ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیدیلیمیز کیملیگیمیزدیر
دیلیمیز کیملیگیمیزدیر
اوروپانین مودرن‌لشمه‌سی رفورم دؤنمینده (16. یوزایل)[1] سیاسی حیاتی روم کیلیساسی‌نین اینحیصاریندان قورتارماقلا باشلادی. عئینی زاماندا لاتین دیلی‌نین اینحیصاریندان قورتولماقلا اینگیلیس‌لر، فرانسیزلار، آلمان‌لار و ب. آراسیندا میلّت‌لشمه سورجی‌نین اؤنو آچیلدی. کیلیسا‌لاردا عیبادتین، مکتب‌لرده تحصیلین، ادبیاتدا شعیرین و نثرین دیلی یئرلی دانیشیق دیلی اولدو. میلّی کیلیسا‌لار، میلّی تحصیل سیستمی، میلّی ادبیات، میلّی صنعت، میلّی موسیقی… شکیل‌لنمگه باشلادی. میلّی کیملیگین/میلّت‌لشمه سورجی‌نین مرکزینه دیلی دئییل، مذهبی قویان خالق‌لاردا (مثلاً، ایرلند‌لی‌لرده، اسکاتلندلی‌لرده) سورج فرقلی یؤنده ایره‌لی‌له‌دی. رسمی اینگیلیس دیلینه لوْیال (وفالی) یاناشان، آما فرقلی مذهبله وارلیغینی قوروماغا چالیشان بو خالق‌لار بو گون ده میلّی پروبلم‌لرینی چؤزموش دورومدا دئییللر.
آذربایجاندا میلّت‌لشمه تاریخی ایرلند و اسکاتلند اؤرنگینی خاطیرلادیر. اتنیک/میلّی کیملیگین مرکزینه مذهبین قویولماسی دیگر دَیرلری، اؤزل‌لیکله دیلی ایکینجی پلانا کئچیرمیش اولدو.[2] تورکجه‌میز[3] عصرلر بویو عزیزلنمه‌دی، نوازیش گؤرمه‌دی، عکسینه یادلارین دیل‌لری مؤعتبر ساییلدی، سئویلدی، گلیشدی. اوستهلیک آذربایجان دوشمن‌لری بو اؤلکه‌نی اسارتده ساخلاماق اوچون وارلیق سببینی-دیلینی دایم هدفده ساخلادی. سونوجدا میلّی دَیرلریمیز آراسیندا ان چوخ ضرر چکن ده تورکجه‌میز اولدو.
دیلیمیزین سیاسی تاریخی کشمکشلی اولدوغو کیمی، بو گونو ده دوشوندوروجودور.
کئچمیشین میراثی
اومّتچی‌لیکدن/مذهبچی‌لیکدن میلّتچی‌لیگه کئچید بیزده حقیقتاً اینقیلابی حادیثه اولدو. عصرلرله داوام ائدن فیکیر قلیبی داغیلدی، یئنیسی قورولدو. میلّی کیملیگین مرکزینه دیلین یئرلشدیریلمه‌سی گئجیکمیش میلّت‌لشمه دؤنمینه آرتیق گیرمک دئمکدی. نییه بو گونده‌ییک؟ سوالینا جاواب آرایان فیکیر بؤیوک‌لریمیز جورأتله مسله‌نین ماهیتینه وارماغا چالیشدیلار. اؤز دیلینه ساریلماغا چاغیران آیدین‌لاریمیز چوخدور. زردابی و شئیخ جمال‌الدیندن گونوموزه‌دک میلّی فیکیر صاحیب‌لری دیلیمیزین اؤنمینی وورغولامیش، اونو میلّی هدف‌لرین مرکزینه قویموشلار. بو قیسا یازیدا فیکیر بؤیوک‌لریمیزین هامیسی‌نین دیلله باغلی گؤروش‌لریندن بحث ائتمک ایمکان‌سیزدیر. بلکه هئچ لازیم دا دئییلدیر. عومومی گؤرونتونو گؤستره بیله‌جک بعضی اؤرنک‌لر وئره‌جه‌ییک.
احمد آغااوغلو (1869-1939) خطاب ائتدیگی سویداشی‌نین غورورونو اینجیتسه بئله، حیاتی بویو حقیقتین آجیسینی سؤیله‌مکدن اؤزونو ساخلایا بیلمه‌میشدیر. دیل ساحه‌سینده کی کئچمیش و ایندیکی سورون‌لاریمیزی آنلاماق اوچون محض آغااوغلو کیمی گئرچگین گؤزونون ایچینه دیک باخماق گرهکدیر. آغااوغلو، اوخونماسی گره‌کن مشهور "ایران و اینقیلابی" اثرینده یازیر: ‘هر تورک دؤولتی قورولارکن اوّلده بیز اونو اؤز دیلینه و اؤز عادت-عنعنه‌لرینه باغلی قالمیش گؤروروک... فقط بیر مودت کئچیر، هر یئرده تورک رهبرلرینی باشقا لیسان‌لارا، باشقا عادت‌لره قاپیلمیش بولوروق... حؤکومت، اوردو، تیجارت، زراعت و حتّی ادبیات ال‌لرینده ایکن شخصیت‌لری‌نین [بورادا اؤزل‌لیک‌لری‌نین آنلامیندا] ان جانلی و ان داواملی عامیلی اولان دیل‌لرینی قبول ائتدیرمه‌میشلر. ترسینه اولاراق، باشقالاری‌نین دیل‌لرینی دؤولت دیلی اولاراق قبول ائتمیشلر و صاحیبی اولدوقلاری دؤولته تورک دؤولتی دئدیرتمگه اؤنم وئرمه‌میشلر. بو سورعتله دؤولت، میلّی‌لشمک قابیلیتینی غایب ائتمیشدیر [ایتیرمیشدیر].’[4]
محمد امین رسول‌زاده (1884-1955)، آغااوغلو کیمی سرت اوسلوب سئچمه‌سه ده دَیرلندیرمه‌لرینده دقیق‌دیر. 1912’ده ایرانداکی تورکلرین اؤزل‌لیکله اِلیت طبقه‌سی‌نین فارس‌لاشماسی‌نین ایکی سببینی گؤستریر: شیعه‌لیک و فارس دیلینه آشیری باغلی‌لیق. عئینی زاماندا کیبارجا علاوه ائدیر: ‘ایران’دا بیر کلمه‌یی فارسی بیلمه‌ین کوللیاتلی تورک‌لر واردیر.’[5] مشهور میلّی دیری‌لیک مقاله‌لر سری‌سی‌نین بئشینجیسی دیلین اؤنمینه حصر ائدیلیب. میلّت قوروجولوغوندا دیلین موستثنا بؤیوک رولونا توخونان رسول‌زاده، اونون موستملکه‌چی-آسسیمیلیاتور سیاست‌لرده اساس هدف اولدوغونو بیلدیریر. او، ایسلاما ایفراط باغلی اولموش تورک‌لر حاقیندا ‘ایسلامی قبول ائتدیکدن سونرا او قدر اعتیقاداتی-دینیه‌یه مربوط اولموشلاردیر کی، عادتاً تورکلوک‌لرینی بئله ایتیرمیشلردیر’ دئیه یازیر. تورک دیلی‌نین باشقا دیل‌لردن ایفراط سؤز آلماسی اونون فیکرینجه تورک دیلی‌نین اؤزونو بئله ‘خاراب ائتمیشدیر.’ دیلین تمیزلنمه‌سی و اورتاق تورک لوغتینی حاضیرلاماق اوچون رسول‌زاده، یئرلی شیوه‌لردن عیبارت لوغت کیتاب‌لاری‌نین ترتیب ائدیلمه‌سی، یئرلی ادبیات (فولکلور) نومونه‌لری‌نین توپلانماسی گره‌ک‌لیگی فیکرینی ایره‌لی سورور.[6]
یوسف وزیر چمنزمینلی (یوسف وزیروف، 1887-1943) عجمی‌لیک مؤهورو و اونونلا موباریزه آدلی (1913) مقاله‌سینده زامانین تورک کولتورونده ایران/فارس تاثیرینی آراشدیریر. میلّی حیاتا ‘تورکلوگه یابانچی عمل‌لرین قاریشدیغینی’ بیلدیرن مؤلیف، بونو ‘ایران حؤکمران‌لیغی‌نین، عجم مدنیتی‌نین نتیجه‌سی’ ساییر: ‘هانسی طرفدن حیاتیمیزا نظر یئتیرسک، عادت و آیین‌لریمیزه، میلّی مدنیت محصول‌لاریمیزا ایرانین قویدوغو فنا ایزلره راست گلیریک.’ مدنیتین بیر سیرا ساحه‌لرینده (قادین، دین، ادبیات) فارس تاثیریندن دانیشان یوسف وزیر، تحصیلده فارس عنعنه‌سی‌نین قالماسی فاکتینی خوصوصی قئید ائدیر: ‘کؤهنه مکتب‌لرده اوشاق اؤز دیلینده اوخویوب-یازمیر – کیتاب‌لار و یازیلار فارس دیلینده اولور. طبیعی‌دیر کی، بو مکتب‌لردن چیخان‌لار اؤزلری ایله همیشه بیر فارس‌لیق داشیییرلار. بونون اوچون ده شاعیرلریمیز اثرلرینی فارس دیلینده یازیر، فارس حرف‌لرینی تقلید ائدَیرلر و جمعیتیمیزین عادی عوضولری ده مکتب، سند، تیجارته دایر حسابات‌لار و غئیری شئی‌لر یازدیقدا یئنه فارس دیلینه موراجیعت ائدَیرلر. غریبه بوراسی‌دیر کی، ایکی تورک بیر-بیری ایله اؤز دیل‌لرینده دانیشدیقلاری حالدا، بیر-بیرینه کاغیذ یازدیقدا فارس دیلینده یازیرلار.’[7] مؤلیف ‘عجمین پوزغون مدنیتی‌نین آذربایجان تورک حیاتینا (باسدیغی) بیر ائله آغیر مؤهورون نوفوذوندان خیلاص اولا بیلمک’ اوچون سککیز تکلیف ایره‌لی سورور. بیرینجی تکلیفه گؤره، گره‌ک ‘دیلیمیزی فارس‌لیقدان خیلاص ائدک.’ بونون اوچون یئنی یازیلان کیتاب‌لارین ‘قوصورونو دوزلتمک’ (فارسجا سؤزلردن تمیزله‌مک) اوچون گره‌ک خوصوصی جمعیت قورولا. بونونلا یاناشی (2. تکلیف)، گره‌ک ادبی دیل ده فارس سؤزلریندن تمیزلنه (‘ادبی دیل ائل ادبیاتیندان گؤتورولمه‌لی‌دیر’).
علی بیگ حسین‌‌زاده-توران (1864-1940) دونیانین دَییشیک یئرلرینده داغینیق مسکون اولان تورک‌لری ‘مدنیت یولونا چیخارا بیله‌جک دیلین’ عرب، فارس، روس، فیرنگ دیل‌لری‌نین اولا بیلمه‌یه‌جگینی بیلدیریر، ‘بو واسیطه‌نین آنجاق و آنجاق تورک دیلی اولاجاغینی’ ایدیعا ائدیر. حسین‌‌زاده تورک دیلی‌نین وظیفه‌یی-مدنیه‌سی باشلیقلی مقاله‌سینده یازیردی: ‘بیز اؤز موختلیف شیوه و لهجه‌لریمیزی ایصلاح و تؤوحید ایله اؤزوموزه مخصوص مدنی و ادبی بیر عومومی تورک دیلی ووجودا گتیره بیلریز.’[8]
حسین‌‌زاده و آردیجیل‌لارینا گؤره ‘ادبی بیر عومومی تورک دیلی‌نین یارانماسیندا’ تورکجه‌نین ایستانبول شیوه‌سی (عوثمانلی دیلی) اساس گؤتورولمه‌لی‌دیر. عبداله سوُر بو مسله ایله باغلی گؤستریردی: "... اگر ‘توحیدی-لیسان’ [دیل بیرلیگی] آرزوسوندا ایسک آمالیمیز نامینه ‘ایستانبول شیوه‌سی’نی قبولدا تردّود ائتمه‌ملی‌ییز. ظن ائدرسک، بونو بیزیم کیبی هر تورک اوغلو موسلمان کیمسه ده ایستر دئگیلمی؟’ آرتیق فورمالاشمیش ایستانبول شیوه‌سی اساسیندا عومومی ادبی دیل ایدئیاسینی ان آردیجیل شکیلده حیات قزئتی، اوندان سونرا ایسه فویوضات درگیسی مودافیعه ائتدی.
میرزه علی اکبر صابر (1862-1911) ده بیر نئچه اثرینده بو مسله‌لره موناسیبتینی بیلدیرمیش، میلّتچی (تورکچو) کسیمین عوموم-تورک ادبی دیل گؤروشونو مودافیعه ائتمیشدیر. او، عوثمانلیدا ایستیفاده ائدیلن دیلدن (عوثمانلیجا’دان) آذربایجانداکی دیله (تورک دیلی’نه) ترجومه احتییاجینی غئیری-جیدی تکلیف سایمیش، مشهور تازیانه شعیرینده بو تکلیفی وئرمیش شخصی (گنجه‌لی’نی) لاغا قویموشدور:
‘عوثمانلیجادان ترجومه تورکه’ – بونو بیلمم،
گئرچک یازییور " گنجه‌لی " ، یاینکی هنَک‌دیر؛
مومکون ایکی دیل بیر-بیرینه ترجومه، آمما
‘عوثمانلیجادان ترجومه تورکه’ نه دئمک‌دیر؟!
حیات، فویوضات، ایرشاد، تازه حیات، شلاله کیمی مطبوع اورقان‌لاردا علی بیگ حسین‌‌زاده و باشقا تورکچولرین ایستانبول شیوه‌سی اساسیندا بوتون تورک‌لر اوچون عومومی ادبی دیل گؤروشونو میلّی آیدین‌لارین بؤیوک اکثریتی قبول ائتسه ده، بعضی‌لری اونو شوبهه ایله قارشیلادی. ایملا مسله‌سی اطرافیندا موذاکیره‌لر قیزیشاراق داها گئنیش میقیاس آلدی. ایملا مسله‌لری کیملیک آختاریش‌لارینا علاوه استیموُل وئردی. ایملا مسله‌سی‌نین آرخاسیندا اصلینده بوتون تورک‌لری بیر میلّت، یا آیری-آیری میلّت‌لر سایماق کیمی کونسپتوال فرق‌لر دوروردو. عوثمانلی و روسیه تورک‌لرینه موناسیبتده کی فرقلی باخیش‌لار دا بو یاناشما فرقیندن قایناقلانیردی. آیدین‌لار آراسیندا میرزه فتحعلی آخوندزاده‌نین آچدیغی جیغیرلا گئدن، روس کولتورونون تاثیری آلتیندا قالان‌لار، شیعه-سوننی مسله‌سینه مذهب آیری‌لیغیندان داها آرتیق اؤنم وئرن‌لر، عوثمانلی‌یا سویوق موناسیبتده ایدیلر. اونلار فویوضاتچی‌لارین دیل، ادبیات و کولتور بیرلیگی ایدئیاسینا موختلیف دلیل‌لرله منفی موناسیبت بیلدیریردیلر. اساس دلیل ایسه عوثمانلی دیلی‌نین عرب و فارس سؤزلری ایله ایفراط دولدورولماسی، عوثمانلیدا ایستیبداد رژیمی‌نین اولماسی ایدی. اونلار بو دلیل‌لرله علی‌بیگ حسین‌‌زاده و مسلکداش‌لاری‌نین دیل، ادبیات، کولتور بیرلیگی فیکرینی چوروتمگه چالیشدیلار. حالبوکی عوثمانلیدا یازی دیلی‌نین ساده‌لشدیریلمه‌سی و اونو دانیشیق دیلینه یاخینلاشدیرماق جریانی هله تنظیمات دؤورونده باشلانمیش، 20. یوزایلین باشلاریندا، اؤزل‌لیکله گنج تورک‌لر اینقیلابیندان سونرا داها دا گوجلنمیش، یئنی لیسانچی‌لار حراکاتی بو ساحه‌ده جیدی اوغورلار قازانمیشدی. عوثمانلیدا یازی دیلی‌نین یاد سؤزلردن تمیزلنمه‌سی ساحه‌سینده کی بو گلیشمه‌لره باخمایاراق، شرطی اولاراق خالقچی آدلاندیردیغیمیز بو جریان تورکچو-میلّتچی کسیمین واحید ادبی دیل، دولاییسی ایله واحید میلّت گؤروشونه منفی موناسیبتینی دَییشدیرمه‌دی.
علی‌بیگ حسین‌‌زاده‌نین 1910’دا عوثمانلی‌یا موهاجیرتیندن سونرا خالقچیلارین بو مسله‌لره موناسیبتی داها دا سرتلشدی. قوری موعلیم‌لر سمیناریاسی‌نین کئچمیش طلبه‌سی فیریدون بیگ کؤچرلی 1913’ده یازدیغی آنا دیلی آدلی مقاله‌سینده نورمال تنقیدی آشان ایتیهام‌لار بئله ایره‌لی سوردو: ‘بیزیم آذربایجان تورک‌لری‌نین دخی اؤزلرینه مخصوص دیلی واردیر... آللاه علی‌بیگ حسین‌‌زاده‌یه اینصاف وئرسین. کاش او عالیجناب ایستانبولدا راحات اَیلشیب، بیزیم شومبخت قافقازا تشریف گتیرمه‌ییدی. او جنابین علم و کامالینا سؤزوموز یوخدور. سؤزوموز اوندادیر کی، علم و کامالیندان بیزه بیر بهره وئرمه‌دی، آنجاق دیلیمیزه پوزغون‌لوق سالدی، تزه دیل گتیردی. اطرافینی بیر دسته مئیمون‌لار بورودو و اونا تقلید ائتمکده بیری-بیرینه ماجال وئرمه‌ییب، بؤیوک هونرلر گؤستردیلر.’ داها سونرا فیریدون بیگ ایشبو، ایشده، شیمدی، افندیم کیم سؤزلرین قزئت و ژورنال‌لارین دیلینی تامامیله آنلاشماز حالا گتیردیگینی دئییب، ایدیعا ائدیر: ‘بیزیم عقیده‌میزجه، بو یامسیلاما و رفتار میلّته خیانت ائتمک‌دیر. بیز بیر طرفدن ایلمینسکی‌لره، میرویئف‌لره، لوینسکی‌لره نیفرین ائدیب نالاییق سؤزلر دئییریک کی، دیلیمیزی آتیب، بیزی روس‌لاشدیرماق ایسته‌ییریلر. بیر طرفدن ده اؤزوموز آنا دیلی‌نین پوزغون حالا دوشوب اونودولماغینا چالیشیریق.’[9]
فیریدون بیگ کؤچرلی و باشقا خالقچیلارین عوموم-تورک بیرلیگی فیکرینی مودافیعه ائدن‌لری بو جور آغیر ایتیهاملا سوچلامالاری اساس‌سیز ایدی. چونکی محض اونون آدینی چکدیگی نیکولای ایلمینسکی (1822-91) و باشقا مأمورلار روسیه ایمپریاسی داخیلینده کی تورکلرین دیلده، فیکیرده، عملده بیرلشمه‌سینی ایسته‌میر، بو بیرلیک چاغیریش‌لارینی و بو چاغیریش‌لارین مؤلیف‌لرینی دایم تعقیب ائدیردیلر. ایلمینسکی‌لرین هر تورک خالقینا اؤز الیفباسینی، ادبی دیلینی، ادبیاتینی یاراتماق و اونلاری بیر-بیریندن آییرماق فیکیرلری سونرالار سووئت دؤورونده گئرچکلشدیریلدی.
بئله‌جه، ایلک میلّی دؤولتیمیزین قورولدوغو 1918’ه قدر دیلیمیز حاق ائتدیگی رسمی استاتوسو (سیاسی-ایداری ایشلرده یازی دیلی) آلا بیلمه‌میش، ایشلنمه/فونکسیونال دایره‌سی محدودلاشدیریلمیش (اؤزل‌لیکله مکتب‌لرده)، خاریجی دیل‌لرین (عرب، فارس، سونرالار روس) باسقیسی آلتیندا قالمیشدیر. بو اوزدن ده میلّی فیکرین و میلّی سیاسی حرکاتین اؤنم وئردیگی هدف‌لر آراسیندا یئر آلمیشدی. میلّی حاکیمیت دیگر میلّی مسله‌لر کیمی دیل پروبلمی‌نین ده فرقینده ایدی. 27 ژوئن 1918’ده حؤکومت مؤسیسه‌لرینده ‘دؤولتی لیسان تورک دیلی قبول ائدیلدی’؛ پارلاماندا ‘عریضه تورکجه لیساندا اولمادیغی اوچون انجام‌سیز قالدی.’
28 آفوست 1918’ده ایبتیدایی مکتب‌لرین میلّی‌لشدیریلمه‌سی حاقیندا 245 سایلی حؤکومت قراری قبول ائدیلدی. تدریسین تورک دیلینه کئچیریلمه‌سی مقصدیله یارادیلمیش تألیف و ترجومه انجومنی ایبتیدایی و اورتا مکتب‌لرده ایستیفاده اولوناجاق تورکجه درس‌لیک‌لرین حاضیرلانماسی و چاپینا باشلادی. گؤرکملی ضیالی‌لار یئنی درس‌لیک‌لرین یازیلماسی ایشینه جلب ائدیلدیلر. درس پروقرام‌لاری‌نین دَییشدیریلمه‌سی اوچون اؤزل قوروم یارادیلدی. میلّیتجه تورک اولان‌لارین یالنیز تورک مکتب‌لرینده و صینیف‌لرینده اوخوماسی قایداسی موعین ائدیلدی. ایبتیدایی مکتب‌لرده درس‌لرین یئرلی تورکجه ایله، اورتا مکتبده ایسه اورتاق ادبی تورکجه اولماسی قرارلاشدیریلدی. تورکجهسی ضعیف اولان موعلیم‌لرین بو میلّی‌لشمیش مکتب‌لرده چالیشماسی اوچون اونلارین موعلیم کورس‌لاریندان کئچمه‌سی گره‌کدی. نوامبر آییندا معاریف ناظیری آذربایجان قزئتی‌نین موخبیری ایله موصاحیبه‌سینده شکی و گنجه‌ده کی بو کورس‌لاری آرتیق 200-دن آرتیق موعلیمین بیتیردیگینی بیلدیریردی.[10] مکتب‌لرده تورکجه‌نین تطبیقینی سورعت‌لندیرمک مقصدیله عوثمانلی دؤولتیندن درس کیتاب‌لاری‌نین گتیریلمه‌سی و موعلیم‌لرین دعوتی ایچین 1918’ین 22 ژوئیه‌سینده 213 سایلی قرار وئریلدی. ساوادسیزلیغا قارشی موباریزه کورس‌لاری آچیلدی. الیفبانین لاتین قرافیکینه کئچیریلمه‌سی مسله‌سی ایله مشغول اولاجاق قوروم یارادیلدی…
ائله بوراداجا 27 ژوئن قراری‌نین ایکینجی حیصه‌سینی ده علاوه ائدک: ‘ایلَریده بوتون محکمه، ایداره‌یی-داخیلیه و سایر دوایر وظیفه‌لری باشیندا دوران‌لار بو لیسانی بیلن‌لر اولانا قدر حؤکومتی مؤسیسه‌لرده روس دیلی ایستعمالینا دا موساعیده ائدیلسین.’ داخیلی ایشلر ناظیری بهبود خان جاوانشیر 1918’ین نوامبریندا بو مسله‌یه آیدین‌لیق گتیره‌رک ایضاح ائدیردی کی، دؤولت مؤسیسه‌لرینده روس دیلی‌نین ایشله‌دیلمه‌سی ‘هئچ ده اونا اولان محبتدن ایره‌لی گلمیر.’ اونون فیکرینجه بو دوروم اوزون مودت داوام ائتمه‌یه‌جک. تورکجه بیلمه‌ین یوکسک وظیفه توتان شخص‌لر ایشلرینده قالا بیلمه‌یه‌جکلر. ‘ایکی ایل ایچینده آذربایجان مؤسیسه‌لری‌نین هامیسی تامامیله میلّی‌لشدیریله‌جک.’[11]
آذربایجانین ایکینجی ایشغالیندان (27 آوریل 1920) سونرا تورکجه‌نین استاتوسوندا، اونون ایشلنمه ساحه‌سینده، دیگر دیل‌لرله، اؤزل‌لیکله ‘اوکتوبر دیلی’ روسجا ایله موناسیبتینده دَییشیک‌لیک‌لر اولدو. اوزون 71 ایل‌لیک سووئت دؤنمینده تورک دیلی‌نین دورومو فرقلی دؤنم‌لرده فرقلی شکیل‌لرده دَییشمیشدیر. اؤزتله‌میش اولساق بیر نئچه مقامی وورغولاماق مومکون‌دور.
آذربایجاندا سووئت حاکیمیتی‌نین قورولماسیندان سونراکی ایلک ایل‌لرده خالق کومیسارلاری سووئتی‌نین صدری نریمانوف رسمی دیل ساحه‌سینده برابرسیزلیگین اولدوغونون فرقینده ایدی. نریمانوف استالیندن استالینه یازدیغی مشهور شیکایت مکتوبوندا (اوجقارلاردا اینقیلابیمیزین تاریخینه دایر) باکی سووئتینده مؤوجود اولان وضعیت حاقیندا یازیردی: ‘آذربایجانین پایتاختیندا تورک‌لر باکی سووئتی‌نین قوللوقچولارینا ایستر-ایسته‌مز شیفاهی و یازیلی شکیلده موراجیعت ائتدیکده، بو موراجیعت روس دیلینده اولمالی‌دیر، بئله کی، روس‌لار، یهودی‌لر و ائرمنی‌لر [یعنی باکی سووئتی‌نین ایشچی‌لری] تورک دیلینده دانیشمیرلار. من بیلدیریرم کی، دؤولت دوماسی اولاندا، تورک اهالیسی بئله سیخینتی‌یا معروض قالمیردی.’[12] آذربایجان س‌س‌ر-ین باشقا دؤولت اورقان‌لاریندا دا دیل ساحه‌سینده وضعیت عئینی جور ایدی. روس دیلی‌نین حاکیم مؤوقئعیی و تورکجه‌نین[13] محدود ساحه‌لرده (مثلاً، مکتب‌لرده) ایشله‌دیلمه‌سی حالی سونراکی اون‌ایل‌لیک‌لرده ده داوام ائتدی. نیکیتا خروشچوفون حاکیمیتی (1954-64) ایل‌لرینده سیاسی موحیطین نیسبتاً مولاییم‌لشمه‌سیندن ایستیفاده ائده‌رک یئرلی حاکیمیت امام مصطفی‌یئف-میرزه ابراهیموف –صادق رحیموف اوچلوگونون شخصینده مؤوجود آنایاسایا آذربایجان دیلی‌نین دؤولت دیلی اولماسی حاقیندا مادّه علاوه ائتدی. بو اوچلوگون میلّی دیلین استاتوسونو یوکسلتمک ساحه‌سینده‌کی جهدلری اونلارین ایشدن آزاد ائدیلمه‌سی ایله نتیجه‌لندی. سونراکی اون‌ایل‌لیک‌لرده ده تورکجه‌نین گئرچک استاتوسو دورمادان آشاغی سالیندی، او یالنیز تحصیل-مدنیت ساحه‌سینده (روس دیلی ایله یاناشی) ایشله‌دیلدی.
میلّی دیلین (تورکجه‌نین) یالنیز تحصیل ساحه‌سی ایله محدودلاشدیریلماسی موذاکیره، موباحیثه ، حتّی بعضاً قارشی‌دورمالارا سبب اولوردو. سووئت رژیمی‌نین مؤوجود اولدوغو بوتون دؤور عرضینده سووئت دؤولتی تورک دیلی‌نین ایشلنمه دایره‌سینی محدودلاشدیرماغا، عوضینده روس دیلی‌نین رولونو آرتیرماغا چالیشدی. عکسینه، میلّی قووّه‌لر، میلّی دیلین میلّت‌لشمه سورجینده حساس رولونو نظره آلاراق اونون رسمی استاتوسونون یوکسلدیلمه‌سینه چالیشمیشلار.
آذربایجان س‌س‌ر’ین بیرینجی (1921)، ایکینجی (1925) و اوچونجو (1937) آنایاسالاریندا دؤولت دیلی آنلاییشی یوخ ایدی. 1978. ایل آنایاساسیندا آذربایجان س‌س‌ر-ین دؤولت دیلی آذربایجان دیلی‌دیر’ مودعاسی‌نین قبولو ایسه 1978. ایلده گورجوستانداکی آیاقلانمادان سونرا گورجوستانین آنایاساسیندا ‘گورجو دیلی‌نین دؤولت دیلی’ اولماسی مادّه‌سی‌نین سالینماسیندان سونرا ائرمنیستان و آذربایجان س‌س‌ر آنایاسالاریندا دا عئینی مادّه‌نین سالینماسینا موسکو راضی‌لیق وئردی. سووئت آنایاساسیندا بو مادّه‌نین اولماسینا باخمایاراق، میلّی دیل آذربایجان جومهوریتینده هئچ واخت گئرچک دؤولت دیلی استاتوسونا مالیک اولمامیشدیر.
سووئت رژیمی‌نین تورکجه‌میزه یؤنه‌لیک سیاستی‌نین فرقلی دؤنم‌لردن کئچدیگینی تکرار وورغولاماق گرهکدیر. 1930’لارین اورتالارینا قدرکی دؤنمده دیلیمیزین یاد عونصورلردن (اؤزل‌لیکله، عرب-فارس ترکیب‌لریندن) تمیزلنمه‌سی سورجی یاشاندی. 1940’ده کیریل قرافیکلی الیفبایا کئچدیکدن سونرا روس سؤزلری و ترمین‌لرین دیلیمیزه دولدورولماسی تشکیل و تشویق ائدیلدی. دیلین قرامری اوزرینده موهندیس‌لیک یاپیلدی. سووئت رژیمی‌نین سون 30-40 ایلینده ایسه آذربایجاندا تورکجه‌نین اؤز اساس‌لارینا دؤنمه‌سی، تمیزلنمه‌سی مئیلی‌نین قارشیسی‌نین آلینماسینا چالیشیلدی. اؤزتورکجه‌میزین اسکی تورکجه‌دن، اؤزل‌لیکله تورکیه ده یایغین اولان سؤزلردن و ترمین‌لردن اوزاق توتولماسی اوچون سانسور رژیمی تطبیق ائدیلدی. بونا باخمایاراق دیلین یاد عونصورلردن تمیزلنمه‌سی کیمی طبیعی پروسه‌نین قارشیسینی آلماق مومکون اولمادی. 20. یوزایلین باشلارینداکی دورومو ایله موقاییسه‌ده دیلیمیز تمیزلیک سوزگجیندن کئچدی و خئیلی گلیشدی.
قوزئی آذربایجاندا دیل پروبلم‌لری
یئنیدن باغیمسیزلیغینی قازانان قوزئی آذربایجان (اوکتوبر 1991)، سووئتدن میراث قالان دیل اورتامینا دا دَییشیک‌لیک گتیرمک مجبوریتینده قالدی. داوام ائدن میلّی حرکاتین طلب‌لریندن بیری ده ائله بو ایدی.
ابولفضل ائلچی‌بیگ حاکیمیتی دؤورونده (1992-93) دؤولت دیلی‌نین 1936’یا قدرکی آدی (تورک دیلی) قایتاریلدی (22 دسامبر 1992). دؤولت دیلی‌نین ایشلنمه ساحه‌لری‌نین گئنیشلنمه‌سی، او جومله‌دن رسمی یازیشمالارین دؤولت دیلینه کئچیریلمه‌سی اوچون تدبیرلر گؤرولدو. سایجا آزلیقدا اولان خالق‌لارین دیل‌لرینه رسمی دیل استاتوسو وئریلدی. میلّی حرکاتین و میلّی حؤکومتین تاثیری آلتیندا توپلومدا میلّی تحصیله موناسیبت ده دَییشدی. مینلرله عاییله اؤولادینی روس مکتب‌لریندن/بؤلمه‌لریندن آلیب، تورک مکتب‌لرین/بؤلمه‌لرینه یازدیردی. ایجتیماعی حیاتین میلّی‌لشمه‌سی گئدیشینده میلّی دیلله (تورکجه) باغلی پروبلم‌لرین نهایت سورعتله چؤزوله‌جگی اومیدلری یارانمیشدی. آمما اولمادی.
1993’دن سونراکی علی‌یئف‌لر حاکیمیتی دؤورونده دیل سیاستی سووئت عیارلارینا یئنیدن گئری دؤندو. روسیه و روس دیلی عامیلی یئنیدن مرکزه گتیریلدی. اؤزتله‌مگه چالیشاق.
یئنی آنایاسانین (1995) 21. مادّه سینه گؤره، ‘آذربایجان جومهوریتی‌نین دؤولت دیلی آذربایجان دیلی‌دیر. آذربایجان جومهوریتی آذربایجان دیلی‌نین اینکیشافینی تأمین ائدیر.’ بو مادّه‌نین ایکینجی حیصه‌سینده دئییلیر: ‘آذربایجان جومهوریتی اهالی‌نین دانیشدیغی باشقا دیل‌لرین سربست ایشله‌دیلمه‌سینی و اینکیشافینی تأمین ائدیر.’
تحصیل حاقیندا قانونون (2009) 7.1. مادّه‌سینده ‘آذربایجان جومهوریتی‌نین تحصیل مؤسیسه‌لرینده تدریس دیلی دؤولت دیلی – آذربایجان دیلی‌دیر.’ دئییلیر. آردینجا بو مادّه‌نین ماهیتینی هئچه ائندیرن مودعا گلیر: 7.2. وطنداش‌لارین و تحصیل مؤسیسه‌سی تأسیسچی‌لری‌نین ایستگی نظره آلیناراق، آذربایجان جومهوریتی‌نین طرفدار چیخدیغی بئین‌الخالق موقاویله‌لره و یا مووافیق ایجرا حاکیمیتی اورقانی‌نین موعین ائتدیگی اورقانلا (قوروملا) راضی‌لاشمایا اویغون اولاراق تحصیل مؤسیسه‌لرینده تدریس مووافیق دؤولت تحصیل استانداردلاری و یا بین‌الخالق سویه‌ده آکردیتاسیا اولونان تحصیل پروقرام‌لاری اساسیندا دیگر دیل‌لرده (اوخو: روس دیلینده) ده آپاریلا بیلر. تدریس دیگر دیل‌لرده آپاریلان عومومی تحصیل مؤسیسه‌لرینده آذربایجان دیلی، ادبیاتی، تاریخی و جوغرافیاسی تدریس اولونمالی‌دیر.
2019’ون مئی‌ینده قبول ائدیلمیش عومومی تحصیل حاقیندا آذربایجان جومهوریتی‌نین قانونونون عومومی تحصیل ساحه‌سینده دؤولت سیاستی‌نین اساس پرینسیپ‌لری سیراسیندا هومانیست‌لیک، برابرلیک، اینتقراسیا، کئیفیتلی‌لیک، واریث‌لیک، چئویک‌لیک، فاصیله‌سیزلیک، وحدت‌لیک، دموکراتیک‌لیک کیمی عاغیلا گلن بوتون مومکون پرینسیپ‌لر سادالانمیشدیر. آما بو پرینسیپ‌لر سیراسیندا وازکئچیلمز میلّی‌لیک و مودرن‌لیک پرینسیپ‌لری‌نین اولماسینا گره‌ک گؤرولمه‌میشدیر. بو قانوندا تحصیلین دیلی حاقیندا مادّه‌نین اولماماسی دا دوشوندوروجودور.
مؤوجود حاکیمیتین میلّت‌لشمه سورجینه منفی تاثیرلریندن بیری محض تحصیل سیستمینده باشلانمیش میلّی‌لشمه‌نین قارشیسی‌نین آلینماسیندا، روس دیلی‌نین (ادبیاتی‌نین، تاریخی‌نین) یئنیدن آذربایجان تحصیل سیستمینده رولونون آرتماسیندا اؤزونو گؤستردی. آذربایجان جومهوریتی‌نین ایستیقلالی‌نین برپاسیندان کئچن ایل‌لرده روسجا تحصیل آلان‌لارین سایی آزالمادی، عکسینه آرتدی. آینا قزئتی 1997’نین مئی‌ینده رسمی استاتیستیکایا اساس‌لاناراق یازیردی کی، آذربایجان جومهوریتینده 40 تامامیله روس، 381 عدد ایسه بین‌المیلل مکتب وار. اساساً باکیدا یئرلشن بو مکتب‌لرده شاگیردلر روسیه‌دن گتیریلن درس‌لیک‌لردن و درس وسایت‌لریندن اؤیره‌نیر، نتیجه‌ده ‘روس دؤولتی‌نین وطن‌پرورلری کیمی تربیه اولونورلار.’[14]
2016’نین اورتالاریندا باکیدا و بوتون اؤلکه‌ده تدریسین دیلی حاقیندا حاضیرلانمیش بیر مقاله (باکیدا مکتب‌لرین آنا دیللی بؤلمه‌لری باغلانیر) یازیلی و گؤرسل مطبوعاتدا خئیلی موذاکیره ائدیلدی. بو مقاله اورتا مکتب‌لرده روس دیلینده تدریسین آرتماسی مئیلی حاقیندا ایدی. مقاله‌ده گؤستریلیردی کی، اؤلکه‌نین روس بؤلمه‌سی اولان 300-ه یاخین عوموم‌تحصیل مکتبی‌نین روس بؤلمه‌سینده 170 مینه یاخین شاگیرد اوخویور. بو، بوتون شاگیردلرین 15%-ه برابردیر. آراشدیریجی‌لارین فیکرینجه، ‘بو رقم‌لری 15 ایل اؤنجه‌نین گؤستریجی‌لری ایله موقاییسه ائتدیکده جیدی آرتیم یاراندیغینی گؤرمک اولور. 1990-جی ایل‌لرین سونلاریندا روس بؤلمه‌لرینده 107 مین شاگیرد اوخویوردو و اونلارین سایی عومومی شاگیرد ساییندا 7%-ه چاتیردی.’[15] باکیدا بو مئیل داها قاباریق اورتایا چیخماقدا ایدی. 2016’دا باکی‌نین 15 اِلیتار مکتبینده بیرینجی صینفه قبول ائدیلن شاگیردلردن 1144 نفری آذربایجان بؤلمه‌سینه، 1206 نفری ایسه روس بؤلمه‌سینه قبول ائدیلیب. آزاد موعلیم‌لر بیرلیگی‌نین صدری ملاحت مورشودلو بو مئیلی بئله دَیرلندیرمیشدی: ‘1990-جی ایل‌لرین اورتالاریندان فرقلی اولاراق ایندی روس بؤلمه‌سینه ماراق بیر نئچه دفعه آرتیب. سانکی 1960-70-جی ایل‌لرین ایمپریا دؤورونو یاشاییریق. حتّی رایون قئیدیاتیندا اولان و روسجا بیلمه‌ین عاییله‌لر ده اوشاق‌لارینی روس مکتب‌لرینه قویماق ایسته‌ییرلر.’[16]
گئرچکدن ده چوخ عجایب دوروملا قارشی-قارشی‌یاییق: اسکی سووئت جومهوریت‌لری‌‌نین دئمک اولار هامیسیندا (تورک جومهوریت‌لری ایستیثنادیر) روسجا تحصیل پروبلمیندن آزاد اولوب، تحصیل سیستم‌لرینی تامامیله میلّی‌لشدیریبلرسه، ندن باغیمسیزلیغی‌نین 30. ایلینده آذربایجاندا روس مکتب‌لرینه مئیل آرتیر، روسیه بیلیم‌یوردلاری‌نین یئنی-یئنی شؤعبه‌لری آچیلیر؟ بو اؤنملی مسله‌نین گومان کی چئشیدلی سبب‌لری واردیر. اونلاردان بیر نئچه‌سینی سیرالایاق.
بیرینجیسی، مؤوجود حاکیمیت روسیه قارشیسیندا لویال‌لیغینی ثوبوت ائتمک اوچون تحصیل سیستمینده روسیه عامیلینه اؤنم وئرمکده دیر.[17] بو ‘خیدمتی’ ده روسیه سیاسی رهبرلیگی یوکسک قییمت‌لندیریر. دفعه‌لرله روسیه پرزیدنتی وئردیگی آچیقلامالاردا دورومدان ممنون‌لوغونو ایفاده ائتمیشدیر. اؤزل‌لیکله قونشو روسیه یؤنلو ائرمنیستانلا موقاییسه‌ده بو دوروم دیقت چکیر. بورادا روس مکتب‌لری یوخ سویه‌سینده‌دیر. ائرمنی اوشاق‌لارین یالنیز میلّی مکتب‌لرده اوخوماسینا ایجازه وئریلیر. (آذربایجان حاکیمیتی‌نین بو جور خوش‌رقص‌لیگی‌نین ‘افکتیولیگی’ باشقا بیر مسله‌دیر.)
ایکینجیسی، خالق اولاراق تحصیلین جیدیتی هله گره‌گینجه درک ائدیلمه‌میشدیر. میلّی فیکیرده ده بو پروبلمه لازیمی دیقت یوخدور. محض بو سببدن ده مرحوم ملاحت مورشودلو ‘حتا رایون قئیدیاتیندا اولان و روسجا بیلمه‌ین عاییله‌لر ده اوشاق‌لارینی روس مکتب‌لرینه قویماق ایسته‌ییرلر’ دئیه فریاد ائدیردی.
مسله‌نین ماهیتینی تشکیل ائدن کریتیک فیکیر بودور: اورتا مکتبین فونکسیونو (ایشلَوی) وطنداش یئتیشدیرمک‌دیر! اجنبی مکتب‌لر وطنداش یئتیشدیره بیلمز. مسله دیلله محدودلاشمیر؛ اوشاق دوغما دَیرلرینی بیلمیر، یاد دَیرلرین تاثیری آلتینا دوشور. حیاتی‌نین سونراکی دؤنم‌لرینده بو اسکیک‌لیگی دوزلتمک ایمکانی دا اولمور. یاد مکتبده یئتیشن اوشاق عؤمرو بویو الده ائتدیگی یاد دَیرلری دوغما/میلّی دَیرلریندن اوستون توتور. وطنداش‌لیق دویغوسو و بیلینجی اولمایان‌لارین تکرار ایستحصال ائدیلدیگی بیر اؤلکه‌ده نورمال میلّت یارانا/اولا بیلمز! بو جور میلّت بؤلونموش‌لوگه، دایم گوون‌لیک پروبلم‌لری ایله اوز-اوزه قالماغا محکوم‌دور.
هله 19. یوزایلده گؤرکملی روس پداقوقو کونستانتین اوشینسکی روس اوشاق‌لاری‌نین اجنبی دیل‌لرده اوخوماسینا اعتیراض ائدیردی. او، اوشاق‌لارا دوغما روس دیلینده تحصیل وئریلمه‌سی‌نین اوستون‌لوگونو گؤستریردی: ‘اوشاق اونو احاطه ائدن آدام‌لارین معنوی موحیطینه یالنیز آنا دیلی واسیطه‌سیله داخیل اولور… هر پردمتین(مؤوضونون) تعلیمی سؤز فورماسیندا اوشاغا اؤتورولور، منیمسه‌نیلیر و همیشه سؤزله ایفاده اولونور. سؤزون معناسینا وارماغا عادت ائتمه‌میش اوشاق، اونون اصل معناسینی دومانلی باشا دوشور، یاخود هئچ باشا دوشمور. یازیلی و شیفاهی نیطقده اونلاردان سربست ایستیفاده وردیش‌لری اولمادیغی اوچون همیشه هر بیر باشقا پردمتین اؤیره‌نیلمه‌سی واختی بو اساسلی چاتیشمازلیقدان اذیت چکیر. اینکیشافی زوراکی‌لیقلا پوزولمایان اوشاق‌لارین اکثری 5، یاخود 6 یاشیندا ایکن آرتیق اؤز آنا دیلینده چوخ دوزگون و قیوراق دانیشیر. آنجاق تصوور ائدین کی، عاغیللی بیر بئش‌یاشلی اوشاغین اؤز آنا دیلینده دانیشدیغی کیمی اؤزگه بیر دیلده دانیشماق اوچون آداما نه قدر بیلیک، حیس، فیکیر، منطیق، حتّی فلسفه لازیم‌دیر.’[18]
آذربایجاندا تحصیل سیستمی‌نین نورمال‌لاشماسینی طلب ائدن ایکینجی شرطی ده گؤزآردی ائتمه‌ملی‌ییک. میلّی و روس مکتب‌لری/بؤلمه‌لری آراسینداکی وارساییلان فرقی لغو ائتمک و میلّی مکتب‌لری وطنداشین گؤزونده داها جاذیب ائتمه‌نین یولو میلّی مکتب‌لرین مودرن‌لشمه‌سی‌دیر.[19] مکتبین مودرن‌لشمه‌سی اصلینده میلّی مکتب‌لری رقابت قابیلیتلی ائتمکدن داها چوخ تحصیل سیستمی‌نین دوغاسیندان گلن اؤن شرط‌دیر.
قوزئی آذربایجاندا حاکیمیتین دیل سیاستی و اؤلکه ده مؤوجود دیل اورتامیندان بحث ائدرکن باشقا اولومسوز/نقاتیو حال‌لاری دا گؤسترمک گرهکدیر. تورکجه‌نین آنایاسادا تثبیت ائدیلمیش رسمی دؤولت دیلی استاتوسونا باخمایاراق، دؤولت ایداره‌لرینده روسجانین یازی دیلی کیمی ایستیفاده‌سینه ایجازه وئریلمکده‌دیر. بیر چوخ دؤولت و اؤزل تشکیلات‌لاردا ایشه قبول شرطلری سیراسیندا ایدیعاچی‌نین دؤولت دیلی ایله یاناشی روس دیلینی ده بیلمه‌سی ضروری ساییلیر. آذربایجان جومهوریتی وطنداش‌لیغی ایدیعاسیندا اولان اجنبی‌لر اوچون دؤولت دیلینی بیلمک و اویغون ایمتاحان‌لاردان کئچمک شرطی نظرده توتولمامیشدیر. سووئت دؤنمیندن قالان و روس دیلی‌نین اؤزل‌لیکلرینی داشییان یازی قایدالاری‌نین دَییشمه‌سینه حاکیمیت ماراقلی گؤرونمور.[20] دؤولت دیلی‌نین آرتیق اسکی‌لشمیش عرب، فارس و روس سؤزلریندن و ترمین‌لریندن تمیزلنمه‌سینه چئشیدلی یول‌لارلا مانعه‌لر یارادیلیر. دؤولت دیلی لوزوم‌سوز اولاراق لاتین-یونان منشالی سؤزلر و ترمین‌لرله دولدورولور…
بئله‌جه، آذربایجان جومهوریتی‌نین باغیمسیزلیغی‌نین 30. ایلینده تورکجه‌نین آنایاساداکی استاتوسو ایله گئرچک دورومو آراسینداکی آچیق فرقی موذاکیره ائتمک مجبوریتینده قالیریق. بو میلّی پروبلم توپلومدا، اؤزل‌لیکله سوسیال مدیادا ان چوخ دارتیشیلان مؤوضولار سیراسیندادیر.
گونئی آذربایجانین دیل پروبلمی
ایرانداکی تورکلرین فارس‌لاشماسی‌نین ایکی سببیندن بیری‌نین فارس دیلینه آشیری باغلی‌لیغین اولماسی حاقیندا محمد امین رسول‌زاده‌نین فیکرینی قئید ائتمیشدیک. تورک اِلیتی‌نین فارس‌لاشماسی حادیثه‌سینده فارس دیلی‌نین موهوم رولونا 1912’ده دیقتی چکن رسول‌زاده، داوام ائدیر: ‘حؤکومدارلارین تورکلوگونه راغماً مملکتین لیسان-ای رسمی‌سی فارسی قالمیش و مراسیم و تشریفاتدا هپ فارسی عنعناتی موحافیظه اولونموشدور.’ تحصیل تامامیله فارسجا اولدوغوندان ساوادلی کسیم تورکجه چتین‌لیکله یازیب-اوخویا بیلیر. ‘خولاصه عربجه ناسیل بیر لیسان-ای دینی ایسه فارسیجه ده او درجه بیر صلاحیت و نوفوذو حایظ لیسان-ای تحریردیر [یازی دیلی‌دیر]. تورکچه قونوشولور، تورکچه نوطوق ائدیلیر، تورکچه وعظ‌لار سؤیله‌نیر. فقط یازی‌یا گلینجه هپ فارسی کسیلیر.’[21] بئله بیر غئیری-موناسیب شراییطده یئرلی تورک دیلی اؤزونه یول آچمالی، اینکیشاف ائتمه‌لی ایدی.ایرانداکی سونراکی سیاسی گلیشمه‌لر تورکجه‌نین دورومونون داها دا آغیرلاشماسینا یول آچدی.
1920-30’لار ایران تاریخینده فعال میلّت قوروجولوغو دؤنمی‌دیر. رضا پهلوی حاکیمیتی‌نین بو سیاستی چوخ‌میلّتلی (پولی اِتنیک)، چوخ‌کولتورلو ایمپریانی بیر میلّت، بیر دیل، بیر کولتور، بیر سیاسی حاکیمیتدن عیبارت اونیتار دؤولته چئویرمک کیمی ایدیعالی مقصد داشیییردی. فارس عیرقچی‌لیگی رسمی دؤولت سیاستی‌نین اساسینی تشکیل ائتدی. 1930’دا فارس دیلی یئگانه رسمی دؤولت دیلی اعلان ائدیلدی، قالان‌لاری‌نین تحصیل سیستمینده، مطبوعاتدا و دؤولت ایداره‌چی‌لیک سیستمینده ایستیفاده سی قاداغان اولوندو.
رضا شاه حؤکومتی‌نین عیرقچی سیاستی‌نین اساس هدف‌لریندن بیری ایراندا تورک دیلی‌نین ایشلنمه آلانینی دارالتماق، مومکون اولسا، اونو اونوتدورماق ایدی. آذربایجاندا یئنی یارادیلمیش دؤولت مکتب‌لرینده تورکجه درس‌لرین قویولماسی‌نین یاساقلانماسی بیر یانا، مکتب‌لرده شیفاهی صؤحبت‌لرده تورکجه‌دن ایستیفاده، آنا دیلیندن باشقا بیر دیل بیلمه‌ین اوشاق‌لارا درس‌لرین تورکجه ایضاح ائدیلمه‌سی بئله قاداغان اولوندو. تهراندان گؤندریلمیش معاریف مودیرلری بو ساحه‌ده خوصوصی فعال‌لیق گؤستردیلر. اونلارین آراسیندا آ.محسنی و ق. ذوقی خوصوصیله فرق‌لندیلر. بونلاردان بیرینجیسی‌نین ‘تورکجه دانیشان‌لارین بوینونا نوختا کئچیریب آخورا باغلایین’ ایفاده‌سی یایغیندی. ذوقی‌نین آذربایجاندا ایبتیدایی مکتب‌لرده تنفوس زامانی تورکجه دانیشان‌لاری جزالاندیرماق اوچون جریمه صاندیق‌لاری قویماق حاقیندا گؤستریشی اوزون ایل‌لر یئرلی اهالی‌نین یادداشیندان سیلینمه‌دی.[22]
تورک دیلی، مدنیتین باشقا ساحه‌لریندن ده وورولوب چیخاریلدی. آنا دیلینده کیتاب و قزئت نشری، تاماشالار گؤسترمک، حتّی یاس و تعزیه مجلیس‌لرینده تورک دیلیندن ایستیفاده‌نین قارشیسی آلینماغا چالیشیلیردی. بیر زامان‌لار تبریزده تئاتر تاماشالاری اینسان‌لارین ایلگیسینی چکدیگی حالدا، اونون بوندان سونرا فارسجا اولماسی تئاتر سالون‌لاری‌نین بوش قالماسینا ندن اولدو.
1920-30’لار آذربایجانداکی دؤولت ایداره‌لرینه مرکزدن گؤندریلن مأمورلارین سایی‌نین آرتماسی ایله دیقتی چکیر. آیری-آیری مأمورلار اول‌لر ده پایتاختدان گؤندریلیردی. رضا شاه دؤورونده بو، کوتلوی حال آلماغا باشلادی. بو مأمورلارین یئرلی دیلی بیلمه‌لری ضروری ساییلمیردی. عکسینه، اونلارین قارشیسینا تورک دیلی‌نین و مدنیتی‌نین آشاغیلانماسی، بئله‌لیکله آذربایجان تورک‌لرینده آشاغی‌لیق کومپلکسی یاراداراق آسیمیلاسیونا مئیل‌لندیرمک وظیفه‌سی قویولوردو. آذربایجانا والی گؤندریلمیش عبداله مستوفی سونرالار چاپ ائتدیردیگی خاطره لرینده آذربایجان اهالیسی حاقیندا یازیردی: ‘آذربایجان اهالیسی‌نین تورکجه قیریلداتماغینا (بولقور کردن) باخمایین، اؤلکه‌میزین هئچ یئرینده اونلاردا اولان ایرانلی‌لیق روحو یوخدور.’[23] بو اوستاندار تورک دیلی‌نین یاس یئرلرینده ایشله‌دیلمه‌سینی بئله قاداغان ائتمیشدی، چونکی ‘داریوش و کامبیزین خلف‌لری افراسیاب و چینگیزین دیلینده دانیشا بیلمزدیلر.’[24]
آذربایجان تورکونون اؤلکه سیاستینده آددیم-آددیم مؤوقع‌لری تحویل وئرمه‌سی 20-30’لاردا اونو مظلوم میلّت دورومونا گتیریب چیخارتدی. رضا شاهین دیکتاتورا رژیمی‌نین تیمثالیندا دؤولت تورک وارلیغینی مودرن‌لشن ایرانین بوتؤولوگو اوچون اساس تهلوکه سایدی، تورک کولتورونو هدف آلاراق اونا جیدی ضربه ووردو. تورک‌لر آراسیندا اوخوموش کسیم، خوصوصیله مأمور طبقه‌سی آراسیندا ایرانچی‌لیغا باغلی‌لیغین آرتماسینا باخمایاراق، تورک اهالیسی‌نین اکثریتی آراسیندا ایران دؤولتی-تورک میلّتی موناسیبت‌لرینه آیدین‌لیق گلدی. تورک اهالیسی‌نین بو حیصه‌سینده ایران دؤولتی آنلاییشیندان قوپما باش وئردی.
1941’ده سووئت ایتّیقاقی‌نین ایرانین قوزئی‌ینی، اینگیلس‌ین ایسه گونئی‌ینی ایشغال ائتمه‌سی اؤلکه‌ده‌کی سیاسی دورومو دَییشدیردی. ایراندا نیسبی لیبرال سیاسی موحیط یاراندی. گونئی آذربایجاندا ایجتیماعی-سیاسی حیات جانلاندی. 20 ایل‌لیک آنتی-تورک، آنتی-آذربایجان رژیمین بوراداکی فارس مأمورلاری خالقین اینتیقامیندان احتیاط ائده‌رک تهرانا قاچدیلار. تورک دیلی اوزرینه قویولموش یاساق‌لار آرادان قالخماغا باشلادی. میلّی روحلو آیدین‌لار یئنی یارانمیش ایمکان‌لاری دَیرلندیریب حرکته کئچدیلر. تبریزده چیخان آذربایجان قزئتی حاکیم و رسمی ایران میلّتی آنلاییشیندان فرقلی میلّت گؤروشونو اورتایا قویدو. قزئتین صحیفه‌لرینده تئز-تئز آذربایجان میلّتی[25] آنلاییشینا راست گلمک مومکون‌دور. بو میلّت، قزئته گؤره، ‘...حیس، دیل، عادت-عنعنه و اراضی بیرلیگینه مالیک خالق‌دیر.’[26] میلّت یارادان اِلمنت‌لر آراسیندا دیله بؤیوک اؤنم وئریلیر، او، میلّتین اساس علامتی ساییلیردی.[27] آذربایجان جمعیتی و اونون مطبوع اورقانینا گؤره، ایراندا واحید دیل اولمادیغیندان واحید ایران میلّتی ده یوخدور، چوخ میلّتلی ایران جمعیتینی بیرلشدیرن اساس شرط ‘مقصد و ایدئال بیرلیگی’ اولا بیلر.[28]
آذربایجان تورک‌لری‌نین آیریجا میلّت اولدوغونو اساس‌لاندیرماق اوچون قزئتده میلّی دیلین اؤنمی وورغولانیر، اونون (تورکجه‌نین) باشقا دیل‌لرله (ایلک نؤوبه ده فارسجا ایله) برابرلیگی اوزرینده ایصرار ائدیلیردی. دیل مسله‌سی آذربایجان جمعیتی اوچون واز کئچیلمه‌یه‌جک ‘قیرمیزی خط’ حساب ائدیلمکده ایدی. آذربایجان قزئتی 5 دسامبر 1941 تاریخلی ساییندا قطعیتله یازیردی: ‘کیم کی، بیزیم دیلیمیزه، عنعنه‌لریمیزه، ثروت‌لریمیزه قصد ائتمک ایسته‌سه، بیز اونو اؤز دوشمنیمیز ساناجاق و سون نفسیمیزه قدر اونلاری محو ائتمگه چالیشاجاغیق.’
21 آذر حرکاتی و میلّی حؤکومت زامانی (1945-46) اوستونده دورولان ان اؤنملی مسله‌لردن بیری‌نین میلّی دیل اولماسی طبیعی ایدی. میلّی حرکات‌لارین میلّی دیل و کولتور مسله‌لرینه بیرینجی درجه‌لی اؤنم وئرمه‌سی عومومی حالدیر. بو، آذربایجانین میلّی قووّه‌لری‌نین، اؤزل‌لیکله حساس یاناشدیغی مؤوضو ایدی. چونکی رضا پهلوی رژیمی‌نین تورکلوگه موناسیبتده اویغولادیغی سیاستین ان حساس ساحه‌سی محض میلّی دیل و میلّی کولتور ساحه‌سینده کی یاساق ایدی. میلّی حؤکومت ایلک باشدان ایشلرینی آنا دیلینده قوردو، تحصیل سیستمینی آنا دیلینه کئچیردی، اونلارلا ساوادسیزلیغی لغوائتمه کورسو ایشه باشلادی، اونلارلا یئنی مکتب تیکیلدی، تبریزده دؤولت بیلیم‌یوردو، درام تئاتری و فیلارمونیا آچیلدی، شاعیر و یازیچی‌لار انجومنی، بسته‌کار و معمارلار جمعیتی قورولدو، آنا دیلینده درس‌لیک و باشقا کیتاب‌لار چاپ ائدیلدی و س. جعفر پیشه‌وری یازیردی: ‘بیزیم دیلیمیز دوشمن‌لرین ایدیعالارینا باخمایاراق چوخ گئنیش و غنی بیر دیلدیر. اونون کؤکو خالقیمیزین قانیندا و اورگینده دیر. بیز اونو آنا سودو ایله امیب وطنیمیزین روح‌نواز هاواسی ایله تنفوس ائتمیشیک. اونا توهین ائدن‌لر، اونو تحمیلی و مصنوعی گؤسترمک ایسته‌ین‌لر بیزیم حقیقی دوشمن‌لریمیزدیر.’[29] تهرانلا دانیشیق‌لاردا آذربایجان نوماینده‌لری دیل مسله‌سیندن واز کئچمه‌یه‌جکلرینی بیلدیرمیش، سوندا موقاویله‌نین الده اولونماسی خاطیرینه آذربایجانداکی اورتا و عالی مکتب‌لرده تدریسین ‘فارس و آذربایجان دیل‌لرینده ایجرا ائدیلمه‌سی’ حاقدا بندین آرتیریلماسینا راضی اولموشلار.[30]
ایران حؤکومتی 1945’ین سونلاریندان اعتیباراً گونئی آذربایجانا، ساواشدا مغلوب ائتدیگی اؤلکه کیمی یاناشماغا باشلادی. محمد رضا پهلوی رژیمی‌نین مؤوجود اولدوغو بوتون دؤور عرضینده (1979’ا قدر) ایرانین سیاسی حیاتیندا موهوم پروسه‌لرین (مثلا، 1949-53’لرده‌کی دموکراتیک حرکات، 1962’ده باشلایان آغ اینقیلاب ایصلاحات‌لاری) باش وئرمه‌سینه باخمایاراق، تهرانین آذربایجانا یاد موناسیبتی دَییشمه‌دی.
ایران یازیچیسی جلال آل احمد ایران حؤکومتی‌نین آذربایجانی مدنیت باخیمیندان اؤزونون موستملکه‌سی سایدیغینی بیلدیره‌رک، اونون دیل سیاستی حاقیندا گؤسترمیشدیر: ‘ایندی قیرخ نئچه ایلدیر کی، ایران حؤکومت‌لری‌نین سعیی بو دیلی نینکی محدودلاشدیرماغا، حتّی اونو محو ائتمگه یؤنلمیشدیر. اونو آذری آدلاندیردیلار، اونا زورلا قبول ائدیلمیش آدی قویدولار، آذربایجانین شهر و محلّه‌لری‌نین آدینی دَییشدیردیلر، تورک عسگر و مأمورونو فارس‌لار یاشایان منطقه‌لره یوللادیلار، و عکسینه، آنجاق تورک دیلینی محو ائتمک ایشینده جوزی بیر اوغورا بئله نایل اولا بیلمه‌دیلر.’[31] معاریف ناظیری آموخته ده بو اوغورسوزلوغو اعتیراف ائتمک مجبوریتینده قالمیش، 1953-62’لرده دؤولت تحصیل سیستمی قارشیسیندا قویولموش مقصده چاتمادیقلارینی بیلدیرمیشدی: ‘همین ایل‌لر عرضینده آذربایجانین مدنیتی و معاریفی ساحه‌سینده اساسلی بیر اینکیشاف باش وئرمه‌میشدیر، فارس دیلی آذربایجان اهالیسی آراسیندا یاییلمامیشدیر.’[32] اهالی‌نین خئیلی حیصه‌سی‌نین ساوادسیز اولدوغو بیر اؤلکه‌ده فارس‌لاشدیرما سیاستی‌نین اوغورو پان-ایرانیست سیاستچی‌لرین آرزوسو اولاراق قالماقدا ایدی.
پهلوی رژیمی‌نین فارس‌لاشدیرما سیاستی‌نین نتیجه‌لرینه باخارکن، فیکریمیزجه، جلال آل احمدین وئردیگی بو فاکتا دا دیقت یئتیرمگه دَیر. آذربایجاندا تورک اهالیسی ایله احاطه اولونموش ایران‌دیللی اهالی قروپ‌لاری سورعتله تورکلشمک اوزره ایدی. میلّیتجه تات اولان ایرانین بو دموکرات یازاری گؤستریردی کی، سون زامان‌لارادک زنجان اوستانینداکی اسکی بوئین زهرا‌نین 28 پارچا کندی تات دیلینده دانیشدیغی حالدا، آز سونرا وور-توت 9 کندده تات دانیشیغی ائشیتمک اولاردی. او یازیردی: ‘زنجان و ماراغادان گلن تورک دیلی قاسیرغا کیمی اؤز یولونا چیخان ایران لهجه‌لری‌نین هامیسینی سوپوروب آپاریر.’[33]
بونونلا بئله پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی‌نین اوغورسوزلوغونو موطلق‌لشدیرمک قطعیاً دوغرو دئییلدیر. بو سیاست آذربایجانین سوسیال-ایقتیصادی باخیمدان گئریده قالماسینا، اهالی‌نین بؤیوک حیصه‌سی‌نین اؤز وطنینی ترک ائتمه‌سینه، بورانین مدنی جهتدن برباد دوروما دوشمه‌سینه گتیریب چیخارتدی. بو سیاستین ان واجیب نتیجه‌لریندن بیریسی ده تورک‌لر آراسیندا میلّت‌لشمه سورجی‌نین سون درجه لنگیدیلمه‌سی اولدو. بو مرحله ده ده میلّی تمرکوزلشمه‌نین موهوم شرطلری حلّ ائدیلمه‌میش قالدی. ایسلام اینقیلابی عرفه‌سینده رسمی پان-ایرانیست، عیرقچی تاریخ گؤروشونو شوبهه آلتینا آلا بیله‌جک میلّی کئچمیش گؤروشو یارانمادی، آذربایجانین گله‌جگی ایله باغلی اساس‌لاندیریلمیش گؤروش‌لر اورتایا آتیلمادی، چئشیدلی سبب‌لردن میلّتین و دیلین آدی ایله باغلی موختلیف‌لیک (تورک، آذربایجان، آذری) یاراندی.
ایرانداکی سون اینقیلاب (1979) دا فارس اولمایان‌لارین پروبلم‌لرینی حلّ ائتمه‌دی. تورکجه‌نین دوروموندا دیقت‌چکن بؤیوک دَییشیک‌لیک اولمادی. بونونلا بئله اساس قانوندا ایرانین چوخ‌میلّتلی اؤلکه اولماسی دولاییسی ایله اعتیراف اولوندو. اساس قانونون 19. مادّه سینده یازیلیب: ‘ایران اهالیسی اتنیک [قؤوم] و طایفا منسوبیتیندن آسیلی اولمایاراق برابر حوقوقا مالیک‌دیر، دری‌نین رنگی، عیرق، دیل ایمتیاز اوچون اساس اولا بیلمز.’ اوّلکی اساس قانونا نیسبتاً بو، اونون موثبت جهتی ایدی. لاکین کئچمیش اساس قانوندا دؤولت دیلی آنلاییشی‌نین اولماماسینا رغماً، ایران ایسلام جومهوریتی‌نین اساس قانونوندا یازیلمیشدیر: ’ایران خالقی‌نین رسمی موشترک دیلی و الیفباسی فارس دیلی و الیفباسی‌دیر.’ (15-جی مادّه). ائله بوراداجا مظلوم خالق‌لارا دیلنچی پایی تکلیف اولونور: ‘مطبوعات، کوتلوی اینفورماسیا واسیطه‌لری و مکتب‌لرده ادبیات درس‌لری‌نین تدریسینده فارس دیلی ایله یاناشی یئرلی [بومی] و اتنیک [قؤومی] دیل‌لردن ایستیفاده آزاددیر.’
تورکلرین دیل و کولتور ساحه‌سینده کی گؤزله‌نتی‌لری ده اؤزونو دوغرولتمادی. یئنی ایسلامی حاکیمیت اؤزونو مؤحکم‌له‌دن کیمی تورک کولتورونون سربست اینکیشافی دؤورونه سون قویدو، اونو اوّلکی پهلوی حاکیمیتی دؤورونده کی مظلومیت چرچیوه‌سینه سالدی. میلّت‌لشمه سورجی‌نین مدنیت ساحه‌سینه، ایلک سیرادا میلّی دیله عایید پروبلم‌لری حلّ ائدیلمه‌میش قالدی.
تورک کولتورو اوغروندا موباریزه یئنی ایسلام رژیمی‌نین موعین ائتدیگی سرت نورمالاردا و چرچیوه‌ده ده داوام ائتدی. اساس هدف یئنه ده میلّی دیلین ایستیفاده آلانی‌نین گئنیشلندیریلمه‌سی ایدی. هر پرزیدنت سئچکی‌سینده نامیزد گؤستریلن شخص‌لرین اکثریتی تبریزه و آذربایجانین باشقا شهرلرینه سفرلری زامانی محدود حوقوق‌لار وئرن آنایاسانین 15 و 19. مادّه لری‌نین اویغولانماسی وعدینی وئرمیش، اؤلکه باشچیسی سئچیلندن سونرا بو وعدینی اونوتموشدور.
2006’نین مئی‌ینده رسمی ایران قزئتی‌نین تورک‌لری تحقیر ائتمه‌سینه قارشی اعتیراض حرکاتی زامانی اون مینلرله اینسان اسپونتان (خودجوش) شکیلده آذربایجانین دئمک اولار بوتون شهرلرینده، ائله‌جه ده تهراندا کوچه لره تؤکولدو. اعتیراضچی‌لارین پولیسله توققوشماسی و چوخ‌سایلی اؤلن‌لرین اولماسی مسله‌نین بسیط بیر کاریکاتور مسله‌سی اولماماسینی گؤستردی. چئشیدلی طلب‌لر آراسیندا تورک دیلی حاقیندا طلب‌لر داها چوخ ائشیدیلدی: تورک دیلینده مدرسه، اولمالی‌دیر هر کسه!؛ تورک دیلینی آتماریق، فارس دیلینه ساتماریق!؛ تورکون دیلی اؤلن دئییل، فارس دیلینه دؤنن دئییل!؛ تورک دیلی ایراندا رسمی دؤولت دیلی اولمالی‌دیر! مئی آیی‌نین 28-ده ایسلام شورا مجلیسی بیناسی‌نین قارشیسینداکی نوماییشده اوخونموش قطعنامه‌نین (میلّی مانیفست) 33 مادّه‌سیندن آلتیسی بیرباشا میلّی دیلله باغلی پروبلم‌لرین حلّ ائدیلمه‌سی ضرورتی حاقیندا ایدی. بورادا ‘تورک دیلی‌نین رسماً تانینماسی’؛ آذری آدی‌نین ایشله‌دیلمه‌مه‌سی؛ تورکجه رادیو-تلویزیون مرکزی‌نین، تورک دیل و ادبیاتی قورومونون یارادیلماسی؛ اؤلکه بیلیم‌یوردلارینده تورک دیلی بؤلوم‌لری‌نین تأسیسی؛[34] تورکجه کیتاب‌لارین چاپینا یاردیم ائدیلمه‌سی؛ ‘فارس دیلینده اسکیناس‌لارلا یاناشی آذربایجان تورکجه‌سینده ده اسکیناس‌لارین چاپی’؛[یئنی دوغولموش اوشاق‌لارا]‘تورکجه آدلارین قویولماسینا مانع اولماماق’ کیمی طلب‌لر یئر آلمیشدی.[35]
سونوج
اوزون عصرلر بویو یاد دیل‌لر تورک یوردو آذربایجاندا مسجید، دفترخانا و مکتب دیل‌لری اولدولار. بو دیل‌لرین داشیییجی‌لاری تورکلوگه ضید دَیرلری سیریدیلار، ایداره-سیاست و مدنیت ساحه‌لری‌نین میلّی‌لشمه‌سینه مانع اولدولار. تورک دیلی اونلارلا اوزون موجادیله یولو کئچدی، آرخاسیندا دؤولت گوجو اولان دیل‌لرین موقاویمتینی قیراراق زامانلا استاتوسونو یوکسلتدی، ایشلنمه ساحه‌لرینی گئنیشلندیردی. تورک دیلی دراماتیک تاریخی موباریزه‌سی ایله مؤحتشم آبیده‌نی حاق ائتمیشدیر.
ایندیکی قوزئی آذربایجاندا تورکجه‌نین رقیب‌سیز دؤولت دیلی دورومونا گتیریلمه‌سی گونوموزون ان اؤنملی میلّی مسله‌لریندن‌دیر. ایداره‌چی‌لیکده، تحصیل سیستمینده آنیاسال طلب یئرینه یئتیریلمه‌لی‌دیر. بو، هر شئیدن اؤنجه آذربایجان جومهوریتی‌نین تهلوکه‌سیزلیگی مسله‌سی‌دیر. اوستهلیک قانون‌وئریجی‌لیکده تثبیت ائدیلمیش بیر طلب‌دیر: دؤولت میلّی مدنیتین قورونماسی و اینکیشافینا مسئولیت داشیییر. دیل میلّتین قوروجو عونصورلریندن بیری‌دیر. دیل پروبلمینی چؤزه بیلمه‌میش بیر میلّت، هله میلّت‌لشمه سورجینده گره‌کن نؤوبتی آشامالاری کئچمک زوروندادیر دئمک‌دیر.[36]
گونئی آذربایجاندا تورک دیلی لاییق اولدوغو استاتوسا صاحیب اولمالی‌دیر و صاحیب اولاجاق. چونکی 35 میلیون‌لوق بیر توپلومون دیلینی آشاغیلاماق، اونو دوکان-بازار دیلی سویه‌سینده (بومی، یا دا قؤومی) ساخلاماق گؤزگؤره‌سی عدالت‌سیزلیک‌دیر. اوستهلیک اتنیک-میلّی اینکیشافین طبیعتینه ضیدیر. بعضی میلّی قروپ‌لارین دیل مسله‌سینی اؤنمسه‌مه‌مه‌سی ده عاغیل‌آلماز بیر یانلیش یاناشمادیر. چونکی تورکجه‌نین رسمی استاتوسا صاحیب اولماسی ایراندا آذربایجان/تورک مسله‌سی‌نین چؤزولمه‌سی‌نین باشلانماسی دئمک‌دیر.
یازان: پروفسور نصیب نصیبلی
کؤچورن: عباس ائلچین
اتک یازیلار
[1] سووئت‌لردن قالان منطیق‌سیز یازی قایدالارینی دَییشمک گرهکدیر.
[2] باخین: نصیب نصیبلی، گونئیلی-قوزئیلی مسله‌لریمیز، باکی: آی‌پارا3، 2013، اؤزل‌لیکله میلّت‌لشمه سورجینده شیعه‌لیگین یئری بؤلومو، ص. 27-60.
[3] بو یازیدا تورکجه دئدیکده آذربایجان تورکجهسی نظرده توتولور. دقیق‌لشدیرمک لازیم اولاندا آذربایجان تورکجهسی، تورکیه تورکجهسی… ایشله‌دیلیر.
[4] احمد آغااوغلو، ایران و اینقیلابی، باکی: آذرنشر، 2009، ص. 26-27، 28. میلّی تاریخیمیزین بو فاکتینی تک آغااوغلو دئییل، بیر چوخ فیکیر بؤیوگوموز اوزوله‌رک قئیده آلمیشدیر. سون ایل‌لرده اورتا چاغلاردا دیلیمیزین رسمی دورومو حاقیندا تاریخی گئرچک‌لیگه اویغون اولمایان، آما ایصرارلا قولاغا خوش گلن فیکیرلر یاییلماقدادیر. اؤرنک اولاراق، صفوی دؤولتینده دؤولتین کارگوزارلیق ایشلری‌نین تورکجه آپاریلدیغی (کاش کی ائله اولایدی!) ایدیعا ائدیلیر. حالبوکی ائلخانلی‌لار دؤنمینده سندلشمه ایشلری‌نین اویغور یازیسیندا آپاریلدیغی ایستیثنا ائدیلمکله اورتا چاغلاردا تورکجه رسمی سندلشمه ایشلریندن و مکتبدن اوزاق توتولدو. دیقت چکن داها بیر تاریخی فاکت: قوزئی آذربایجانداکی خانلارین 18’ین سونلاری - 19. یوزایلین باشلاریندا عوثمانلی دؤولتینه یاردیم حاقیندا یازدیقلاری مکتوب‌لارین اکثریتی فارس دیلینده ایدی!
[5] محمد امین رسول‌زاده، ایران تورک‌لری، ایستانبول: تورک دونیاسی آراشتیرمالاری واقفی، 1993، ص. 32.
[6] محمد امین رسول‌زاده، اثرلری، ایکی جیلد، 1909-1914، توپلایانی شیرمممد حسینوف، باکی: شیروان‌نشر، 2001، ص. 476-479.
[7]یوسف وزیر چمنزمینلی، اثرلری، اوچ جیلد، باکی: آوراسیا پرس، 2005، ص. 334-335.
[8]فویوضات، 1907، ن 9، ص. 140.
[9]آذربایجان پوبلیسیستیکاسی آنتولوگیاسی، باکی: شرق-غرب، 2007، ص. 124-125.
[10]آذربایجان (باکی)، 12.11.1918.
[11] آذربایجان (باکی)، 01.11.1918.
[12] نریمان نریمانوف، اوجقارلاردا اینقیلابیمیزین تاریخینه دایر (ی.و.استالینه مکتوب)، باکی: آذرنشر، 1992، ص. 38.
[13] 1936’دا تورک دیلی‌نین ‘آذربایجان دیلی’نه چئوریلمه‌سی خوصوصی مؤوضو اولدوغوندان بو مقاله ده توخونولمایاجاق. بو مؤوضو حاقیندا باخین: https://turkcudusuncebirliyi.com/detail?id=2
[14]ج. نصیبوف، "وطنیمیز – آنا روسیه‌دیر. " آذربایجانین روس‌دیللی مکتب‌لرینده ایستیفاده اولونان درس‌لیک‌لر آلتی‌یاشلی بیرینجی صینیف شاگیردلریمیزه بو ایدئیانی تلقین ائدَیرلر " ، آینا، 9 مای 1997.
[15] " باکیدا مکتب‌لرین آنادیللی بؤلمه‌لری باغلانیر " ، میلّی.آز، 04.06.2016.
[16]یئنه اورادا.
[17]روسیه فدراسیاسی ایله سرحدده قوسار رایونونداکی روس مکتب‌لرینده اوخویان لزگی اتنیک آزلیق آراسیندا روسیه‌یه مئیلین اولماسی تعجوب دوغورمامالی‌دیر. ائنینده سونوندا بورادا اولاسی سپاراتیزم تهدیدی‌نین بیر سببی ده محض یانلیش تحصیل سیاستی ساییلمالی‌دیر.
[18] К.Д. Ушинский, Избранные педагогические сочинения, т. 2, Москва: Учпедгиз, 1954, с. 642, 543.
[19] اؤنجه آذربایجان بؤلمه‌سی‌نین سویه‌سینی یوکسلدین، سونرا ‘روس سکتورو’نون باغلانماسینی دوشونون؛ ‘روس سکتورو’ باغلانسا، روسیه بیزه غضب‌لنر؛ آذربایجان دیلینده کیتاب آزدیر؛ روس دیلینی بیلمک واجیب‌دیر، چونکی روسیه قونشوموزدور، اساس تیجارتیمیزی ده روسیه ایله ائدیریک؛ آذربایجان خالق جومهوریتینی قوران‌لار روسجا تحصیل آلیمیشدیلار، آما بو، اونلارا موستقیل دؤولت قورماغا مانع اولمامیشدی کیمی تیراژلانان فیکیرلری جیدیه آلمادیغیمیزدان اوستونده دورماغا دا گره‌ک گؤرمه‌دیک.
[20] باخین: https://turkcudusuncebirliyi.com/detail?id=8
[21] محمد امین رسول‌زاده، ایران تورک‌لری ، ص. 31.
[22]شوکت تاغییئوا، اکرم رحیملی (بیژه)، صمد بایرامزاده، گونئی آذربایجان، باکی: اورخان، 2000، ص. 203.
[23]عبداله مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداره‌ی دوره‌ی قارجاریه،
اوچ جیلد، ایکی حیصه ، تهران، 1326، ص. 178.
[24]ده ده قورقود، ن 2، 1980، ص. 24.
[25] بو زامان گونلوک دانیشیقدا ایشله‌دیلن تورک، تورک دیلی اتنونیمی و لینقوونیمی‌نین یئرینه، سندلرده و یازی‌لاردا بیر قایدا اولاراق آذربایجان خالقی، آذربایجان میلّتی، آذربایجان دیلی ترمین‌لری ایشله‌دیلیر. بو، سووئت آذربایجانیندا یئنیجه قبول ائدیلمیش آذربایجانلی کونسپتی‌نین حرکات لیدرلری طرفیندن گونئی آذربایجاندا کوپیالانماسی جهدی ایدی.
[26]آذربایجان (تبریز)، 18 دسامبر 1941.
[27]یئنه اورادا، 12 نوامبر 1941.
[28]یئنه اورادا، 5 ژانویه 1942.
[29]میر جعفر پیشه‌وری، سئچیلمیش اثرلری، باکی: آذربایجان دؤولت نشریاتی، 1984، ص. 277-278، 329.
[30] موقاویله‌نین تام متنی اوچون باخین: اکرم رحیملی (بیژه)، گونئی آذربایجاندا میلّی-دموکراتیک حرکات (1941-1946)،باکی: مئقا، 2003، ص. 180-183.
[31] جلال آل احمد، در خدمت و خیانت روشنفکران، ج. 2، تهران: خوارزمی، ص. 138.
[32]خواندنی‌ها، 11.09.1962، ص.9.
[33]جلال آل احمد، تات نشین‌های بوئین زهرا، تهران، 1958، ص. 43.
[34]تورک دیلی بؤلومو حاضیردا بیر نئچه اونیورسیتتده فعالیت گؤستریر.
[35] گئنیش بیلگی اوچون باخین: نصیب نصیبلی، آذربایجان تاریخی: میلّت، دولت و سیاست، آنکارا: آلتین اوردو، 2019، ص. 618-623.
