ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیمحمد امین رسول‌زاده ایرثینده تعلیم - تربیه مسله‌لری
محمد امین رسول‌زاده ایرثینده تعلیم - تربیه مسله‌لری
آذربایجان ایجتیماعی-سیاسی تاریخی‌نین گؤرکملی شخصیت‌لریندن اولان محمد امین رسول‌زاده، عئینی زاماندا پداقوژی فیکیر تاریخیمیزده ده ان لاییقلی یئرلردن بیرینی توتان نظریه‌چی‌دیر. علمی-پداقوژی باخیش‌لاری‌نین کؤکونده میلّی‌لیک، واریث‌لیک، خلقی‌لیک، موعاصیرلیک دوران م.ا.رسول‌زاده بو گونکو تحصیل قوروجولوغوندا بؤیوک اهمیت کسب ائدن وطنداش-شخصیت آنلاییشینی یاراتمیشدی.
او، یوزایل‌لیک‌لر عرضینده تحصیلین فارس، عرب، 19. عصردن سونرا ایسه روس دیللرینده آپاریلماسینی کسکین تنقید ائده رک یازیردی:
" تزاریزم آذربایجاندا روس‌لاشدیرما سیاستینی ایکی ایستیقامتده حیاتا کئچیرمگه باشلادی: بیرینجیسی، عولمالاری، موللالاری و افندی‌لری ایداره‌لرده مأمور وظیفه‌سینه تعیین ائده‌رک اؤز خیدمتی قوللوقچولارینا چئویریردی، ایکینجیسی ایسه آذربایجانلی اوشاق‌لاری روس مکتب‌لرینده اوخودوب اونلاردان روس طبیعتلی "اوُچیتِل‌لر(موعلیم‌لر)" حاضیرلاییردی. بئله‌لیکله، دوغما کلاسیک‌لریمیز عوضینه، گونئی آذربایجانداکی "میرزه‌لر" فردوسی‌نی، سعدی‌نی، قوزئی آذربایجانداکی "اوُچیتل‌لر" ایسه پوشکینی، لرمونتوفو، تولستویو و باشقالارینی تبلیغ ائتمگه باشلاییردیلار. نه فارس‌لاشمیش "میرزه‌لر" ، نه ده روس‌لاشمیش "اوُچیتل‌لر" خالقین ایستک و آرزولارینی باشا دوشوردولر."
آذربایجانچیلیق و تورکچولوگون قارشی‌لیقلی موناسیبت‌لری
آذربایجانچیلیق و تورکچولوگون قارشی‌لیقلی موناسیبت‌لری
بو دؤورده آذربایجانچیلیق ایدئولوژی‌سی‌نین اساسیندا وطن اخلاقی، وطنچی‌لیک دویغوسو دورور. آذربایجان خالقی‌نین وطن اخلاقی، واحید دؤولتچیلیک شوعورو اوغروندا، وطنین ایشغالی و شخصیت آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌سینده عوموم میلّی ایدئیا و ایدئولوژی‌‌لر حل‌‌ائدیجی رول اویناییردی.
آذربایجانین گونئی‌یه و قوزئی‌یه، خانلیق‌لارا پارچالانماسی، واحید میلّی شوعورون و میلّی ایدئولوژی‌‌نین تشکّولونه انگل اولدو. آذربایجانچیلیق ایدئولوژی‌سی بو دؤورده شرق و غرب دَیرلری‌نین سنتز شکلینده تظاهور ائتدی. عنعنه‌وی شرق ایدئولوژی‌لریندن گلن نور، عرفان، کمال ذکا، بشری‌لیک و معاریفچی‌لیگین عوضوی وحدتیندن عیبارت اولان آذربایجان ایدئولوژی‌سی تورکچولوک، ایسلامچی‌لیق، اوروپاچی‌لیق و آذربایجانچی‌لیقلا قوووشدو. بو دؤورون ایدئولوژی‌سینده جمعیت، اینسان، معنویات، میلّی-معنوی دَیرلر اؤن پلانا چکیلدی.
19. عصرین سونلاری، 20. عصرین اوّل‌لرینده فعالیت گؤسترن ایدئولوق‌لارین یارادیجی‌لیق‌لاری سایه‌سینده میلّی ایدئولوژی فورمالاشدی.19.عصرده ایکی بؤیوک تورکچو م.ف.آخوندزاده و اسماعیل بیگ قاسپیرالی اؤز "ترجومان"-ی ایله تورکچولوگو تبلیغ ائدیر، 20. عصرین اوّل‌لرینده ایسه علی‌بیگ حسین‌زاده، احمد‌بیگ آغااوغلو و علیمردان بیگ توپچوباشوف اوزون ایللر بویو حاکیم اولان سوننی‌لیک و شیعه لیک آنلاشیلمازلیق‌لارینی اورتادان قالدیراراق، تورکچولوک و ایسلامچی‌لیق فیکیرلری اطرافیندا بوتون آذربایجانلی‌لاری توپلاماغا چالیشدیلار. اونلارین هر بیری‌نین یارادیجی‌لیغیندا میلّی آزادلیق اوغروندا ایمپریالیزمه قارشی موباریزه آپاریجی یئر توتوردو. البته، دونیادا بنزری اولمایان ایمپریالیزم سانسورونو آشیب، بیرباشا میلّی-آزادلیق ایدئیاسینی تبلیغ ائتمک غئیری-مومکون ایدی. اونا گؤره ده، قئید ائتدیگیمیز ضیالی‌لارین اکثریتی‌نین اثرلرینده آذربایجانچیلیق ایدئیالاری اؤنه چکیلیردی. ا.آغااوغلو خالقی ایسلام ایدئیالاری اطرافیندا جمع‌لشدیرمکدن توتموش میلّی اولماغا قدر بوتون اوصول‌لاری مقبول ساییردی. ع.حسین‌زاده تورک دونیاسی ایدئیاسیندا آذربایجانلی‌لارین کؤکلرینی آراشدیریردی.
ع.حسین‌زاده‌نین نشر ائتدیردیگی " فیوضات "-این تبلیغ ائتدیگی ایدئیالار آراسیندا تورکچولوک و آذربایجانچیلیق اساس یئر توتدو کی، بو آختاریش مئییل‌لری ده سونراکی ایللرده داها گئنیش و چوخ‌پلانلی شکیلده اینکیشاف ائتدیریلمیشدیر. ادامه مطلب ...
آذربایجان خالقی‌نین طالع کیتابی - "آنامین کیتابی"
آذربایجان خالقی‌نین طالع کیتابی - "آنامین کیتابی"
بؤیوک رئالیست صنعتکار جلیل محمدقولوزاده‌‌نین «آنامین کیتابی» اثری میلّی ایستیقلال، دؤولتچیلیک، موستقیل‌لیک ایده‌آل‌لارینی اؤزونده عکس ائتدیرن چوخ قیمتلی بدیعی مخزندیر. بو اثر، فیکریمیزجه، باشدان-باشا سمبول‌لار اثری‌دیر. بو پیئس اصل آذربایجان‌نامه‌دیر، آذربایجانچیلیق ایدئیالاری‌‌نین منبعی‌دیر. آکادمیک عیسی حبیب‌بیلی‌‌نین سؤزلریله دئسک: «آنامین کیتابی» – آذربایجانین میلّی ایستیقلالی حاقیندا ۲۰-جی عصر بویو یازیلمیش سیلسیله اثرلرین معنوی آناسی‌دیر. ...ج.محمدقولوزاده‌‌نین «آنامین کیتابی» اثری ...میلّی-معنوی اؤزونودرک، وطنچی‌لیک، میلّی بیرلیک و موستقیل‌لیک درس‌لیگی‌دیر. «آنامین کیتابی» – آذربایجانین...طالع کیتابی‌دیر، میلّی ادبیاتیمیزین ان موکمّل آذربایجان‌نامه‌سی‌دیر».
ادامه مطلب ...
آزادیستان مملکتی ؛ گونئی آذربایجان میلّی حؤکومتی
آزادیستان مملکتی ؛ گونئی آذربایجان میلّی حؤکومتی
(1920-جی ایل آوریل - سپتامبر)
بیرینجی دونیا ساواشی‌‌نین دوغوردوغو تاریخی شراییطده، قوزئی آذربایجاندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا خالق اؤز میلّی دؤولتچیلیک عنعنه‌لری‌نین دیرچلیشی اوغروندا موباریزه یه قالخدی.
ساواش ایللرینده ایران اراضیسی، او جومله‌دن اؤلکه‌نین قوزئی-باتیسینی احاطه ائدن گونئی آذربایجان تورپاق‌لاری دا خاریجی دؤولت‌لرین حربی عملیات مئیدانینا چئوریلمیشدی. ایران ایرتیجاسی و یادائللی ایشغالچی‌‌لارین آغالیغی خالقین اونسوز دا آغیر اولان وضعیتینی، اؤلکه داخیلینده کی ضیدیت‌لری سون حدّه چاتدیرمیشدی. روسیه‌ده فوریه اینقیلابی نتیجه‌سینده تزار موطلقیتی دئوریلسه ده روس قوشون‌لاری هله ده گونئی آذربایجانی ایشغال آلتیندا ساخلاییردیلار. شاهلیق رژیمینه و خاریجی ایشغالچی‌‌لارا قارشی بوتون ایرانی احاطه ائدن خالق حرکاتی، آنایاسالی قورولوش و دموکراتیک دییشیک‌لیک‌لر اوغروندا موباریزه، چوخ چکمه‌دن، گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتی کاراکتری آلماغا باشلادی.
روسیه‌ده باش وئرن حادیثه‌لر، آذربایجانین قوزئیینده آزادلیق حرکاتی‌نین غلبه‌سی، میلّی دؤولتچیلیک عنعنه‌لری‌نین دیرچلیشی و آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین حیاتا کئچیردیگی ایصلاحات‌لار اؤلکه‌نین گونئیینده میلّی آزادلیق حرکاتینی داها دا قووّت‌لندیردی.
گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتینا 1905-1911-جی ایللر ایران اینقیلابی‌نین فعال ایشتیراکچیسی اولان شیخ محمد خیابانی (1879-1920) باشچی‌لیق ائدیردی.
خیابانی حرکاتی و تبریزده میلّی حؤکومت، ایران تاریخچی‌‌لری‌نین گؤزو ایله
خیابانی حرکاتی و تبریزده میلّی حؤکومت، ایران تاریخچی‌‌لری‌نین گؤزو ایله
عین‌الله مدتلی
آمعا فلسفه اینستیتوتونون علمی ایشلر اوزره دیرکتور موعاوینی، تاریخ علملری دوکتورو، فؤوق‌العاده و صلاحیتلی سفیر
1920-جی ایلین آوریل-سپتامبر آیلاریندا گونئی آذربایجاندا میلّی حؤکومتین یارادیلماسی ایله نتیجه‌لنن شیخ محمد خیابانی حرکاتینا دایر ایراندا اونلارلا ماراقلی تدقیقات اثرلری، کیتاب‌لار، خاطیره لر، مقاله‌لر یازیلیب. هم سووئت‌لر دؤنمینده، هم ده 1991-جی ایلدن باشلانان موستقیل‌لیک ایللرینده آذربایجان جومهوریتینده ده آذربایجان میلّی-دموکراتیک حرکات‌لاری تاریخینده اهمیتلی یئر توتان خیابانی حرکاتی، تبریز عوصیانی و میلّی حؤکومتین فعالیتی گئنیش تدقیق ائدیلیب.
ادامه مطلب ...
" ملا نصرالدین" درگی‌سی‌نین تبریز دؤورو (1921-جی ایل)
" ملا نصرالدین" درگی‌سی‌نین تبریز دؤورو (1921-جی ایل)
بایرام حاجی‌زاده
امکدار اینجه صنعت خادیمی، صنعت‌شوناس‌لیق اوزره فلسفه دوکتورو، پروفسور
اؤزت :
مقاله بوتون موسلمان شرقینده ایلک ساتیریک درگی کیمی تانینمیش "ملا نصرالدین" مجموعه‌سی‌نین تبریز دؤوروندن - اونون نشری‌نین یاخین شرق و ایرانین مدنی حیاتیندا موهوم حادیثه‌یه چئوریلمه‌سیندن بحث ائدیر. "ملا نصرالدین"ین ایران ساتیریک قرافیکی و ساتیریک مطبوعاتی‌نین فورمالاشماسیندا و کاریکاتورون موستقیل ژانر کیمی تانینماسیندا اوینادیغی رولو ایشیقلاندیران بو مقاله‌ده مؤلیف آذربایجانلی رسام سیدعلی بهزادین 1921-جی ایلده درگی اوچون ایشله‌ییب حاضیرلادیغی - اؤزونده ایستهزا، آجی گولوش، طعنه و تنقید داشییان موختلیف مؤوضولو کاریکاتورلارینی گئنیش تحلیل ائدیر.
آچار سؤزلر: "ملا نصرالدین"درگیسی، تبریز دؤورو، کاریکاتور، ساتیریک رسم، مطبوعات
ادامه مطلب ...
گونئی آذربایجان ادبیاتیندا شهریار مرحله‌سی
گونئی آذربایجان ادبیاتیندا شهریار مرحله‌سی
ائسمیرا فواد
فیلولوژی اوزره علم‌لر دوکتورو
1925-جی ایلده ایران خاندانینی فارس منشالی پهلوی سولاله‌سی‌نین الینه کئچمه‌سیله گونئی آذربایجاندا ایجتیماعی فیکرین اینکیشافی و مدنی ترقّیسی ساحه‌سینده درین بؤهران‌لار یارانمیش، خالقین حیاتیندا، دوشونجه طرزینده و یاشاییشیندا دییشیک‌لیک‌لر، جیدی سیاسی آشینمالار باش وئرمیشدی. چونکی پهلوی رژیمی ایراندا آذربایجان تورکجه‌سینده یازیب-اوخوماغی، ایجتیماعی یئرده، حتّی کوچه‌ده ده تورکجه دانیشماغی یاساق ائتمیشدی. بو دؤورده آذربایجان تورکجه‌سینده یازان شاعیر و یازیچی‌لار حبس اولونور، گوللـه‌له‌نیر، سورگونه گؤندریلیردی. تورکجه یازیلمیش کیتاب‌لار تونقال‌لاردا یاندیریلیردی. بو قاداغا و تعقیب‌لر 1979-جو ایل ایران ایسلام اینقیلابینادک داوام ائتدی. اوستاد شهریارین "حئیدربابایا سالام" منظومه‌سی‌نین ایراندا و بوتون یاخین شرقده "حئیرت، ائی سؤز" افکتی یاراتماسی دا اصلینده بو آغیر قاداغا و یاساق‌لار دؤورونده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین میلّی دوشونجه ایله یئنیدن قوووشوب بولاق تک چاغلاماسی ایله باغلی ایدی. هم ده بو مشهور پوئما گونئی آذربایجان ادبیاتیندا شهریار مرحله‌سی‌نین و ادبی مکتبی‌نین یارانماسینا گتیریب چیخاردی. ادامه مطلب ...
ملا نصرالدینچی‌لرین تنقیدی یازی‌لاری
ملا نصرالدینچی‌لرین تنقیدی یازی‌لاری
علویه طاهرقیزی
محمد امین رسول‌زاده "ملا نصرالدین" درگیسی حاقیندا دؤوری مطبوعاتدا یازیردی:
"حوریتین، حورّاندیش‌لیگین معبدی، شوبهه‌سیز کی، خورفاتین، اباطیل‌لیگین بوتخانه‌سی یئرینده تیکیلمه‌لی ایدی. بونا گؤره بیرینجیسی‌نین تیکیلمه‌سی ایکینجی‌نین ییخیلماسینا باغلی ایدی. بو وظیفه‌یی کیم گؤره‌جکدی؟ "تلخک" ملا نصرالدین؟ تخریب وظیفه‌سینی "ملا نصرالدین" کامالی-مووفّقیتله گؤرویوردو. او یاخیجی، ییخیجی ایستهزاسینی کؤهنه‌لیگی تمثیل ائدن نرسه و کیمسه‌لردن اسیرگه‌مییوردو. ان قووّتلی هوجومونو گؤزوباغلی تعصوبه، فیکیر و تصوّورده‌کی اسارت و تحمّول‌سوزلیگه تؤوجیه ائدییوردو. اؤلو فیکیرلر، اؤلگون معیشت‌لر اونون دیری خنده‌لرینه معروض قالاراق اینتیباه قهقهه‌لری دوغورویوردو. او آغلاناجاق حال‌لارا گولویوردو. گولدوره‌رک آغلادییوردو. او، حتّی آغلاماغا دا گولویوردو. چونکی آغلایا-آغلایا یامان گونلره قالدیغیمیزی یاخشیجا درک ائتمیشدی. ایران تاثیری ایله آذربایجان تورکلری‌نین حیاتی-معنویه‌سی هامان ایل بویو آغلاماقدان عیبارت اولوب قالمیشدیر. "چوخ گولن چوخ آغلایار" - دئیرلر. فقط، "چوخ آغلایان چوخ گولر" دئییلسه ده، دوغرو چیخار".
موسلمان شرقده ایلک قیزلار مکتبی
موسلمان شرقده ایلک قیزلار مکتبی
حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئفین قیزلار مکتبی - آذربایجانین معاریفچی‌لیک تاریخینده، دونیوی تحصیلین اینکیشافیندا، آذربایجان قادینی‌نین تحصیل آلماسیندا بؤیوک رول اوینامیش مکتبدیر. مکتب گؤرکملی خئیریه‌چی حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئفین تشبّوثو و دستگی ایله آچیلمیشدیر. بو آچیلمیش مکتب موسلمان شرقینده ایلک دونیوی قیزلار مکتبی ایدی.[1][2]
یارانماسی
باکی‌دا قیزلار مکتبی آچماق ایسته‌ین حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئف اوّلجه ایمپراتور 3. آلکساندردان ایجازه ایسته‌سه ده، جاواب موثبت اولمور. تزار 2. نیکولای تاختا چیخاندا حاجی یئنیدن بونا جهد ائدیر: 1895-جی ایلده نیکولایین تاج‌قویما مراسیمینده زاقافقازیا موسلمان‌لارینی تمثیل ائدن حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئف بو دفعه فورصتی الدن وئرمیر. او، تزارین خانیمی آلکساندرا فیودوروونایا چوخ باهالی بیر هدیه باغیشلاییر. عئینی زاماندا باکی‌دا اونون آدینا قیزلار مکتبی‌نین آچیلماسینی خواهیش ائدیر. حاجی نه ائتدیگینی گؤزل بیلیردی. بونون اوچون اؤزگه بیر یول گؤرونموردو. 1896-جی ایلده شیفاهی، 2 ایل سونرا ایسه رسمی راضی‌لیق آلان زینال‌العابدین تقی‌یئف ایلک نؤوبه‌ده مکتب بیناسی اوچون مووافیق یئرین سئچیلمه‌سینه و اینشاسینا دیقت یئتیردی.
1897-جی ایلدن حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئف بو دفعه روسیه ایمپراتور ایداره‌لری‌نین سوروندورمه‌چی‌لیگی ایله اوزلشیر. ایجازه‌یه، مکتبین بیناسی‌نین یئری‌نین موعین ائدیلمه‌سینه و تیکیلیشینه 4 ایل واخت صرف اولونور. 1896-جی ایلده قیز مکتبی آچماغا ایجازه وئریلدی. تقی‌یئف مکتب بیناسی‌نین لاییحه‌سینی ماهیر معمار قوْسلاوسکی‌یه تاپشیردی. بینانی 1898- جی ایلده تیکمگه باشلادیلار و 1900-جو ایلده حاضیر اولدو. موسلمان قیزلار مکتبی اوچون بینا دوز اسماعیلیه بیناسی‌نین یانیندا تیکیلیر. او، مکتبین عرصه‌یه گلمه‌سینه 183 مین 533 روبل پول (روس پولو) خرجله‌ییر. مکتبین عرصه‌یه گلمه‌سینده دؤورون بؤیوک ضیالی‌لاری دا ایشتیراک ائدیر. حسن بیگ زردابی‌نین حیات یولداشی حنیفه خانیم بو تشبّوثو چوخ بگه‌نیر و حاجی‌یا یاردیم گؤستریر، مکتبین موعلیم‌لریندن بیری، سونرا دا مودیری اولور. حاجی‌نین ایکینجی یولداشی سونا خانیم تقی‌یئوا، علیمردان بیگ توپچوباشوف و باشقا ضیالی‌لار بو ایشی آلقیشلاییر، مکتبین تئز آچیلماسی اوچون ال‌لریندن گله‌نی ائدیرلر. ادامه مطلب ...
وطن قوخوسو... قنیره پاشایئوا
وطن قوخوسو...
قنیره پاشایئوا(1944.جو ایلده اؤز وطن‌لریندن دیدرگین سالینمیش آخیسقا تورکلرینه ایتحاف اولونور)
اسماعیل ساکیتجه:
- بو بیزیم عاییله‌میزین اوزون، چوخ اوزون حکایتی‌نین بیر پارچاسیدی. سونرا آنلادارام - دئدی. سؤزونه آرا وئریب،علاوه ائتدی: "منه ایستانبولدان دانیش، بو یئرلرین حسرتی ایله بؤیوموشم. بابالاریمیزین گؤزویله خیال‌لاریمیزین، آرزولاریمیزین شهرینه دویونجا باخماق ایسته‌ییرم، بو شهرین قوخوسونو سینمه چکمک ایسته‌ییرم" . اسماعیل دانیشدیقجا قانادلانیردی. احمدینسه فیکری اسماعیلین اورگیندن سوزولن میصراع‌لارین یانیندا قالمیشدی. حؤوصله‌سینی باسا بیلمه‌دی، یئنه سوروشدو:
- هاردان بیلیرسن بو بایاتینی؟
- ندن سنه بو قدر ماراقلی گلدی کی؟...
- من بو بایاتی‌نین ایچینده بؤیوموشم. بابامین آتاسی‌نین دیلیندن دوشمزدی بو بایاتی. اؤز-اؤزونه دئیردی، کؤوره‌لردی، کؤوره‌لردی، یئنه دئیردی. هئچ کیم گؤرمه‌سین دئیه ال یایلیغینی چیخاریب گؤزونون یاشینی خلوتجه سیلردی. او واخت‌لار دده‌می باشا دوشمزدیم، "آدام دا سؤزدن اؤترو آغلایارمی" دئیردیم. ایندی دده‌می یاخشی باشا دوشورم، چوخ یاخشی باشا دوشورم. او، سنین سئودیگین بو گؤزل ایستانبولدا، دوغولدوغو تورپاق‌لارین حسرتیله یاناردی. بیرجه دفعه ده اولسون گؤرمک حیاتدا ان بؤیوک دیلگی ایدی. عؤمرو بویو دوغولدوغو تورپاغا جان آتدی. آهیل واخت‌لاریندا ان بؤیوک ایستگی، ان بؤیوک آرزوسو دوغولدوغو تورپاغی بیر ده گؤرمک ایدی. چوخ گؤزله‌دی، لاپ چوخ، گؤزونون کؤکو سارالاناجان گؤزله‌دی، اؤلوم نئچه دفعه فورصت، آمان وئردی دده‌مه، آما او دؤورون سرت، آمان‌سیز قاداغالاری سرحدّی آشماغا ایذن وئرمه‌دی. اونون حسرتی بیتمه‌دی، گونلرین بیرینده حسرت اونو بیتیردی. بو حسرتله ده اؤلدو رحمت‌لیک... آما وصیتینده "بیر گون ایمکان اولورسا، قبریمی ائویمه آپارارسینیز" دئدی... ادامه مطلب ...