ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیاوکراینلیلارین، ماجارلارین، تورکلرین عومومی اجدادی - قیپچاق‌لار
اوکراین‌لی‌لارین، ماجارلارین، تورکلرین عومومی اجدادی - قیپچاق‌لار
کرم محمدلی
تاریخ اوزره فلسفه دوکتورو
تورک خالق‌لاری تاریخینده شانلی و یا شانلی اولمایان ایزلر بوراخان طایفالاردان بیری قیپچاق‌لاردیر. قیپچاق‌لار حاضیرکی تورک خالق‌لاری‌نین اکثریتی‌نین، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری‌نین تاریخینده سوی کؤکونده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش تورک خالق‌لاریندان بیری‌دیر. قیپچاق فورماسیندا ایشلنن بو سؤز چین منبع‌لرینده "کینچا" شکلینده کئچیر. اوروپا منبع‌لرینده "کوُمان" ، "پوْلوْوِتس" ، عرب منبع‌لرینده ایسه "کیفچاک" و یا "قیبچاق" فورماسیندا ایشله‌نیر. بو سؤزون اتیمولوژی‌سینی هم اونلارین تامغاسی، هم ده خاریجی گؤرونوشو باخیمیندان ایضاح ائتمک اولار. اورتا عصرلرده خاریجی گؤرونوشه گؤره آیری-آیری خالق‌لارا آد وئریلمه‌سی چوخ گئنیش یاییلمیشدی. اونلاردان بیری ده قیپچاق‌لار ایدی. چین دیلینده "کینچا" گؤی گؤزلو، ساری ساچلی آدام دئمکدیر. حتّی چین میفولوژی‌سینده گؤی گؤزلو، ساری ساچلی آدام‌لار حاقیندا دانیشاندا اونلارین کینچا اولدوغو نظره چارپیر. اوروپا، ایسلاویان دیللرینده، یونان و لاتین منبع‌لرینده راست گلینن "کوُمان" ، "پوْلوْوِتس" فورماسینا گلدیکده، کوُمان ساریشین، بیاض، آغ دریلی معنالارینی وئریر.
اوکراین‌لی‌لارین دؤولت بایراغیندا قیپچاق تامغاسی
عرب منبع‌لرینده، خوصوصیله محمد ابن نصر المروازی‌نین اثرلرینده ایسه بو آد قیبچاق و قیفچاق شکلینده ایشله‌نیر. بو ایسه بیرباشا اونلارین توتمی ایله باغلی‌دیر. بئله کی، قیپچاق‌لارین توتمی بیر-بیری‌نین آردیندا دایانمیش، کسکین شکیلده حیس اولونان ایکی بیچاق فورماسیندادیر. سونرادان بو تامغا اونلارین اتنونیمینه، یعنی قیپچاق فورماسیندا چئوریلیب. حاضیردا بو تامغا اوکراین‌ین دؤولت بایراغیندا آیدین گؤرونور. بو دا بیر داها ثوبوت ائدیر کی، اوکراین خالقی‌نین سوی‌کؤکونده ایشتیراک ائتمیش خالق‌لاردان بیری ده قیپچاق‌لاردیر. چونکی ائرکن اورتا عصرلرده ایندیکی شرقی اوروپا دوزن‌لیگینده یاشایان خزرلر، قیپچاق‌لار سونرادان اوکراین خالقی‌نین سوی‌کؤکونده ایشتیراک ائدیبلر.
داها بیر تاریخی میف: قیپچاق - اوغوز قارشی‌دورماسی
تأسوف کی، ایستر علمی ادبیاتدا، ایسترسه ده علمی-پوبلیسیستیک اثر، یاخود فیلم‌لرده قیپچاق‌لارا یانلیش مؤوقعدن موناسیبت بیلدیریلیر. اونلار ییرتیجی، وحشی، داغیدان کیمی تصویر ائدیلیر. اوغوز تورکلری‌نین اورتاق داستانی اولان "کیتابی دده قورقود" داستانیندا قیپچاق اوبرازی باریز شکیلده گؤرونمه‌دیگی حالدا، تأسوف کی، فیلم‌لرده قیپچاق‌لارلا اوغوزلار دوشمن خالق‌لار کیمی تقدیم اولونور، اونلارین ساواش صحنه‌لرینه یئر وئریلیر. داها درینه وارساق، فضل‌الله رشیدالدین‌ین اثرینده قیپچاق‌لار اوغوزلارا یاد اتنوس کیمی گؤستریلمیر. "جامع‌التواریخ" اثرینده قیپچاق آدی‌نین یارانماسینا آیدین‌لیق گتیریلیر، قیپچاغین کیم اولماسی گؤستریلیر. بئله‌کی، ساواش زامانی اوغوز خاقان دؤیوشده اولارکن اونون قادین‌لاریندان بیری آغاج کوغوشوندا اوشاق دونیایا گتیریر و اوغوز خاقان دؤیوشدن قاییداندان سونرا گؤرور کی، اوشاغی آغاج قابیغیندا دوغولوب، اوشاغی قوجاغینا آلاراق، "قابوجوغوم " دئیه عزیزله‌ییر و اونا قیپچاق آدینی وئریر.
قیپچاق‌لارلا اوغوزلار آراسیندا ساواش‌لار اولوب، آما بو ساواش‌لار ایسلام دینینی قبول ائتمیش اوغوزلارلا کؤهنه اینانج‌لاری ساخلایان قیپچاق‌لار آراسیندا هم سیاسی، هم ده فونکسیونال باخیمدان اولا بیلردی. طبیعی کی، ایلکین سبب داها چوخ جوغرافی آرئالا صاحیب‌لنمکله باغلی ایدی. چوخ زامان قیپچاق-اوغوز ساواش‌لاری ساده‌جه، قافقازلا علاقه‌لندیریلیر. بو، یانلیش فیکیردیر. چونکی ساواش خزر دنیزی‌نین ایستر غرب، ایسترسه ده شرق حیصه‌سینی احاطه ائدیردی.
قیپچاق‌لار - موزدلو عسگرلر، یوخسا سیاسی ماراق داشیییجی‌لاری؟
بعضاً قیپچاق‌لاری پول موقابیلینده ساواشان موزدلو عسگر کیمی تصویر ائتمگه چالیشیرلار. بو دا یانلیش فیکیردیر. چونکی او دؤورده ایقتیصادی تنزّول کئچیرن آبخازیا چارلیغی‌نین (سونرادا کارتلی چارلیغینا چئوریلدی) 40 مین نفرلیک قیپچاق اوردوسونو پوللا تأمین ائتمه‌سی مومکون دئییلدی. اصلینده، قیپچاق خانی آتراک خانین 45 مین دؤیوشچوسو قوروجو داویده ( 4. داوید - گورجولر اونا داوید آقماشِنِبلیدئییرلر) کؤمگه گلمیشدی. 45 مین قیپچاق پولا گؤره گلمه‌میشدیلر. بو، اوغوزلارلا داوام ائدن ساواشین نتیجه‌سی ایدی. ائرکن اورتا عصرلرده یاشایان قیپچاق‌لار حادیثه‌لره بوگونکو 21. عصر آذربایجانلیسی‌نین گؤزو ایله باخا بیلمزدی. آذربایجان تورکلری ایچری‌سینده قیپچاق-اوغوز دوشمنچی‌لیگی یاراتماق فاکتیکی اولاراق، میلتی پارچالاماق دئمک ایدی. چونکی آذربایجان تورکلری‌نین سوی‌کؤکونده ان آزی 30-40٪ قیپچاق علامت‌لری وار.
قیپچاق‌لاردان قالما دیالکت - " گله‌ژم " ، " گئده‌ژم " ...
دیالکتولوژی ایله مشغول اولان‌لار بیلمه‌لی‌دیرلر کی، "ژ" حرفی ایله سسلنن سؤزلرین اکثریتی قیپچاق منشألی‌دیر. قیپچاق‌لار تکجه، آذربایجان تورکلری‌نین یوخ، عئینی زاماندا قازاخ، قیرغیز، حتّی آلتای‌لارین سوی‌کؤکونده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش قدیم تورک طایفالاریندان بیری‌دیر. بیزیم " گله‌ژم، گئده‌ژم " کیمی ایشلتدیگیمیز سؤزلرینده "ج" و "ی" حرف‌لرینی اوغوز فورماسیندا دئییریک. قازاخیستاندا ایسه یولداشا "ژولداس" ، یومورتایا "ژیمیرتا" دئییرلر. آذربایجان دیلی‌نین تاریخی ایله مشغول اولان گؤرکملی عالیم‌لرین اکثریتی قئید ائدیر کی، آذربایجان تورکجه‌سی‌نین فورمالاشماسیندا اوغوز و قیپچاق تورکجه‌سی عئینی سوییه‌ده ایشتیراک ائدیر.
"کوُن" لار - قیپچاق منشألی ماجارلار
تاریخی منبع‌لره موراجیعت ائتسک، قیپچاق‌لار ایندیکی چین سددیندن باشلایاراق ایندیکی ماجاریستانا قدر اراضیده مسکون‌لاشمیش اتنوس ایدی. موغول‌لار طرفیندن دارماداغین ائدیلدیکدن سونرا کالخا دؤیوشونده جنوب-شرقی اوروپا قیپچاق‌لارین بؤیوک قیسمی بونیاک خانین دؤورونده ایندیکی ماجاریستانا کؤچوبلر. بو گون ماجارلاردا "کوُن" سوی‌آدی داشییان‌لار محض قیپچاق منشألی‌دیر. ماجاریستاندا قیپچاق‌لارلا باغلی نینکی توپونیم‌لر، عئینی زاماندا آدلار دا قورونوب، ساخلانیب. ماجار دیلی حاضیردا دونیا لینقویستیک سیستمینده اورال-آلتای دیل عاییله‌سینه داخیل ائدیلن دیللردن بیری‌دیر.
مسیحی ادبیاتی‌نین بؤیوک بؤلومو قیپچاق دیلینده یازیلیب
عئینی زاماندا قیپچاق دیلی نادیر تورک دیللریندن ساییلا بیلر کی، بو دیلده مسیحی ادبیاتی گئنیش یاییلیب. مسیحی ادبیاتینی موختلیف قیسیم‌لره بؤلمک اولار. ائرمنی الیفباسی دئییلن الیفبا اصلینده حبش الیفباسی، دینی متن‌لرین یازیلماسیندا ایستیفاده ائدیلن شرق مسیحی‌لری‌نین الیفباسی‌دیر. بو دیلده قالین کیتاب‌لارر، مسیحی متن‌لری یازیلیب. همین متن‌لر بئله باشلانیر: "بیزیم تیلیمیزده..." . آللاه عوضینه تنگری سؤزو ایشله‌نیر. عئینی زاماندا قیپچاق دیلی نادیر دیللردن بیری‌دیر کی، هله اورتا عصرلرده بو دیلین اوروپا دیللری ایله موقاییسه‌سینده سؤزلوک‌‌لر یارانیب. مثلا، "کوْدکس کوُمانیکوس" ، یعنی کوُمان‌لارین کوْدکس‌لری. عئینی زاماندا 15-16. عصرلرده لاتین-قیپچاق سؤزلوگو چاپ ائدیلیب.
تاریخده ایلک تورکیه آدلی دؤولتی قورموش قیپچاق‌لار
قیپچاق تورکلری‌نین قوردوقلاری ان مؤحتشم موسلمان-تورک دؤولت‌لریندن بیری میصیر-مملوک سولطان‌لیغی‌دیر. بو دؤورده سارایدا عربجه-تورکجه، یعنی عربجه-قیپچاقجا لوغت ایشیق اوزو گؤرموشدو. میصیر-مملوک سولطان‌لیغی تاریخده ایلک دفعه تورکیه آدینی داشییان دؤولت‌لردن بیری‌دیر. بئله کی، تاریخده رسمی آدی "دولت التورکیه" دئیه کئچیر.
منشأیی قیپچاق اولان خالق‌لار - ماجارلار، اوکراینلی‌لار، مولداوی‌لار...
سوی‌کؤکونده قیپچاق‌لارین ایشتیراک ائتدیگی خالق‌لاری چئشیدله‌سک، دئمک اولار کی، بو تورک اتنوسو تکجه، یاخین و اورتا شرقده دئییل، عئینی زاماندا اوروپادا بیر چوخ خالق‌لارین سوی‌کؤکونون فورمالاشماسیندا ایشتیراک ائدیب. بو خالق‌لارا میثال اولاراق تکجه ماجارلاری دئییل، عئینی زاماندا اوکراین‌لی‌لاری، مولداوی‌لری گؤسترمک اولار. مثلا، بسارابیا اؤز اراضی‌سینده قیپچاق‌لارین یاشادیغی ان بؤیوک اراضی‌لردن بیری‌دیر. بوگونکو مولداوی جومهوریتی‌نین بؤیوک بیر قیسمی 1940-جی ایل رومانی‌دان قوپاریلمیش بِسارابیا اراضی‌سی‌دیر. بو اونو دئمگه ایمکان وئریر کی، قیپچاق‌لار ایندیکی بولقاریستان، رومانی تورکلری، حتّی لیتوا تاتارلاری‌نین سوی‌کؤکونده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش خالق‌لاردان بیری‌دیر. آذربایجان تورکلری ایله عئینی اتنوژنیک پروسه‌لری کئچن‌لر ایسه قیریم تاتارلاری‌دیر. اونلاری بؤلسک، ساحیل‌بویو یاشایان‌لار اساساً اوغوزلاردیر، اورتا طبقه ده و داغلاردا یاشایان‌لار ایسه قیپچاق‌لاردیر. بو گون قیریم تورکلری‌نین دیلی ایله آذربایجان تورکلری‌نین دیلینده کی اوخشارلیق داها چوخ بونونلا باغلی‌دیر.
قیپچاق‌لارین آذربایجانا، عومومیتله، یاخین و اورتا شرقه گلیشینی روس تاریخ‌شوناس‌لیغیندا بیر قدر "جاوان‌لاشدیریبلار" . گورجو منبع‌لری ایسه بو پروسه‌نین میلادین ایلک عصرلریندن باشلاندیغینی یازیرلار. حتّی گورجو کرونیکالاریندا سونرادان گلن قیپچاق‌لارلا اوّلکی قیپچاق‌لار آراسیندا ترمین فورماسیندا فرق قویولور. بئله‌کی، قدیم قیپچاق‌لار قاقانی کیوچاکی، 11. عصرین سونو، 12. عصرلرده گلن قیپچاق‌لار ایسه آخالی کیوچاکی، یعنی "یئنی قیپچاق‌لار" آدلاندیریلیر.
قیپچاق‌لارین یازیلی آبیده‌لری
قیپچاق‌لارین یازیلی آبیده‌لرینه گلینجه، بو آبیده‌لر ایستر اِپوس فورماسیندا، ایستر آلتای تورکلری‌نین شاه اثرلریندن ساییلان "مادای کارا" ، ایسترسه ده "آلپامیش" داستانی فورماسیندا اولوب. بو آبیده‌لر دؤوروموزه قیپچاق دیلینده گلیب. ائلجه‌ده، "ماناس" اِپوسو. چونکی قازاخ‌لار، قیرغیزلار قیپچاق دیل قروپونا داخیلدیر. عئینی زاماندا چوخ سایدا دینی ادبیات دا دؤوروموزه قیپچاق دیلینده گلیب چاتیب. همین قیپچاق دیلینده اولان متن‌لر حاضیردا قازاخیستاندا خوصوصی اولاراق ایشله‌نیب حاضیرلانیر. اوکراینلی عالیم آ. قارکاوئتس بو متن‌لرین اوزرینده ایشله‌ییر و "Kipçakskie tekstı" آدی آلتیندا قالین کیتاب‌لار چاپ ائتدیریب. تأسوف کی، اورادا " کوْدکس کوُمانیکوس" اؤز عکسینی تاپماییب. یقین کی، یاخین زاماندا او دا ترجومه اولونار. دؤوروموزه قدر قیپچاق دیلینده کیفایت قدر ادبیات گلیب چیخیب.
دینین اتنوسو سیرادان چیخارماسی - آدلاری تورک، اؤزلری مسیحی اولان بولقارلار
علمده مسیحی قیپچاق‌لارین اتنیک کیملیگینی ایتیرمه‌سینه دایر مقام‌لارا دا راست گلمک اولار. بعضاً موعین بیر دینین قبول ائدیلمه‌سی سونرادان اتنوسون میلّی کیملیگیندن اوزاقلاشماسی ایله نتیجله‌نیر. بونون باریز نومونه‌سی اولاراق، بولقارلاری میثال چکمک اولار. فاکتیکی اولاراق، بولقارلار وولقا بولقارلاری ایله عئینی کؤکدندیر و تورکدورلر. مسیحیتین قبولو نه‌یه گتیریب چیخاردی؟ بولقاریستان اراضی‌سینده یئرلشن بولقار طایفالاری مسیحیتی قبول ائتدیکدن سونرا آسپاروخ دؤوروندن ایسلاویان‌لارلا ائولنمگه قویولموش قاداغا آرادان قالخدی. چونکی هر ایکیسی عئینی دینه خیدمت ائدیردی. بو قاریشیق نیکاح‌لارین نتیجه‌سینده بو گون بولقارلارین سیماسیندا ایسلاویان خالق‌لاریندان بیرینی مئیدانا چیخدی. اؤزلری مسیحی، خالقین آدی ایسه تورک.
هایلارین (ائرمنی‌لرین) صاحیب‌لندیگی قیپچاق مادّی-مدنی ایرثی
واختیله، قیپچاق‌لارین، خوصوصیله، مسیحی قیپچاق‌لارین یاراتدیقلاری ادبیاتا، مادّی مدنیت نومونه‌لرینه، معبدلره 19. عصرده بورایا کؤچورولموش، اؤزلری دئوفیزیت اولمایان مونوفیزیت هایلار صاحیب چیخیبلار. ائرمنیستاندا ایندی ده قیپچاک‌آوانق آدلی آبیده وار. کیلیسا‌نین قیپچاق و یا هایلارا عایید اولدوغونو ندن بیلمک اولار؟ طبیعی کی، اونون معمارلیق قورولوشوندان. قیپچاق تورکلری‌نین مونوفیزیته کئچمه‌سی‌نین سبب‌لریندن بیری ده بو ایدی کی، تورکلرده تک تنگری پرینسیپی وار ایدی. اورتودوکس‌دا اولان آتا روح، اوغول روح و آللاه - بو اوچلوک قیپچاق‌لاردا یوخ ایدی. بو دا اونلارین یاراتدیقلاری میراثا هایلارین صاحیب چیخماسی ایله نتیجه‌لندی. بو گون ایستر جنوب-شرقی گورجوستان، ایسترسه ده ائرمنیستانین بؤیوک حیصه‌سینده، داغلیق قاراباغدا اولان قیپچاق آبیده‌لری صاحیبینی گؤزله‌ییر.
حسن جلالیانین تعمیر ائتدیردیگی قانزاسار، قیپچاکاوان آبیده‌لری، اوچ‌مؤذین‌ین (Eçmiedzin) اؤزو اؤنجه‌دن ائرمنی‌لره منسوب دئییلدی. بو آبیده‌لر آلبان‌لارا، مسیحی قیپچاق‌لارا عایید اولان آبیده‌لردیر. حتّی وان یاخین‌لیغیندا آکدامار ماناستیریندا چوخ غریبه فاکت‌لا راست‌لاشیریق. اورادا اینسان‌لار قیییق گؤزلو، آتین اوزرینده ترسینه اوتوراراق اوخ آتان شکیلده تصویر ائدیلیبلر. بو رسم‌لر هایلارا عایید اولا بیلمزدی. اوستالار آبیده‌ده سیفاریش وئرن خالقی تصویر ائدیر. اونلارین اکثریتی‌نین اورتا آسیا، یعنی تورک خالات‌لاردا نه قدر رسم‌لری وار. اوزون‌مودّتلی تحلیل نتیجه‌سینده او رسم‌لر آراسیندا حتّی آذربایجانین قودرتلی حؤکمدارلاریندان اولان یوسف ساج‌اوغلونون رسمینی تاپیریق. رسمده آسوری‌نین نسلیندن اولان قاکی‌نین حؤکمدار یوسف ساج‌اوغلونا تعظیم ائتمه صحنه‌سی وار. ائلجه ده، قانزاسار ماناستیریندا حضرتی عیسی قیییق‌گؤزلو تصویر ائدیلیب. حتّی مسیحیتین رسمی پئیغمبرینی بئله قیپچاق شکلینده تصویر ائتمیشدیلر. بعضی مؤلیف‌لر حساب ائدیر کی، بو، موغول‌لار دؤورونده باش وئریب. لاکین او آبیده‌نین تاریخی خئیلی قدیم دؤوره گئدیب چیخیر.
تاریخده آلبان دئییلن خالق، اصلینده تورک اتنوسودور
آلبان‌لارین اتنیک منشأیینی آراشدیرساق، بونونلا باغلی موختلیف ورسیون‌لارین اولدوغونو گؤرریک. داها چوخ آلبان‌لارین قافقاز دیللی خالق اولماسی ایله باغلی فیکیرلر سسله‌نیب. دیگر طرفدن دئییردیلر کی، آلبان‌لار قدیم مدنیته مالیک ایدیلر. اگر آلبان‌لار قدیم مدنیته مالیک قافقازدیللی خالق ایدیلرسه، او زامان بوتون منبع‌لرده وحشی، داغیدیجی، مدنیت یاراتمایان تورکلر نئجه اولدو کی، بونلاری اؤز ایچلرینده "اریتدیلر"!؟ آلبان‌لاردان هئچ بیر ایز قالمادی؟ بونون اوچون منبع‌لره موراجیعت ائتمک یاخشی اولاردی. 19. یوزایل‌لیکده بیر نئچه دفعه تحریف اولونماسینا باخمایاراق، حتّی 50-جی ایللرده یئنه ده تحریف اولونماسینا رغماً، آلبان‌لار حاقیندا ان موکمل بیلگی‌لر "آلبان تاریخی" اثرینده اؤز عکسینی تاپیر. قیسا بیر اپیزودو قئید ائدک. خزر خاقان‌لیغی‌نین قوشون‌لاری مداینی توتدوقدان سونرا گئری دؤنرکن آلبان اسیرلر و آلبان کاتالیکوسو خزر خاقانی‌نین سرکرده‌سی ایله صؤحبت ائدیر. شاقنان خزر خاقانی‌نین اوغلو ایدی. او، ویروْ آدلی کاتالیکوسا دئییر کی، "سن اوزدن آتاما چوخ بنزه ییرسن، نورانی اوزون وار. بیز قارداش خالق‌لاریق" . سونرا امر ائدیر کی، بوتون اسیر گؤتورولموش آلبان دؤیوشچولری آزادلیغا بوراخیلسین. یعنی، عالی تحصیلی اولمایان خزر خاقانی‌نین اوغلو آلبان‌لاری اؤزلرینه قارداش حساب ائدیرسه و اونلارین کاتالیکوسو ایله ترجومه‌چی اولمادان دانیشیرسا و خزرلرین تورک اولدوغو هامی طرفیندن تصدیق ائدیلیبسه، بو حالدا آلبان‌لارین کیملیگینی موعین ائتمک اوخوجولارین ایختیارینا قالیر.
قیپچاق‌لارین موغول اولمادیغینا دایر علمی ثوبوت‌لار
چوخ زامان قیپچاق‌لاری قاپا صیفتلی، قارا قاشلی، قارا گؤزلو تصویر ائدیرلر. بو، یانلیشدیر. تورک خالق‌لاریندا اؤلونون یانینا بالبال‌لار دوزمک دبده ایدی - داشلارا اینسان رسم‌لری حک اولونموشدو. غریبه‌لیک ندیر؟ بعضی عالیم‌لر بئله حساب ائدیردیلر کی، بو، محرومون تصویری‌دیر. اتنوقرافیک ماتریال‌لار ایسه بونون عکسینی گؤستریر. بئله کی، تورک خاقان‌لارینی دفن ائدنده داشدا تصویر ائدیلن‌لر چوخ زامان دوشمن‌لر اولوردو. بونا گؤره ده همین تصویرلرده کی مونقولوئید جیزگی‌لرینی چوخ تأسوف کی، قیپچاق‌لارا عایید ائدیرلر. قیپچاق‌لارین بابالاری چین منبع‌لرینده دیندین آدلانان خالقدیر. دیندین‌لر آنتروپولوژی باخیمدان گؤی گؤز، ساری ساچ تصویر ائدیلیرلر و صیفت‌لری ائنسیزدیر. قیپچاق‌لارین ایزلرینی اوکرایندا آراشدیران آنتروپولوق‌لار دا قیپچاق قبیرلریندن تاپیلان بوتون اینسان ایسکلت‌لری اوزرینده آراشدیرما آپارارکن بئله نتیجه‌یه گلیرلر کی، بو آدام‌لارین صیفت‌لری او قدر ائنلی دئییلدی. قیپچاق‌لاردا مونقولوئید المنت‌لری‌نین گوجلنمه‌سی داها چوخ موغول یوروش‌لری دؤورونده اولموشدو. هم ده قیییق گؤزلولوکله بادام گؤزلولوگو قاریشدیرماق لازیم دئییل. گؤزون قیییق‌لیغینا تاثیر ائدن اساس عامیل گؤزون داخیلی بوجاغینی اؤرتن و اپیکانتوس آدلانان قیریشدیر. او قیریش‌لاری طبیعی کی، ایسکلت ماتریالیندا تاپماق مومکون دئییل. لاکین تصویرلر ثوبوت ائدیر کی، قیپچاق‌لار مونقولوئید اوز قورولوشونا مالیک اولماییبلار. قیپچاق‌لار روسلاردان ان آزی اوجا بویلولوقلا سئچیلیب. "روس" سؤزونو ایضاح ائدرکن دئییرلر کی، بو ساریشین معناسینی وئریر. اگر روسلار اؤزلری ده قیپچاق‌لارا "polovoqo çveta" ، یعنی ساریشین دئییرسه، او زامان هانسی مونقولوئیدلردن دانیشماق اولار؟ آنتروپوژی علمینده ساری ساچلی، گؤی گؤزلو مونقولوئیده راست گلینمه‌ییب.
پچنک قیرغینی - بیزانس قیپچاق‌لاری آنادولو قیپچاق‌لارینا قارشی
تأسوف کی، قیپچاق‌لار تورک تاریخینده موهوم رول اویناماقلا یاناشی، آیری-آیری ایمپراتورلوق‌لارین الینده آلته چئوریلیبلر. بونونلا باغلی صؤحبت آچاجاغیمیز فاجیعه‌وی حادیثه‌لردن بیری پچنک قیرغینی‌دیر. بیزانس طرفیندن قیزیشدیریلان قیپچاق‌لار ایندیکی اؤن آسیادا، یعنی آنادولودا یاشایان قیپچاق‌لاری بیر گئجه ده محو ائتمیشدیلر. اولا بیلر بو، ایجتیماعی-سیاسی ماراق‌لارلا، مثلا، داها چوخ جوغرافی اراضینی اله کئچیرمک اوغروندا موباریزه آپارماقلا باغلی اولا بیلر. بونونلا یاناشی، تورک تاریخینده میصیر-مملوک خاقان‌لیغینی قورموش، خزر خاقان‌لیغی‌نین قورولماسیندا، هیندیستاندا تورک دؤولتی‌نین یارادیلماسیندا ایشتیراک ائتمیش خالق کیمی قیپچاق‌لارین خیدمت‌لری دانیلمازدیر. اورتا عصرلرین جوغرافیاسینا نظر یئتیرسک، قیپچاق‌لار تکجه، اوغوزلارلا قاریشما و اؤزلشمه شکلینده دئییل، عئینی زاماندا تورکون دیگر قوللاری ایله تماسدا اولوب. اونلاردان بیری ده بوگونکو وولقابویوندا یاشایان تورک خالق‌لاری‌دیر. اونلارین اتنوژنینده ایسه بولقارلارلا یاناشی، عئینی زاماندا قیپچاق‌لار دا بؤیوک رول اویناییبلار. جنوبی قافقازدا، مرکزی آسیادا اوغوزلارلا قیپچاق‌لار قاریشیبلار. بو قاریشمایا ان چوخ تاثیر ائدن قیپچاق‌لارین ایسلامی قبول ائتمه‌سی اولوب. بو پروسه 11. عصرین سونلاریندان باشلاسا دا، خئیلی چکمیشدی.
موسلمان قیپچاق‌لارلا مسیحی قیپچاق‌لارین باش توتمایان ایکی دؤیوشو - مالازگیرت و قارنی ساواش‌لاری
قیپچاق‌لارلا غئیری-قیپچاق‌لارین (قیپچاق‌لارین مسیحی صفی) دؤیوشدوکلری ایکی صحنه وار، داها دوغروسو، بو دؤیوشه حاضیرلیق صحنه‌سی‌دیر. بونلاردان بیری مالازگیرت دؤیوشو عرفه‌سینده اولموش حادیثه ایدی. بیزانس قیپچاق‌لاردان و پچنک‌‌لردن اوغوزلارا قارشی ایستیفاده ائتمک ایسته‌ییردی. لاکین قیپچاق‌لار قارشی‌لاریندا اونلارلا عئینی دیلده دانیشان‌لارین اولدوغونو گؤروب بیزانسین صفینده دؤیوشمه‌دیلر. ایکینجی بئله حادیثه 1225-جی ایلده قارنی دؤیوشونده باش وئریب. بو دفعه ائرمنی و گورجو فئودال‌لاری قیپچاق‌لاردان جلال‌الدینه قارشی ایستیفاده ائتمک ایسته‌ییردی. لاکین بؤیوک سرکرده خوارزمشاه جلال‌الدین تورک عادتی ایله اونلارا دوز و چؤرک گؤندریر. تورکلر ایسه دوز-چؤرگی هئچ زامان تاپدالامیر. بوندان سونرا ایوان و زاخار خارقیرتسری قارداش لاری‌نین طرفینده ووروشان بوتون قیپچاق‌لار خوارزمشاه جلال‌الدینین طرفینه کئچیرلر. سانکی بونونلا تورکلوک‌لرینی اونوتمادیقلارینی قئید ائتمک ایسته‌ییردیلر.
کؤچورن: عباس ائلچین
