «میلّتچی‌لیک فیکرینه اینانان‌لارین ایلک وظیفه‌سی «میلّی بیرلیک»ی موحافیظه ائتمک‌دیر. بو، میلّتچی‌لیک فیکری‌نین اساسی و تملی‌دیر. اینترناسیونالیست و کوسموپولیت نظریه‌لرله اورتایا آتیلان مارکسیزم، کومونیزم و آنارشیزم کیمی دوکترین‌لرین اصیل غایه‌سی میلّی بیرلیک و بوتونلوگو سارسماق، پارچالاماق و پوزماق‌دیر». نه یازیق کی، بو موشترک تورک کولتورو تاریخین مرحمت‌سیز سئیری (گئدیشی) نتیجه‌سینده بیر-بیریندن اوزاق، موختلیف ساحه‌لره داغیلمیشدیر. موشترک دوشمن ده، بو آیری-آیری تورک کولتور پارچالارینی بیر-بیریندن اوزاقلاشدیرماق و بیر-بیرینه یابانچی قیلماق اوچون الیندن گلن هر شئیی ائتمیش و هله ده دورمادان ائتمکده‌دیر. ایندی، بو دوروم قارشیسیندا تورک گنجلیگینه دوشن اصیل وظیفه ، بو اوجسوز-بوجاقسیز تورک کولتورونه بوتون اؤزل‌لیک‌لریله تانیماق، اؤیرنمک، سئومک، منیمسمه‌لی و تانیتماق‌دیر.[۵]
میلّی اخلاق
بشر توپلولوغوندا فردلر اوچون اولدوغو کیمی، میلّت‌لر اوچون ده موعیّن و ثابیت بیر تاقیم اخلاق قایدالاری واردیر. فردلردن اینسان توپلولوغو دوروست اولمالارینی، دوغرو سؤیلمه‌لرینی، حیله و تزویره (یالانا) باش وورمامالارینی، ایچلریله دیشلاری‌نین بیر اولماسینی، باشقالاری‌نین حاق و حورّیّت‌لرینه تجاووز ائتمه‌مه‌لرینی، دوست و موخالیف‌لری‌نین فیکیرلرینه سایغی گؤسترمه‌لرینی، غیبت و ایفتیرادان ساقینمالارینی، حیرص (سونسوز آرزو)، کین و خودبین‌لیک کیمی کؤتو حیس‌لره اسیر اولمامالارینی، تربیه و نزاکتدن آیریلمامالارینی، وطن و میلّت‌لرینه باغلی قالمالارینی، یوردداشلارینا اعظمی (بؤیوک) یاردیمدا بولونمالارینی، مملکت قانون و نیظام‌لارینا سون درجه رعایتکار اولمالارینی، یوردون ریفاه و سعادتینه دورمادان چالیشمالارینی، عاییله و اقرابالیق باغلارینی قوتسال سایمالارینی، اؤولادلارینی وطنه خئییرلی اولاجاق شکیلده یئتیشدیرمه‌لرینی، یورد و میلّتله ایلگیلی ایشلرده بؤیوک فداکارلیق گؤسترمه‌لرینی طلب ائتمکده‌دیر.
بونلاری عئینیله ائدنلره جمعیت اخلاق و سجیه صاحیبی بیر اینسان، وطنپرور، موکمّل بیر وطنداش، موشفیق بیر آتا و میلّی قهرمان کیمی ایضافه ائدر. عکسینی ایشله‌ین‌لره میلّی توپلولوغون ائنینده-سونوندا نه کیمی دامغالار ووراجاغی دا معلوم‌دور! بوتون بو عومده‌لره رعایت ائدن میلّت‌لره اینسان‌لیق جامعه‌سی ایرهلی، کولتورلو، سجیه‌لی، زینده (ساغلام) و ایستیقبالی گله‌جگی پارلاق میلّت‌لر دئیه قیمت وئریر. عکس یولو توتان‌لارا بشر توپلولوغو دا، تاریخ ده چؤکموش، چوروموش و اؤلومه محکوم میلّت‌لر دامغاسینی وورورلار. تاریخ بویونجا میلّی دؤولت قورماغا و یاشاتماغا مووفّق اولموش و اون سالمیش میلّت‌لر، هم اخلاق و سجیه‌‌لری اعتیباری ایله ساغلام اولان و ساغلام قالمیش میلّت‌لردیر. اخلاق و فضیلت فردلری یوکسلتدیگی کیمی، اونو داشییان میلّته قارشی دونیا ایجتیماعی فیکری‌نین بسله‌یه‌جگی اعتیبار و اعتیمادی دا گئت-گئده یوکسلده و آرتیرا بیلیر و بئله‌جه میلّی دعاوانین تحقّوقونو (گئرچکلشمه‌سینی) بیر خئیلی قولایلاشدیریر. سجیه‌‌سی دوزگون و ساغلام بیر میلّت گله‌جگیندن امین اولا بیلیر. چونکی میلّی ساحه‌ده‌کی هر مووفّقیتین باشی و اساس شرطی میلّی فضیلت‌دیر.[۶]
اسکی و یئنی نسیل
اینسان اؤولادی یاورو اولاراق دونیایا دوغولار، آتا و آناسی‌نین حیمایه‌سی آلتیندا بؤیویوب یئتیشه‌رک گنجلیک، اولغونلوق، یاشلی‌لیق و ایختیارلیق مرحله‌لرینی آشدیقدان سونرا یئرینی و ائدیندیگی تجروبه‌لری یئنی نسله بوراخاراق داری بقایا (سونسوزلوغا) اینتیقال ائدر. بیر میلّتین یئنی نسلی اسکی‌سینه نظرن داها آز کولتورلو و داها آز تجروبه‌لی اولورسا، او میلّتین وارلیغی و گله‌جگی تهلوکه‌یه معروض قالا بیلیر. البته، یئنی نسیل اسکی‌لرین کؤتو احتیراص‌لارینی هئچ بیر صورتله تواروث ائتمه‌ملی و بونلاری حقیر (دَیرسیز) گؤرمه فضیلتینی اؤز روحوندا دایم قووّت‌لندیرملی‌دیر. گنجلیگین تک شوعاری میلّته فراغات‌لا و تمیز بیر قلبله خیدمت اولمالی‌دیر. بئله بیر گنجلیگی اولان میلّت، حالیندان و ایستیقبالیندان (گله‌جگیندن) تامامیله امین اولا بیلیر.[۷]
یانلیش تِرمین قوللانمایاق
چاغداش مدنیته آیاق اویدورماغا معطوف (یؤنلمیش) ایصلاحات حرکتینه بیزده غربلی‌لشمک و اوروپالی‌لاشماق آدی وئریلمکده‌دیر. گئری قالمیش شرق مملکت‌لرینی «غرب مدنیتین» اولاشدیرماق یولوندا رادیکال اوصول‌لارا باش ووران میلّی تورک اینقیلابی‌نین ایدئولوژی‌سینی ایشله‌ین‌لر شرق مدنیتی و غرب مدنیتی دئیه ایکی‌یه آیریلان مدنیت آنلام‌لارینی قارشیلاشدیرارکن اساسلی بیر خطایا دوشور، یانلیش تِرمین قوللانیرلار. میلّی تورک دئوریمی شرقی آتیر، غربی توتورموش، شرق مدنیت دَییشدیریرمیش، غرب مدنیتینی آلماق تاریخی ضرورتمیش و سایره...
حالبوکی سوی تفسیرلره محل وئرمه‌دن بیر بوتون اولاراق اله آلینان دونیا مدنیتینی شرقه و غربه آییرمادان اوفوقی دئییل شاقولی آیریلیق‌لاریندان بحث ائتمک داها دوغرو و داها معقول‌دور (عاغلاباتان‌دیر). میلّتچی تورکیه بوگونکو گنج شرقلی‌لره اؤرنک اولاراق ائتدیگی دئوریم حمله‌سیله شرقدن سییریلیب غربه قاتیلمیر، گئری اورتاچاغ سویه‌دن چیخاراق ایرهلی چاغداش سویه‌یه یوکسَلیر.[۸]
قیسیلمایان بیر سس
م.ا.رسولزاده بو مقاله‌سینی تورکیه جومهوریت حؤکومتی‌نین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعه‌لریله «بیلدیریش» قزئتی‌نین باغلانماسیندان تأسوف حیسّی کئچیره‌رک یازمیشدیر: " میلّی آذربایجان ایستیقلال دعاواسی‌نین سسی! - بودور بیزه هیجان وئرن بیر نیدا!... بو گون برلین‌دن ائشیتدیگینیز بو سس، اون ایله یاخین بیر مودّتدن بری ایستامبولدان گلیردی و نه قدر طبیعی ایدی. گنج بیر تورک وطنی‌نین، ایستیلایا اوغرامیش بیر تورک میلّتی‌نین غصب ائدیلمیش حاقینی و حاق ائتمیش (قازاندیغی) ایستیقلالینی مودافیعه ائتمک اوزره، تورکجه اولاراق اینتیشار ائدن بیر نشره، ایلتیجا (سیغینماق) اوچون قارداش تورکیه‌دن ده موناسیب بیر یئر تصوّور اولونا بیلیرمیدی؟!... یابانچی روس ایستیلاسینین قیزیل تررورو آلتیندا بوغوجو بیر تأسوفله اوخوناجاق بو مقاله‌نین آذربایجانلی موجاهیدلرده دوغوراجاغی تأثیر، بو سطیرلری یازارکن بیزی چوخ دوشوندورور. حئیرت دولو گؤزلری گؤروروک سوروشور: مگرسنه اولموش؟!... تورکیه جومهوریت حؤکومتی‌نین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعه‌لریله «بیلدیریش» قزئتی قاپانمیشدیر... - خئییر، اولا بیلمز! مومکون دئییل. پسیکولوژی، منطیقی بیر اینکار! - فقط، یازیق. واقعه مئیداندا. حقیقت بوتون چیلپاقلیغی ایله مؤوجود...آجی مؤوجودیت!... بیزی حئیرت‌لر ایچریسینده بوراخان بو حقیقته ایندی دوشمن سئوینیر. " [۹]
دموکراسی و سووئت‌لر
روسیه ایمپریالیزمی‌نین هر هانکی رنگده اولورسا اولسون بولوندوغو جبهه هئچ بیر زامان روسیه اسارتینده کی میلّت‌لرین اولدوغو بیرلشمیش بیر جبهه اولا بیلمز! جهانین خطرلی و اندیشه‌لی گونلر ایچریسینده اولدوغونو بیز ده تقدیر ائدیریک. دونیانین چیخاجاق یئنی حرب تهلوکه‌سی قارشیسیندا دویدوغو ایضطیرابی، شوبهه‌سیز، بیز ده دویوروق؛ فقط، روس ایستیلاسی ایله کومونیزم دیکتاتورلوغونون نه اولدوغونو شخصاً اوزه‌ریمیزده ائدیلن قانلی و وحشتلی تجروبه‌لر نتیجه‌سینده چوخ بؤیوک آجیلارلا دویدوغوموزدان، نه صولحون، نه ده حورّیّتین روسیه قووّتی و کومونیزمله ائتلاف (اوزلاشما) صورتیله مودافیعه ائدیلمه‌یه‌جگینی دخی ایکی دفعه ایکی دؤرد ائدر کیمی، موحقق (قطعی) بیلیریک.[۱۰]اونونون اوچوندور کی، یولوموز آیدین و تاکتیکیمیز آشکاردیر. دموکراسی - ایدئولوژی‌میز، سووئت‌لرسه - دوشمنیمیزدیر.
اورتاقلی بیر گون
«آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی‌نین کؤکو آذربایجان تورکونون روس تزاریزمینه قارشی داوام ائتدیردیگی میلّی کولتور اوغرونداکی موجادیله‌دیر». بو موجادیله‌نی او، یالنیز باشینا دئییل، اونونلا عئینی بلایا موبتلا اولان دیگر تورک ائل‌لریله برابر اولاراق داوام ائتدیریردی. 1905-جی ایلده نیجنیده اینتیقال (کئچیریلن) ائدن «موسلمان ایتیفاقی» کونقرسینده آذربایجان تمثیلچی‌لری فعال صورتده ایشتیراک ائله‌میش؛ 1917-جی ایلده موسکو کونقرسینده دخی آذربایجانلی‌لارین چوخ موهوم رول‌لاری اولموشدو. تزاریزمه قارشی موجادیله‌لرینده آذربایجان تورکلری قیریم، قازان و تورکوستان تورکلریله اورتاق چالیشمیشلار. میلّی مدنیت خوصوصیاتی‌نین روس تجاووزوندن موحافیظه‌سینه یؤنلمیش موجادیله‌ده روسیه موسلمان‌لاری بیرلیکده حرکت ائله‌میش، کار و زیانا دایما شریک اولموشلار». «28 مئی 1918-جی ایلده اعلان اولونان آذربایجان ایستیقلالی، 1917-جی ایلین مئی‌ینده موسکودا مونأکید «عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری قورولتایی»ندا اعلان اولونان میلّی-محلّی موختاریت پرینسیپی‌نین تکامولوندن باشقا بیر شئی دئییلدی». «آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی روسیه اسارتینده کی تورک ائل‌لری ایستیقلالچی‌لیغی‌نین پیشداری (اؤنجولو) ایدی. بو اعتیبارلا 28 مئی یالنیز آذربایجان ایستیقلالچی‌لاری نظرینده دئییل، روسیه اسارتینه قارشی قیام ائدن بوتون تورک ائل‌لری نظرینده ده مؤحترم بیر جیدال (دعاوا) گونودور».[۱۱]
قورخودان " ایصلاحات "
موسکودان «ایصلاحات» خبری گلدی. سووئت‌لر ایتیفاقی کونقرسینده موهوم بیر قرار آلینمیشدیر: بوندان سونرا سووئت سئچکی‌لری موساوی، دوغرو و گیزلی اولاراق کئچیریله‌جکمیش. دئمک کی، ایندی‌لیک نظری اولاراق [چونکی یئنی سئچکی‌لر بیر نئچه ایل سونرا کئچیریله‌جک] بیر طرفدن کؤیلو ایله شهر فهله‌سی آراسینداکی سیاسی موساوات‌سیزلیق قالخاجاق، دیگر طرفدن ده هر کؤیلو ایله فهله بئش-آلتی واسیطه‌یه احتیاج قالمادان دؤولتین ان بؤیوک کونقرسینه اؤز دِلِگه‌لرینی دوغرودان-دوغرویا گؤندره‌جکدیر و عئینی زاماندا رأیینی هر کسدن ساخلی و گیزلی اولاراق وئره بیله‌جکدیر.
قیزیل اوردونون شؤهرت حیرصی (سونسوز آرزو) داشییان کوماندان‌لاریندان بیر قیسمینی حرکته گتیره‌جک سووئت "وطنچی‌لیگی"نین قیزیل ایستیبداد آلتیندا ازیلن میلّت‌لرده ده نیفرت، اعتیمادسیزلیق عئینی حیسّی اویاراجاغینا کیم اینانیر؟!...
اون یئددی ایلدن بری تطبیق ائتدیگی ظولم و سویغونچولوق سیستمیله سووئت حؤکومتی، کؤیلو کوتله‌سی اوزرینده و میلّی اؤلکه‌لرده او قدر درین بیر نیفرت، اعتیمادسیزلیق و اؤزونه قارشی اؤلچوسوز بیر کین حیسّی اویاتمیشدیر کی، بو کیمی حیله‌لرله اونلاری آلداداراق، اؤز ایستیبدادی اوغروندا شوعورلو اولاراق قوربان حالینا گتیرمک ایمکانینا اینانماق اوچون، سووئت‌لر حسابینا چوخ نیک‌بین اولماق لازیم؟!...[۱۲]
روسیه کؤله‌لیگینده
قافقازلی موحریرلردن بیری روس ایمپریالیزمینی ترویج (دستکله‌ین) ائدن ائرمنی سیاسی‌لرینه چوخ یئرینده بیر ایسیم وئرمیشدیر - روس ایمپریالیزمی‌نین کؤنوللولری! بئله‌لرینه بیزجه، عئینی حاق و عئینی مووفّقیتله «روسیه‌نین کؤله‌لری» دئمک ده جایزدیر (دوزگوندور). میلّت‌لریندن زیاده اؤز ذؤوق و منفعت‌لری اوچون حرکت ائدن ائرمنی سیاستچی‌لریندن بیر قیسمی میلّتداش‌لارینی برابر یاشاماق مجبوریتینده اولدوغو قونشولاری علئیهینده ماجراچی‌یانا چیخمازلارا سؤوق ائتمکدن ساقینیلیرسا، بیزجه، اؤز عیرقداش‌لاری حسابینا چوخ عاغیللی و چوخ اهمیتلی بیر حرکتده بولونموش اولورلار!...[۱۳]
آذربایجاندا روس موستملکه‌چی‌لیک سیاستی
سووئت علم‌لر آکادمی‌سی‌نین تزار دؤورو و ایداره‌سینه عایید اولاراق نشر ائتدیگی آرشیو ماتریال‌لاری آراسیندا تاریخیمیزین او دؤورونو ایشیقلاندیران چوخ موهوم ماتریال‌لار نشر ائدیلمیشدیر. اساسیندا اوچ جیلددن عیبارت اولوب، «روس ایمپریالیزمی‌نین آذربایجاندا 1820-دن 1860-آ قدر سورن کولونی (موستملکه‌چی‌لیک) سیاستی»نه عایید اولان آرشیو ماتریال و وثیقه‌لری‌نین ایلک جیلدی س‌س‌ری علم‌لر آکادمی‌سی‌نین تاریخ اینستیتوتو طرفیندن «سووئت‌لر ایتیفاقی میلّت‌لری‌نین تاریخی» سِری‌سینه داخیل اولاراق 1936-جی ایلده نشر ائدیلمیشدیر. «فئودال موناسیبت‌لری و موستملکه‌چی‌لیک رژیمی»نی ایشیقلاندیران بو جیلددن سونرا گله‌جک جیلدلرده کیتابین موقدّیمه‌سیندن گؤرولدوگو کیمی، «آذربایجاندا میلّی موستملکه‌چی‌لیک حرکات‌لاری» ایله «آذربایجاندا تیجارت و صنایع تاریخینه عایید ماتریال‌لار» درج اولوناجاقمیش، لاکین بو جیلدلر حاقیندا هئچ بیر خبر اولماماسینی م.ا.رسولزاده بو مقاله‌سینده دیله گتیریر. مقاله ده م.ا. رسولزاده میلّتی روس موستملکه‌چی‌لیک رژیمینی ایشیقلاندیران بو سندلرله یاخیندان تانیش ائدیب.[۱۴]
اتک یازیلار
- Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Milli Birlik. Bakı. “Çıraq” nəşriyyatı, 2009. 176 səh.
- Faiq Qəzənfər oğlu Ələkbərov. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü. Bakı, “Elm”, 2007, - 270 səh.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 5, 1 avqust 1952, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 6, sentyabr 1952, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 12, 1 mart 1952, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 11, fevral 1953, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 12, mart 1953, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 8, noyabr 1952, Ankara.
- “İstiqlal”, sayı 1, 10 yanvar 1932, Berlin.
- “İstiqlal”, 20 mart 1933, Berlin.
- “İstiqlal”, 15 iyun 1933, Berlin
- “Qurtuluş”, sayı 4, fevral 1935, Berlin.
- “Odlu yurd” , il 1, sayı 10, dekabr 1929, İstanbul.
- Vətən diləyi”, sayı 1-2, oktyabr-noyabr 1937, Berlin
کیتابی ائندیر : میلّی بیرلیک PDF
کؤچورن: عباس ائلچین
محمدامین رسولزاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی
محمدامین رسولزاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی
20-جی یوز ایل‌لیگین اوّل‌لرینده یاشاییب-یارادان ضیالی‌لاریمیزین بؤیوک اکثریتی خالقی معاریف‌لندیرمک، میلّی آزادلیغینا قوووشدورماق کیمی موقدس ایدئولوژینی حیاتا کئچیرمک اوچون چوخ چتینلیک‌لره سینه گرمکله ایستک‌لرینه نایل اولاراق، اؤلکه ده آزاد، دموکراتیک دؤولتین اساسینی قویدولار. اونا گؤره ده ایل‌لر، عصرلر کئچسه ده اونلارین بو بؤیوک خیدمت‌لری، موباریزه‌لری آذربایجان خالقی طرفیندن اونودولمور. عکسینه بؤیوک احتیراملا، خوش دویغولارلا یاد ائدیلیر. خالقین بو ضیالی اوغول‌لاری اؤز سؤزلرینی، فیکیرلرینی، آرزو و ایستک‌لرینی محض میلّی دموکراتیک سؤزون واسیطه‌سیله خالقا چاتدیردیلار. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو ضیالی‌لارین ایستر سیاسی، ایسترسه ده ادبی فعالیتی بو گونوموز اوچون ده آکتوال‌دیر، اهمیتلی‌دیر.
بئله اهمیتلی، آکتوال، سیاسی و ادبی ایرثه مالیک اولان ضیالی‌لاریمیزدان بیری ده آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین لیدرلریندن اولان، سیاسی-ایجتیماعی خادیم، دؤورونون تانینمیش ژورنالیستی، پوبلیسیستی، یازیچیسی و ادبیاتشوناس عالیمی محمد امین رسولزاده دیر. اونون ادبی-بدیعی ایرثی زنگینلیگی، احاطه‌لی‌لیگی و چوخ‌جهتلی‌لیگی ایله دیقتی هر زامان اؤزونه جلب ائدیب.
بیلدیگیمیز کیمی، آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی ادبی-مدنی موحیطینده گؤرکملی رول اوینایان، اؤزونه‌مخصوص یارادیجیلیق ایرثی قویان م.ا.رسولزادهنین حیات و یارادیجیلیق یولونون اؤیره‌نیلمه‌سینه و تبلیغ ائدیلمه‌سینه اوزون ایل‌لر جیدی یاساق‌لار قویولموشدور. اونا گؤره بو قودرتلی فیکیر دوهاسی‌نین یارادیجیلیق دونیاسی آذربایجان ادبی ایجتیماعیتی اوچون قارانلیق قالمیشدیر. لاکین، 1990-جی ایل‌لرین اوّل‌لری یئنیدن خالقیمیز موستقیل‌لیگینی برپا ائتدیکدن سونرا بو ایرثه قاییدیش اؤزونو بوروزه وئردی. آذربایجان خالقی اونو یالنیز بیر سیاسی-ایجتیماعی خادیم کیمی دئییل، هم ده ایستعدادلی بیر یازیچی، ادبیاتشوناس عالیم کیمی تانیدی. ژانریندان آسیلی اولمایاراق قلمه آلدیغی هر بیر یازیسیندا مؤلیفین موکمّل بیلیگی، فیطری ایستعدادی، دونیاگؤروشو، حیاتا باخیش طرزی بیر قلم اهلی کیمی اونو اوخوجوسونا سئودیریب. بو ایدی اونون یارادیجیلیغینین اساس غایه‌سی. اونا گؤره ده بو ایرث اؤلمز و همیشه‌یاشاردیر.
ایلک قلم تجروبه‌سی ده گؤستریر کی، او بدیعی یارادیجی‌‌لیغا دا اؤز ایدئیا باخیش‌لارینی یایماق، تبلیغ ائتمک اوچون گلمیشدیر. " ادیبین بدیعی ایرثی ایله تانیش اولارکن بللی اولور کی، او، بدیعی یارادیجی‌‌لیقلا آردیجیل، سیستملی مشغول اولمامیشدیر. بونونلا بئله، ایجتیماعی روحونا و ثیقلتینه گؤره اونون بدیعی اثرلری زنگین و مورکّب یارادیجیلیغینین موهوم بیر قولونو تشکیل ائتمکده دیر " . سؤزسوز کی، سیاسی-پوبلیسیستیک و علمی-نظری فعالیتی ایله موقاییسه‌ده م.ا.رسولزادهنین بدیعی یارادیجیلیغی ادبیات تاریخینده داواملی مؤوقعیه و ادبی مکتب قویاجاق سویه‌یه مالیک دئییلدیر. لاکین او، 20. عصرین اوّل‌لرینده اؤزونون بدیعی یارادیجیلیغی ایله " آذربایجان ادبیاتیندا میلّی آزادلیق مؤوضوسونون اساسینی قویموش، قارشی طرفدن ایسه ادبیاتین بو اؤزول اوزرینده اوجالماسینا تاثیر گؤسترمیشدیر ".
دوغرودور رسول‌زاده‌شوناس‌لار م.ا.رسول‌زاده‌نی اساساً سیاسی خادیم کیمی تدقیق ائده‌رک تقدیم ائدیرلر. لاکین اونون ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی دا یئترینجه ماراقلی و اوریژینال‌دیر. آز دا اولسا بعضی تدقیقاتچی‌لار اونون آذربایجان ادبیاتینداکی، یئری، رولو، مؤوقعیی حاقیندا دا بیر-بیریندن ماراقلی رأی‌لر، فیکیرلر سؤیله‌مکله یاناشی اونون یازیجی‌لیق، ادبی-تنقیدچی‌لیک فعالیتینی یوکسک قییمت‌لندیریرلر.
" ادبیاتی میلّتین روحونو عکس ائتدیرن گؤزل آینا " آدلاندیران م.ا.رسولزاده " ایقبال" قزئتی‌نین 10 اوکتوبر 1913-جو ایل تاریخلی ساییندا " تنقیده احتیاج وار " سرلؤوحه‌لی مقاله‌سینده ادبیاتین خالق آراسیندا گئنیش یاییلماسینی، اونون کوتله‌یه تاثیری و نوفوذونو، دوغرو یول گؤستره‌نی اولدوغونو سؤیله‌ییردی:
" ادبیات بیر میلتین روشد (دوغرو یولا گئتمک) و بولوغونو (یئتکینلیک) گؤستریر و حیاتی-ایجتیماعیه سینی تصویر قیلار بیر آیینه اولدوغو کیمی، عئینی زاماندا او میلتین ترقّی‌سینه ده خیدمت ائله‌مکله مووظف‌دیر " .
" ادبیات رهبردیر " سؤیله‌ین م.ا.رسولزادهنین ادبی، علمی، سیاسی فعالیتی ایله تانیش اولارکن بللی اولدو کی، او ادبیاتلا موتمادی مشغول اولماسا دا بو ساحه‌یه ده مئیل ائده‌رک هر آن اونو دیقّت مرکزینده ساخلاییب. ادیب ادبیاتین اینکیشافی اوچون ساغلام تنقیده اوستونلوک وئره‌رک یازیردی:
" ادبیات رهبردیر. رهبرین نؤقصانی رهرو‌لرین (حقیقت یولونو توتان) خوسرانینه (نؤقصان، گوناه) مؤوجود اولور. بونا گؤره ده موتمادیناً میلت‌لرده ادبیات حیاتین بوتون وقعه لرینی تنقید ائتدیگی کیمی اؤزونو ده تنقید ائدر. چونکی اؤزو ده حیاتین بیر وقعه‌سی‌دیر. اینسان‌لارا تنقیدی-نفس اؤیره‌دن ادبیات اؤزونو تنقید ائتمه‌سه ایدی عالیمی-بی‌عمل مقامیندا قالار ایدی " .
چوخ‌شاخه‌لی و چوخ‌ساحه‌لی یارادیجی‌‌لیغا مالیک اولان م.ا.رسولزاده قلمینی ادبی-تنقیدی و ادبیاتشوناس‌لیغین دا بیر چوخ ژانرلاریندا سینامیشدیر. اونون قلمینده ادبی-تنقید و ادبیاتشوناس‌لیق بدیعی یارادیجیلیغیندا اولدوغو کیمی آذربایجان ایستیقلالیتی پروبلمینه یؤنلدیلمیشدیر. بوتون بونلارلا یاناشی ادیبین دیگر اثرلری ده وار کی، اونلار بو گونده ادبیاتشوناس‌لاریمیز طرفیندن یوکسک قییمت‌لندیریلیر. مثلا، " آذربایجان شاعیری نیظامی " ، " آذربایجان کولتور گلنک‌لری " ، " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " ، "چاغداش آذربایجان تاریخی " و س. اثرلری آذربایجان ادبیاتینین، ادبی موحیطی‌نین عومومی منظره‌سینی چوخ گؤزل، اوبیئکتیو و اطرافلی جانلاندیرماقلا یاناشی کلاسیک‌لرین ادبی مؤوقعیینی موعین‌لشدیریر. مؤلیف بو اثرلرینده آذربایجان ادبیاتینین کلاسیک‌لریندن اولان داهی ن.گنجوی، م.ف.آخوندزاده، م.جلیل، م.ع.صابر و باشقالاری‌نین یارادیجیلیغی، آذربایجان ادبیاتینداکی رولو حاقیندا گئنیش معلومات وئریب. ج.محمدقولوزاده یارادیجیلیغینا یوکسک قییمت وئرن ادیب اونون " اؤلولر " پیئسینی " آذربایجان ساتیریک ادبیاتینین شاه اثری " آدلاندیریردی.
1903-جو ایلدن آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین دئوریلمه‌سینه قدرکی دؤورده داها چوخ ادبی-تنقیدی، سیاسی-پوبلیسیستیک مضمونلو مقاله‌لره اوستونلوک وئرن ادیب خالقین مدنی اینکیشافیندا، میلّی ایستیقلالین تبلیغینده ادبیاتین میثیل‌سیز رول اوینادیغینی دؤنه-دؤنه بیلدیریردی. اونا گؤره ده پروف. ش.حسین‌اوف بو زنگین ایرث حاقیندا بئله دئییر:
" میلّی ایستیقلال حرکاتیمیزین لیدری، تورک و ایسلام دونیاسیندا ایلک حقیقی دموکراتیک جومهوریتین یارادیلماسی ایشینه و فعالیتینه باشچیلیق ائتمیش، گؤرکملی دؤولت و سیاست خادیمی، ایستعدادلی قلم اهلی اولان م.ا.رسولزادهنین هم سیاسی، هم ده بدیعی ایرثی بو گون موستقیل دؤولتیمیزی، گنج جومهوریتیمیزی قورویوب ساخلاماق اوچون چوخ آکتوال و اهمیتلی‌دیر. باخ ائله بونا گؤره ادیبین ایرثی بوتؤولوکله تدقیقاتا جلب ائدیله‌رک گنجلره تدقیق، تبلیغ ائدیلمه‌لی‌دیر " .
آذربایجان ایستیقلال تاریخینده موستثنا خیدمت‌لری اولان، خالقیمیزین بؤیوک اوغلو م.ا.رسولزاده ایرثی‌نین یئنی تفکّور ایشیغیندا، جیدی، اوبیئکتیو و سیستملی شکیلده آراشدیریلماسی بو گونون علمی-نظری فیکری قارشیسیندا دوران ان موهوم وظیفه‌لردن بیری‌دیر. موستقیل لیگیمیزین یئنیدن برپا ائدیلمه‌سی نتیجه‌سینده ادیبین هر طرفلی فعالیتی او جومله‌دن یارادیجیلیق فعالیتی ده اوبیئکتیو اولاراق تدقیقاتا جلب ائدیلمیشدیر. مؤلیفین بو مؤوضودا ترجومه ائتدیگی دیگر بیر سئویملی اثری ده فرانسه یازیچیسی آلفونس دودهنین "سونونجو درس" حکایه‌سی‌دیر. آلمان‌ین پاریسی ایستیلاسی علئیهینه یازیلمیش اولان حکایه‌ده فرانسه خالقی‌نین ایستیقلالیتی اوغروندا موباریزه‌سی، غلبه‌یه اینامی اؤز بدیعی عکسینی تاپمیشدیر. لرمونتوفون "اسماییل بیگ" پوئماسیندا اولدوغو کیمی بورادا آزادلیق روحونون گوجو بؤیوک موتفکّیرین دیقتینی اؤزونه چکدیگیندن او، اثری آنا دیلینده سسلندیرمگی مقصده اویغون حساب ائتمیشدیر.
مطبوعاتدان بیزه بللی‌دیر کی، م.ا.رسولزاده 20. عصرین اوّل‌لرینده بیر نئجه ایل ایران‌ین موختلیف شهرلرینده یاشامیش، اورانین سیاسی-ایجتیماعی حادیثه‌لری، ادبی موحیطی ایله یاخیندان تانیش اولموشدور. هله 1909 –جو ایلده " ترقّی " قزئتی‌نین باکی موخبیری کیمی بیر مودت ایران‌ین اکثر شهرلرینده اولاراق اطرافدا باش وئرن حادیثه‌لره ژورنالیست، پوبلیسیست گؤزویله باخمیش، حادیثه‌لره بیر سیاستچی کیمی یاناشمیش و بیر-بیریندن ماراقلی مقاله‌لر یازاراق قزئته گؤندرمیشدیر. 1911-جی ایلده ایسه م.ا. رسولزاده ایراندا " ایران نو " قزئتی‌نین چاپینا نایل اولور. بو زامان ایراندا باش وئرن هر بیر حادیثه حاقیندا یئترینجه معلومات الده ائدن ادیب شاه دؤورونده خالقین، ساده، زحمتکش اینسانلارین نئجه آغیر شرایتده یاشاماسی‌نین شاهیدی اولوب.
عومومیتله، م.ا.رسولزاده یارادیجیلیغینا دیقت یئتیرنده شاهیدی اولوروق کی، اونون بیر چوخ پوبلیسیستیک یازی‌لاری دا کسکین سوژتینه، فورماسینا، یازی طرزینه گؤره بدیعی اثری خاطیرلادیر و بونلارین موعین قیسمی قئید-شرطسیز نثر نومونه‌سی کیمی قبول ائدیلیر. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو خوصوصیت‌لری اساس توتان بعضی تدقیقاتچی‌لارین یازی‌لاریندا " م.ا.رسولزاده آذربایجان موهاجیرت نثری‌نین آپاریجی شخصیتی کیمی تقدیم اولونور " . بو دا اوندان ایرهلی گلیر کی، مؤلیف اثرلرینین ژانرلارینی موعین‌لشدیرمگه او قدر ده مئیل گؤسترمه‌میشدیر. اونا گؤره ده مؤلیفین بیر چوخ اثرلری یانلیش اولاراق پوبلیسیستیک اثر کیمی تقدیم ائدیلمگه باشلامیش و یاخود دا بو ایستیقامتده سیستملی قئیدلر آپارمیشدیر.
بیر فاکتی دا قئید ائدک کی، بیر نئجه اجنبی دیله موکمل صاحیب اولان م.ا. رسولزاده هم ده ترجومه یارادیجیلیغی ایله ده مشغول اولموشدور. روس، لهستان، فرانسه، تورک، آلمان، فارس دیل‌لرینی بیلن ادیبین ترجومه یارادیجیلیغی دا گئنیش و رنگارنگ‌دیر. اوروپادا موهاجیرت دؤورونده مؤلیف بو دیل‌لرین کؤمگی ایله دؤورو مطبوعاتدا مونتظم چیخیش‌لار ائتمیش و کلاسیک‌لردن ترجومه‌لر ائده‌رک یارادیجی‌لیغینی داها دا زنگینلشدیرمیشدیر.
عومومیتله، م.ا.رسولزادهنین ترجومه یارادیجیلیغیندا بدیعی ادبیات اساس و آپاریجی رول اویناییر. بئله کی، بو ایستیقامتده کی فعالیتی ل.تولستوی، م.لرمونتوف، آ.کریلوف،م.ف.داستایئوسکی، آ.دوده، آ.بلوم، ج.افغانی کیمی ادیب‌لرین فعالیتی ایله باغلی‌دیر.
سجیه‌وی حالدیر کی، ادبی یارادیجیلیغینین دیگر ساحه‌لرینده اولدوغو کیمی بورادا دا مقصده یؤنلو حرکت ائدن مؤلیف ترجومه‌یه ترجومه خاطیرینه یاناشمامیشدیر. او، هئچ ده تصادوفی اثرلری دیلیمیزه چئویرمه‌میشدیر. عکسینه ائله مؤلیف‌لرین یارادیجی‌لیق‌لارینا موراجیعت ائتمیشدیر کی، اونلارین اثرلری آزادلیق روحو، ایستیقلال مفکوره سی ایله زنگین‌دیر. بو آذربایجاندا و بوتون قافقازدا یوکسلن ایستیقلال حرکاتینا کؤمک و ایستیقلالچی‌لیق مفکوره‌سینی تبلیغ ائتمک مقصدی گودوردو. اثرده کی آزادلیق روحونون، ایستیقلال موباریزه سی‌نین گوجو بؤیوک موتفکّیرین دیقتینی اؤزونه چکدیگیندن او، اثری سئوه-سئوه ترجومه ائتمیش و اونون ایستیقلال موباریزه سینده بؤیوک رول اوینایاجاغینی قئید ائتمیشدیر.
ادیب " آذربایجان شاعیری نظامی" مونوقرافی‌سینی یازارکن ده اوّلجه اثره داخیل ائتدیگی فارسجا پوئتیک پارچالارین تورکجه سطری ترجومه‌سینی وئرمیش، لاکین تدقیقات اوزرینده ایشینی داوام ائتدیررکن سطری ترجومه‌لری پوئتیک ترجومه‌یه چئوره بیلمیشدیر. م.ا.رسولزادهنین بو دیقته‌لاییق ترجومه لری " آذربایجان شاعیری نظامی " مونوقرافی‌سی‌نین سونوندا " نظامی‌دن چئویرمه‌لر " بؤلمه‌سینده وئریلمیشدیر.
بیلدیگیمیز کیمی، م.ا.رسولزاده 20-جی یوزایللیگین ایلک اون ایل‌‌لیگینده ادبی عالمه گلمیش و ایلک چیخیش‌لارینی دؤورو مطبوعاتدا ائتمیشدیر. داها چوخ " هومّت " ، " تکامول " ، " ترقی " ، " حقیقت " ، " یولداش " ، " ایرشاد " ، " ایقبال " ، " تزه حیات " ، " صدا " ، " میلّی بیرلیک " ، " دیریلیک " ، " آچیق سؤز " ، " ایستیقلال " ، " قورتولوش " ، " آذربایجان " و س. قزئت و درگی‌لرده موختلیف ژانردا یوزلرله یازی‌لاری چاپ اولونموشدور. لاکین بونونلا یاناشی ائله همین دؤورو مطبوعاتدا ادبی-بدیعی ژانردا یازدیغی یازی‌لارینی دا ایلک اولاراق بو مطبوعات اورقان لاریندا درج ائتدیره‌رک اوخوجولاری‌نین ایختیارینا وئرمیشدیر. دئمه‌لی دؤورو مطبوعات اونون یالنیز ژورنالیست، پوبلیسیست کیمی دئییل هم ده، بیر یازیچی، ادبیاتشوناس عالیم کیمی یئتیشمه‌سینده، تانینماسیندا چوخ موهوم رول اوینامیشدیر.
اونا گؤره ده تدقیقاتچی‌لار قئید ائدیرلر کی، " م.ا.رسولزادهنین یارادیجیلیغینین ان زنگین قولونو نظری-استتیک، ادبی-تنقیدی و ادبیاتشوناس‌لیقلا باغلی اولان آراشدیرمالاری تشکیل ائدیر. بؤیوک موتفکیرین یارادیجیلیغینین دیگر ساحه‌لری کیمی بو قولو دا ایندی‌یه کیمی هر هانسی شکیلده تدقیقات اوبیئکتینه چئوریلمه‌دیگی اوچون اؤیره‌نیلمه میش قالمیشدیر. بو ایسه میلّی ادبی-استتیک فیکیرده موعین طبیعی بوشلوغون یارانماسینا، بو و یا دیگر مسله‌لرله باغلی بیرطرفلی حؤکم و قناعت‌لرین مئیدانا گلمه‌سینه ایمکان وئرمیشدیر " .
قلمینی ادبیاتشوناس‌لیغین بیر چوخ ژانرلاریندا سینامیش مؤلیف هر بیر ژانردا آذربایجان ایستیقلالیتی پروبلمینه توخونموشدور. ایستر دوغما وطنینده، ایسترسه ده موهاجیرتده آذربایجانی تانیتماق، تبلیغ ائتمک، اونون چوخ‌عصرلیک مدنیتینی اوزه چیخارماق، آراشدیرماق، بیر سؤزله منسوب اولدوغو مملکتین وارلیغینی، مؤوجودلوغونو تصدیق ائتمک فیکریله قلم چالمیشدیر. ائله بونا گؤره ده " م.ا. رسولزادهنین ایجتیماعی-سیاسی مؤوضولو ائله جیدی بیر اثری یوخدور کی، بو و یا دیگر درجه ده ادبیاتشوناس‌لیقلا باغلانماسین، عئینی زاماندا، بونا قارشیلیق ائله بیر ادبیاتشوناس‌لیق اثری ده یوخدور کی، اورادا آذربایجان ایستیقلالی پروبلمی قویولماسین " .
ادبی عالمده ساغلام تنقیده هر آن یاخشی موناسیبتله یاناشان مؤلیف هله 1906-جی ایلده یازیردی کی:" تنقیدسیز هئچ بیر صنعت، هئچ بیر میلت ترقّی ائتمه‌میشدیر" دئیه‌رک ساغلام تنقیده اوستونلوک وئریردی. بو فیکیر مؤلیفین یارادیجیلیغیندا ساده‌جه تِز اولاراق قالمامیشدیر. او، ایستر بدیعی، ایسترسه ده سیاسی فعالیتینی بو زمینده کؤکله‌میش و سونا کیمی ده بونا صادیق قالمیشدیر.
م.ا.رسولزاده تدقیقات اثرلرینده آذربایجان ادبیاتی و مدنیتی‌نین تنقیدی و تبلیغی مسله‌سینه ایستیقلال اوغروندا موباریزه قدر بؤیوک اهمیت وئریردی. اؤز دوغما وطنیندن موهاجیر ائتمگه مجبور قالان ادیب سونرالار دا ادبی پروسه ایله دایم باغلی اولموش، تورک انسیکلوپدیسی، تورک دیل قورومو ایله یاخیندان علاقه ساخلامیشدیر. اونا گؤره ده ادیب ادبی-استتیک و نظری-مدنی گؤروش‌لرینی باشلیجا اولاراق " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " ، " عصریمیزین سیاووشو " ، " آذربایجان کولتور گلنک‌لری " ، " آذربایجان شاعیری نظامی " کیمی نیسبتاً ایری‌حجیملی مونوقرافیک تدقیقات‌لاردا عکس ائتدیرمیشدیر. مؤلیفین تورک، آلمان، فرانسه، اینگیلیس،لهستان، رومن، روس، فارس و باشقا دیل‌لرده چاپ اولونموش تاریخی-سیاسی مؤوضولو 30-دان چوخ کیتابینی و یوزلرله مقاله لرینی ادبیاتشوناس‌لیقلا باغلایان خطلر گوجلودور.
م.ا.رسولزادهنین ادبی-نظری مقاله‌لرینه گلدیکده ایسه بونلار دا مؤوضوسونا گؤره موختلیف و رنگارنگ‌دیر. بئله کی، مقاله‌لرین بیر قیسمینده عومومی کولتورولوژی، ادبیات و سیاست مسله‌لریندن بحث ائدیلیر؛ ایکینجی بیر قیسمی کلاسیک و چاغداش آذربایجان ادبیاتینین آیری-آیری نومونه‌لرینه، یاخود ادبیاتیمیزین موختلیف پروبلم‌لرینه حصر اولونوب. همین مقاله‌لرین اوچونجو قیسمینده فولکلور، دؤردونجو قیسمینده گونئی آذربایجان ادبیاتی و موهاجیرت ادبیاتی تدقیق ائدیلمیشدیر. ادیبین مقاله‌لری‌نین موهوم بیر حیصه‌سینی شووری دؤورو آذربایجان ادبیاتیندا میلّی کؤکدن اوزاقلاشما مئیل‌لری‌نین، روس لاشدیرما سیاستی‌نین تنقیدی تشکیل ائدیر. بوتون بو سادالادیغیمیز فاکت‌لار بیر داها ثوبوت ائدیر کی، م.ا.رسولزاده ادبی موحیطده ده ساغلام تنقیدی هر آن اساس گؤتورموشدور.
بونون اوچون مؤلیفین ادبی عالمه گلیشینین ایلک ایل‌لرینه دیقت یئتیرمک یئرینه دوشردی. بئله کی، ادیب هله ایلک مطبوع یازی‌لاریندا میلّی مدنیتین فورمالاشماسی پروسه‌سینی خالقین معاریف‌لنمه سی و مکتب‌لرین میلّی‌لشدیریلمه‌سی مسله‌لریندن آیری توتموردو. او، تزاریزمین بو ساحه‌ده موسلمان لارا قارشی توتدوغو عدالت‌سیز مؤوقعیی تنقید ائدیردی. " مکتب و مدرسه " آدلی سیلسیله مقاله‌لرینده بو پروبلمی داها قاباریق شکیلده قویور و حلی یول‌لارینی گؤستریردی. ائله اونا گؤره ده مؤلیف قافقاز معاریف مودیری رودولئو جناب‌لارینا محض آنتی میلّی مؤوقعیینه گؤره ریشخندله یاناشیر و تنقید ائدیردی.
مؤلیفین بو مقاله‌سی ایله تانیش اولارکن شاهیدی اولوروق کی، مؤلیف فیکیرلرینی ساده و آجیق شکیلده اوخوجولارینا چاتدیراراق اونلاری میلّی مسله‌ده داها دیقتلی اولماغا سسله‌ییر. ادیب همین مقاله‌ده ایدیعا ائدیردی کی، باشلیجا اولاراق تورک-تاتار قؤوومونه منسوب اولان روسیه موسلمان‌لاری‌نین میلّی مدنیتینی فورمالاشدیرماق، عومومیتله، بو ساحه‌ده نه‌یه ایسه نایل اولماقدان اؤترو آرالارینداکی بیرلیگین ضرورتینی درک ائتمه‌لی دیرلر. او، تورک خالق‌لاری‌نین واحید مدنیته مالیک اولدوغونو ایدیعا ائدیر، آرالارینداکی عومومی، آپاریجی مقام‌لارین قاباردیلماسینا، اینکیشاف ائتدیریلمه‌سینه طرفدار چیخیردی.
مؤلیف ایستر وطنده یازیب-یارادارکن، ایسترسه ده موهاجیرتده اولارکن بو فیکیرلرینه صادیق قالمیش و مطبوعات، ادبیات واسیطه‌سیله هر آن بونلاری تبلیغ ائتمیش، قلم، مسلک یولداش‌لارینی دا بونا سسله‌میشدیر.
بئله‌لیکله، بیر داها قئید ائتمک یئرینه دوشردی کی، م.ا.رسولزاده ادبی-بدیعی یارادیجیلیغیندا دا سیاسی فعالیتینده اولدوغو کیمی اساس عامیل کیمی خالقی‌نین اینکیشافینی، ایستیقلالینی، آزادلیغینی اساس گؤتورموشدور و بو مقصدله ده عؤمرونون سونونا کیمی یازیب-یاراتمیشدیر. ایلک قلم تجروبه‌سی اولان حکایه و پیئس‌لرینده میلّی-آزادلیق روحونو، ظولمه، کؤله‌لیگه، مظلوم‌لوغا اعتیراض دویغولارینی، فیکیرلرینی بو اثرلرینده ده گؤروروک.
آذربایجاندا، ایراندا، تورکیه‌ده باشلانان ایجتیماعی-سیاسی حرکات‌لار دا یاخیندان ایشتیراکی م.ا.رسولزادهنین دونیاگؤروشونده سورعتلی دییشیکلیک لره سبب اولور. معاریفچی مؤوقعده دایانان، خالقی دوچار اولدوغو بلالاردان علمه، تحصیله یییه‌لنمکله قورتارماغین مومکون‌لوگونه اینانان ادیب سونرالار بونو سیاسی موباریزه یولو ایله داوام ائتدیرمگی تبلیغ ائدیردی.
ائله اونا گؤره ده ایل‌لر سونرا م.ا.رسولزاده خالقین سیاسی شوعورونون اویانماسیندا و یوکسلدیلمه‌سینده مطبوعاتین، خوصوصاً ده ادبیاتین اهمیتینی یوکسک قییمت‌لندیریردی. او، " آذربایجان جومهوریتی " اثرینده میلّی مطبوعاتین، ادبیاتین تاثیری ایله عصرین اوّل‌لرینده جمعیتین هر ساحه‌ده اینکیشافیندان و بو اینکیشافا بدیعی سؤزون تاثیریندن بحث ائده‌رک بیلدیریردی کی: " میلّی و ایجتیماعی فیکرین فورمالاشماسیندا اونلارین چوخ بؤیوک رولو وار " .
" ادبیاتین خلقی‌لیگی مسله‌سی ده ادبیات و سیاست پروبلمی‌نین موهوم طرف‌لریندن بیری‌دیر " . بو مسله‌یه اؤزونون موناسیبتینی بیلدیرن م.ا.رسولزاده ادبیاتین خالق آراسیندا گئنیش یاییلماسینی، اونون کوتله‌لره تاثیرینی و نوفوذونو واجیب عامیل‌لردن بیری حساب ائدیردی. بو حاقدا ایسه مؤلیف " آذربایجان کولتور گلنک‌لری " اثرینده گئنیش بحث ائدیر. او بورادا بؤیوک موتفکّیر عالیم، دراماتورق م.ف.آخوندوف یارادیجی‌لیغیندان، ساتیریک ژورنالیستیکامیزین شاه اثری ساییلان "موللا نصرالدین " درگیسیندن و اونون امکداش‌لاریندان صؤحبت آچاراق فیکیرلرینی بیر داها تصدیق ائدیر. مؤلیف بو اثرده ساتیریک شعر مکتبی‌نین یارادیجیسی اولان م.ع.صابرین میلّی اویانیشیمیزداکی خیدمت‌لرینی یوکسک قییمت‌لندیریر و رومانتیک شاعیر م.هادی‌نین یارادیجیلیغینا دا موناسیبت بیلدیریر.
هر بیریمیزه بللی‌دیر کی، یازیچی و ادبیاتشوناس عالیم کیمی، م.ا.رسولزادهنین میلّی ادبیاتیمیزین و مدنیتیمیزین اینکیشافیندا رولو دانیلمازدیر. " 1905-1917-جی ایل‌لر آراسیندا آذربایجان ادبیاتیندا میلّی اویانیشین گؤرونمه‌میش بیر شکیل آلدیغینی اعتیراف ائتمکله برابر، م.ا.رسولزاده بو یوکسه‌لیشین آذربایجان ادبیاتینا و مدنیتینه گتیردیگی یئنی-یئنی مؤوضولار، ژانرلار، فورمالار اوزرینده دایانیر " .
م.ا.رسولزاده 20. عصرین اوّل‌لرینده آذربایجان خالقی‌نین میلّی اویانیشینی، ادبیاتین اینکیشافینی و چیچکلنمه‌سینی هر شئیدن اول اوچ اؤلکه ده روسیه‌ده، ایراندا و تورکیه‌ده اولان سیاسی-ایجتیماعی حادیثه‌لرله باغلاییر و بو حادیثه‌لره تبلیغات واسیطه‌سیله ادبیاتین بیر تکان وئرمه‌سینی قئید ائدیردی. ائله آذربایجاندا دا 20-جی یوزایللیگین اوّل‌لرینده یارانان ایکی ادبی مکتبین؛ رومانتیک‌لر و رئالیست‌لر ادبی مکتب‌لری‌نین ادبیاتیمیزین، مطبوعاتیمیزین، مدنیتیمیزین اینکیشافیندا نئجه بؤیوک رول اویناماسی بو گون ده هر بیریمیزه بللی‌دیر. هر ایکی ادبی مکتبین نوماینده‌لری ادبیاتیمیزدا هم فورما، هم مضمون یئنی‌لیگی ائتمکله یئنی‌لیک‌لره سبب اولدولار. بئله‌لیکله، آذربایجان ادبیاتیندا یوکسک بیر اینکیشاف باش وئردی. طبیعی بو اینکیشاف دا رومانتیک ادبی مکتبی‌نین نوماینده‌سی اولان م.ا.رسولزادهنین ده چوخ بؤیوک کؤمگی اولدو.
قرنفیل دونیامین قیزی
کؤچورن: عباس ائلچین
آلفونس دودهنین "سونونجو درس" حکایه‌سی، محمدامین رسولزادهنین ترجومه‌سینده
سونونجو درس
آلفونس دوده
صاباحکن مکتبه گئجیکمیشدیم. موعلیمین سرزنیشیندن (دانلاغیندان) قورخوردوم. موعلیمیمیز موسیو هامل بو گون بیزدن قواعیدی فعلی (فعلی صیفت‌لری) سوراجاقدی. من بو درسی یاخشی بیلمیردیم. هله اوّلینجی کلمه‌لری تامامیله یادیمدان چیخمیشدی. عقلیمه گلدی کی، بو گون اصلینده مکتبه گئتمه‌ییب گزمگه قاچیم.
هاوا دا بو فیکریمه موساعید، اولدوقجا صاف و ایستی ایدی. چایین کناریندان توتوب مئشه‌یه قدر سریلن چمنلیک یام‌یاشیل ایدی. چمنلیکده اوخویان قومرولارین گؤزل بیر موسیقی‌‌سی، وجده گتیرن نغمه‌لری ده آدامی باشدان چیخاریردی. تاختا کارگاهی‌نین او بیری طرفینده کی ریپر چمنزاریندان دخی سان گؤرن پروسیا عسگری‌نین مارشی اطرافا اینعیکاس ائدیردی.
طبیعتین موحیّا ائله‌دیگی (یاراتدیغی) بو منظره البته کی، تصریفی افعال قایداسیندان داها زیاده خوشوما گلیردی. معه‌مافیه (بونونلا بئله) بیر آز تردّود ائتدیم. مکتبدن قاچماق فیکریندن واز کئچیب دوغروجا مکتبه طرف یوللاندیم.
کندخودانین ائوی یانیندان کئچیرکن بیر چوخ جماعتین اعلان تاختاسی‌نین قاباغیندا ییغیلدیغینی گؤردوم. ایکی ایلدن بری بوتون قارا خبرلر بو تاختا واسیطه‌سیله بیزه یئتیشیردی. سینیقلیق، مغلوبیت، تعلیقات (وئرگی‌لر) و سایر دؤولت احکامی (حؤکم‌لری) هامیسی بورادا نشر اولونوردو. اؤز-اؤزومه دئدیم کی، گؤره‌سن، یئنه نه وار؟ بو آندا دمیرچی واختر ایله شاگیردینی گؤردوم کی، اعلانی اوخویوردو. منی گؤرجک چاغیردی و دئدی کی:
- بالاجا، چوخ دا تلسمه مکتبه واختیندا چاتارسان!
من خیال ائتدیم کی، دمیرچی منیم گئجیکدیگیمی گؤروب ایستهزا ائدیر. بونا گؤره آیاق ساخلامادیم. هامان قاچاراق، یویورک اؤزومو مکتبین حَیطینه یئتیردیم.
درس باشلامامیش اولسایدی، هرگونکو کیمی اوشاقلارین سسینی تا کوچه‌دن ائشیتمه‌لی ایدیم. چونکی همیشه درسین ایبتیداسیندا اوشاقلارین قیل وقالی کوچه‌یه قدر گئدیر، میزلر آچیلیب-قاپانیر، درس اوستونده موباحیثه‌لر اولونار، بونلارا هردن‌بیر موعلیمین سَتّاره (خطکش) ایله ماسا اوزرینه ووروب:
- بیر آز ساکیت اولون! - دئیه باغیرماسی دا علاوه اولوناردی. حالبوکی، ایندی نه سس وار ایدی، نه صدا. منی آرتیق خوف گؤتورموشدو. مادام کی، سس-صدا یوخدور، دئمک کی، درس باشلانمیشدیر. ایندی بوتون غئیرتیم بونا مونحصیر ایدی کی، بیر تؤور ایله اؤزومو درس اوتاغینا سالیم کی، موعلیم خبر توتماسین.
پنجره دن گؤروردوم کی، یولداش‌لاریم اؤز سیرالاریندا اَیلشمیشلر. موسیو هامل ده اؤز دهشتلی ستّاره‌سینی قولتوغونا ووروب او طرف-بو طرفه گزیر. ایندی گرک کی، قاپینی آچیب بو سوکوتی-تام ایچینده اؤز سیراما اوتورام. آرتیق نه درجه‌ده قورخوب و نه اندازه‌ده قیزاردیغیمی اؤزونوز تصوّور ائدینیز.
نتیجه ده اؤیله اولمادی. موسیو هامل آجیقلانمادان منه باخدی و مولایمتله دئدی کی:
- تئز اول، بالاجا فرانس، یئرینی توت. آز قالمیشدی کی، سنسیز درسی باشلایاق!
من هامان یئریمی توتدوم، بیر آز قورخوم گؤتورولدوکدن سونرا باخدیم کی، موعلیمیمیز قشنگ گؤی موُندیرینی گئیمیش، یاخاسینا ظریف بیر قالستوک تاخمیش و تووظیفی-موکافات (وظیفه موکافاتی)، بایرام و سایر بؤیوک گونلره مخصوص قیزیل سورمه‌لی قارا پاپاغینی باشینا قویموش، بونلاردان باشقا دئسک درس اوتاغی‌نین دا باشقا بیر جیلوه‌سی و منظره‌سی واردیر.
هر شئیدن زیاده نظر دیقتی جلب ائدن بیر شئی واردی کی، او دا کند اهالیسیندن بیر جمعین عادتاً بوش قالان دال سیرالاردا اوتورموش اولدوقلاری ایدی. اونلار دا بیزیم کیمی ساکیت و صامیت اوتورموشلاردی. هاوزِر اؤزونون او اوچ‌کونجلو پاپاغی ایله مدرسه‌نین سابیق موعلیمی، قدیم پوستا مأمورو و سایر شخص‌لر دخی بورادا ایدیلر. اونلارین هامیسی اولدوقجا غمگین و موتأثیر ایدیلر. هاوزِر اؤزو ایله برابر کنارلاری دیدیلمیش کؤهنه بیر الیفبا کیتابچاسی دا گتیرمیش و آچیب دیزلری‌نین اوسته سرمیش، گؤزلوگونو ده اونون اوسته قویموشدو.
گؤردوگوم بو فؤوق‌ا‌لعاده احوالاتدان تعجوبده ایدیم کی، موعلیمیمیز موسیو هامل اؤزونه‌مخصوص اولان مؤوقعیه چیخیب منی قبول ائله‌دیگی مولاییم و متین سسله باشلادی:
- اوشاق‌لاریم، بو، سونونجو درسیمیزدیر. برلین‌دن امر گلمیشدیر کی، اِلزاس و لوررِن مکتب‌لرینده آلمانجادان باشقا هئچ بیر شئی اؤیره‌دیلمه سین… تزه موعلیم صاباح بورایا وارید اولار، بو گون سیزین فرانسیزجادان سونونجو درسینیزدیر. خواهیش ائدیرم کی، لازیمینجا دیقّت یئتیره‌سینیز.
بو نئچه کلمه منی مونقَلیب ائتدی (دَگیشدی). آه، زاواللی‌لار! کندخودانین قاپیسیندا اعلان اولونان بو ایمیش!..
من ایندی-ایندی یازی اؤیرنمگه باشلامیشدیم. دئمک کی، آرتیق هئچ بیر شئی اؤیرنه بیلمه‌یه‌جگم. آه، او تلف ائتدیگیم واخت‌لار! آه، او درسدن غایب اولوب دا قوش یووالارینی آختارماغا و یاخود ساآر مئیدانیندا فیرفیرا فیرلاتماغا گئتدیگیم ساعات‌لار!... سیزین اوچون نه قدر موتآثیرم! او واخت صرف-نحویم (گرامریم)، تاریخی-موقدسیم و باشقا کیتاب‌لاریم منه آغیر بیر یوک اولوب نظریمده منفور ایدیلر. ایندی اونلاردان آیریلماق منیم اوچون قدیم دوست‌لاریمدان آیریلماق قدر چتین‌دیر. بو کیتاب‌لار دا موسیو هامل کیمی‌دیرلر. موعلیمیمیز گئده‌جک، آرتیق اونو گؤره بیلمه‌یه‌جگم، تصوور ائتدیگیم سَتّاره لرین آجیسینی اونوتدوروردو. یازیق کیشی!
بو سونونجو درسین احتیرامینا ایمیش کی، موعلیمیمیز یکشنبه‌لره مخصوص اولان یاخشی پالتارلارینی گئیینمیش. ایندی آنلادیم کی، کندین قوجا کیشی‌لری نه اوچون بورایا گلمیشلر و نه اوچون دال سیرادا اوتورموشلار. بو حرکت‌لری ایله اونلار بورایا گلمه‌دیکلریندن موتأثیر اولدوقلارینی گؤستریرلردی. بو، قیرخ ایلدن بری ایندی الیمیزدن گئدن وطنیمیزه خیدمت ائدن موعلیمیمیزه قارشی بیر نؤوع تشکّور ایدی.
من بو خیال‌لارلا (سرگرم) مشغول ایدیم کی، اؤز آدیمی ائشیتدیم. جاواب وئرمک نؤوبتی منه چاتمیشدی. فقط من اوجا سسله غلط‌سیز اولاراق تامام بیر صورتده قواعیدی-فعلی ایضاح ائده بیلمه‌دیم. هامان اوّلینجی کلمه‌لرده حواسیم (حیس‌لریم) قاریشدی، سیرانین کنارینا دایاندیم. بیر نئچه دقیقه تیتره‌دیم، باشیمی قالخیزماغا اوتانیردیم. موسیو هامل حالیمی بؤیله گؤرونجه دئدی:
- بالاجا فرانسیم، من سنی مذمت‌له‌میرم. چونکی اؤزونون نه قدر موعذّب (عذاب چکمیش) اولدوغونو گؤرورم… باخ، گؤر نه‌لر اولدو. هر گون دئییردینیز کی، واخت وار، درسیمی صاباح اؤیرنرم. فقط گؤردونوز کی، صاباح نه‌لر اولور، سونرا نه گلیر…
آه!.. ایشته بو تعلیم ایشینی صاباحا قویماق‌دیر کی، اِلزاسیمیزین بدبخت‌لیگینه سبب اولدو. ایندی اونلارین حاقلاری وار بیزه دئسینلر کی، فرانسیز اولدوغونوزو ایدیعا ائدیرسینیز. حالبوکی نه اؤز دیلینیزی دانیشا بیلیرسینیز، نه ده اؤز دیلینیزده یازا بیلیرسینیز. بیچاره فرانسیم، بو ایشده موقصیر اولان یالنیز سن دئییلسن. بو مذمت‌لر بیزیم هامیمیزا واریددیر. بؤیوک‌لریمیز سیزی لوزومونجا اوخوتدورمادیلار. بیر نئچه قپیک قازانماغی سیزین اوخومانیزا ترجیح وئردیلر. سیزی مکتبدن آلیب اکینه آپاردیلار، فابریکالارا گؤندردیلر. من اؤزوم ده ملامتدن (دانلاقدان) خاریج دئییلم. چوخ واخت اولموردو کی، من سیزی اوخوماق عوضینه باغیمی سووارماغا وادار ائدیردیم، باشیما بالیق اووو دوشنده سیزی بیجا یئره درسدن آزاد ائتمیردیم؟!
سونرا موسیو هامل مؤوضونو دَییشدیردی، فرانسه دیلیندن بحث آچیب بیزه دئییردی کی:
- فرانسه دیلی دونیانین ان شیرین ان فصیح و ان متین بیر دیلی‌دیر. بیز گرک کی، همیشه بو دیلیمیزی ساخلایاق و اونو هرگیز یادیمیزدان چیخارمایاق! زیرا اسارته کئچن بیر میلت اؤز دیلینی الینده ساخلامیش اولارسا، دوشدوگو زیندانین آچارینا مالیک اولموش دئمکدیر.
بعداً (آخیردا) موعلیم صرف-نحو کیتابینی گؤتوروب درسیمیزی اوخودو. من اؤزومون بو قدر یاخشی آنلادیغیما حئیرت ائدیردیم. موعلیم نه دئییردیسه هامان آنلاییردیم. سانکی عؤمرومده بو یاخشی‌لیقدا درس ائشیتمه‌میش و سانکی موعلیمیمیز بو دفعه کی کیمی هئچ بیر زامان درس دئمه‌میشدی. زاواللی آدام گئتمکدن اوّل سانکی بوتون بیلدیک‌لرینی بیر آندا بیزه وئرمک و بیر دفعه ده بوتون معلوماتینی بئینیمیزه سوخماق ایسته‌ییردی.
شیفاهی درس تامام اولدو. یازی درسی باشلاندی. موسیو هامل بو گونه مخصوص سرمشق‌لر (نومونه‌لر) حاضیرلامیش، اونلارین اوزرینده گؤزل بیر خطله یازمیشدی:
" فرانسه، اِلزاس! فرانسه، اِلزاس! "
سیرالارین کنارلارینا آسدیغی بو سرمشق‌لر داملار اوزرینده یئل‌لنن بایاراق‌لارا بنزه‌ییردی. اوشاقلارین نئجه بیر هوسله بو سرمشق‌لری ایستینساخ ائتدیک‌لرینی (اوزونو کؤچوردوک‌لرینی) گؤرمه‌لی ایدی. اوتاقدا تام بیر سوکوت واردی. هر شئی صامیت ایدی. آنجاق کاغیذ اوزرینده جیزیللییان قلمین صداسی ایدی کی، بو سوکوتو پوزوردو. کوچه‌دن زرین‌پر آری‌لار اوتاغا داخیل اولورلاردی. آیری واخت اوشاقلارین ذهنینی اؤزونه جلب ائدن بو جوجولره دوزجیزگی مشقیله مشغول اولان خیردا اوشاقلار بئله اهمیت وئرمیرلردی. اونلار دا وار سسلریله فرانسه یازیسی ظن ائتدیکلری بو جیزگی‌لری تکرار ائتمکله مشغول ایدیلر.
گؤیرچین‌لر دخی مکتبین دامیندا اوتوروب غملی-غملی اوخویورلاردی. من اونلارین سسینی ائشیتدیکده اؤز-اؤزومه دئدیم کی، گؤره سن اونلار بونلاری دا آلمانجا اوخوماغا مجبور ائده‌جکلر؟
آرابیر باشیمی قاباغیمداکی کاغیذدان قالخیزدیقدا گؤروردوم کی، موسیو هامل اوتورموش اؤز ماساسی‌نین شئی‌لرینی گؤتوروب - قویور. سانکی بو موحقّر (تحقیر اولونموش) درسخانه‌سی‌نین بوتون شئی‌لرینی ذهنینه تاپشیرماق ایسته‌ییر. بیر تصوور ائدینیز. بو زاواللی آدام قیرخ ایلدن بری بو اوتاغا مأنوس اولموش (اؤیرنمیش)، همیشه بو پنجره‌نین قاباغیندا اوتوروب حَیطه باخمیش و بو قیرخ ایلین عرضینده عئینی منظره، عئینی ترتیب‌لری گؤرموش، یالنیز تغییر تاپان (خاراب اولان) بیر شئی وارسا او دا مکتب سیرالاری‌نین سورتولوب کؤهنه‌لمه‌سی ایله حَیطده کی قوز آغاج‌لاری‌نین بؤیویوب قول-بوداق آتماسیندان و اؤز الی ایله اکدیگی گول آغاج‌لاری‌نین پنجره بویونجا قالخیب دامین کنارینا قدر اوزاندیقلاریندان عیبارت ایدی.
بونلارین هامیسیندان آیریلماق مجبوریتی‌نین تصوورو و یوخاری اوتاقدا سفر صاندیق‌لاری ایله چامادان‌لاری باغلایان باجیسی‌نین هنیرتیسی زاواللی آداما نه کیمی تاثیر ایجرا ائده بیله‌جگینی ده بیر کره دوشونونوز. دوشونونوز بو آدامین حوزن و کدرینی کی، اللصاباح بورادان دایمی صورتده آیریلاجاقدیر.
بوتون بو روح ازیجی تأثیرلرله برابر موعلیمیمیزین یئنه قووّتی واردی کی، درسینی آخیرا یئتیرسین. مشقدن سونرا تاریخ درسی گلدی.
کیچیک اوشاقلار بیر آغیزدان الیفبانی اوخویورلاردی. اوتاغین دال سیرالاریندا اوتوروب دا الیفبا کیتابینی الینه آلمیش اولان قوجا هاوزِر ده عئینگینی گؤزونه ووروب کیچیک اوشاق‌لارلا برابر تهجّی ائدیردی (هؤجه‌له‌ییردی). گؤرونوردو کی، بو قوجا کیشی ده چالیشیردی. قوجانین ایضطیراب تأثیریندن سسی تیتره‌ییردی. بیر درجه‌ده کی، هامیمیزی گولمک، عئینی زاماندا آغلاماق توتوردو.
آه!.. بو سونونجو درسی هئچ بیر واخت اونوتمام… ناگاه کیلسه ساعاتی اون ایکینی ووردو. گون اورتا چاغی ایدی. دوعا اوخوندو. بو اثنادا ایدی کی. مشقدن قاییدان پروسیا عسگرلری‌نین شئیپورلاری‌نین سسی اوجالدی. موسیو هامل موضطریب (هیجانلی) ایدی. رنگی قاچمیش حالدا کورسو اوزرینه چیخیب آیاق اوسته دوردو (موسیو هامل هئچ بیر زامان بو قدر بؤیوک گؤرونمه میشدی) و دئدی:
- دوست‌لاریم! دوست‌لاریم من… من...
موهوم بیر سؤز دئمک ایسته‌ییردی. فقط، بوغازی مینگیرلشیر، سانکی بیر شئی اونو دانیشماقدان منع ائدیردی (قاباغینی آلیردی).
ناگاه موعلیم اوزونو مکتبده کی قارا لؤوحه‌یه چئویردی. الینه آغ بیر تباشیر پارچاسی آلیب بوتون قووّت و باجاریغینی صرفله بؤیوک حرفلرله یازدی:
- یاشاسین فرانسه!
سونرا هامان یئرینده‌جه قالدی. باشینی دیوارا دایادی. آرتیق بیر سؤز دئمه‌دن الی ایله بیزه ایشاره ائتدی کی:
- بیتدی… مورخص‌سینیز…
موترجیم: محمدامین رسولزاده
"ایقبال" قزئتی، 1914 نجی ایل
کؤچورن : عباس ائلچین
آذربایجان ادبیاتیندا ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا ادبی مجلیس‌لرین رولو
آذربایجان ادبیاتیندا ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا ادبی مجلیس‌لرین رولو
تنزیله رستم خانلی
اؤزت
اون دوققوزنجو عصرین اوّلینده روسیه‌نین ایشغالچی‌لیق سیاستینه قارشی خالقین موقاویمت و دیره‌نیشی ایله باشلانمیش اینتیباه عصرین ایکینجی یاریسیندان اعتیباراً تورک میلّی تفکّورونده‌کی ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اوروپا معاریفچیلیک و تنقیدی رئالیزم باخیش‌لاری ایله سنتزی نتیجه‌سینده آذربایجاندا اؤزونه‌مخصوص، شرقده و غربده آنالوقو اولمایان، آذربایجان " فردیّتچی‌لیگینی اؤزونده احتیوا ائدن " ایسلام-تورک-اوروپا مضمونلو بیر دموکراتیک حرکات فورمالاشدیردی. آذربایجان نه شرقده کی رادیکال ایسلام ماهیتلی موستقیل‌لیک حرکات‌لارینی، نه غربده کی میلّتچی و میلّتچی اولدوغو قدر آتئیست و غرب کوسموپولیتیزم روحلو کومونا ایدئیالارینا کؤکلنمیش اینقیلابی چئویریلیش‌لر یولونو اؤز موستقیل دؤولتچی‌لیک آرزولارینا ایدئال سئچمه‌میشدی. آذربایجان تام فرقلی، اونون فردی‌لیگینی، اؤزونه‌مخصوص‌لوغونو آچیق شکیلده ایفاده ائدن، آیدین‌لاری‌نین، او جومله‌دن ادبیاتینین، تاریخینین، فلسفه‌سی‌نین روحوندان گلن هومانیست، اینسانی دَیرلری جمعیت حیاتیندا آپاریجی قووّه‌یه چئویرمک آماجیندا اولان بیر دؤولت اوغروندا عملی فعالیت مئیدانینا گلیب چیخمیشدی. میرزبالا محمدزاده " آذربایجان میلّی منشورو " آدلی مقاله‌سینده همین یولون یولچولاری‌نین عوضسیز خیدمت‌لرینی آشاغیداکی کیمی قئید ائتمیشدیر: " آذربایجان میلّی منشورونون خولاصه‌سی، ایستیقلال فیکری‌نین تأسیسینده واقف‌دن توتموش جاویده قدر، ذاکردن باشلامیش جاوادا قدر، میرزه فتحعلی‌دن اوزئییره کیمی، " اکینچی "-دن " آذربایجان "-آ و " یئنی قافقازیا " یا " دک هر بیرینین اولدوقجا بؤیوک رولو و دَیری اولموشدور. 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمه‌سی و موستقیل دؤولتچی‌لیگه ایستیقامتلنمهسی بیر سیرا جیدی حادیثه‌لرله شرط‌لنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجهسینین فارس و عرب دیل‌لریندن قاباغا کئچمه‌سی: هم تدریس پروسهسینده، هم درس‌لیک‌لرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونه‌لرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، ا19.عصرین ایکینجی اونایللیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسه‌سی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمه‌سیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیس‌لرین فعالیت شبکه‌سی‌نین گئتدیکجه گئنیشلنمه‌سی، تکجه قلم اهلینی دئییل، علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگه‌سینده بیرلشدیره‌رک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمه‌سی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیف‌لرین چوخ آز قیسمی همین پروسه‌لرده بو ادبی مجلیس‌لرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروض‌چولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظه‌کارلیق اوجاق‌لاری کیمی تقدیم ائتمیشلر.
اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیس‌لرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیس‌لرده فعالیت گؤسترمیش اینسانلارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر.
آچار سؤزلر: ادبی مجلیس‌لر، آذربایجان ادبیاتی، ایستیقلال دوشونجه‌سی، دؤورون ادبی شخصیّت‌لری، تورکچولوک ایدئیالاری.
گیریش
سیاسی-ایجتیماعی فیکیرلریمیزین ترقّی و تکامول تاریخینی تشکیل ائدن بو دؤور بوگونکو آیدین و پارلاق ایستیقلال مفکوره‌سی‌نین تملینی تشکیل ائدیر. حتّی ان اوزاق ایستیقلالیمیزی تعیین ائتمک اوچون بئله کئچیردیگیمیز فیکری اینکیشاف تاریخینه باخماق و اوندان میلّی حرکاتین روح و ماهیتی حاقیندا بیر فیکیر آلماق کیفایت ائدر. او دؤورون ده اؤزونه‌مخصوص مفکوره سی، مفکوره اوغروندا چکیشمه‌سی، موباریزه‌سی، او دؤورون قهرمان‌لاری، مظلوم‌لاری، شهیدلر و موجاهیدلری اولموشدور.
اونلارین یورولماق بیلمه‌ین چکیشمه‌لری نتیجه‌سینده‌دیر کی، بو گون بیز مینلرجه گنجی اؤلومه سؤوق ائدن بیر منشور آلمیشیق. ظنیمجه، میرزه فتعلی و حسن‌بیگ زردابی 50 ایل سونرا دونیایا گلسیدیلر، ایستیقلال فیکری، آذربایجان میلّی منشورو 50 ایل سونرا مئیدانا گله‌جکدی. بونلارین آراسیندا سیخ بیر موناسیبت و رابیطه واردیر... اؤزونون تورکچولوگونو و آذربایجانچی‌لیغینی درک ائتمه‌ین بیر خالق بئله بیر بیاننامه نی وئره بیلمزدی " (10، م.محمدزاده، باکی -1991، ص.134).
ایستیقلال دوشونجه‌لری
آذربایجانین ایجتیماعی-ادبی حیاتیندا موهوم رول اوینایان، آذربایجان ادبیاتی آذربایجانین سیاسی حاکیمیتی ایله نینکی برابر سوییهده، بلکه اوندان داها آرتیق ایستیقلال اوغروندا ساواشا گیره‌رک میلّته کیملیک شوعورونو آشیلاماق ساحه‌سینده ان بؤیوک قهرمان‌لیق‌لاری گؤسترمیشدیر. ایستیقلال مفکوره‌سی‌نین خالقین روحونا حاکیم کسیلمسینده ادبیاتین رولونو دقیق قییمت‌لندیرن محمد امین رسولزاده 1919-جو ایلده " قورتولوش گونو " آدلی مقاله‌سینده یازیردی: " ادبیاتین میلّتین قلبینه میلّیت و ایستیقلال توخومو ساچان بیر عمل اولدوغو معلوم‌دور. ائی میلّتین لسان‌الغیب اولان شاعیرلری و ادیب‌لری! میلّتین عمل‌لرینی، عولوی نیّت و مقصدلرینی اوخشایینیز، کندی‌سینه میلّت سئوگیسی، وطن محبتی، حورّیّت عشقی تلقین ائدینیز " (1ص. 79). " 1919-جو ایل آقوستون 26-دا " یاشیل قلم " ادبی بیرلیگی‌نین ییغینجاغی‌نین پارلامنت بیناسیندا کئچیریلمه‌سی، م.ا.رسولزادهنین اورادا ایشتیراکی و چیخیشی دا میلّی دؤولتین ادبیاتا و ادبیات خادیم‌لرینه قایغیسیندان خبر وئریردی (2، ص. 80).
ایستیقلالی جوشقو ایله ترنّوم ائدن شاعیرلردن بیری ده گولتکین ایمضالی ایستعدادلی بیر قلم صاحیبی اولموشدور. م.ا.رسولزاده اونون شعیرلرینی میلّی آزادلیق روحو آشیلایان اثرلر کیمی دَیرلندیرمیش، " بایراغیم و ایستیقلالیم " ، " بوزلو جهنّم " شعیرلرینی اؤز اثرینه داخیل ائتمیشدیر. او، " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " اثرینده یازیردی: " میلّتین پارلاق گله‌جگینه بؤیوک اومیدلر باغلایاراق حورّیّته سوسامیش، موباریزه هیجانی‌نین گرگین‌لیگینی داشییان بو ایگیدلرین اصیل قهرمان‌لیغی ایله بیزی حقیقی معنادا تانیش ائدن شعر بولشویک سانسوروندان آزاد اولاراق موهاجیرتده نشر ائدیلن آذربایجان ادبیاتی‌دیر. بو ادبیاتدا،
ایستیقلال، او یاشایان میلّتین قلبینده جان،
ایستیقلال، او سعادت، حیات، ظفر، شرف، شان.
ایستیقلال، او سؤنمه‌ین مؤبّد بیر مشعاله.
کؤنول‌لرده توتوشور، گؤزلرده سؤنسه بئله!
- دئین، گولتکین آدینی داشییان آلوولو شاعیرین یازی‌لاری خوصوصی یئر توتور. گولتکین‌ین شعیرلرینده بیز حقیقی، میلّی-اینقیلاب موباریزه‌سی‌نین نشیده‌لرینی گؤروروک (11، ص. 81-82). طبیعی کی، یئنی دونیا ایله آیاقلاشا بیلن، اونون ان موترقّی قانون-قایدالارینی، خوصوصیله، اینسان حوقوق و آزادلیق‌لارینی اؤزونده احتیوا ائدن دؤولتچی‌لیک پرینسیپ‌لرینی منیمسه‌ییب، بو دونیاگؤروشو میلّی-معنوی دَیرلر و اؤزونه‌مخصوص سیاسی-ایدئولوژی عنعنه‌لرله سنتز ائدیب، شاهلیق، پادیشاه‌لیق اوصولی-ایداره‌سی آلتیندا تربیه‌لنمیش، دونیایا حیاتین مووقّتی اولماسی و هر شئیین فاتال ماهیت داشیماسی باراده‌کی ایسلامین فاناتیک دوقماتیزمی پریزماسیندان باخان بیر خالقین شوعورونا یئریتمک سون درجه مورکّب و آغیر بیر ایش ایدی. آختاریش‌لار 19. عصرین اوّل‌لریندن، تزاریزمین ایسلامی بیر موقاویمت گوجو، انرژی‌سی حساب ائدیب، اونو ضعیف‌لتمگه باشلادیغی، عوضینده روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمگه رواج وئردیگی، مسجیدلری کیلیسالارا، شریعتی تزار فرمان‌لارینا، اینسانلارین عدالت، دموکراسی، اینسان حاقلاری باره ده اینامینی پتربورگا ایستیقامت‌لندیرمگه چالیشدیغی دؤورلردن باشلانمیشدی. طبیعی کی، آذربایجانین ادیب و یازیچی‌لاری، موتفکّیر و فیلوسوف‌لاری، روحانی و آغ‌ساققال‌لاری میلّتین ایستیقلالیندا هامیسی عئینی فیکیری، عئینی یولو دستکله‌میر، مقصد عئینی اولسا دا، اونلار فرقلی ایدئیا و مفکوره ایستیقامت‌لری اطرافیندا بیرلشیر، فرقلی فعالیت پروقرام‌لاری تکلیف ائدیر، علمی تراکتات‌لاردا، بدیعی-پوبلیسیستیک اثرلرده اونو فرقلی ژانر و اوصول‌لارلا ایجتیماعیته چاتدیرماغا چالیشیردیلار. بو سیاسی-ایدئولوژی دوشونجه ده، بدیعی-استتیک یاناشمادا چوخ‌واریانتلی‌لیغا، چوخ‌جریانلی‌لیغا، نئجه دئیرلر، کلاسیک پلورالیزمه و فیکیر موختلیف‌لیگینه گتریب چیخاریر، معاریفچی‌‌‌لیگین تنقیدی رئالیزمله، تنقیدی رئالیزمین رومانتیزمله چولغاشاراق ادبیاتدا، صنعتده ایستیقلال ایدئایاسی‌نین چوخ اوبرازلی‌لیغینی،چوخ‌قاتلی‌لیغینی یارادیردی. ایستیقلالا اوزانان سیاسی یول‌لارین چوخ‌شاخه‌لی‌لیگی بدیعی اینیکاسین هم فورماسیندا، هم ده مضمونوندا اؤزونو گؤستریردی. 19. عصرین اورتالاریندا هله مفکوره دومانیندا اولان بو یول‌لار عصرین سونلاریندا و یئنی عصرین باشلانغیجیندا مکتب‌لر، جریان‌لار، سیاسی پروقرام‌لار کیمی عرصه‌یه گلیب، اهالی‌نین موختلیف طبقه‌لرینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلادی.
آذربایجان ادبیاتی تاریخینده «ان زنگین، محصولدار، رنگارنگ، ماراقلی و عئینی زاماندا ان ضیدیتلی بیر دؤور» کیمی تحلیل ائدیلن 19. عصر ادبیاتینین اساس سیمالاری اولان عباسقولو آغا باکیخانووو، میرزه شفیع واضح، اسماعیل بی قوتقاشینلی‌نی، میرزه باخیش نادیمی، بابا بیگ شاکری، قاسم بیگ ذاکری، میرزه فتعلی آخوندزاده‌نی، حسن بیگ زردابی‌نی، سئید عظیم شیروانی‌نی، نجف بیگ وزیروف، آشیق شعیری طرزینده یازان سئیید ابولقاسم نباتی‌نی بیربیریندن تکجه صنعتکارلیق اوسلوبو، یازیچی دست-خطی فرق‌لندیرمیر، اونلار میلّتین آزادلیغینا گئدن یولون سیاسی-ایدئولوژی پارامترلرینی، بدیعی-پوبلیسیستیک تبلیغاتی‌نین تشکیلی‌نی فرقلی موستوی‌لرده گؤرور، تحلیل و تبلیغ ائدیردیلر.
سلمان ممتازین 1926-1928-جی ایللرده چاپ ائتدیردیگی آذربایجان ادبیاتینا دایر نومونه‌لرده بیز آذربایجان ایستیقلالینا گلن یولون مورکّب، ضیدیتلی، آما قطعیتلی و دؤنمز، عئینی زاماندا آردیجیل بدیعی اینیکاسینی موشاهیده ائده، ادبیاتین ایجتیماعی-سیاسی حیاتلا، میلّی دوشونجه ایله پارالل اینکیشافینی ایزله‌یه بیلریک. 19. عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق تزاریزمین ایشغالچی‌لیق سیاستی ایجتیماعی-سیاسی، دینی-فلسفی فیکره و فعالیته جیدی مانعه‌لر یاراتدیغیندان، ادبیات، سؤز صنعتی ایرهلی چیخیب، هم جمعیتین ایجتیماعی-سیاسی دوشونجه یوکونون، هم ده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین ترنّومچوسو و داشیییجی‌سی رولوندا چیخیش ائله‌دی. 19. عصرده آذربایجاندا فعالیت گؤسترمیش ادبی مجلیس‌لری اؤیرنن گؤرکملی تدقیقاتچی عالیم نصرالدین قارایئف چوخ حاقلی اولاراق همین دؤور ادبیاتینی ایجتیماعی شوعورون اینکیشافینا جیدی تاثیر گؤسترن بیر سؤز صنعتی کیمی دَیرلندیرمیشدیر. او، یازیردی: " 19. عصرده ادبیاتدا مؤوضو، ایدئیا، مضمون الوان‌لیغی و ادبی جریان‌لارین موختلیف‌لیگی دیقّتی جلب ائدیر.
آذربایجاندا معاریفچیلیک و دموکراتیک ایدئیالارین گوجلنمه‌سی ایجتیماعی شوعورون اینکیشافینا بؤیوک تاثیر گؤستریر... تنقیدی رئالیزم قووّتله‌نیر. ایجتیماعی حیاتین گوزگوسو اولان ادبیات زامانین طلبی‌نه اویغون اولاراق، یئنی-یئنی مؤؤضو و کئیفیت‌لر کسب ائدیر. ایجتیماعی ساتیرا حیاتین عئیب‌لرینی عکس ائتدیرن بدیعی آینا کیمی محض بو دؤورده داها دا بوللورلاشیر، صاف‌لاشیر، اؤزونون عکس‌ائتدیرمه دایره‌سینی گئنیشلندیریر " (8، ن.قارایئف، باکی 2010، ص.10).
ادبی مجلیس‌لر
19. عصرده بیر-بیرینین آردینجا فورمالاشان ادبی مجلیس‌لر- " دیوان حکمت " ، " گولوستان " ، " انجمن الشعرا " ، " فوج الفصها " ، " بیت الصفا " ، " مجلس انس" ، " مجلس فراموشان " ، " مجمع الشعرا " و قازاخدا، شکی‌ده، دربندده فعالیت گؤسترن بیر چوخ دیگر درنک‌لر تکجه شعیر و صنعتین موذاکیره اولوندوغو تأسیسات‌لار دئییل، عئینی زاماندا جمعیتده باش وئرن حادیثه‌لرین، سیاسی پروسه‌لرین، خالقین حیات و یاشاییشی‌نین، ایشغالا موناسیبتی‌نین، شرق وغربدن گلن یئنی فیکیر و ایدئیالارین موذاکیره مرکزی رولونو اوینامیشدیر.
19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمه‌سی و موستقیل دؤولتچی‌لیگه ایستیقامتلنمهسی بیر سیرا جیدی حادیثه‌لرله شرط‌لنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجهسینین فارس و عرب دیل‌لریندن قاباغا کئچمه‌سی: هم تدریس پروسهسینده، هم درس‌لیک‌لرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونه‌لرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، 19. عصرین ایکینجی اونایللیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسه‌سی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمه سیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیس‌لرین فعالیت شبکه‌سی‌نین گئتدیکجه گئنیشلنمه‌سی، تکجه قلم اهلینی دئییل،علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگه‌سینده بیرلشدیره‌رک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمه‌سی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیف‌لرین چوخ آز قیسمی همین پروسه‌لرده بو ادبی مجلیس‌لرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروض‌چولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظه‌کارلیق اوجاق‌لاری کیمی تقدیم ائتمیشلر. اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیس‌لرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیس‌لرده فعالیت گؤسترمیش اینسانلارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر.
- بو دؤورده اکثر یئنی تیپلی مکتب‌لرده عرب، فارس دیلی ایله یاناشی، آذربایجان تورکجه‌سی تدریس اولونماغا باشلامیشدی. میرزه کاظم بیگ ایلک دفعه اولاراق آذربایجان تورکجهسینین گرامرینی علمی اساس‌لار اوزرینده ایشله‌ییب حاضیرلامیشدی. اونون گرامریندن سونرا میرزه شفیع واضحین (ی.گریگوری‌یئوله بیرگه) آذربایجان دیلی درس‌لیگی مئیدانا چیخمیش و بو درس‌لیک بدیعی نومونه‌لر اساسیندا دیل قانون‌لارینی اوشاق‌لارا ایضاح ائتمگه حساب‌لانمیشدی. بوندان علاوه ، اوصولی-جدیدله ایشله‌ین مکتب و مدرسه‌لرده چالیشان موعلیم‌لر اؤزلری آذربایجان تورکجه‌سی و ادبیاتینا دایر درس‌لیک‌لر، گرامرکیتاب‌لاری، مونتخابات‌لار حاضیرلاییردیلار.
- 1832-جی ایلده "Tiflisskiye vedomosti" قزئتینه علاوه اولاراق، آذربایجان تورکجه‌سینده هفته‌لیک " Tatarskiye vedomosti" قزئتی نشر اولونماغا باشلامیشدی. عباسقولو آغا باکیخانووون سی و تشبوث‌لری ایله مئیدانا گلن بو قزئت چوخ قیسا مودّت یاشاماسینا باخمایاراق، ایلک آذربایجان تورکجه‌سینده مطبوع اورقان اولاراق، سونراکی مرحله‌ده "Zakavkazskiy vestnik"-ه علاوه اولاراق آذربایجان تورکجه‌سینده چیخان خوصوصی ورقه‌لرین تملی اولموشدو. بو ورقه‌لرین نشری نیسبتاً اوزون مودّت 1841-1846-جی ایللرده داوام ائتمیشدیر. اونو دا قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، " Tiflisskiye vedomosti" " اکینچی " قزئتی‌نین مئیدانا گلمه‌سی اوچون ضروری اولان مادّی-معنوی موحیطین یارانماسیندا واجیب رول اوینامیشدیر. " ...بیر قروپ آذربایجان ضیالی‌سی‌نین موختلیف واخت‌لاردا "Tiflisskiye vedomosti" ده ایشتیراکی سونراکی دؤورده میلّی مطبوعاتین اینکیشافینا و پوبلیسیستیکایا قووّتلی تاثیر ائتمیشدیر " (9، ص.10).
- بو دؤورده بیر چوخ اثرلرین فارس-عرب دیل‌لریندن آذربایجان دیلینه ترجومه ائدیلمه‌سی ساحه‌سینده ده جیدی ایشلر گؤرولموشدور. فردوسی، سعدی، جامی کیمی شاعیرلرله یاناشی، بعضی روس شاعیرلریندن ده، مث. کیریلوفدان دیلیمیزه بیر چوخ ترجومه‌لر محض 19. عصرده ائدیلمیشدیر. بونلاردان بیری مصطفی آغا ناظرین نظامی گنجوی‌نین " خسرو و شیرین " پوئماسینی دیلیمیزه چئویرمک ایستیقامتینده کی فعالیتی ایدی. م.ناظر واخت‌سیز وفات ائتدیگی اوچون بو ایشی باشا چاتدیرا بیلمه‌میش و بونا گؤره ده فیرودین بیگ کؤچرلی همین ایشین میرزه رحیم فنا، میرزه علی اکبر صابر، مشدی ایوب باقی، میرزه نصیب قدسی، ابراهیم طاهر کیمی صنعتکارلار طرفیندن گؤرولمه‌سی‌نی تکلیف ائتمیشدیر (7، ص.53).
- بوتون بونلارلا یاناشی، 19. عصرده اکثر صنعتکارلار اؤز اثرلرینی دوغما دیلده یازماغا باشلامیشدی.
ادبیاتدا، ایجتیماعی موناسیبت‌لرده آذربایجان تورکجهسینین رولونون آرتماسی، ایلک مطبوع نومونه‌لرین آذربایجان دیللی واریانتی‌نین مئیدانا گلمه‌سی، روسیه واسیطه‌سیله غرب موتفکّیرلری‌نین فیکیرلرینین ضیالی بیرلیک‌لرینه یول تاپماسی ادبی مجلیس‌لرده یئنی مؤوضولارین ایشلنمه‌سینه، یئنی مفکوره و ایدئیالارین، موستقیل‌لیک و آزادلیق باره‌ده دوشونجه‌لرین، ایستیقلال ایدئالی‌نین بدیعی متن‌لرده آپاریجی ایستیقامته چئوریلمه‌سینه سبب اولدو. آذربایجاندا ایلک ادبی مجلیس ساییلان، دؤورون ادبی سیمالارینی اطرافینا توپلایان، ایستعداد و عاغیل یاریشمالاری اوچون مئیدان اولان، بوتون بؤلگهنین دیقتینی چکن " دیوان حکمت " این 1820-1825-جی ایل‌لر آراسیندا گنجه ده فورمالاشدیغی گومان ائدیلیر. سونراکی دؤورلرده مجلسین شؤهرتینین آرتماسی تیفلیس گیمنازیاسیندا شرق دیل‌لری اوزره موعلیم ایشله‌میش ای.گریگوری‌ئوین، بیر واخت‌لار " کافکاز " قزئتی‌نین رداکتور اولموش ای.آ.سلیویتسکی‌نین، تیفلیس گیمنازییاسیندا آذربایجان و فارس دیل‌لری موعلیمی،"Turetsko-tatarskiy bukvar" درس‌لیگی‌نین مؤلیفی ل.ز.بوداقووون، ف.بودنشدتین و ق.روزئنین دیقتینی جلب ائتمیش و بو شخص‌لرین " دیوان حکمت "-ین ییغینجاق‌لاریندا ایشتیراکینا سبب اولموشدور.
یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، آذربایجانین ایجتیماعی-ادبی حیاتیندا موهوم رول اوینایان، عوموم‌بشری هومانیست دَیرلری میلّی پوئتیک فورما و بیچیمده دونیا ادبیاتینا ارمغان ائدن، بدیعی-استتیک دَیرلری، اتیک-اخلاقی پرینسیپ‌لری شرق نظمیندن و دیداکتیسایندان چیخاریب تام یئنی مرحله‌یه چاتدیران، ان باشلیجاسی بوتؤو بیر معاریفچی ضیالیلار و حوریت‌سئور اینسان‌لار نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده اساس حلقه‌لردن بیرینی تشکیل ائدن " دیوان حکمت " این یارادیجیسی، ایدئیا ایستیقامتینی موعین ائدن، اؤز نوفوذو ایله اونو آز قالا بین‌الخالق بیر ادبی تشکیلاتا چئویرن میرزه شفیع‌ین پوئتیک دوشونجه‌لری، حیاتا موناسیبتی یاشادیغی سوسیال موحیطین قانون‌لاری چرچیوه‌سینه سیغمامیشدیر. او، کؤهنه جمعیتین حیات طرزینه، ایسلام دینی و شریعت قایدالارینا قارشی کسکین اعتیراضینی بیلدیریر، اینسان شخصیتی‌نین آزادلیغی یولونو معاریفده...، علمی بیلیک‌لرین یاییلماسیندا، معنوی یوکسک‌لیگه چاتماقدا گؤروردو (6،تئیمور احمدوو، 05 مارت 2014). میرزه شفیع اینسانی آزاد گؤرمک ایسته‌ییردی، بو آزادلیق اونون شخصیتی‌نین بوتؤولوگوندن، ایجتیماعی و سیاسی موناسیبت‌لرده حوقوق‌لاری‌نین قورونماسیندان، دموکراتیک و هومانیست دَیرلره صاحیب اولماسیندان کئچیردی. میرزه شفیع " شاه عباس " ، " تئیمور " ، " درویش " ، " سعدی و شاه " ، " سوال-جاواب " منظوم حکایه‌لرینده موستبید دؤولت باشچی‌لارینی، حاکیم‌لری، خالقی جهالتده ساخلایان دین خادیم‌لرینی، آج‌گؤز و تاماهکار دؤولت آدام‌لارینی تنقید ائدیر، ایجتیماعی بلالارین کؤکونو اونلارین اؤزباشینالیغیندا،خالقدان اوزاق دوشمه‌لرینده گؤرور، اؤز شعیرلرینی ایسه بو شخص‌لرین عئیبجرلیک‌لرینی بوتون چیلپاقلیغی ایله گؤسترن گوزگویه بنزه‌دیردی. یوخاریدا آدینی چکدیگیمیز منظوم حکایه‌لرده کوتله‌لرین ناراضی‌لیغی، اونلارین ظولمکار شاه علئیهینه آیاغا قالخماسی، خالقین مودریک‌لیگی، اوزاق‌گؤرن‌لیگی، قلبی‌آچیق‌لیغی ماراقلی و تاثیرلی بویالارلا وئریلمیشدیر. میرزه شفیع اینسانین اوجالیغی‌نین، غورورلو اولماسی‌نین، مسعود و خوشبخت یاشاماسی‌نین بیرینجی شرطی کیمی حورّیّتی و شخصیت آزادلیغینی گؤتوروردو، او، آزاد اینسانین سرو آغاجی کیمی شوخ، اوجا و اَییلمز اولدوغونو بیلدیریردی.
آزادلیق رمزی‌دیر شوخ سرو آغاجی،
أییلیب بوداغی توخونماز یئره.
آردینجا جذب ائدیر او نظرلری
دایما اوجالار نورلو گؤیلره.
فیرتینامی قوپدو، کولک‌می اسدی،
تؤکولمز یارپاغی، اَییلمز قدّی.
بیلمز بو دونیادا ریاکارلیغی،
عولوی‌دیر، نجیب‌دیر اونون وارلیغی.
قاریشیق حیاتین غمیندن اوزاق،
ساکیت مزارلیقدان گؤیلره قالخار.
سرین کؤلگه‌سینه کیم گلسه قوناق
دالینجا گؤیلره بویلانار، باخار.
بیر یاشیل قولـله‌دیر - اومید قولـله‌سی،
اوجالیب تپه‌سی عرشه دایانار.
آلتیندا گمیرر قوردلار مزاری،
اوستونده اولدوزلار سایریشیب یانار.
میرزه شفیع‌ین " دیوان حکمت " ده اوخودوغو هر بیر شعیر مجلیس‌ده قیزغین موباحیثه و موذاکیره‌لره سبب اولور، قلم صاحیب‌لرینی یئنی یارادیجیلیق آختاریش‌لارینا روح‌لاندیریر، اونلارین هر بیرینی حادیثه‌لره آچیق گؤزله باخماغا و دوزگون نتیجه چیخارماغا وادار ائدیردی.
میرزه شفیع‌ین ایجتیماعی مؤوضولارا موراجیعتی، جسارتلی فیکیرلری اونون قلم یولداشی، " دیوان حکمت "-ین فعّال عوضوو میرزه مهدی ناجی‌نین ده یارادیجیلیغینا گوجلو تاثیر ائتمیش، اونو دا ایجتیماعی مضمونلو شعیرلر یازماغا روح‌لاندیرمیشدیر. ناجی " تاخیل قیتلیغی و شهر اهلینین هامیسی " آدلی شعیرینده خالقین آغیر فلاکت‌لرله اوز-اوزه قالماسی، حیات سوییه‌سی‌نین سون درجه آشاغی دوشمه‌سی، گوذران، معیشت پروبلمینی اؤنه چکیلمیشدیر. باشقا بیر شعیرینده ایسه شاعیر گنجه‌ده باهالیغین باش آلیب گئتمه‌سیندن، حؤکومت اورقان‌لاری‌نین بونونلا باغلی هئچ بیر تدبیر گؤرمه‌مه‌سیندن، اوسته‌لیک، شهر وارلی‌لاری‌نین اهالی‌نین فلاکتی اوزرینده اؤزونه طمطراقلی حیات قورماسیندان دانیشیر و اونلاری تاریخدن عیبرت گؤتورمگه چاغیریر.
ییغیشدیرما بو دونیانین مالینی،
گؤرمورسن‌می آنین قیل و قالینی،
بیر فیکر ائله گؤزوم، آنین دالینی
اؤزونه یئتیشمز اوندان بیر خئیرات.
ناجی شعیری‌نین تنقید هدف‌لریندن بیری ده خالقی اسارت و جهالتده ساخلایان، اؤزو ایسه نه جنّته، نه ده جهنّمه اینانمایان، ساده‌جه دینی وار-دؤولت، یاخشی حیات اوچون واسیطه حساب ائدن موللالار، شئیخ‌لر، عوموماً، دین خادیم‌لری، اونلارین هاوادارلاری اولموشدور.
نه خوف ائیلر جهنّمدن، نه جنّت آرزو ائیلر
بیلیرلر اؤزلرین حیرص ایله چوخ کامیلو ایللا.
19. عصرین بیرینجی یاریسیندا فعالیته باشلامیش و تکجه شاعیرلرین دئییل، دؤورون بوتون تانینمیش آدام‌لاری‌نین دیقتینی اؤزونه جلب ائتمیش، کلاسیک ادبیاتین گؤرکملی نوماینده لری فردوسی، نظامی، حافظ، سعدی و دیگر صنعتکارلارین یارادیجیلیغی ایله باغلی درین مضمونلو موذاکیره‌لری،علمی موحاکیمه‌لری ایله اوزون مودّت علمی بیر مرکز کیمی تانینمیش " گولوستان " ادبی مجلیسی‌نین آدی، شؤهرتی اونیورسال ذکا صاحیبی عباسقولو آغا باکیخانوولا باغلی اولموشدور.
مجلیس‌ده اساساً ع.باکیخانوو اؤز اثرلرینی اوخویار، فیکیر و مولاحیظهلر اونون اثرلرینین اطرافیندا آپاریلاردی. " گولوستان " ایجتیماعی-سیاسی وضعیته آز موداخیله ائتسه ده، قوبا و قوبا اطرافی بؤلگه‌ده ضیالیلار نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده موهوم رول اوینامیشدیر.
1838-جی ایلده اوردوباددا تشکیل اولونموش، اؤز سیرالاریندا حاج آغا فقیر، محمد تاغی صدقی، جانی اوردوبادی، حاجی میرزه آغا رحیم قدسی اوردوبادی، محترم اوردوبادی، موللا محمد اوردوبادی، احمدآغا شمی، اوستا زینال نقّاش، موللا حسین بیکس، مشدی حسن دباغ، سالک اوردوبادی، نادم ناخچیوانی، میرزه مهدی ناخچیوانی و دیگر زمانه ضیالی‌لارینی بیرلشدیرن " انجمن الشعر" مجلیسی‌نین عوضولری " گولوستان " ادبی مجلیسی‌نین نوماینده‌لریندن فرقلی اولاراق ایجتیماعی حیاتدا داها فعال ایشتیراک ائدیر و ایجتیماعی مضمونلو اثرلرینده تزاریزمین ایشغالچی‌لیق سیاستینی پیسله‌مکدن بئله چکینمیردیلر. حاج آغا فقیرین " کوردون چول ساتماسی " ، " شیکایت " اثرلرینده کؤهنه و مورتجع عادت‌لر پیسله‌نیر، موللالار، چاووش‌لار، کوخالار رئیس‌لر، قوبرناتورلار تنقید هدفینه چئوریلیردی. باشقا آدی " فاطی و قوبرناتور " اولان " کوردون چول ساتماسی " آدلی منظومه ده فاطی آدلی بیر قاری‌نین چول توخوماسیندان و اونو ارینه وئره‌رک شهره ساتماغا گؤندرمه‌سیندن بحث ائدیلیر. ار چولو شهرده نه قدر گزدیریرسه اونو آلان اولمادیغیندان، آپاریب قوبرناتورا- ژنرالا وئرمگی قرارا آلیر. فیکیرلشیر کی، ژنرال چولون عوضینه اونا پول وئرر، او دا گئدیب ائوینه بازارلیق ائدر. آما چولو گؤتورن ژنرال اونا اوچ دفعه " خوْروْشو " ، بیر " مالادِس " دئمکله بورجدان چیخماغا چالیشیر. ائوینه قاییدان ار آروادینا مسله‌نی آچدیقدا، آرواد اونو دا گؤتوروب ژنرالین یانینا یولا دوشور و شاعیر تزارین خوصوصی نوماینده‌سی‌نین خسیس‌لیگینی، آج‌گؤزلوگونو، تالانچی‌لیغینی آشاغیداکی میصراع‌لارلا اونون ایفاده ائدیر:
وئرمیسن اول چولا سن اوچ " خوْروْشو " ، بیر " مالادِس "
وئریریک هر کسه، وئرمزلر بیزه بیرجه سوغان.
یا پولو، یا چولو وئر، ایسته‌میریک بیز " خوْروْشو "
" مالادِس " قارنیمیزی سیر ائله‌مز، ایستیری نان .
عومومیتله، 19. عصرین سونونا دوغرو آذربایجان ادبیاتیندا تراریزمین ایچ اوزونو آچان، اونون یئرلی خالق‌لارا ائتدیگی ظولمو و غدارلیغی ایفشا ائدن، قوبرناتورلارین، پریستاولارین، قلاوالارین موسلمان اهالی‌یه یوخاریدان-آشاغی باخماسینی، اونلاری تحقیر ائتمه‌سینی ساتیریک قلمله قامچی‌لایان نومونه‌لر هندسی سیلسیله ایله آرتمیشدیر. 19. عصر شاعیر و یازیچی‌لاری‌نین ایش و فعالیت‌لرینی مورکّب‌لشدیرن مسله‌لردن بیری ده بو ایدی کی، اونلار ایکی جبهه‌ده، بیر طرفدن ایشغالچی تزار حؤکومتینه، اونون یئرلرده کی اؤزباشینا روتبه‌لی‌لرینه قارشی، دیگر طرفدن خالقی ظولمت و جهالتده ساخلایان، اونون معاریف و مدنیت یولونا سدّ چکن، شریعت آدی ایله اینسانلارین الینی-قولونو بوخوولایان، اونلاری گؤزلرینی آچماغا قویمایان فئودال تفکّورلو اینسان‌لارا، دین خادیم‌لرینه، موللالارا، ریاکار زاهیدلره، حیله‌گر درویش‌لره قارشی ووروشمالی اولموشدولار.
حاج آغا فقیرین وفاتیندان سونرا " انجمن الشعرا " نی قورویوب ساخلایان، اونون ایجتیماعی حیاتلا علاقه‌سینی مؤحکم‌لندیرن، بیر چوخ ضیالی‌لارلا، او جومله‌دن قربانعلی شریف‌زاده، نصرالله شئیخوف، اسدآغا کنگرلینسکی، جلیل محمدقولوزاده، پاشا سولطانوف، نجف‌قولو آغا عئینعلی سولطانوف، میرزه محمد خلیلوف و باشقالاری ایله ادبی مجلیس آراسیندا یاخین دوستلوق علاقه‌سی قوران گؤرکملی پداقوق، ایستعدادلی شاعیر، آذربایجانین معاریفی تاریخینده خوصوصی یئری اولان محمد تاغی صدقی اولموشدور. اونون هم رهبرلیک ائتدیگی " انجمن الشعرا " مجلیسی، هم ده یاراتدیغی یئنی تیپلی مکتب‌لر آچیق فیکیرلی ضیالی نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولوغونا گئدن یولدا اصل مایاک اولموشدور. محمد تاغی صدقی‌نین رهبرلیک ائتدیگی " مکتبی-تربیه "نی سجیه‌لندیرن جلیل محمدقولوزاده یازیردی: " مکتبی تربیه " بیز یئنی‌یئتمه موعلیم و ادیب‌لر اوچون بیر دارالعرفان حساب اولونوردو " (14، شریف ه. 18 نویابر 1955-جی ایل).
محمدتاغی صدقی بیر معاریفپرور ضیالی کیمی آذربایجاندان علاوه ، شرق اؤلکه‌لرینده، روسیه‌نین بیر چوخ شهرلرینده چاپ اولونان قزئت و ژورنال‌لاری دایم ایزله‌ییر، دونیادا باش وئرن حادیثه‌لردن خبردار اولماغا چالیشیردی. او، جورج زئیدان‌ین عرب دیلینده نشر ائتدیگی " الهلال " ژورنالینی، میرزه علی محمد خان کاشانی‌نین " سوریه " ، " پرورش " ، کلکته‌ده چیخان " حبل المتین " و س. قزئت‌لری آلیر، اونلارلا مونتظم علاقه ساخلاییردی. " پرورش " قزئتی باغلاندیقدان و ناشیر میرزه علی محمد خان کاشانی ورمله‌ییب وفات ائدنده صدقی اونون قبیر داشی اوزرینده آشاغیداکی سؤزلری یازمیشدی:
قبرینه فدا اولوم، ائی وطن فدایی‌سی!
صدقی‌نین ان بؤیوک خیدمت‌لریندن بیری رهبرلیک ائتدیگی مکتب‌لرده تورک دیلینه خوصوصی یئر وئرمه‌سی اولموشدور: " عصری-حالیه ده یئر اوزونده هر قؤوم و هر طایفا دانیشدیغی لیسان ایله یازیشیر. بیز قافقازدا ساکین اولان تورکلر عالمی -ادبیاتدان کنار کنار دوشموشوک کی، هنوز معلوم اولا بیلمیر کی، بیزلر تورک اولا-اولا، ایرسال و مورسولوموزون فارسی اولماغینا سبب ندیر؟
بیان اولسون کی، گؤرک، آیا، بیزلر عرب لیسانیندان نه اخذ ائتمیشیک و فارسی زباندان نه ساخلامیشیق؟ روس دیلیندن نه اؤیرنمیشیک، تورک دیلیمیز نه حالته دوشوب؟ "
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا بیر-بیرینین آردینجا " فوج الفصها " ، " بیت الصفا " ، " مجلس انس" ، " مجلس فراموشان " ، " مجمع الشعرا " کیمی ادبی بیرلیک‌لر یارانمیش، اؤلکه‌نین اساس ضیالی پوتنسیالینی، آچیق گؤزلو اینسان‌لارینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمیشدیر. عصرین ایکینجی یاریسیندا ایلک ادبی مجلیس کیمی فورمالاشان " فوج الفصها "نین اوزون مودّت ادبیات تاریخینده، ادبی مجلیس‌لر حاقیندا صؤحبت گئدن علمی اثرلرده آدی چکیلمه‌میشدیر. بو دا سبب‌سیز دئییلدی، چونکی مجلیس‌ده پارلاق ادبی ایستعدادا مالیک شاعیرلر، قلم صاحیب‌لری آز اولموش و اونلار دا داها چوخ کلاسیک شاعیرلره نظیره یازماقلا و یاخود اونلارین وزن و قافیه سیستمینی تکرار ائتمکله مشغول اولموشلار. " فوج الفصها "نین سیرالاریندا موللا فتاح، موللا مجرم، خیالی، نجّار، ماهر، قاصر، سروی، تاب، پنهان، طاهری، محب، محقر، عاجز کیمی شاعیرلرله یاناشی، " جواهیرنامه‌یی-لنکران " اثری‌نین مؤلیفی میرزه سعیدعلی بیگ کاظم‌بیگوف، " تاریخی لنکران و تالیش " اثری‌نین مؤلیفی میرزه احمد میرزه خوداوئردی اوغلو، " هئیت " اثری‌نین مؤلیفی میرزه علی اکبر آخوندوف، لنکران ماحالیندا ایلک یئنی تیپلی مکتبین تشکیلاتچی‌سی میرزه صادق بیگ مهمانداروف کیمی عالیم و آچیق‌فیکیرلی اینسان‌لار تمثیل اولونموشلار. جنوب بؤلگه‌سینده معاریفچیلیک حرکاتی‌نین بیرینجی‌لریندن اولان میرزه اسماییل قاصر آدی‌چکیلن ادبی مجلیسه رهبرلیک ائتمیش، اونون دیگر ضیالی و قلم صاحیب‌لری ایله علاقه‌لرینی یاراتمیشدیر.
اثرلرینده محبت مؤؤضوسو اوستونلوک تشکیل ائدن م.ای.قاصرین یاشادیغی جمعیتده راست گلدیگی عئیبجرلیک‌لری تنقید ائدن " اسکیناس " ، " قارا پول " ، " اره وئردی " ، " اودون " ، " بالاخانیم " کیمی ایجتیماعی مضمونلو شعیرلری ده واردیر. لاکین قاصر دونیاگؤروشونون آز اولماسی، تاریخی پروسه‌لردن باشی‌نین چیخماماسی، ایجتیماعی ضیدیت‌لرین کؤکونده دایانان پروبلم‌لرین ماهیتینی گؤره بیلمه‌مه‌سی اوجباتیندان، جمعیتده کی بوتون فیتنه-فسادلارین، حیله و یالان‌لارین محض پوللا باغلی اولدوغونو دوشونموشدور.
دونیاده نیکو بد یئتیشر خلقه پولدن،
گاه دؤنر انگبینه، گاه دؤنر زهری-ماره پول.
سالمیش خلاییق ایچره بسی شور و قولقوله،
دورموش اؤزو بو حالته ائیلر نظاره پول (12، ص.215-216).
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا آذربایجان ادبیاتیندا خوصوصی یئری و مؤوقعیی اولان،عومومیتله گؤتوردوکده ایسه قافقازدا یاشایان " شاعیرلرین سرآمدی " سئیید عظیم شیروانی‌نین تشبّوثو ایله یارادیلمیش و اونون رهبرلیگی آلتیندا فعالیت گؤسترمیش " بیت الصفا " ادبی مجلیسی میرزه نصرالله بهار، موللا آغا بی‌خود، علی اکبر غافل، غفار راغب، محمد صفا، سالک، میرزه محمود ذوقی، آغابابا ظهوری، ضیا، فروغی، نجف بیگ، میرزه محمد حسن ناله، محمد صفا ، میرزه نصرالله دیده کیمی دؤورون آچیق گؤزلو، بصیرتلی سؤز و قلم اوستادینی بیرلشدیرمیشدیر. آذربایجان معاریفچی‌‌لیگی‌نین سرحدلری‌نین گئنیشلنمه‌سینده، خالقین ایچینده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین یاییلماسیندا، میلّی اؤزونودرک پروسهسینده شرق ادبیاتینی، تاریخینی، منطیقینی، فلسفه‌سینی، ایسلام فیقهینی و شریعتینی، آذربایجان خالقی‌نین میلّی-معنوی دَیرلرینی گؤزل بیلن، بونونلا برابر، روس و اوروپانین دموکراتیک فیکرینی، معاریفچیلیک ایدئیالارینی اؤیرنمگه چالیشان، اونلاری موقاییسهلی شکیلده تحلیل ائدن سئییدعظیم شیروانی‌نین یئری آیریجا قئید ائدیلمه‌لی‌دیر. سئیید عظیمین سایه‌سینده " بیت الصفا" ادبی مجلیسی آذربایجان مطبوعاتی‌نین و دموکراتیک فیکری‌نین ایلک قارانقوشو کیمی قئید ائدیلن، موسلمان دونیاسینی معاریف ضیاسی ایله ایشیقلاندیرماغا گلن " اکینچی " ، " ضیا " قزئت‌لری ایله سیخ علاقه‌لر قورا بیلدی.سئیید عظیم شیروانی قزئتی " حالی-عالمه " واقیف اولماغین،جهالتدن خیلاص اولماغین، موعاصیر دونیایا قوووشماغین، " آیاقلار آلتیندا پامال اولماماغین " یئگانه یولو، ترقّی‌نین، تکنیکی یئنی‌لیک‌لردن ایستیفاده ائتمگین، معاریف‌لنمه‌یین آچاری حساب ائده رک، اؤزخالقینی اوخوماغا، غربین " ترقّی‌یی-تامیندان " نومونه گؤتورمگه سسله‌ییردی. او، مکتبلی‌لرین " پیشیک و سیچان " ، " لئیلی و مجنون " ، " ساقی و شراب " کیمی کؤهنه‌لمیش ناغیل و افسانه‌لرله تربیه‌سی‌نین هئچ بیر افکت وئرمه‌دیگینی، عکسینه، اونلاری جهالته سوروکله‌دیگینی بیلدیریر، عوضینده، اونلاری موعاصیر دونیادا باش وئرن حادیثه‌لردن، علمی-تکنیکی یئنی‌لیک‌لردن خبردار ائتمگی ضروری حساب ائدیردی: بسدی تدریسی " گربه و موش " " لئیلی-مجنون " او " وصفی باده فروش " ( " سیچان و پیشیک " -ین، " لئیلی مجنون "-ون، " باده ساتانین وصفی "-نی تدریس ائتمک یئتر).
" مجلس انس " و " مجلس فراموشان " هر ایکیسی قاراباغدا، داها دوغروسو، شوشادا یارادیلمیش ادبی مجلیس‌لر ایدی. " مجلس انس"-ون یارادیلماسی‌نین تشبوثچوسو میرزه رحیم فنا اولموشدور. 1864-جو ایلدن 1872-جی ایله قدر آدسیز فعالیت گؤسترن ادبی مجلیس عوضولری‌نین آراسینداکی خوش موناسیبته گؤره، " مجلس انس آدلانمیشدیر. مجلیسین خورشید بانو ناتوان، میرزه رحیم فنا، میرزه علعسگر نورس، میرزه حسن یوزباشوف، ممو بیگ مماعی، حاجی عباس آگه، محمدعلی بیگ مخفی، اسماییل بیگ داروغه، مشهدی نصیر لوحی، میرزه صادق پیران ایسمیخان اوغلو، حسین آغا جاوانشیر، بهرام بیگ فدایی، میرزه حاقوئردی صفا، محمد آغا مشتری، محمود بیگ محمود، میرزه جعفر، صمد بیگ صمد، ایسگندربیگ رستم بیگوف کیمی عوضولری ایله یاناشی، ع.حاقوئردی‌یئف، م.ساریجاللی، ت.وزیروف، م.ک.نصیربیگوف آ. پری‌اوغلو، م.ه.حاجی‌یئف و باشقا دؤورون تانینمیش سیمالاری دا تئز-تئز بورا باش چکردیلر. قاراباغ مجلیس‌لری‌نین باشلیجا علامت‌لریندن بیری اونلارین اکثر حالدا خواننده و چالغی‌یلا موشاییعت اولونماسی‌دیر. گؤروندوگو کیمی، 19. عصرده دئمک اولار کی، اؤلکه‌نین بوتون بؤلگه‌لرینده بیر-بیرینین آردینجا ادبی مجلیس‌لر یارانمیش، اونلار آراسیندا سیخ علاقه‌لر اولموش، بعضاً عئینی شخص ایکی و داها چوخ مجلیسین عوضوو اولموشدور. لاکین باکی شهرینده، دیگر بؤلگه‌لردن فرقلی اولاراق مئیخانا و بدیهه‌لر دئین‌لرین سایی‌نین چوخ اولماسینا باخمایاراق، ادبی مجلیس چوخ گئج تشکیل اولونموشدور. بونون سببینی بعضی‌لری باکی‌یا یاخین قوبا شهرینده " گولوستان " ، شاماخی‌دا " دیرالصفا " مجلیسی‌نین فعالیت گؤسترمه‌سی ایله علاقه‌لندیریرلر. فیکریمیزجه، بو داها چوخ باکی شاعیرلرینین توی مجلیس‌لری ایله باغلی اولماسی، یعنی اونلارین ایجتیماعیتله علاقه ساخلاماق ایمکانینا مالیک اولمالاری‌دیر. لاکین بونا باخمایاراق، 19. عصرین سونلارینا یاخین باکی‌دا دا ادبی مجلیس یارانمیشدیر. " مجمع الشعرا " آدلانان مجلیسین ایجلاس‌لاری‌نین 1880-جی ایللرده فعالیته باشلادیغینی گومان ائتمک اولار. مجلیس محمد آغا جومری‌نین تشبّوثو ایله یارانمیش و اونون منزیلینده فعالیته باشلامیشدیر. اونون سیرالاریندا آغاداداش ثریا، میرزه آغا دلخون، ابراهیم زلالی، وهاب واهب، میرزه رضاقولو هزاره، میرزه مهدی،علی‌عباس مشتاق، میرزه محمد مصور، میرزه عبدالخالق یوسف، مکاییل صئیدی، میرزه عبدالخالق جنّتی، آغاداداش منیری، میرزه هادی ثابت، حسین بیگ وحدتی، ابوالحسن واقف، آغاکریم سالک، هاشم بیگ ثاقب، سئیید زرگر، مشهدی آذر بوُزوْونالی، شاهین ناردارانی، میرزه محمدعلی بینوا، حاجی مختار مذنب زابراتی و دیگر ادبی سیمالار بیرلشمیشلر. " مجلس فراموشان "-ین عؤمرو 19. عصرده یارانمیش بوتون ادبی مجلیس‌لرین عؤمروندن اوزون اولموشدور. " مجمع الشعرا " نی اؤز زامانی‌نین پوئتیک انسیکلوپدیاسی دا آدلاندیرماق اولار. مجلیس عوضولری‌نین اساساً کلاسیک اوسلوبدا غزل، قصیده، روباعی ژانریندا یازیلان شعیرلرینده جمعیت عوضولری‌نین ناراضی‌لیغی‌نین آرتماسی، آزادلیق مئیل‌لری‌نین گوجله‌مه‌سی،عومومیتله، ایقتیصادی و سیاسی ساحه‌ده باش‌وئرن دییشیک‌لیک‌لر فونوندا یئنی مضمون یئنی‌لیگی دیقتی چکیر. " مجمع الشعرا"نین فعالیتی اینقیلاب‌لار دؤورونه دوشدوگوندن، اونون عوضولری‌نین یارادیجیلیغیندا ظولم، ایستیبداد علئیهینه داها جیدی بیانات‌لار سسله‌نیر، معاریف، علم، مدنیت، آزادلیق ایدئیالاری داها جسارتله ترنّوم ائدیلیردی. مجلیسین عوضوو اولان جنّتی آدلی شاعیر باکی‌دا خالق حرکاتینی سیلاح گوجونه یاتیرماق ایسته‌ین تزار حؤکومتینه اوزونو توتاراق اونو عاغیللاندیرماغا چالیشیردی:
سیلاح ایله چتین‌دیر مردومون ایصلاحی، هوشیار اول
قیزیل قان ایله صحرانی گولوستان ائیله‌مک اولماز.
نتیجه و تارتیشما
بورادا اونو دا قئید ائدک کی، " مجمع الشعرا"-نین20. عصرین اوّل‌لرینده یئنی بیر جمعیته چئوریله‌رک تورکچولوگو تبلیغ ائدن بیر تشکیلات کیمی فعالیت گؤسترمک آماجیندا اولموشدور.
بونونلا باغلی آمئا-نین الیازمالار اینستیتوندا " تورک سسی " آدلی شاعیرلر جمعیتی‌نین مرام‌نامه‌سی ایندی‌یه‌دک قورونوب ساخلانمیشدیر کی، ایلک دفعه اولاراق اونو تدقیقاتچی نصرالدین قارایئف چاپ ائتدیرمیشدیر. مرام‌نامه ده " تورک سسی "-نین تورک شاعیرلرنین جمعیتی، شوعاری‌نین تورک وطنپرورلیگی، رسمی دیلینین تورک دیلی اولاجاغی، " تورکلوگون قاعیده‌سینه و تورک ادبیاتینین گئنیشلنمه‌سینه چالیشاجاغی " ، آیری-آیری رایون‌لارداکی قووّه‌لری بیر آرایا گتیرمه‌سی بیر مقصد کیمی قارشی‌یا قویولموشدور. تأسوف حیسی ایله ده اولسا قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، همین جمعیته فورمالاشماغا مقام تاپمامیشدیر.
بئله‌لیکله، 19. عصرین ییرمینجی ایل‌لریندن فورمالاشماغا باشلایان، اؤزونده دؤورون بؤیوک ضیالی پوتنسیالینی بیرلشدیرن، اونودولموش میلّی من آختاریش‌لاری ایله مشغول اولان ادبی مجلیس‌لر سون درجه مورکّب، ضیدیتلی، ائنیشلی-یوخوشلو یول کئچمکله، نهایت، همین عصرین سونوندا و 20. عصرین باشلانغیجیندا تورک دوشونجه‌سینه، تورک تفکّورونه گلیب چیخا بیلمیش، ادبیاتی فارس- عرب-روس مضمون و قیافه‌سیندن چیخاریب میلّی تمل‌لر اوزرینه قالدیرا بیلمیشدی. بیر قدر ده کونکرت‌لشدیرسک، همین ادبی مجلیس‌لرین ایجتماعی فیکیر تاریخیمیزده کی یئرینی آشاغیداکی کیمی قییمت‌لندیره بیلریک:
- بو مجلیس‌لر واسیطه‌سیله آذربایجان دیلی میلّی پوئزیانین دیلی اولاراق شیمالی آذربایجانین بوتون بؤلگه لرینده تصدیق‌لندی.
- بوتون ویلایت‌لرده ادبی مجلیس‌لرین تشکیلی مطبوعاتین اولمادیغی بیر واختدا اینسانلارین ایجتیماعی-سیاسی حیاتدا باش وئرن دییشیک‌لیک‌لردن، دونیادا گئدن پروسه‌لردن خبر توتماسینا، موترقّی ایدئیالارلا تانیش اولماسینا شراییط یاراتدی.
- بو مجلیس‌لر بیر ایجتیماعی مکتب کیمی بؤیوک ضیالیلار اوردوسونون یئتیشمه‌سینده موهوم رول اوینادی.
- بو ادبی مجلیس‌لرده شاعیرلرین تئز-تئز ایجتیماعی-سیاسی وضعیتی موذاکیره ائتمه‌لری، سیاسی پولمیکالارا باش وورمالاری اونلارین کلاسیک اوسلوبلا برابر، موعاصیر مؤؤضو و فورمالارا یییه‌لنمه‌سینه، ایجتیماعی مضمونلو اثرلر یازماسینا سبب اولدو.
قایناق‌لار:
- آذربایجان خالق جومهوریتی انسیکلوپدیاسی. (2014). 2 جیلدده، بیر ج.، باکی: لیدر، 440 ص.،ص.79
- آذربایجان خالق جومهوریتی انسیکلوپدیاسی.. (2014). 2 جیلدده، بیر ج.، باکی: لیدر، 440 ص.،ص.80
- احمدوف ت.ه. میرزه شفیع. (2014). – 220. " رئسپوبلیکا " قز.، باکی، 05 مارت
- کؤچرلی ف.ق. (1926). آذربایجان ادبیاتی تاریخی ماتریال‌لاری: ایکی جیلد، ایکی حیصه . باکی: آذرنشر، 283 ص.53
- قارایئف ن.ص. (2010). 19. عصر آذربایجان ادبی مجلیس‌لری. باکی، " نورلان " ، ص.10، 326 ص.
- قارایئف ن.ص. (2010). 19. عصر آذربایجان ادبی مجلیس‌لری. باکی، " نورلان " ، ص.10، 326 ص.
- میرزبالا محمدزاده. (1991). آذربایجان میلّی خارتیاسی// " آذربایجان " ژورنالی، № 4، ص.134
- رسولزاده م.ا. (1991). عصریمیزین سیاووشو، چاغداش آذربایجان ادبیاتی، چاغداش آذربایجان تاریخی. باکی: گنجلیک، 112 ص.،ص 81-82.
- سلمان ممتاز. (2004). ائل شاعیرلری. ص.215-216
- صدقی م.ا. (2011). " خاطیره لر "
- شریف ه. (1955). گؤرکملی شاعیر و موعلیمیمیز// " شرق قاپیسی " ، 18 نویابر
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری– خوراسانلی خوجا دهّانی
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری– خوراسانلی خوجا دهّانی
سعادت شیخی‌یئوا
آذربایجان اوخوجوسونا آدی یالنیز تورکیه ادبیاتینین نماینده‌سی کیمی تانیش اولان، تقریباً ۱۰۰ ایل بویونجا آزسایلی ایرثی ایله تدقیقات اوبیئکتی اولان خوجا دهّانی‌نین شخصیتی و یارادیجیلیغی باره‌ده بحثه باشلامامیشدان اؤنجه بو پروبلمین کؤکونده دوران خوراساندا یارانان اوغوز ادبیاتی و اونون آذربایجانلا علاقه‌سی‌‌نین تاریخینه عومومی شکیلده بیر إکسکورس ائتمگه احتیاج واردیر.
خوراسان بؤلگه‌سینده یارانان ایلک اوغوز ادبیاتی اؤرنک‌لری، دیل خوصوصیت‌لری و نماینده‌لری‌‌نین آذربایجان تورکجه‌سی ایله باغلی‌لیغی، ایلک دؤورلرده همین نومونه‌لرده شرق و غرب ادبی تورکجه‌لری‌‌نین بعضی موشترک لهجه اؤزللیکلرینین تاریخی-سیاسی پروسه‌لردن قایناقلانان سبب‌لری ایندی‌یه‌دک علمی-نظری تحلیلینی تاپمامیش و بو ادبی تظاهرلر آذربایجان ادبیاتی کونتکستینده اؤیرنیلمه‌میشدیر. حالبوکی تانینمیش دیلچی عالیم زینب قورخمازین تدقیقات‌لاریندا فاکتیکی ماتریال اساسیندا تورکوستاندان خوراسانا اوغوز طایفالاری‌‌نین گلیشینین سبب‌لری، او جمله‌دن موغول ایستیلاسینین نتیجه‌سی اولاراق اونلارین کوتلوی کؤچو و بو اراضیده سیخلیقلا مسکونلاشماسی مسئله‌لری علمی دَیرینی آلمیشدیر. بو گؤرکملی دیلچی عالیمه ایستیناداً بیر سیرا آراشدیرمالاردا همین پروسه دؤنه-دؤنه وورغولانسا دا، غرب تورکجه‌سینده ایلک اثرلرین بو بؤلگه‌ده، یعنی خوراساندا یاراندیغی خوصوصی آراشدیریلمامیش و دیقّت داها چوخ همین شاعیرلرین بو بؤلگه‌دن آیریلدیقدان سونرا باغلاندیقلاری دؤولت‌لرده‌کی فعالیته یؤنلدیلمیشدیر. خوصوصیله تورکیه‌ده قلمه آلینمیش چوخ‌سایلی تدقیقات اثرلرینده آنادولودا ایلک غرب تورکجه‌سینده ادبی اثر یارادان مؤلیف‌لرین - احمد فقیه، دهّانی و دیگرلری‌‌نین خوراساندان آنادولویا گئتدیکلری و تورک دیلینده ادبیاتین یارانماسیندا گؤستردیکلری خیدمت باره‌ده معلومات وئریلیر. اصلینده اولدوقجا حساس اولان بو مسئله دقیق، اوزون‌مودّتلی و تفرروعاتلی تدقیقه مؤحتاج‌دیر. خوراسان اراضیسی و چئوره‌سی‌‌نین اورتا چاغدا اوغوز تورکجه‌سینده ایلک ادبی نومونه‌لرین یارانماسی اوچون مونبیت بیر زمینه مالیک اولماسی، آذربایجان تورکجه‌سینده ایلک پوئتیک اثرلرین بو جوغرافیا ایله باغلی‌لیغی‌‌نین سبب‌لری بیر سیرا علم ساحه‌لری‌‌نین (سیاسی تاریخ، دیل تاریخی، ادبیات تاریخی و س.) علاقه‌لی شکیلده اؤیرنه‌جگی بیر مسئله‌دیر. بو پروبلمه آذربایجان تدقیقاتچی‌لاری تورکیه و ایران عالیم‌لری ایله قارشی‌لیقلی فیکیر موبادیله‌لری، اوبیئکتیو علمی موذاکیره‌لر واسطه‌سیله آیدینلیق گتیره بیلرلر. بیز بورادا مورکّب کاراکترلی بو پروسه‌لرین بیر پارچاسی اولاراق گؤردوگوموز خوجا دهّانی‌نین آنادیللی یارادیجیلیغی ایله باغلی بیر سیرا مسئله‌لره آیدینلیق گتیرمگه، اونون و بعضی هموطن‌لری‌‌نین آذربایجان ادبیات تاریخینده ده یئری اولا بیله‌جگینه ایشیق توتماغا چالیشاجاغیق.
بورادا بئله بیر سوال و موقاییسه ایله پروبلمه باخیش بوجاغیمیزی آچیقلاماق ایسته‌ییریک: نئجه اولور کی، اصلاً آذربایجاندان اولدوغو، بعضاً اؤزو دئییل، آتاسی و یا باباسی آذربایجان دوغوملو اولان عرب‌دیللی موالی شاعیرلرین آذربایجان شاعیری اولماسینی قبول ائد‌رک، رغبتله اؤیره‌نیریک، لاکین خوراسان و ایران بویونجا موختلیف بؤلگه‌لرده مسکونلاشان قلم اهلینین آنادیللی ادبی اثرلرینه صاحیب چیخمیریق؟ حالبوکی موقاییسهمیز همین شاعیرلرین دیلینده قاباریق اولان تظاهرون اوغوز - آذربایجان تورکجه‌سی اولدوغونو و شرق تورکجهسینین تأثیری‌‌نین بعضی دیل إلمنت‌لری سویه‌سینده مؤوجودلوغونو گؤستردی. همین دؤورده بو طرزده موشترک‌لیک قدیم اؤزبک دیلینده قلمه آلینمیش اثرلرده اوغوز تورکجهسینین لکسیک واحیدلری‌‌نین ایشلنمه‌سینده ده باریز گؤرونور. بونون نومونه‌لرینی بیز حافظ خارزمی، عطائی و دیگر نوایی‌یه‌قدرکی جیغاتای شعرینده گؤره بیلیریک.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، اورتا عصرلر آذربایجان ادبیاتینین اؤیرنیلمه‌سی پروسهسینده جدی و تجروبه‌لی تدقیقاتچی‌لار بئله چتینلیکله اوزلشیرلر. اورتا چاغ دؤولت‌لری‌‌نین موعاصیر دؤوردن فرقلی بؤلگو و سرحدلری، همین سدلرین حدودلو چرچیوه‌سینی آشان دیل و میلّی باخیمیندان منسوبیت‌لر، ادبی-میلّی دیلین داشیییجی‌لاری و بوگونوموزه اؤتورولمه‌سینده عوضسیز خیدمت‌لری اولان شاعیرلرین چئشیدلی سبب‌لردن یاشاماغا وادار اولدوقلاری موهاجیر حیاتی و س. بو و یا دیگر آذربایجان شاعیرینین علمی ترجومه‌یی-حالی‌‌نین دقیق‌لشدیریلمه‌سینده اورتایا پروبلم‌لر چیخاریر. بو معنادا آذربایجان شعری‌‌نین جوغرافی سرحدلرینی و داها ایلکین دؤورلرین، خوصوصیله ۱۳-جو-۱۵-جی عصرلر ادبیاتینین دیل خوصوصیت‌لرینی موعین‌لشدیررکن بیر سیرا ایسپسیفیک کاراکترلی مسئله‌لری ده حل ائتمک ضرورتی یارانیر. بئله پروبلم‌لردن بیری ده اورتا چاغ آذربایجان ادبیاتینین ایلک نومونه‌لری‌‌نین تدقیقینده اوزه چیخیر و تأسف کی، ایندی‌یه‌دک اوغوز تورکجهسینین ایلک ادبی نومونه‌لری‌‌نین یارادیجی‌لاری‌‌نین خوراسان و چئوره‌سی ایله باغلی‌لیغی و بونون مومکون سبب‌لری آراشدیریلمامیشدیر. عومومیتله، اورتا چاغ خوراسان بؤلگه‌سی تورکجهسینین بوگونکو واریث‌لری‌‌نین کیملیگینین موعین اولونماماسی آذربایجان ادبیاتی تاریخینده ایندی‌یه‌دک دیقّت یئتیریلمه‌ین بیر بوشلوق یاراتمیشدیر... حالبوکی، ایستر آذربایجان، ایسترسه ده تورکیه ادبی دیلینین ایلک اؤرنک‌لری‌‌نین یارادیجی‌لاری خوراسان بؤلگه‌سیندن‌دیر. تاریخاً ده، بو گون ده آذربایجان آدلانمایان بو تورپاق‌لاردا یئتیشن شاعیرلرین آنا دیلینین آذربایجان تورکجه‌سینده اولدوغو بو گونون باخیش بوجاغیندان تعجوب دوغورا بیلر، لاکین اوغوز طایفالاری‌‌نین خارزم، خوراسان، آذربایجان و آنادولو خطی اوزره کؤچو و آخینی باره‌ده سیاسی تاریخ، ائله‌جه ده دیل و ادبیات تاریخ‌لرینده یازیلان‌لاری اوخودوقدا آرتیق تصوّور دَییشیر... بونو دا وورغولامالی‌ییق کی، "آذربایجان تورکجه‌سینده یارانان ادبی اؤرنک‌لر" دئیرکن آذربایجانی جوغرافی حدود و یا سیاسی-اینضیباطی بؤلگویه مالیک بیر اؤلکه‌نین دئییل، بیر چوخ اؤزل‌لیک‌لری اولان و گئنیش جوغرافیادا ایشلنن بیر دیلین آدی اولاراق نظرده توتوروق.
پروبلمین کؤکلو شکیلده اؤیرنیلمه‌مه‌سی ایسه ایندی‌یه‌دک بیر سیرا یانلیش نتیجه و قناعت‌لره یول آچمیشدیر. بیر چوخ آراشدیرمالاردا عجم، کونکرت اولاراق، خوراساندان آنادولویا گئدن شاعیرلرین تورکجه یارادیجیلیغی، اونلارین تورکجه یازماغا باشلاماسی آنادولو موحیطی ایله علاقه‌لندیریلیر. بیر سیرا تدقیقات اثرلرینده، خوصوصیله تورکیه‌ده یازیلان آراشدیرمالاردا تکجه خوجا دهّانی دئییل، نسیمی، رفیعی و دیگرلری‌‌نین آنا دیلینده یازماسی‌‌نین سببی کیمی اونلارین آنادولویا گئدیش‌لری و اوراداکی موحیطین آنادیللی ادبی فعالیت اوچون ال‌وئریشلی اولماسی بیلدیریلیر. حالبوکی نه یوخاریدا خاطیرلاتدیغیمیز شاعیرلرین، نه ده الوان شیرازی، شمس شیروانی و دیگر شاعیرلرین دیلی سونرادان اؤیره‌نیلن دیل دئییل، آنا دیلی اولاراق، طبیعی، صمیمی و جانلی بیر دیل‌دیر. بو معنادا، ظنیمیزجه، وورغولانماسی لازیم گلن مسئله آنادولو بیگلیک‌لرینده تورکجه شعرین اینکیشافینا مونبیت زمینین اولماسی، آنا دیلینده یازیب-یارادان شاعیرلرین اورادا حیمایه اولونماسی‌دیر. خوراسان و عجمدن گئدن شاعیرلرین همین سفرلره قدر هانسی دیلده یازیب-یاراتدیقلارینین فاکتیکی ماتریال اساسیندا تدقیقی و بو بؤلگه‌ده اوغوز ادبیاتینین یارانما سببی‌‌نین تفرروعاتلی آراشدیریلماسی ایسه بو مسله‌نی آیدینلیغا قوووشدورا، ناتامام و تحریفلی دوشونجه‌لرین قارشی‌سینی آلا بیلر.
مقاله‌نین بیرینجی حیصه‌سینده قئید ائتدیگیمیز کیمی، عینی بؤلگهنین شاعیری اولان حسن‌اوغلونون آذربایجان، خوجا دهّانی‌نین ایسه تورکیه ادبیاتینین تملینی قویان شاعیرلر کیمی تدقیقاتا جلب اولونماسینا ایندی‌یه‌دک موقاییسهلی شکیلده دیقّت یئتیریلمه‌میشدیر. خوراساندان اولماسی اؤز اثرینده ایفاده‌سینی تاپان خوجا دهّانی‌نین ادبی فعالیتی‌‌نین تورکیه ایله علاقه‌لی اولماسی اونون بو ادبیاتدا ایلک دونیوی شاعیر، تورک ادبیاتینا ایران شعری عنعنه‌لرینی گتیرن ایلک شاعیر کیمی اؤیرنیلمه‌سینه ده سبب اولموشدور. لاکین آرتیق ایستعدادلی تدقیقاتچی‌لار إرسن إرسوی و عمران آیین بیرگه نشر ائتدیردیکلری خوجا دهّانی دیوانی (Hoca Dehhani Divanı. Hazırlayanlar: Ersen Ersoy, Ümran Ay, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017) اونون حسن‌اوغلونون موعاصیری دئییل، ۱۴-جو یوزایل‌لیک شاعیرلریندن اولدوغونو اوزه چیخاردی. بو معنادا آنادولو دیوان شعری‌‌نین ایلک تملینی قویان ایستاتوسونو ایتیرسه ده، بو سؤز اوستاسی‌‌نین اورتا چاغ دیوان شعرینده خوصوصی بیر یئری‌‌نین اولماسینی اونون نیسبتاً چوخ‌سایلی ادبی میراثی‌‌نین اوزه چیخاریلماسی، ائله‌جه ده همین اثرلرینین پوئتیک و دیل-اوسلوب خوصوصیت‌لری فاکتیکی ماتریال اولاراق تصدیقله‌دی.
آرتیق خوجا دهّانی‌نین ۱۳-جو دئییل، ۱۴-جو عصر شاعیرلریندن اولماسی ایله باغلی علمی قناعت فورمالاشسا دا، اونون ادبی شخصیتی و یئتیشدیگی موحیط، آنادولودا هانسی بیگلیک‌لرده فعالیتی و س. کیمی سوال‌لارین دقیق جاوابی تفروعاتلی تدقیقاتا مؤحتاج‌دیر. بیز بو مقاله‌ده همین پروبلم‌لرین موقاییسهلی-تاریخی متودلا تدقیقینه چالیشدیق.
شاعیر حاقیندا اورتا چاغ تذکیره مؤلیف‌لری معلومات وئرمه‌دیگی، سون ایللره‌دک دیوا‌‌نیندان یالنیز بیر نئچه شعر نومونه‌سی معلوم اولدوغو اوچون ایندی‌یه‌دک اونون حاقیندا سؤیلنیلن‌لر داها چوخ تخیّولون محصولو کیمی دَیرلندیریله بیلر. بو یانلیشلیق‌لارین باشلیجا قایناغی ایسه شکاری‌‌نین (XVI) اولدوقجا موباحیثه‌‌لی فیکیرلرینین یئر آلدیغی "قاراماننامه" اثرینده شاعیرین سلجوقی ۱-جی علاالدین‌ین سیفاریشی ایله فارسجا "شاهنامه" یازماغا باشلاماسی و اثری بیتیرمه‌دن وفات ائتمه‌سی باره‌ده بحثی‌دیر. کئچن یوزایل‌لیکده بو مولاحیظه‌‌نی مؤحکم‌لندیرمک نیتی ایله شاعیرین بیر قصیده‌سینده یئر آلان "علایی-دین" ایفاده‌سینی ایشلتمه‌سینه ده سیخ-سیخ ایستیناد ائدیلمیشدیر. حالبوکی همین قصیده‌نین یئر آلدیغی عمر بن مزیدین "مجموعة نظایر" آدلی نظیره‌لر توپلوسونون دیگر نوسخه‌سینده میصراع فرقلی بیچیمده‌دیر ("شاهنشاهی-فلک-رفعت، علایی-بیر دینول-دونیا چون...") و بو بئیتده، ائله‌جه ده سونراکی ایکی میصراعدا ("علی واردور اگر هر کیم گؤره ظاهر دیلر ایسه // علی گیبی گؤز آچوب گؤر جاهاندا شیری-مردانی") اؤن پلاندا اولان دونیوی ممدوحون دئییل، کافیرلری محو ائدن حض. علی‌‌نین یوکسک إپیتت‌لرله مدحی‌دیر. گؤروندوگو کیمی، کونتکستدن آیریلمیش "علایی-دین" ایفاده‌سی اطرافیندا اولان مولاحیظهلر و بئیتده علاالدین آدلی بیگلردن بیرینین مدح اولونماسی دوشونجه‌سی تقریباً ۱۰۰ ایل بویونجا موختلیف یوزوم، تکرار و یانلیش‌لارا یول آچمیشدیر.
تورکیه ادبیاتشوناس‌لاری‌‌نین دا قئید ائتدیگی کیمی، دهّانی‌نی ادبیاتا قازاندیران شخص گؤرکملی عالیم م.ف.کؤپرولو اولموشدور. "اونون شعرلرینده‌کی دیلین یونس و احمدی-فقیهه بنزه‌مه‌دیگی"نی بیلدیرن عالیم (M.F.Köprülü-zade Selçukiler Devrinde Anadolu şairleri: Hoca Dehhani. // Hayat, Sayı 1, Kanun-i evvel, 1926, s. 4-5) بو فرقلی‌لیگین قایناغینی اونون دیلینده ایران ادبیاتینین تأثیری کیمی دیرلندیریلن إلمنت‌لرده گؤرور. اما سون ایللرده اوزه چیخاریلان خوجا دهّانی دیوانی بو مسئله‌یه بیر آیدینلیق گتیردی: زامان اعتباریله او ایکی شاعیردن سونرا یاشایان دهّانی و یارادیجیلیغی آنادیللی ادبیاتین داها سونراکی اینکیشاف مرحله‌سینه عایید اولدوغو اوچون دیل فرقلی‌لیگی‌‌نین اولماسی طبیعی بیر ادبی تظاهردور.
اثرلری اساسیندا دهّانی‌نین اوزون بیر عؤمور سوردوگونو موعین‌لشدیر‌ن تدقیقاتچی‌لار شاعیرین تقریباً ۱۴-جو عصرین سونوندا وفات ائتمه‌سی فاکتینا ایستینادلا دوغوم تاریخینین ۱۴-جو عصرین ۱-جی روبعونه تصادوف ائتدیگی قناعتینه گلمیشلر. (Ersen Ersoy - Ümran Ay. Hoca Dehhani hakkında yeni bilgiler. // Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 15, İstanbul, 2015, s. 11). بو مولاحیظه‌‌لره تدقیقاتچی عالیم گونای کوتون شئیخ اوغلونون (اؤ. ۱۴۱۴) " کنز الکبرا و محکّول العلما " (۱۴۰۱) آدلی اثرینده‌کی قئیدی اساسیندا وئردیگی تحلیل ده یاردیمچی اولموشدور. آراشدیریجی قایناقداکی: "نیجه کی مرحوم خوجا دهّانی ائیدور. بئیت: بنم اول هومایی-دؤولت کی، بو آشیانا گلدوم" ایفاده‌سینه ایستیناداً شاعیرین ۱۴-جو عصرین سونرالاریندا وفات ائتمه‌سینی نظره چاتدیرمیشدیر. بورادا حاشیه چیخاراق، دهّانی‌نین سونونجو میصراعسی‌‌نین ختایی‌‌نین مشهور: "من اول شهبازی-کوهسار‌م، باش اَیمه‌م قولّه‌یی-قافه // نئچه عنقا کیمی یاورو اوچوردوم آشیانیمده" بئیتی ایله آسسوسیاسیا دوغوردوغونو و بو سسلشمه‌‌‌نین تصادوف اولمایاجاغینی دا وورغولاماق ایستردیک.
دهّانی‌نین اؤزو خوراساندان اولدوغونو حسرت و نیسگیلی آچیق دویولان آشاغیداکی بئیتینده دیله گتیریر:
اوز اوروب تاپونا گلدی، ایجازت وئر آنا، شها
کی، یئنه دؤولتینده بن گؤره‌م مولکی-خوراسانی.
شاعیرین وط‌‌نینه دؤنوش اوچون حؤکمداردان بو طرزده ایجازه ایسته‌مه‌سی اونون سارایا موعین باغلی‌لیغی‌‌نین اولماسینی، بلکه ده موعین بیر وظیفه‌یه تعیین اولدوغو اوچون ایذنه احتیاجی اولدوغونو گؤستریر.
دهّانی‌نین آدی‌‌نین اولینده گلن "خوجا" إپیتتی‌‌نین اصلی‌‌نین "خواجه" اولا بیله‌جگی تاریخی‌لیک باخیمیندان داها دوغرو گؤرونور. زامانلا آنلام‌لاری قوووشان و بیری دیگری‌‌نین یئرینده ایشلنن "خوجا" و "خواجه" ایفاده‌لری‌‌نین آنلام یوکو فرقلی اولموشدور. "خوجا" داها چوخ موعلیم، تربیه‌چی، صاحب و س. کیمی آنلام‌لاری داشیدیغی حالدا، تدقیقات‌لاردا "خواجه"نین سید، شریف کیمی ایمام‌لارین نسلیندن گلن‌لره دئییلمه‌سی باره‌ده مولاحیظه‌‌لره راست گلیریک. اونو دا قئید ائتمک ایستردیک کی، بو گون خوجا نصرالدین (موللا نصرالدین) شکلینده ایشلنن مشهور آد بئله آنادولودا یازی‌یا آلینمیش اورتا چاغ قایناق‌لاریندا خواجه نصرالدین شکلینده یئر آلیر.
شاعیرین تخلوصّو تدقیقات‌لاردا "عطریاتچی" و "نقاش" کیمی معنالارلا علاقه‌لندیریلسه ده، بو مسئله خوصوصی تدقیقه مؤحتاج‌دیر. بئله کی، شاعیر اؤز تخلوصّونو بعضاً "دهان"، "سؤز" و یاخین معنالی ایفاده‌لرله آسسوسیاسیا ایچینده سیخ-سیخ ایستیفاده ائدیر. بیر اؤرنک وئرمکله کیفایت‌لنیریک:
سؤزیله گرچی دهّانی گؤوهر کانی‌دورور ایللا،
زر اولدی ایشی، چون وئردی گؤنول سن سیم سیمایا.
تانینمیش دیلچی عالیم گ.کوُت حتی "نولایدی؟" ردیفلی شعری اوزه چیخاردیغی مجموعه‌ده شاعیرین تخلوصّونون "دهانی" شکلینده حرکه‌لندیگینی بیلدیریر. (Günay Kut. Yazmalar Arasında-II // Osmanlı Araştırmaları, VII-VIII, İstanbul, 1988, s. 183).
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، هم حسن‌اوغلو، هم دهّانی‌نین شعر دیلینده ایکی اوسلوب موشاهیده اولونور: بونلارین بیری، اساساً، سونراکی دؤور کلاسیک شعریمیزده موشاهیده اولونان عرب-فارس سؤزلری ایله عروضو تأمین اولونموش بیر دیل‌دیر، دیگری خالق شعری‌‌نین اویناق طرزی‌‌نین دیوان ادبیاتینا تطبیقی ایله یارادیلان و "کیتابی-دده قورقود" داستان‌لاری‌‌نین دیلینی خاطیرلادان بیر اوسلوب‌دور. هر ایکی شاعیرین یئری گلدیکجه بو اوسلوب‌لاردان بیرینه اوستونلوک وئردیگی نظره چارپیر.
دهّانی‌نین دیلی و اوسلوبوندا اونون کیمی خوراسانلی اولان حسن‌اوغلونون یازی و دئییش طرزی ایله یاخیندان سسلشمه‌نی گؤرمک مومکون‌دور:
عجب بیلسم بنی شئیدا قیلان کیم؟
بانا بو عشق اودین پئیدا قیلان کیم؟
عجبله‌ر‌م عجب قالدوم، ایلاهی،
ایمان اهلین دوتوب ترسا قیلان کیم؟..
دهّانی:
عجب بو دردومون درمانی یوخ‌می؟
یا بو صبر ائتمگون اوْرانی یوخ‌می؟
یانارام مومله‌یین باشدان آیاغا،
ندور بو، یانماغون پایانی یوخ‌می؟
دلوبدور جیگرومی غمزه‌‌ن اوخی،
آرا یورکده، گؤر، پئیکانی یوخ‌می؟
گولر دوشمن بنوم آغلادیغیما،
عجب شول کافیرون ایمانی یوخ‌می؟
گؤزی خنچرلرین بوینوما چالدی،
عجب اول ظالمون ایمانی یوخ‌می؟
...بگوم، دهّانی‌یه اؤلمزدین اؤندین
تاپونا ایرمغه ایمکانی یوخ‌می؟
حسن‌اوغلونون ایلک ایکی بئیتینی، دهّانی‌نین ایسه ایختیصارلا وئردیگیمیز غزل‌لری‌‌نین، گؤروندوگو کیمی، دیل-اوسلوب اؤزللیکلرینین یاخینلیغینی ثوبوت ائتمک اوچون خوصوصی و تفروعاتلی تحلیله بئله احتیاج یوخدور.
عمر بن مزیدین "مجموعة نظایر"-ینده دهّانی‌نین بو شعرینه احمدی‌‌نین و توپلونون ترتیبچیسینین نظیره‌لری قلمه آلینمیشدیر. احمدی‌‌نین نظیره شعرینده ("عجب بو مؤحنتون پایانی یوخ‌می؟ // بانا بیر راحتون ایمکانی یوخ‌می؟") دهّانی‌نین قافیه سؤزلریندن بیر نئچه‌سینی ایستیفاده‌سی اونون چاغداشی‌‌نین بو شعرینی چوخ بگندیگینی گؤستریر.
شاعیرین مقطع بئیتینده یئر آلان "اؤلمزدین اؤندین" کیمی شرق تورکجه‌سینده ایفاده، چوخ گومان کی، بؤلگهنین لهجه خوصوصیت‌لریندن ایرهلی گلیر. عینی خوصوصیتی قنبراوغلو شعرینده ده موشاهیده ائتمیشدیک، مثلاً، شاعیر بیر غزلینده "بنی" دئییل، "بینی" شکلینده ایفاده‌یه اوستونلوک وئرمیشدی.
خوجا دهّانی‌نین دیلی حسن‌اوغلو و نسیمی‌‌نین دیلی آراسیندا کئچید مرحله‌سی کیمی دیرلندیریله بیلر. شاعیرین دیلی اؤنجه‌کی یوزایل‌لیک‌لره نیسبتاً عرب و فارس سؤزلری ایله یوکلو گؤرونسه ده، احمدی، نسیمی و شئیخی کیمی چاغداشی شاعیرلرله موقاییسه‌ده داها ساده و تورک سؤزلری‌‌نین اوستونلوگو ایله یازیلماسی باخیمیندان سئچیلیر. اونون بیر چوخ ایسپسیفیک جهت‌لری اولان دیلینده مورکّب ایضافت ترکیب‌لری‌‌نین آزلیغی دا دیقّتیمیزی جلب ائتدی. تدقیقاتچی‌لارین دا قئید ائتدیگی کیمی، "خوجا دهّانی‌نین تورکجه‌سی اولدوقجا ساده، ایشلک و صمیمی بیر تورکجه‌دیر. عربجه و فارسجا ترکیب‌لر یوخ دئییله‌جک قدر آزدیر. ۱۰۶ منظومه‌دن ۲۸ دنه‌سی هجا وز‌‌نی‌نین ۱۱-لیک اؤلچوسونه اویغون گلن قیسا قلیب‌لرله یازیلمیشدیر... دیلی گونده‌لیک دانیشیق دیلینین زنگین ایفاده‌لری ایله بزنمیشدیر: "آیروغا دئمزم، ائشید، آخیر سانا دئر‌م"، "حالال اولا قارا قانوم گؤزون قاراسینا"، ..."آیاغین توزینا فدا اولسون"، "اودور آشیق کی بیلمز بونی، آنی"، "قوللاریندان خطا، کر‌م سندن"..." (Ersen Ersoy - Ümran Ay. Hoca Dehhani hakkında yeni bilgiler, s. 14-15). شاعیرین دیلینده ایستیفاده اولونان "الونی اؤزیندن یوماق"، "گؤز قارا قیلماق"، "ایشینه گیرئه سالماق"، "قییا باخماق"، "توُراق توتماق"، "کیتاب توتماق"، "ائشیتمزه اورماق" (یئنه اورادا، ص. ۱۵) کیمی فرازئولوگیزم‌لرین بیر قیسمینی تورکیه‌لی همکارلاریمیز آرخایکلشمیش ("آرتیق سؤیله‌ییشدن قالخمیش") کیمی قئید ائتسه‌لر ده، بونلاردان بعضی‌سی دیالکت‌لر و یا ادبی دیلیمیزده ایشلنمکده‌دیر: "ایشینه دویون (گیرئه) دوشمک"، "قییا باخماق"، "ائشیتمزلیگه وورماق"، "یانیب یاخیلماق" و س. بیر نومونه‌یه نظر سالاق:
دهّانی، مودام اولسا بو معشوق موحیبّی،
یانوب یاخیلوب ائیله‌مه‌سه زار، نولایدی؟
بورادا بیر جهتی ده وورغولاماق ایستردیک کی، ۱۳-جو-۱۵-جی عصرلر آذربایجان شاعیرلری آذربایجان تورکجهسینین بعضی خوصوصیت‌لرینی کالکا یولو ایله فارس دیلینده‌کی ادبی محصول‌لارینا نقل ائده و یا آنا دیلینین سؤزلوگوندن بعضی کلمه‌لری اولدوغو کیمی فارس‌دیللی پوئتیک متنه یئرلشدیردیک‌لری کیمی، تورک جوغرافیاسی‌‌نین هانسی بؤلگه‌سینده یاشاماسیندان آسیلی اولمایاراق، آنا دیلینین بیر سیرا لهجه خوصوصیت‌لرینی ده قوروموشلار.
اثرلرینین دیل اؤزل‌لیک‌لری اساسیندا بئله بیر قناعته گلدیک کی، دهّانی عینی کلمه‌لری تکرارا، اونلار واسطه‌سیله معنا و اوسلوب چالارلاری یاراتماغا مئییللی بیر شاعیردیر. بعضاً ایسه شاعیر عینی بیر آنلامین فرقلی ایفاده شکیل‌لرینه اوستونلوک وئره‌رک، شعریتینه فردی سیما قازاندیرا بیلمیشدیر:
خط-و خال-و ساچون گؤروب گؤنول سئوداسینا دوشمیش،
زی میشکین گؤز قارا ایدوب نه دوشدی بونجا سئودایا.
"خطّ"، "خال" و "ساچ" اوچلوگو قارشیسیندا شاعیر "قارا" إپیتتینی سینونیم کیمی نظرده توتدوغو اوچ سؤز ("میشکین"، "قارا" و "سئودا") ایله ایفاده ائد‌رک، رنگ عینیتینه دیقّتی یؤنلدیر و صنعتکارلیق اؤرنگی اولان بو ماراقلی بئیت هم لف و نشر، هم ده تفریق و جمع پوئتیک فیقورلاری‌‌نین خوصوصیت‌لرینه مالیک‌دیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری- قنبراوغلو و ایکی‌دیللی شعر یارادیجیلیغی
آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری- قنبراوغلو و ایکی‌دیللی شعر یارادیجیلیغی
سعادت شیخی‌یئوا
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
پوئتیک ایرثی آذربایجان، تورکیه و جیغاتای شاعیرلرینین دیقّتینی جلب ائد‌رک، نظیره و تخمیس‌لره اؤرنک اولان قنبراوغلوونون آدی نینکی گئنیش اوخوجو کوتله‌سینه، حتی علمی ایجتیماعیته ده آز معلوم‌دور. بونون باشلیجا سببی شاعیرین میراثینی هله‌لیک آزسایلی غزل‌لرین تمثیل ائتمه‌سی و بو اثرلرین آیری-آیریلیقدا چئشیدلی توپلولاردا (اوچ مجموعه و بیر دیوان) یئر آلماسی‌دیر.
اورتا چاغ قایناق‌لاری و چاغداش آراشدیرمالاردا حیاتی، دوغوم یئری، میلّی منسوبیتی، ادبی دیلی و شخصیتی باره‌ده کونکرت بیر معلومات وئریلمه‌ین بو شاعیر داها چوخ نسیمی‌‌نین اونا نظیره یازماسی ایله تدقیقاتچی‌لارین نظرینی جلب ائد‌رک، آرا-سیرا خاطیرلانمیشدیر. لاکین بو یادائتمه‌لر ده اؤتری کاراکترلی اولموش، شاعیرین شخصیتی و اونون بدیعی صنعتکارلیغی باشقا تدقیقاتچی‌لاردا ماراق دوغورمامیش، دیل خوصوصیت‌لری، شعرلری‌‌نین فرقلی و فردی اؤزل‌لیک‌لری تحلیل ائدیلمه‌میشدیر. قنبراوغلو شخصیتی و شعر یارادیجیلیغی بیزیم نظریمیزی ده محض نسیمی شعرینه اؤرنکلیک ائدن غزلی ایله جلب ائتدی. بو ایستیقامتده آپاردیغیمیز آراشدیرمالار نتیجه‌سینده شاعیرین آلتی غزلینی اوزه چیخاردیق. بو غزل‌لردن اوچو آذربایجان تورکجه‌سینده، اوچو ایسه چیغاتایجادیر. شاعیرین بو اثرلرینده ایستیفاده ائتدیگی تخلوص‌لر ده چئشیدلی‌دیر: قنبراوغلو (قمبراوغلو)، قنبراوغلان، إبن-ی قنبر.
اونون آذربایجان تورکجه‌سینده اولان شعرلری عثمانلی ساحه‌سینده قلمه آلینمیش ایکی نظیره‌لر توپلوسو و آغ‌قویونلو شاعیرلریندن هیدایتین دیوا‌‌نیندا، جیغاتایجا شعرلری ایسه اویغور الیفباسی ایله یازیلمیش بیر مجموعه‌ده یئر آلیر. بونا گؤره ده شاعیرین هانسی جوغرافیایا عایدیتی، بو اساسدا میلّی منسوبیتی و هانسی ادبی چئوره‌‌‌نین نماینده‌سی اولماسینی دقیق موعیّن‌لشدیرمک چتینلیک تؤره‌دیر. بو مورکب مسله‌نین چؤزولمه‌سینه و اونون آذربایجان تورکو اولماسینی گومان ائتمگه بیر سیرا دلیل‌لر بیرباشا و یا دولاییسی ایله یاردیم ائدیر. بو احتیمالیمیزی قوتلندیر‌ن بیر جهت اونون نوایی‌‌نین شاعیرلر ("مجالس النفائس") و ("نسایم المحبه من شمایم الفتوه ") تذکیره‌لرینده یئر آلماماسی‌دیر. بو معنادا، ظنیمیزجه، قنبراوغلو جیغاتای و یا تئیموری دؤنمی شاعیرلریندن اولسایدی، نوایی‌‌نین نظریندن قاچماز و تذکیره‌لریندن بیرینده اونا دا یئر وئریلردی. دوغرودور، تورکجه ایلک تذکیره اولان "مجالس النفائس"ده قنبری تخلوصلو ایکی شاعیرین آدی چکیلیر، لاکین اونلاردان بیری نیشاپور، دیگری ایسه مشهددن‌دیر. همین شاعیرلرین اثرلری فارس دیلینده بیر بئیتله تمثیل اولوندوغو اوچون کونکرت بیر فیکیر سؤیله‌مک چتین اولسا دا، ایکی معلوم فاکتدان چیخیش ائد‌رک، بعضی مولاحیظهلر ایرهلی سورمک اولار. قنبراوغلوونون جیغاتایجا غزل‌لریندن بیرینین ("بولماغای") ابن-ی قنبر تخلوصو ایله یازیلماسینی اساس گؤتوره‌رک، اونون شعر یارادیجیلیغینین تورکجه ایله حودودلانمادیغی قناعتینه گلدیک. چونکی شاعیرین موعاصیری اولدوغونو احتیمال ائتدیگیمیز حسن‌اوغلو تورکجه شعرلرینی حسن‌اوغلو، فارسجا شعرینی عینی‌آنلاملی پورحسن تخلوصّ‌لری ایله یازمیشدیر. قنبری‌‌نین قنبراوغلو تخلوصّونون واریانتی اولا بیله‌جگینه ایسه بو شاعیره نظیره یازمیش بهرام‌اوغلونون دا تخلوصّونو غزل‌لرینده بهرام‌اوغلو و بهرامی شکیل‌لرینده ایستیفاده‌سی ایپ‌اوجو وئریر. بو معنادا نوایی‌‌نین حاقیندا سؤز آچدیغی ایکی شاعیردن بیرینین قنبراوغلو اولا بیله‌جگینی احتیمال شکلینده سؤیله‌مک اولار. اما طبیعی کی، بو مسئله‌یه گله‌جکده شاعیرین دیوانی و یا دیوان‌لاری اوزه چیخاریلارسا، تام آیدینلیق گتیرمک مومکون اولار.
قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤورو، تقریبی ده اولسا، موعین‌لشدیرمک نیتی ایله اونا نظیره یازان شاعیرلره ایستیناد ائتمک لازیم گلیر. اما تأسف کی، بو ایستیقامتده تشبوث گؤستره‌رک، شاعیرین یاشادیغی دؤورون تعیین ائدیلمه‌سینه چالیشان تدقیقاتچی‌لار فیکیرلرینی علاقه‌لندیرمه‌دیکلریندن دقیق بیر نتیجه الده اولونمامیشدیر. تانینمیش نسیمی‌شوناس عالیم ه.آیانا گؤره، قنبراوغلو نسیمی‌‌نین موعاصیرلریندن‌دیر. تدقیقاتچی اوْ.ف.سرت‌کایا-یا گؤره ایسه، او، اویغور الیفبالی مجموعه‌‌‌‌نین ۱۵-جی یوزایللیگین ۱-جی یاریسیندا یاشامیش ترتیبچیسینین (منثور بخشی) موعاصیری و دوستو اولموشدور. تانینمیش دیلچی عالیمه گؤره، محض بو سببدن کاتیب اؤز توپلوسونا قنبراوغلو، جوهری، سئیّد و قاسم کیمی تا‌‌نینمامیش شاعیرلرین اثرلرینی داخیل ائتمیشدیر (O.F.Sertkaya. Uygur Harfleriyle Yazılmış Bazı Manzum Parçalar, II, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. // Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, II, İstanbul: 1975, s. 183). حالبوکی قنبراوغلوونون دیگر بیر شعرینه ۶ ایل سونرا تورک شاعیر و ترتیبچیسی عُمربن مزیدین نظیره‌لر توپلوسوندا دا یئر وئریلمیشدیر. بوندان باشقا، سئیّد تخلوصّو ایله شعر یازان دیگر "تا‌‌نینمامیش" شاعیر نسیمی‌دن باشقاسی دئییلدیر. ایلک دفعه اولاراق همین شعرین نسیمی‌یه عایدیتینی و بو غزلین شاعیرین اویغور الیفباسی ایله یازی‌یا آلینمیش بیر اثری اولدوغونو موعین‌لشدیردیک. (بو باره ده باخ: S.Şixieva. Nesimi i uzbekskaə klassiçeskaə pogziə v period Timuridov (XV-XVI vv.), s.28-45).
آغ‌قویونلو شاعیرلریندن هیدایتین دیوا‌‌نینی تدقیق ائدن ابراهیم سونا‌یا گؤره، قنبراوغلوونون هیدایت طرفیندن تا‌‌نینان بیر شاعیر اولماسی احتیمالی چوخ یوکسک‌دیر (İbrahim Sona. Hidayet Çelebi ve Divani. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyati Bilim Dali Yüksek Lisans Tezi. Ankara, 2006, s. 31). اما امیر هدایت آغ‌قویونلو دؤولتینده اوزون حسن، سلطان خلیل و سلطان یعقوبون سلطنت‌لرینی گؤرموش بیر شاعیر و دؤولت آدامی‌دیر. (باخ: یئنه اورادا، ص. ۱-۲). گؤرکملی دیلچی عالیم زینب قورخمازین تدقیقات‌لارینا گؤره، او، دیوا‌‌نینی اوزون حسن‌ین جمعی بیر ایل حاکمیتده اولموش اوغلو سلطان خلیله اتحاف ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز کی، بئله اولدوغو حالدا، اونلارین چاغداش اولماسی اوچون قنبراوغلوونون ادبی فعالیتی ۱۵-جی یوزایللیگین ایکینجی یاریسینا تصادوف ائتمه‌لی ایدی. بو احتیمالی ایسه تصدیق‌له‌مک مومکون دئییلدیر. چونکی ۱۴۳۷-جی ایلده (ه.۸۴۰) قلمه آلینمیش بیر مجموعه‌ده غزلی یئر آلان، نسیمی‌‌نین ده نظیره یازدیغی شاعیرین ۱۵-جی یوزایللیگین ۲-جی یاریسیندا یاشامیش هدایت‌ین موعاصری و تانیدیغی شاعیر اولا بیلمه‌سی عاغیلاباتان گؤرونمور. شاعیره یازیلان نظیره‌لردن اونون یاشادیغی دؤورو، تقریباً ده اولسا، تعیین ائتمک اولور. بئله کی، اونا نظیره یازان شاعیرلردن نسیمی‌‌نین وفات ایلی (۱۴۱۷)، عُمر بن مزیدین اثرینی قلمه آلدیغی تاریخ (۱۴۳۷) و نهایت، هدایت‌ین هانسی حؤکمدارلارین زاما‌‌نیندا یاشادیغی بللی‌دیر. قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤور و اونون شعر یارادیجیلیغینین تصادوف ائتدیگی ایللری تعیین ائتمک باخیمیندان اونونلا علاقه‌لی شاعیرلردن ان قدیمی‌‌نین نسیمی اولماسی بو مسئله‌یه معین آیدینلیق گتیریر و اونون هیدایتین موعاصیری اولاراق قبول ائدیلمه‌سی‌‌نین مومکونسوزلوگونو گؤستریر.
شاعیرین اوچ غزلینین اویغور الیفباسی ایله قلمه آلینمیش مجموعه‌‌یه داخیل ائدیلمه‌سی اونا نوایی‌قدرکی چیغاتای شاعیرلری آراسیندا یئر وئریلمه‌سینه ده سبب اولموشدور. (باخ: Hülya Kasapoğlu Çengel. Türkçe Rahatü'l-kulüb Yazmaları Üzerine // Yalım Kaya Bitigi. Osman Fikri Sertkaya Armağanı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 2013) گؤروندوگو کیمی، شاعیرین یاشادیغی دؤور و جوغرافیا باره‌ده آراشدیرمالاردا فیکیر آیریلیق‌لاری واردیر. قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤورون نیسبی آیدینلیغا قوووشماسینا ایسه تذکیره‌چی لطیفی قسطمونی‌نین (XVI) اثری یاردیم ائدیر و اورتا عصرلر قایناغیندا یئر آلدیغی اوچون اونون قئیدلری داها مؤعتبرلیگی ایله سئچیلیر. تذکیرچی‌‌نین سلطان مراد و سلطان محمد خا‌‌نین مدّاحی اولموش بورسالی شاعیر عُلوی حاقینداکی بحثده وئردیگی معلومات اساسیندا قنبراوغلوونون حسن‌اوغلونون موعاصیری اولماسی قناعتینه گلدیک. مشهور تذکیره‌چی عُلوی‌دن بحث ائدرکن یازیر کی، او، شعر صنعتینده قدیم شاعیرلرین - قنبراوغلو، حسن‌اوغلو و وزینداراوغلونون اوسلوبوندا یازیر. بو معلوماتدان سلطان مراد (اؤل.: ۱۳۸۹) و سلطان محمد خا‌‌نین (اؤل.: ۱۴۲۱) موعاصیری اولان عُلوی‌‌نین سلف‌لریندن اولان قنبراوغلوونون داها اؤنجه‌کی دؤورده یاشادیغی و ۱۳-جو عصرین ۲-جی یاریسی - ۱۴-جو عصرین ۱-جی یاریسیندا یاشامیش آذربایجان شاعیری حسن‌اوغلونون موعاصیری اولماسی نتیجه‌سی حاصیل اولور.
بوندان باشقا، نسیمی‌‌نین قنبراوغلویا نظیره‌سینده حوروفی‌لیک ایدئیالاری‌‌نین یئر آلماماسینا باخمایاراق، عیرفانی مضمونلو شعری هم صنعتکارلیق، هم ده ایدئیا باخیمیندان دولغون‌دور. بو معنادا شعرین اونون ایلک قلم تجروبه‌لریندن اولا بیلمه‌یه‌جگی شک‌سیزدیر. یئتکین یاشدا بیر شاعیرین گنج بیرینه نظیره یازماسی دا آز ایناندیریجی گؤرونور. بونا گؤره ده قنبراوغلوونون ان گئج ۱۴-جو یوزایللیگین ۲-جی یاریسیندا یاشاییب-یاراتدیغینی تخمین ائتمک اولار و لطیفی‌‌نین وئردیگی معلومات اونون یارادیجیلیغینین داها ائرکن دؤوره عایید اولدوغونو گؤستریر.
شاعیرین بیر چوخ تدقیقاتچی‌‌نین نظرینی جلب ائدن شعری عمر بن مزیدین ۱۴۳۷-جی ایلده قلمه آلدیغی "مجموعة النظایر"ده یئر آلیر. قنبراوغلوونون بیر پروتوتیپ غزلینه نسیمی، ائله‌جه، داها ایکی شاعیر نظیره یازمیشلار.
قنبراوغلوونون اؤرنک غزلینین چوخ شؤهرت تاپدیغی و بونا گؤره ده نسیمی‌‌نین دیقتینی چکدیگینی سؤیله‌مک چوخ چتین‌دیر. چونکی همین شعره یالنیز بهرام اوغلو آدلی تا‌‌نینمامیش بیر شاعیر، نسیمی و "مجموعة النظایر"این ترتیبچیسی عُمر بن مزید نظیره یازمیشلار. قنبراوغلو:
آنیلدی قارغی‌‌نین دالی آنین قدّی-چیناریندان،
دیلر بیمارینه شربت لبینون لعلی یاریندان.
نسیمی:
صبا هر دم گلور میشکین ساچین چینی-تاتاریندان،
جاهانی عنبرین ائیلر نسیمی-موشکباریندان.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، نسیمی قنبراوغلویا نظیره یازان یئگانه آذربایجانلی شاعیر دئییلدیر. ترتیبچی‌‌نین شاعیره یازیلان نظیره‌لری سیرالاماسی قنبراوغلوونون بو غزلینه ایلک نظیره یازا‌‌نین بهرام اوغلو تخلوصّلو شاعیر اولماسی تصوّورونو یارادیر. حاقیندا هئچ بیر معلوماتیمیز اولمایان شاعیرین:
صبا بوندان سیپاهانا ایلَت کوهلو جواهیر دئر،
الونه گیرسه بیر ذرّه آیاغینون غوباریندان،
- کیمی بئیتیندن اونون اصفهاندان اولماسی و غوربتده اولدوغوندان او تورپاق‌لارین حسرتینی چکمه‌سی معلوم اولور. ظنیمیزجه، اصفهان و یاخود اورا یاخین بیر چئوره‌دن اولان و تورکجه شعرلر یازان بیر شاعیرین آذربایجان تورکو اولماسی شوبهه دوغورمامالی‌دیر. شاعیرین عطائی‌یه نظیره‌سینده ده بوحسرت و نیسگیلین ایشارتی‌لارینی گؤردوک:
زولفونیله هیندو خالون بیر آرایا جمع اولوب،
روم ائلینده ائدیسه‌لر سربسر یغما بنی.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، نسیمی‌‌نین قنبراوغلویا یازدیغی غزلین مطلع بئیتی داها چوخ بهرام اوغلو غزلینین یوخاریداکی بئیتی ایله سسلشیر. عُمر بن مزیدین مطلع بئیتیندن ایسه اونون هر ایکی شعردن تأثیرلنمه‌سی معلوم اولور.
قنبراوغلوونون بو غزلی ایله سسلشن شعره ۱۵-جی عصر جیغاتای شاعیرلریندن عطائی‌‌نین دیوا‌‌نیندا دا راست گلدیک. آشاغیدا لکسیک واحیدلر باخیمیندان داها یاخین اولان بئیتی قئید ائتمکله کیفایت‌لنیریک:
بوُیوُنگ‌نی نخلی-هواسینده
چوُ بوُلدی هیمّتیم عالی
معاذالله! کی یاد ائتسم
چمن سرو-وُ چیناریندن
قنبراوغلوونون دیگر بیر شعری ۱۵-جی یوزایللیگین ۲-جی یاریسیندا یاشامیش آذربایجان شاعیرلریندن هیدایتین تخمیسینین ترکیب حیصه‌سی‌دیر. آغ‌قویونلو دؤورو آذربایجان شعری‌‌نین تانینمیش نماینده‌لریندن اولان بو شاعیر قنبراوغلوونون ۹ بئیت‌لیک بیر غزلینی تخمیس ائتمکله همین غزلین قورونوب گونوموزه چاتماسینا دا واسطه‌چی اولموشدور. هیدایتین بحثینی ائتدیگیمیز شعری اونون دیوا‌‌نی‌نین آذربایجانداکی نشرینده یانلیش اولاراق، "موخمس" آدی آلتیندا وئریلدیگی اوچون قنبراوغلویا عایید حیصه‌لر ده هیدایتین قلمی‌‌نین محصولو کیمی تقدیم ائدیلمیشدیر. لاکین تورکیه‌لی تانینمیش عالیم زینب قورخماز و گنج تدقیقاتچی ابراهیم سونا شعرین ژانرینی دوزگون تعیین ائد‌رک، اونون تخمیس اولدوغونو و اؤرنک شعرین قنبراوغلویا عایدیتینی قئید ائتمیشلر. هیدایت:
مودام جؤور-و جفا یایینی سیپهر قورور،
بلا اوخینی چکوب، کیمه اوغرادییسا اورور،
هیدایت، آندا وفا اوموبان کیشی‌می دورور،
وفا اومیدی جاهاندا کی، قنبراوغلو اومار،
زهی تصویری-باطیل، زهی خیالی-محال.
گؤروندوگو کیمی، آذربایجان شاعیری هیدایتین و اونون شعرینه اؤرنکلیک ائدن قنبراوغلو غزلینین دیل باخیمیندان آیریلیغی یوخدور. داها سونراکی یوزایل‌لیکده یاشایان خلفین پروتوتیپین دیلینی دَییشدیرمه‌سی ده ایناندیریجی گؤرونمور. بورادا بئله بیر موقاییسه آپارماق یئرینده اولاردی کی، ۱۵-جی عصر آذربایجان شاعیرلریندن کشوری تخمیس ائتدیگی شعرین هانسی ادبی دیله مخصوص‌لوغونا خوصوصی دیقّت یئتیرمیشدیر. نوایی‌یه یازدیغی تخمیس‌لرده اونون دیلی جیغاتایجایا اولدوقجا یاخین، عثمانلی شاعیرلرینه (احمد، نظامی قارامانلی) یازدیغی تخمیس‌لرده ایسه اوغوز تورکجه‌سینده‌دیر. عینی دوروم فضولی‌‌نین نظیره و تخمیس‌لرینده ده نظره چارپیر. ایندی‌یه‌دک دیقّت یئتیریلمه‌میش بو اؤزل‌لیک کشوری و فضولی‌‌نین بیر شاعیر اولاراق گئنیش ایمکان‌لاریندان سوراق وئردیگی کیمی، تخمیس یازیلان اثرین دیلینین قورونماسی‌‌نین لازیم گلدیگی قناعتینی ده یارادیر. بونونلا بئله، بو دلیله ده تام آرخالانماق چتین‌دیر و بو ایستیقامتده داها تفرروعاتلی آراشدیرمالارا احتیاج واردیر.
۱۵-جی عصر جیغاتای شاعیرلریندن عطائی‌‌نین آشاغیداکی بئیتی‌‌نین یئر آلدیغی غزلی ده قنبراوغلویا یازیلمیش نظیره کیمی دَیرلندیرمک مومکون‌دور:
ای عطایی، وصلی‌‌نینگ تدبیری‌ده جای اوُیناقیل،
کیم موحبّت بابی‌ده سیقماس فن و مکر و خیال.
بیر سیرا شاعیرلرین دیقّتینی جلب ائد‌رک، پوئتیک تخیولونو یئنی تصویر و فرقلی دئییم‌لر عالمینه پروازلاندیران بو شعرده هم ده آوتوبیوقرافیک معلومات‌لار ایفاده‌سینی تاپمیشدیر. غزلدن شاعیرین بیر زامان یوکسک منسب، شان-شؤهرت ("جاهاندا من دخی بیر
شهسواری-دؤولت ایدوم // کی، هم-اینانوم ایدی تخت-و بخت-و عیزّ-و جلال") و گؤزل جامال صاحبی اولدوغو، لاکین بیر قضا نتیجه‌سینده بونلاردان محروم اولماسی تصوّورو یارانیر. یوخاریدا خاطیرلاتدیغیمیز بئیت و سونراکی پارچالاردا ایفاده‌سینی تاپان تحکیه طرزیندن اونون آتدان ییخیلاراق، اؤلومله اوز-اوز قالماسی و سوندا شیکست اولماسینی اؤیره‌نه بیلیریک. شاعیرین الیمیزده اولان آلتی شعریندن ایکی‌سینده تخلوصّونو "شیکست" اپیتتی ایله وئرمه‌سی ده کوسکونلوگونون ایفاده‌سی کیمی آنلاشیلیر.
قنبراوغلوونون ایندی‌یه‌دک تامامیله تدقیقاتدان کناردا قالمیش اوچونجو شعری:
سنین زولفون بانا دام-و بلادور
کی، گؤنلوم دایم آندا موبتلادور،
- مطلع‌سی ایله باشلایان غزل‌‌دیر. أیری‌دیرلی حاجی کمالین "مجموعة النظایر" (۱۵۱۲) آدلی ترتیبینده یئر آلان بو شعر ده آذربایجان تورکجه‌سینده قلمه آلینمیشدیر. قناعتیمیزجه، هر اوچ شعر سؤز صنعتکارلیغی و دیلینین ظریف‌لیگی باخیمیندان آذربایجان ادبیات تاریخی و ادبی دیل تاریخینده خوصوصی بیر یئر آلماغا لاییق‌دیر.
ترتیبچی‌یه گؤره، قنبراوغلوونون یوخاریداکی مطلع ایله وئریلن غزلی "نعت رسول علیه‌اسلام ردیفی-دیگر" ("رسول علیه‌السلامین تعریفینه عایید دیگر ردیفلی شعر") باشلیغی آلتیندا وئریلن اؤرنک اثره یازیلمیش نظیره‌دیر. تأسف کی، پروتوتیپ شعرین مؤلیفی بللی دئییلدیر. تدقیقاتچی یاسمین ارتک مورکوچ بو شعرین حاضیرلادیغی علمی-تنقیدی متنین اساسیندا دوران هر ایکی الیازما نوسخه‌سینده مؤلیف‌سیز وئریلدیگینی قئید ائدیر. ماراقلی‌دیر کی، نه بو شعرین مقطع‌سینده، نه ده آردینجا گلن "نظیره‌ی اوست" ("اونون نظیره‌سی‌دیر") باشلیقلی عینی مؤلیفه عایید غزلین مقطع‌سینده تخلوصّ وئریلمه‌میشدیر. سلیمان، قاسم، ربانی تخلوصّلو شاعیرلرله یاناشی، نسیمی و قنبراوغلوونون دا نظیره‌سی قئیده آلینان بیر متنین مؤلیفی، هله کی، آنونیم‌دیر. حاجی کمالین "قنبراوغلان" تخلوصّو ایله وئریلن شعری "نظیره‌ی-قنبراوغلو" باشلیغی آلتیندا وئرمه‌سی خوصوصی اهمیته مالیک‌دیر و بو قئید شعرین مؤلیفی ایله علاقه‌لی یاراناجاق فیکیر دولاشیق‌لیغی‌‌نین قارشی‌سینی آلیر.
قنبراوغلوونون شعرلری داغینیق شکیلده چئشیدلی توپلولاردا یئر آلدیغیندان شاعیرین شخصیتی، یارادیجیلیغی و س. ایله باغلی دَیرلندیریلمه‌لرینده ده سیستملی‌لیک یوخدور. اونون ایکی تورک لهجه‌سی ایله یازماسی و بونون هانسی سبب‌لردن قایناقلانا بیله‌جگی ایسه دیگر تدقیقاتچی‌لارین دیقّتینی جلب ائتمه‌میشدیر. تدقیقاتچی‌لاردان یالنیز ای.سونا هیدایتین تخمیسینین زمینینی تشکیل ائدن غزلین مؤلیفی‌‌نین - قنبراوغلوونون بعضی شعرلری‌‌نین اویغور الیفباسی ایله ده یازی‌یا آلیندیغینی قئید ائتمکله کیفایت‌لنمیشدیر.
قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، قنبراوغلوونون نسیمی و هیدایتین شعرلرینه اؤرنکلیک ائدن غزل‌لرینده، ائله‌جه ده أیری‌دیرلی حاجی کمالین "مجموعة النظایر" آدلی توپلوسوندا یئر آلان شعرینده چیغاتایجا لکسیک عونصورلر یئر آلمیر و اونون بو اثرلرینین دیلینه آذربایجان تورکجه‌سی حاکیم‌دیر. شعرلری دیل باخیمیندان موقاییسهمیز اساسیندا اونون یوخاریدا بحثینی ائتدیگیمیز ایکی اؤرنک غزلینین آذربایجان تورکلری نسیمی و هیدایتین دیلیندن سئچیلمه‌دیگی، سونونجو غزلینین ده عئینیله اوغوز تورکجه‌سی اؤزل‌لیکلرینه مالیک اولدوغو قناعتینه گلدیک.
قنبراوغلوونون، آرتیق قئید ائتدیگیمیز کیمی، دیگر اوچ غزلی ایسه اویغور الیفباسی ایله قلمه آلینمیشدیر. تانینمیش عالیم او.ف.سرت‌کایا‌‌نین آراشدیرماسینا گؤره، بو توپلونو منثور بخشی آدلی تانینمیش کاتیب ۱۴۳۱-جی ایلده ترتیب ائتمیشدیر. بو معنادا همین مجموعه شاعیرین اثرلرینین یئر آلدیغی توپلولارین ان قدیمی اولماسی باخیمیندان خوصوصی اهمیت کسب ائدیر.
قنبراوغلوونون همین مجموعه‌ده یئر آلان جیغاتایجا شعرلری‌‌نین پوئتیک اینیکاسینی نسیمی و حافظ خارزمی‌‌نین (XV) دیوان‌لاریندا دا گؤرمک مومکون‌دور. بو معنادا نسیمی‌‌نین یوخاریدا اؤرنگینی وئردیگیمیز و نسیمی‌شوناس‌لارین دیقّت مرکزینده اولان غزلی اونون قنبراوغلو یارادیجیلیغینا بلدلیگی‌‌نین یئگانه گؤستریجیسی دئییلدیر. بئله کی، سلفین "قیلدینگ قیلماگیل" و نسیمی‌‌نین "ائتمک دیلرسن، ائتمه‌گیل" ردیفلی غزل‌لرینده ردیف اویغونلوغو ایله یاناشی، فیکری ایفاده طرزی، اوسلوب و مؤوضو سئچیمی باخیمیندان دا یاخینلیق موشاهیده اولونور. قنبراوغلوونون "بولماغای" و نسیمی‌‌نین "اولماسون" ردیفلی غزل‌لری‌‌نین سسلشمه‌لری ایسه داها چوخ ردیف و قافیه سویه‌سینده‌دیر.
قنبراوغلوونون:
تا کیم اول سروی-سهی سومبول‌نی گولپوش ائیله‌تی،
صدهزاران بولبولی گولشنده مدهوش ائیله‌تی ،
- مطلع‌لی جیغاتایجا غزلی تکجه ردیف و قافیه باخیمیندان دئییل، بعضی بئیت‌لرین مضمونو باخیمیندان دا حافظ خارزمی‌‌نین "ائیله‌دی" ردیفلی غزلی ایله یاخین‌دیر. نومونه‌لره نظر سالاق. قنبراوغلو:
قصدی-جانیم قیلتی تیلبر ناوه‌کی-موژگان بیله،
نیچه‌کیم نیش اورتی اول، بو خسته‌تیل نوش ائیله‌تی.
حافظ خارزمی:
کیرپیگون تا نیش-و شیرین لعلینی نوش ائیله‌دی،
جامی-مئی‌دین عاشیقینی مست-و بیهوش ائیله‌دی.
تصوّور آیدینلیغی یاراتماق نیتی ایله او.ف.سرت‌کایا‌‌نین قنبراوغلو شعرینی ترانسلیتراسیاسینی مومکون قدر دییشمه‌مگه چالیشساق دا، یوخاریداکی بئیتی ایکی شکیلده اوخوماق و اونو آسانلیقدا دؤورون اوغوز ادبی تورکجه‌سینه ده اویغونلاشدیرماق مومکون‌دور. باشقا سؤزله، دؤورون هر ایکی ادبی دیلینین یاخینلیق سویه‌سی بو بئیتده ده آیدین شکیلده گؤرونور و لهجه آیریلیغی یارادان فرقین، اساساً، کار سامیت‌لرین اوستونلوگوندن عیبارت اولماسی خوصوصی آراشدیرمایا مؤحتاج دئییلدیر. اصلینده، بو یاخینلیق فردی کاراکترلی اولماییب، او دؤورون دیل خوصوصیت‌لریندن ایرهلی گلیر.
قنبراوغلوونون بیر سیرا بئیت‌لرینی اوغوز و جیغاتای تورکجه‌سینه اویغونلاشدیرما‌‌نین مومکون‌لوگو شاعیرین دیلینین کاتیب‌لر طرفیندن دَییشدیریله بیله‌جگینی ده فیکره گتیریر. بو کیمی حاللار اورتا عصرلر متن‌لری اوچون نادیر حادثه دئییلدیر. مثلاً، ۱۵-جی یوزایللیگین بیرینجی یاریسیندا یاشامیش جیغاتای شاعیرلریندن عطائی‌‌نین صفوی‌لر دؤورونده کؤچوروله‌رک، آذربایجان تورکجه‌سینه اویغونلاشدیریلان، نسیمی‌‌نین ایسه مرکزی آسیادا اوزو کؤچورولن تورکجه دیوا‌‌نی‌نین جیغاتایجایا اویغونلاشدیریلماسی معلوم‌دور. بو معنادا قنبراوغلوونون تئیموری‌لر دؤورونده کؤچورولن شعرلری‌‌نین جیغاتایجالاشدیریلماسی‌‌نین مومکون‌لوگونو احتیمال ائتمک اولاردی. همین توپلودا یئر آلان نسیمی‌‌نین شعری‌‌نین دیل اؤزل‌لیک‌لری باخیمیندان داها آز، هم ده معین فونتیک دَییشیک‌لیگه معروض قالماسی بئله بیر حالی احتیمال ائتمگه ایمکان وئریر. لاکین قنبراوغلوونون جیغاتایجا شعرینده بو دیلین خوصوصیت‌لری فراقمنتار دئییل، بوتون سویه‌لرده موشاهیده اولوندوغوندان دیلین دییشدیریله بیله‌جگی احتیمالینی شوبهه آلتینا آلیر.
ظنیمیزجه، بو ایستعدادلی شاعیرین اؤز شعرلرینی تورکجه‌‌‌نین او دؤورده‌کی هر ایکی ادبی دیلینده قلمه آلماسی اونون داها گئنیش چئوره‌لرده تا‌‌نینماق ایستگیندن قایناقلانمیشدیر. بو ادبی تظاهرلرین اؤزونه‌مخصوص‌لوغو، شاعیرین هر ایکی لهجه‌‌‌نین خوصوصیت‌لری گؤرونن شعرلرینده بعضاً لهجه‌لرین بیریندن دیگرینه روان کئچیدین مومکون‌لوگو اونون دا حسن‌اوغلو و خوجا دهّانی کیمی خوراسان بؤلگه‌سیندن اولا بیله‌جگی فیکرینه یؤنلدیر.
قنبراوغلوونون اثرلرینین عرب و اویغور الیفبالاری ایله یازی‌یا آلینماسی، ائله‌جه ده اونا غرب (اوغوز) و شرق (جیغاتای) تورکجه‌لرینده نظیره‌لر یازیلماسی بو شاعیرین آذربایجان، عثمانلی و جیغاتای ادبی ساحه‌لرینده کیفایت قدر تانینمیش بیر شخص اولدوغونو گؤستریر. شاعیرین اثرلرینی هم جیغاتای، هم ده آذربایجان تورکجه‌سی ایله قلمه آلینماسی اونو بو ایکی ادبیاتی علاقه‌لندیریجی بیر شخص کیمی اؤیرنمگه ده اساس وئریر و بو ادبی علاقه‌لرین تاریخینین داها یوزایل‌لیک‌لردن باشلاماسی‌‌نین مومکون‌لوگونو گؤستریر.
بورایادک سؤیله‌نیلن‌لردن و الده اولان فاکتیکی بدیعی ماتریالدان چیخیش ائد‌رک، قنبراوغلوونون دا موعاصیری تورک شاعیری شیاد همزه کیمی دؤورونده ادبی دیله مالیک اولان ایکی تورک لهجه‌سینده - شرق و غرب تورکجه‌سینده یازدیغینی احتیمال ائدیریک.
سوندا بونو دئیه بیلریک کی، قنبراوغلوونون کیفایت قدر تانینمیش اولدوغونو اونا آذربایجان، تورکیه و جیغاتای تورکجه‌لرینده یازیلان نظیره‌لر ثبوت ائدیر. شاعیرین عرب و اویغور الیفبالاری ایله یازی‌یا آلینمیش ایکی‌دیللی غزل‌لری و اونلارا یازیلان نظیره‌لر شاعیرین شؤهرتینین تکجه اؤز دؤورو ایله حودودلانمادیغینی، تقریباً ایکی یوزایل بویونجا اونون گئنیش بیر جوغرافیادا تا‌‌نیندیغینی، پوئتیک سؤزونون و طبیعی یاشانتی‌لاری ظریف ایفاده‌لری‌‌نین رغبتله قارشیلاندیغینی گؤستریر. بیزه گلیب چاتان غزل‌لری‌‌نین هله‌لیک سای باخیمیندان آز اولماسینا باخمایاراق، اونون هر ایکی ادبی چئوره‌ده مشهور اولدوغونو دوشونمک مومکون‌دور. نظیره مؤلیف‌لری‌‌نین منسوب اولدوغو بؤلگه‌لره و اونلارین شعرلری‌‌نین پروتوتیپینه نظر سالدیقدا بئله بیر منظره‌‌‌نین شاهیدی اولدوق: قنبراوغلوونون دیلیندن آسیلی اولمایاق، عینی بیر غزلینه هم چیغاتای، هم ده آذربایجان شاعیرلری نظیره یازمیش، غزلین دیلیندن آرتیق، سؤز صنعتکارلیغی، پوئتیک دوشونجه‌سی‌‌نین تأثیری آلتیندا اولموشلار.
گؤروندوگو کیمی، ساغلیغیندا و سونراکی یوزایل‌لیک‌لرده تا‌‌نیناراق سئویلن، پوئتیک دوشونجه‌سی دیگرلری اوچون بیر صنعتکارلیق معیاری اولان قنبراوغلو سؤزونون شؤهرتی کیچیک آسیادان مرکزی آسیایا قدر یاییلمیش بیر شاعیردیر. اونون ایندی‌یه قدر بو گئنیش جوغرافیادا دؤولتینی قورموش، میلّی ادبیاتی و ادبی دیلینی یاراتمیش تورک خالق‌لاریندان هئچ بیرینین ادبیاتیندا یئر آلماماسی، ابدی بیر غریب‌لیک حیاتینا محکوم‌لوغو، اؤزونون ده شعرینده ایشاره ائتدیگی کیمی، طالعی‌‌نین دؤنوکلوگوندن دئییل، بیز واریث‌لری‌‌نین دیقّت‌سیزلیگیندن‌دیر.
نهایت، قنبراوغلوونون هر ایکی لهجه ایله یازیلمیش شعرلری‌‌نین بو ایکی قوهوم خالقین ادبی موناسیبت‌لرینی اؤیرنمک کونتکستینده دیقته‌لاییق بیر فاکت اولدوغونو و اونون دا حسن‌اوغلو کیمی آذربایجان ادبیاتیندا لاییقلی بیر یئر توتماغا حاقی چاتدیغینی قئید ائتمکله کیفایت‌لنیریک.
قنبراوغلوونون آذربایجان تورکجه‌سینده شعرلری:
۱. نسیمی‌‌نین نظیره یازدیغی پروتوتیپ غزل:
آنیلدی قارغی‌‌نین دالی آنین قدّی-چیناریندان،
دیلر بیمارینه شربت لبینون لعلی یاریندان.
گؤزو جادولاری افسون اوْقویوب بینی مست ائتدی،
گر-و هوشیار ائدر، سوُنار دیله لعلی-اوقاریندان.
چمنده بولبولو گؤردوم، دیلی آغزیندا لال اولموش،
مگر کیم آیرو دوشموشدور گولر گول‌یوزلو یاریندان؟
بنوم گؤنلیم آلان یاری قامودان ایختیار ائتدوم،
بلی، هئچ ایختیاریم یوخ بو دونیا اعتباریندان.
چو عشقون دامینا دوشدوم، دخی پرواز اوری بیلمز،
گؤگرچین نیجه قورتولسون بو شهبازون شیکاریندان.
شیکسته قنبراوغلوونا بویورسالار کی، تجرید اول،
گیرَم مئیدانه مردانه، اتک سیلکم نه واریندان.
۲. أیری‌دیرلی حاجی کمالین "مجموعة-النظایر"ده بیر آنونیم شعره نظیره اولاراق تقدیم ائتدیگی غزل:
سنین زولفون بانا دام-و بلادور
کی، گؤنلوم دایم آندا موبتلادور.
طبیبه سؤیلدوم دردی-دیلومدن،
طبیب ائیدور کی، دردین بی‌دوادور.
سانا "عؤمروم" دئدیم، ائی بیوفا یار،
یقین بیلدوم کی، عؤمروم بیوفادور.
جمالون برگینی حقّ تازه دوتسون
کی، هر شام-و سحر ذکروم دوعادور.
سوْر، ائیله‌سون شیکسته قنبر اوغلان،
هزار اهلاً و سهلاً مرحبادور.
۳. هیدایت ین تخمیسینده یئر آلان غزل:
صاباح سنیلره واردوم برای-دفعی-ملال،
سپیده‌دم کیم اسردی نسیم-و بادی-شیمال.
بیر آن قولاغوما گلدی ز خفته‌گانی-لحد
کی، ای فقیر-و حقیر، اولماغیل موکدّرحال.
(هیدایتین آذربایجان نشرینده سون ایفاده: "پریشان حال")
چاهار-بالیشی-دونیا دئگول بیساطی-نیشاط
کیم، آندا تکیه قیلورسان زهی غورورو خیال.
(هیدایتین آذربایجان نشرینده: "تکیه" یئرینه، "یئکته" وئریلیب)
جاهاندا من دخی بیر شهسواری-دؤولت ایدوم
کی، هم-اینانوم ایدی تخت-و بخت-و عیزّ-و جلال.
(هیدایتین آذربایجان نشرینده: "گورو جلال")
هاچان کی سرپه سالوردوم نیقابی چؤهره‌مدن،
گونش یوزی ساراروردی ز رشکی-حوسن-و جمال.
قضایی-حؤکمی-ایلاهی ایریشدی پئیکی-اجل،
گتوردی نامه‌یی-حسرت زواله دؤندی کمال.
ایکی فریشته هم اول دم موّکّیل اولدی مانا،
حساب قیلماق ایچون دفتری-حرام-و حلال.
من اول زامان کی اولارون صلابتین گؤردوم،
دوتولدی اؤیله کیم، اولدی زبانی-ناطیقه لال.
وفا اومیدی جاهاندا کی، قنبراوغلوی اومار:
زهی تصویری-باطیل، زهی خیالی-محال.
کؤچورن: عباس ائلچین