آذربایجان تورکلرینین ایستیقلال موجاهیدی – میرزه بالا محمدزاده
آیدین مدداوغلو قاسملی
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوچنت
19. عصرین ایکینجی یاریسی، 20. عصرین اوّللرینده قوزئی آذربایجاندان چوخسایلی و گوجلو میلّی ضیالی کادرلاری یئتیشمیش، اونلار آذربایجان خالقینین مادی و معنوی اینکیشافینا چالیشمیش، گلهجک آزادلیق و موستقیللیک اوغروندا موباریزه یه حاضیرلامیشدیر. بو دؤورده ادبی-بدیعی معاریفچیلیگه سیاسی معاریفچیلیک ده قوشولموش، اینقیلابی حرکاتلارین تاثیری ایله بیر-بیرینین آردینجا یارادیلان یئنی-یئنی مطبوعات اورقانلاری، خئیریه جمعیتلری و سیاسی پارتیالار تزار روسیهسینین میلّی اویانیشا قارشی بوتون ژاندارم قووّهلرینی حرکته گتیرمهسینه، میلّی مطبوعات اوزرینده گوجلو سانسور تطبیق ائتمهسینه باخمایاراق، یئرلرده میلتچیلیک دالغاسی داها دا گوجلنمیشدی. بو دالغا ایشچی صینفینی ده حرکته گتیرمیشدی.
بئلهلیکله، آذربایجان میلّی ضیالیلاری، میلّی مطبوعاتی کئچمیش دوشونجهلردن اوزاقلاشاراق موعاصیر میلّیتچی ایدئولوژییه یییهلنمیش و یئنی بیر میلّی کیملیک اطرافیندا بیرلشهرک خالقی دا واحید دوشونجه اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلامیشدیلار.
بو دؤورده فعالیت گؤسترن سیاسی خادیملر کیمی رومانتیک جریان نومایندهلری ده روس تزاریزمینین ایرتیجاع رژیمینه، موستملکهچی سیاستینه قارشی بیرگه کسکین موباریزه آپارمیشلار کی، بونون دا نتیجهسینده هم میلّی-سیاسی ایدئولوژی لیدرلرین، هم رومانتیکلرین، هم ده رئالیستلرین بیرگه سعییی نتیجهسینده آذربایجان میلّی ایدئولوژیسی فورمالاشمیشدی. عومومیتله 20. عصرین بیرینجی و خوصوصیله ایکینجی اونایللیگی آذربایجان خالقینین مدنی و سیاسی-ایدئولوژی اینتیباه دؤورو اولموشدور.
آذربایجانین میلّی، سیاسی، ایدئولوژی، رومانتیک و رئالیست جریان نومایندهلرینین هامیسی آذربایجان ایجتیماعی تفکورونون قارانتی رولوندا چیخیش ائتمیش آذربایجان تفکور تاریخینین ایدئیا شرفی، آذربایجان میلّی دؤولتچیلیگینین محک داشلاری اولموشلار. اونلار بدیعی، علمی سیاسی و ایدئولوژی فلسفه اساسیندا بیر دموکراتیک جمعیت فورمالاشدیرماق، میلّی دَیرلره سؤیکنن، میلّی ایدئولوژی اساسیندا بیر دؤولت یاراتماغا چالیشمیش، بونا نایل اولموش، شرقده ایلک دموکراتیک خالق جومهوریتی یاراتمیش و قیسا مودتده اولسا دا دموکراتیک دؤولتی ایداره ائتمگه باشلامیشدیلار. بئله شخصیتلردن بیری ده بوتون حیاتینی آذربایجانین موستقیللیگینه حصر ائدن آذربایجان ایستیقلال موجاهیدی میرزه بالا محمدزاده دیر.
61 ایللیک عؤمرونده (1898-1959) کشمکشلی حیات کئچیرن م.محمدزاده 13 آقوست 1898-جی ایلده آذربایجانین آوشاران (آبشرون) بؤلگهسینین زیره کندینده بالیقچی عاییلهسینده آنادان اولموشدور. عاییلهسینی دولاندیرماق اوچون 20. عصرین اوّللرینده باکییا کؤچن آتاسی هله اوشاقکن وفات ائتدیگیندن عاییلهنی دولاندیرماق اوچون آناسینین ائوده بیشیردیگی قوغاللاری واغزالدا ساتماقلا برابر، مکتبده تحصیل آلماقلا دا مشغول اولموشدو.
1907-جی ایلدن باکیدا «یئددینجی روس-تاتار» مکتبینده اوخویان میرزه بالا اورانی بیتیردیکدن سونرا محمودبیلی حبیب بیگین رهبرلیک ائتدیگی «روشدیه»ده اؤز تحصیلینی داوام ائتدیرمیش، 1914-جو ایلده اورانی بیتیرهرک 1915-جی ایلده آذربایجان تورک گنجلیگینین میلّی قورتولوش یولونداکی فعالیتینده موهوم رول اوینایان باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاآت معمارلیق بؤلمهسینه داخیل اولموشدو.
میرزه بالا محمدزاده «آذربایجان خالقی» و «آذربایجان تورک میلتچیلیگی» آنلاییشلارینی منیمسهین خالقین اؤز دؤولتینی قورما سورجینه داخیل اولدوغو سیاسی بیر دؤنمده یازارلیق و قزئتچیلیک حیاتینا باشلامیشدی. هله اورتا مکتبده اوخویارکن مکتب یولداشلاری ایله بیرلیکده رسیملی «آرزو» آدلی مجموعه یایینلایان 14 یاشلی میرزه بالا محمدزادهنین «نفع علم و یاخود علمین سودو» آدلی ایلک اثری 1912-جی ایلده باکیدا عیسی بیگ آشوربیگوفون «کاسپی مطبعهسی»نده چاپ ائدیلمیشدی. بو اثرله یازیچیلیق حیاتینا باشلایان میرزه بالا سونرادان دیگر مطبوع اورقانلاردا دا چیخیش ائتمیشدی. تکنوکومدا اوخودوغو دؤورده گنجلرین یاراتدیغی غئیری-قانونی «محمدیه کومیته سی»نه داخیل اولان میرزه بالا اؤز یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، اونون 1916-جی ایلده تشکیل ائدیلن ییغینجاقلاریندا هر ایکیسی اؤز چیخیش و شعیرلری ایله توپلانتیلارا فرقلی بیر هیجان قازاندیرمیشدیلار.
تزاریزم ایستیبدادی هر ایکی آذربایجان ضیالیسینین نیفرتینه سبب اولدوغو کیمی، هر بیر طلبه ده اونا دوشمن موناسیبت بسلهمیشدی. بو روحدا بؤیوین میرزه بالا سونرادان گنجلیگین تزاریزمه قارشی توپلانتیلارینا باشچیلیق ائتمیش، آلوولو نیطقلر سؤیلهمیش و اؤزونو ایستیبدادا قارشی گلهجک اینقیلابا حاضیرلامیشدی. میرزه بالا بو دؤورده استالینین یاخین آدامی اولان لاورنتی بریا ایله یاخینلیق ائتمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده، م.رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله اونون نشر ائتدیردیگی «آچیق سؤز» قزئتینه یازیلار یازماغا باشلامیش، سونرادان بو قزئتین آکتیو یازارلاریندان بیری اولموش، عئینی زاماندا هفتهلیک «بصیرت» ژورنالینین دا باش رداکتورو اولموشدور. بوتون بونلارلا یاناشی، میرزه بالا «قورتولوش» و «دوغرو سؤز» کیمی قزئتلرده ده مقالهلرله چیخیش ائتمیش، 1917-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا باکیداکی آذربایجان گنجلرینین لیدری سویهسینه یوکسلمیشدی. « اتفاقِ متعلّمین » و «گنجلر صداسی» ژورناللارینین دا فعال یازارلاریندان بیری اولان میرزه بالا تزار روسیهسینین شیعه-سوننی قارشیدورما یاراتما سیاستینه قارشی دؤورو مطبوعاتدا مقالهلرله چیخیش ائتمیش، بو حادیثهنین قارشیسینی آلماغا چالیشمیشدی.
آذربایجانداکی سیاسی حادیثهلره آکتیو قوشولان میرزه بالا بو دؤورده آرتیق آچیق فعالیته کئچمیش، موساوات پارتیاسینین سیرالارینا داخیل اولموش، پارتیانین نوفوذلو، تانینمیش عوضولریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
1918-جی ایلده «گونئی قافقاز موسلمان جمعیتی» طرفیندن محلی کومیتهلرله علاقه یاراتماق اوچون آرخاداشی محمد صالح قولوزاده ایله بیرلیکده شاماخییا گؤندریلن میرزه بالا 1918-جی ایلین اوّللرینده یارانمیش زاقافقازیا سئیمینین فعالیتی دؤورونده اؤز ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی تیفلیسسده داوام ائتدیرمیشدی.
1918-جی ایلین 28 مئیینده آذربایجان خالق جومهوریتی اعلان اولوندوقدان سونرا میرزه بالا همین ایلین 23 ژوئیهسیندن نشره باشلایان «گنجلر یوردو» ژورنالینین رداکتوررو اولموشدو.
«موساوات» پارتیاسینین نزدینده یارانان «گنجلر جمعیتی»نین اورقانی اولان بو ژورنالین 35 نؤمرهسی چاپ ائدیلدیکدن سونرا باغلانمیشدی. بو دؤورده میرزه بالانین «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی کیتابچاسی تیفلیسسده چاپ اولونموشدو.
1918-جی ایل دسامبرین 7-ده باکیدا طنطنهلی شکیلده آچیلان آذربایجان پارلمانیندا استنوقرافچی ایشلهین میرزه بالا محمدزاده موستقیل آذربایجان حؤکومتی قورولدوقدان سونرا حؤکومتین اورقانی اولان «آذربایجان» قزئتینین موخبیری و سونرا رداکتوررو اولموشدو.
1919-جو ایلین سپتامبر آیینین 16-دا آذربایجان دؤولت تئاتریندا میرزه بالانین «باکی اوغروندا موباریزه» پیئسینین ایلک تاماشاسی اولموش، همین ایلین اوکتوبروندا او، موساوات پارتیاسینین باکی کومیتهسینین عوضوو سئچیلمیشدی.
باکینین زیره کندینده آنادان اولوب حیاتینین 26 ایلینی (1898-1924) قوزئی آذربایجاندا، 3 ایلینی (1924-1927) گونئی آذربایجاندا، فاصیلهلرله 31 ایلینی (1927-1932 و 1939-1955) تورکیه ده، 7 ایلینی (1932-1939) لهستاندا و 4 ایلینی (1955-1959) آلماندا کئچیرن میرزه بالا محمدزادهنین بو دؤورلرده موختلیف دایرهلرله علاقهسینی نظره آلاراق اونون ایجتیماعی-سیاسی، ایدئولوژی و علمی یارادیجیلیغینی و فعالیتینی آلتی دؤوره بؤلمک اولار.
بیرینجی دؤور 1912-1920، ایکینجی دؤور 1921-1927، اوچونجو دؤور 1927-1932، دؤردونجو دؤور 1932-1939، بئشینجی دؤور 1939-1955، آلتینجی دؤور ایسه 1955-1959-جو ایللری احاطه ائدیر.
20. عصرین اوّللرینده آذربایجاندا باشلایان یئنیلشمه و میلّیتچیلیک حرکاتینین جانلی شاهیدی و حادیثهلرین ایشتیراکچیسی اولان میرزه بالا محمدزاده هله «روشدیه»ده اوخودوغو دؤورده اوشاقلیق یولداشی جعفر جبارلی ایله بیرلیکده میلّیتچی موعلیم اولان ماحمودبیلی حبیب بیگین تاثیری ایله دؤورون میلّیتچی جبههسینده یئر آلمیش، درسدن سونرا جعفر جبارلی ایله بیرلیکده تئز-تئز میلّیتچی درنکلرین توپلانتیلاریندا ایشتیراک ائتمیشدی.
ایلک سیاسی فعالیته باکی پولیتکنیک تکنیکوموندا اوخویارکن گیزلی «محمدیه تشکیلاتی»ندا باشلایان میرزه بالا اؤز دوستو جعفر جبارلی ایله بیرگه او دؤورده کی «اتفاق متعلّمین» و «قافقاز طلبهلرین مرکزی کومیتهسی» آدلی گنجلیک تشکیلاتلارینین لیدرلریندن اولموشلار. «اتفاق متعلمین» عئینی آدلی هفتهلیک قزئتینده میرزه بالا میلّی و سیاسی یازیلارلا چیخیش ائتمیش، روسجا و تورکجه چاپ اولونان قافقاز طلبهلرینین مرکزی کومیتهسینین اورقانی اولان «گنجلر صداسی» قزئتینین باش یازاری اولموشدور.
تزار روسیهسینده باش وئرن سیاسی حادیثهلر آذربایجاندا دا تزار روسیهسینین ایستیبدادینا قارشی اولان بوتون سیاسی قووّهلری حرکته گتیرمیشدی. میرزه بالا محمدزادهنین ده ایچینده بولوندوغو بو دؤنمده سیاسی آکتیولیک آرتمیش بیر سیرا سیاسی و ایجتیماعی تشکیلاتلار، خئیریه جمعیتلری ایله یاناشی، یئنی-یئنی میلّی مطبوعات اورقانلاری یارادیلمیش، میلّی ضیالیلار آراسیندا بیر همرأیلیک یارانمیش، بو ایکی موهوم آپاریجی زومرهنین یاخین علاقهسیندن ده میلّیتچیلیک ایدئیاسی دوغولموش و بونونلا دا قیسا بیر مودت عرضینده سیاسی حرکاتا چئوریلمیشدی. آذربایجان میلّی ضیالیلاری گئتدیکجه روسیه یؤنوملو جریانلارین تاثیریندن اوزاقلاشاراق اوزونو تورکیه و غرب جریانلارینا چئویرمیش و بونونلا دا آذربایجاندا سیاسی یؤنون دَییشمهسینه نایل اولموشدولار. غربیؤنلو یئنیلشمه و میلّیتچیلیک حرکاتینین اؤن پلانا چیخماسی گنج میرزه بالانین دا فیکیرلرینین گئنیشلنمهسینه سبب اولموشدو کی، بو ایشده محمدمین رسولزادههنین و اونون رداکتوررلوغو ایله 2 آقوست 1915-جی ایلدن باکیدا نشر اولونماغا باشلایان «آچیق سؤز» قزئتینین بؤیوک رولو اولموشدور.
" تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک " شوعاری ایله نشر اولونان «آچیق سؤز» قزئتینین «آچیق سوتونلار»ینا محمدامین رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله مقالهلر یازان میرزه بالا محمدزاده ایلک یازیلارینی داها چوخ میلّی ایدئال، میلّی مدنیت، میلّی تاریخ، میلّی ادبیات مؤوضولارینا حصر ائتمیشدی. آذربایجانین بولشویکلر طرفیندن ایشغالیندان سونرا محمدامین رسولزادههنین تکلیفی ایله غئیری-قانونی فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچیلیق ائدن گنج میرزه بالا ایستیلاچیلارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتینین دا صدری سئچیلمیش، «ایستیقلال» آدلی قزئتین باش رداکتوررو اولموش، 1927-جی ایلده رسولزادههنین دعوتی ایله گونئی آذربایجاندان ایستانبولا گلهرک بورادا رسولزادهه ایله بیرلیکده میلّی آذربایجان موهاجیر مطبوعاتینی و میلّی آذربایجان مرکزینی یاراتمیشدی. داها سونرا رسولزادههنین دعوتی ایله 1932-جی ایلده لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیش، اونونلا بیرگه «یئنی قافقاسیا» درگیسی نشر ائتدیرمیشدی.
آذربایجان سیاسی تاریخینده محمدامین رسولزادهه ایله میرزه بالا محمدزاده کیمی بیر-بیرینه بو قدر دریندن باغلانان و بیر-بیرینی تاماملایان دیگر شخصیتلره دئمک اولار کی، ایندییهدک راست گلینمهمیشدیر. م.رسولزادههنین فیکیر و دوشونجهلرینی میرزه بالا قدر دریندن منیمسهین، اونو گئنیشلندیرن و یایان باشقا بیر شخصیته تصادوف ائدیلمیر. هئچ تصادوفو دئییلدیر کی، م.رسولزادهنین وفاتیندان سونرا محض میرزه بالا محمدزاده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتینین و موساوات پارتیاسینین رهبری سئچیلمیشدی.
دونیا تاریخینه یئنی بیر ایستیقامت وئرن 1917-جی ایل روسیه اینقیلابلاری 300 ایللیک رومانوفلار سولالهسینین حاکیمیتینه سون قویماسینا، روسیهده اؤنجه مووقّتی حؤکومت، سونرا ایسه بولشویک حؤکومتی یارانماسینا باخمایاراق، مرکزده اولدوغو کیمی، اوجقارلاردا دا بیر حاکیمیت بوشلوغو یارانمیش، و بو بوشلوقدان ایستیفاده ائدهرک آذربایجان میلّی قووّه لرینی و گنجلیگینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرن موساوات پارتیاسی آچیق فعالیته باشلامیش، چوخ رادیکال بیر مؤوقع توتاراق روسیهدهکی موسلمان خالقلار اوچون دموکراتیک جومهوریت طلبی ایله چیخیش ائتمگه باشلامیشدی. بو تاریخی حادیثهلر آذربایجان گنجلیگینی ده حرکته گتیرمیش، گنجلر میلّی تشکیلاتلارا عوضو اولماغا باشلامیش، مملکت دعواسیندا جان-باشلا موباریزه یه قوشولموشلار. میرزه بالا محمدزاده ده محض بو دؤورده موساوات پارتیاسینا داخیل اولموش، پارتیا داخیلینده آکتیو فعالیتی ایله پارتیانین ساییلان شخصیتلریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
گنجلردن عیبارت دستهلرله باکی اطرافی کند و قصبهلره ، نفت معدنلرینه گئدن میرزه بالا، صادق قولوزاده، پیری مرسلزاده و رضا ذکی کیمی یولداشلاری ایله برابر روسیه یؤنوملو تشکیلاتلارا، خوصوصیله بولشویک و منشویکلره قارشی تبلیغات آپارمیش، نتیجهده موسلمان فهلهلری ده موساوات پارتیاسینا عوضو اولموش، پارتیانین ایشینده فعال ایشتیراک ائتمگه باشلامیش، میلّی موباریزه یه قوشولموشدولار.
میرزه بالا 1918-جی ایلده پارتیانین گنجلر جمعیتینین اورقانی اولان «گنجلر یوردو» درگیسینین یؤنتیم باشقانی اولموشدو. او، «آچیق سؤز» قزئتینین 4 ژانویه 1918-جی ایل تاریخلی ساییندا چاپ ائتدیردیگی «آذربایجان چاغیرییور» آدلی یازیسیندا آذربایجان تورک گنجلیگینی وطنین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه یه سسلهیهرک گؤستریردی کی:
« ائی گنج تورکلر! بو گون کعبهیی-موقدسینیز اولان وطنینیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز آذربایجان زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالیسینیز. اگر میلّی مکتبلر ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالیسینیز. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین عیرض و ناموسونوز یئنه وطن ایچینده سالامات اولا بیلر. »
(باخ: میرزه بالا محمدزاده، «آذربایجان چاغیرییور»، «آچیق سؤز» قزئتی، 04.01.1918، ص.22-23)
عومومروسیه موسسیسلر مجلیسینی داغیدان، زاقافقازیا مووقّتی حؤکومتینی تانیمایان مرکزده کی بولشویکلرین مرکزی ایجراییه کومیتهسی لنین و استالینین ایمضالادیقلاری 13 نؤمرهلی بیر دِکرِتله استپان شاومیانا، کوزنتسوفا و دیگر بولشویکلره قافقازدا «سووئتلشمه عملیاتینی» حیاتا کئچیرمک تاپشیریلمیشدی.استپان شاومیانا تورکیهده روس اوردوسونون ایشغالی آلتیندا اولان اراضیلرده ارمنیستان دؤولتی یاراتماق صلاحیتی ده وئرمیشدیلر. زاقافقازیا کومیسارلیغینین طلبی ایله تیفلیسدن چیخاریلاراق یولداشلاری ایله بیرلیکده باکییا گلن شاومیان بورادا اؤنجه روس حربیچیلرینین و داشناک پارتیاسینین کؤمگی ایله ارمنیلرین تورکلره اولان دوشمنچیلیگیندن باجاریقلا ایستیفاده ائتمیش، باکی سووئتینی و بلدیه مجلیسینی دَییشدیرمیش، بورادا بولشویکلرین چوخلوغونو تأمین ائتمیش، باکی شهر ایدارهچیلیگینده چالیشان آذربایجان تورکلرینی توتدوقلاری وظیفهلردن اوزاقلاشدیرمیش و بئلهلیکله ده باکیدا اؤزونون رهبرلیگی آلتیندا بیر سووئت حؤکومتی قورموشدو.
ارمنیلرله روس بولشویکلرینی موسلمانلارا قارشی هوجوما تشویق ائدن شاومیانین باشچیلیغی ایله 1918-جی ایل مارسین 30-دان آوریلین 1-نه قدر باکیدا مینلرله گوناهسیز موسلمان اؤلدورولموش، اونلارین ائولری یاندیریلمیش، ماغازالاری تالان ائدیلمیش، آذربایجان معمارلیغینین نادیر اینجیلریندن اولان «ایسلامیه» بیناسی ارمنیلر طرفیندن یاندیریلمیشدی. موسلمانلارا قارشی تجاووز بونونلا بیتمهمیش، ارمنی-روس بیرلشمهلری آذربایجانین شاماخی، سالیان کوردمیر، لنکران، قوبا و دیگر بؤلگهلرینه هوجوملار ائده رک قیرغینلار، یانغینلار، تالانلار تؤرتمیش، تاریخده آنالوقو اولمایان جینایتلر، سویقیریملار حیاتا کئچیرمیشدیلر.
آذربایجاندا باش وئرن بو سیاسی حادیثهلر دؤورونده میرزه بالا محمدزاده عوضوو اولدوغو موساوات پارتیاسینین تاپشیریغی ایله زاقافقازیا سئیمینین فعالیتینده ایشتیراک ائتمک اوچون سئیمین مرکزی اولاراق سئچیلن تیفلیس شهرینده اولموش، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی بورادا داوام ائتدیرمیشدی. میرزه بالا گورجوستاندا قافقاز فدراسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچیلار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤسترهرک قافقاز فدراتیو جومهوریتینین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانماسی مقصدیله یارادیلان قافقاز طلبهلرینین مرکزی کومیتهسینین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق گنجلر صداسی درگیسینین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدو.
میرزه بالا تیفلیسسده اولدوغو قیسا مودت عرضینده سیاسی فعالیتله یاناشی، اورادا نشر ائدیلن قزئت و ژورناللاردا واختآشیری قافقاز خالقلارینین تاریخی، مدنیتی، ادبیاتی و عادت –عنعنهلری ایله باغلی مقالهلر یازمیش، قافقاز خالقلاری آراسیندا بیرلیک و برابرلیک یاراتماغا چالیشمیشدی. او، تیفلیسسده اولدوغو دؤورده «ایکی اینقیلاب آراسیندا» و «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرلر یازمیشدی. مؤلیف «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی اثرینده 1905-1917-جی ایللر آراسیندا قافقازدا و آذربایجاندا باش وئرن سیاسی و ایجتیماعی حادیثهلری، او دؤورده کی معاریف، مطبوعات، ادبیات، تئاتر و دینی مسلهلرله یاناشی، قادین حاقلاریندان، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلرینین میلت اولاراق وار اولماسینی داوام ائتدیرمک اوچون واحید ایدئولوژی اطرافیندا بیرلشمهسینی ان عومده وظیفه کیمی اورتایا قویموشدو.
میرزه بالا 1918-جی ایلده تیفلیسده یازدیغی «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرینده آذربایجانین او گونلرده کی وضعیتینه قیسا نظر سالمیش، لنین طرفیندن عوموم قافقاز کومیسارلیغینا تعیین ائدیلن ارمنی استپان شاومیانین باشچیلیغی ایله 1918-جی ایل 31 مارس باکی قیرغینیندان، بو قتلعامدا 17 مین مظلوم، سیلاحسیز، مودافیعهسیز موسلمان – تورک اهالینین ارمنیلر طرفیندن وحشیجهسینه قتلعاما معروض قالدیغیندان، باکینین ارمنی-داشناک و بولشویکلردن تمیزلنمهسینده ایشتیراک ائدن تورک عسگرلرینین قهرمانلیغیندان بحث ائتمیشدیر. اثر خالق طرفیندن بینیلدیگیندن 15 سپتامبر 1919-جو ایلده آذربایجان دؤولت تئاتریندا ایلک و سون دفعه صحنهیه قویولموشدو. تأسوفلر اولسون کی، میرزه بالانین بو پیئسی ایندییهدک الده ائدیلمهمیشدیر. اثرین یالنیز تاماشاسینین پروقرامی آذربایجان دؤولت تئاتر موزهسینین فوندوندا ساخلانیلیر. بو پروقرامدا اثرین 21 پرسوناژینین و روللاری ایفا ائدن آکتیورلارین آدلاری گؤستریلمیشدیر.
1920-جی ایلین 27 آوریلینده آذربایجانین ایکینجی دفعه روسلار طرفیندن ایشغال اولوندوقدان سونرا غئیری-لئقال فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچیلیق ائدن میرزه بالا محمدزاده ایستیلاچیلارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتینین دا صدری سئچیلمیشدی. میلّی موقاویمت کومیتهسینین عوضولری گیزلی مطبعه یاراداراق «ایستیقلال» آدلی قزئت نشر ائتمگه باشلامیشدیلار. بو دؤورده میرزه بالا محمدزاده آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومهچی و اورتا مکتبده موعلیم ایشلهمیش، «یئنی ییلدیز» ژورنالیندا آذربایجان تاریخینه دایر سیلسیله مقالهلر و 1922-جی ایلده باکیدا «آذربایجان تورک مطبوعاتی» آدلی اثرینی چاپ ائتدیرمیشدی.
1923-جو ایلین ژوئیه آییندا یئرلی سووئت اورقانلاری طرفیندن گیزلی چاپ اولونان «ایستیقلال» قزئتی مطبعهسینین یئری موعینلشدیریلمیش، موقاویمت کومیتهسینین و قزئتین نشر اولوندوغو مطبعهنین بوتون ایشچیلری حبس ائدیلمیش لاکین میرزه بالا محمدزاده ایمکان تاپاراق گیزلنمیش، 1924-جو ایلین مئی آییندا گونئی آذربایجانین انزلی شهرینه موهاجیرت ائتمیش، لاکین چِکا آگنتلری طرفیندن تعقیب ائیلدیگیندن او، اوّلجه تهرانا، اورادان دا تبریزه گئتمیش، بیر مودت تبریزده یاشادیقدان سونرا تکنیکوم مأذونو اولدوغو اوچون گونئی آذربایجانین سولدوز شهری اطرافیندا شوسه یولو چکیلیشینده موهندیس-تکنیک وظیفهسینده چالیشمیش، شخصی ائولرده موعلیملیک ائتمکله یاناشی، م.رسول زادهنین رداکتوررلوغو ایله ایستانبولدا نشر اولونان «یئنی قافقاسیا» ژورنالینا مقالهلر گؤندرمیشدی.
اوچ ایل گونئی آذربایجاندا یاشادیقدان سونرا 1927-جی ایلده ایستانبولا گلن میرزه بالا بورادا «آذربایجان میثاقی-میلّیسی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامهسینین تحلیلی» و «ارمنیلر و ایران» آدلی کیتابلارینی نشر ائتدیرمیش، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله نشر اولونان «یئنی قافقاسیا»، «آذری تورک»، «اودلو یورد» ژورناللاری ایله یاخیندان امکداشلیق ائتمیش، 1930-جو ایلین اوّللرینده ایستانبول بیلیمیوردونون حوقوق فاکولتهسینی بیتیرمیش، 1932-جی ایلده سووئت ایتتیفاقینین طلبی ایله ایستانبولو ترک ائتمک مجبوریتینده قالاراق لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیشدی.
1932-1939-جو ایللرده لهستاندان یاشایان میرزه بالا، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله برلینده نشر اولونان «ایستیقلال» قزئتینده (1932-1934) و «قورتولوش» ژورنالیندا (1934-1938) آذربایجانین ایستیقلال پروبلمینه حصر اولونموش خئیلی مقالهسی چاپ اولونموشدو. بو دؤورده اونون همچنین برلینده «قورتولوش» ژورنالینین مطبعهسینده «میلّی آذربایجان حرکاتی» آدلی سامباللی کیتابی نشر ائدیلمیشدی. اونون «موساوات» پارتیاسینین نشر ائتدیگی بولتنلرده ده روس موستملکه اوصول-ایداره سینی ایفشا ائدن خئیلی میقداردا مقاله لری چاپ اولونموشدو.
میرزه بالا محمدزاده 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش «میلّی آذربایجان موساوات خالق فیرقهسی»نین اوچ قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، 1939-جو ایلده لهستانین آلمان ایله سووئت ایتتیفاقی آراسیندا گیزلی بؤلوندوگو زامان او ایستانبولا دؤنهرک «میلّیت» و «جومهوریت» قزئتلرینده روسیهده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقالهلر یازمیشدی.
1949-جو ایلده میرزه بالا محمدزادهنین یاخیندان ایشتیراکی ایله آنکارادا «آذربایجان کولتور درنگی»نین اساسی قویولموش، 1951-جی ایلده اونون «آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا» آدلی اثری بو درنک طرفیندن چاپ اولونموشدو. او، همچنین آنکارادا آذربایجان کولتور درنگی طرفیندن بوراخیلان «آذربایجان» ژورنالیندا آذربایجان تاریخی ایله باغلی خئیلی مقاله چاپ ائتدیرمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده 1954-جو ایلدن اعتیباراً مونیخده یئرلشن سسری-نی اؤیرنمه اینستیتوتوندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفهسینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجهسینده نشر اولونان سیاسی ژورنالین باش رداکتوررو اولموشدو.
اؤز یازیلاریندا میرزه بالا محمدزاده، «م.ب.محمدزاده، نوحاوغلو، آ.کوت، م.ب.داشدمیر، علی کوتلوک، آذری، سنان و کمال» ایمضالاریندان ایستیفاده ائدن میرزه بالا محمدزاده 6 مارس 1955-جی ایلده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتینین لیدری، آذربایجان خالق جومهوریتینین معماری، «موساوات» پارتیاسینین رهبری، خالقیمیزین بؤیوک اوغلو م.رسولزادههنین وفاتیندان سونرا آذربایجان میلّی آزادلیق حرکاتینین و «موساوات» پارتیاسینین رهبری سئچیلمیشدی.
میرزه بالا هله لهستاندا اولدوغو دؤورده ورشودا قارا دنیزلی بیر تورک عاییلهسینین قیزی اولان باهیره خانیملا نیشانلانمیش، ایکینجی دونیا موحاریبهسینین باشلادیغی ایللرده تورکیه یه دؤنهرک اونونلا ائولنمیش، لاکین بو ائولیلیکدن اؤولادلاری اولمامیشدی.
بوتون معنالی حیاتینی خالقینین میلّی ایستیقلالی یولوندا فدا ائدن، آذربایجان آزادلیق موباریزهسینین بؤیوک و اونودولماز قهرمانلاریندان اولان میرزه بالا محمدزاده 8 مارس 1959-جو ایلده ایستانبولدا اورک خستهلیگیندن وفات ائتمیش و ایستانبولون «قاراجا احمد» قبریستانلغیندا دفن اولونموشدو.
روحو شاد اولسون.
کؤچورن: عباس ائلچین
تبریزده آنا دیلینده ایلک مکتب آچان موعلّیم: میرزه حسن رشدیه
میرزه حسن رشدیه 1851-جی ایلده تبریز شهرینده، دؤورون عالیملریندن اولان موللا مهدینین عاییلهسینده دونیایا گلیب. ایلک تحصیلینی دوغما شهری تبریزده آلیب. تحصیلینی داوام ائتدیرمک اوچون او نجف شهرینه گئتمهلی و بورادان موکمّل بیر روحانی اولاراق قاییتمالی ایدی. چونکی، بو دؤورده تحصیل اوجاقلاری آنجاق موللاخانا و مدرسهلرله محدودلاشیردی. ایراندا دا دیگر موسلمان مملکتلرینده کی کیمی اساساً دین خادیملرینین حاضیرلانماسینا فیکیر وئریلیردی. مؤوجود تحصیل سیستمی اؤلکهنین کادر حاضیرلیغی ساحهسینده کی طلباتی ایله آیاقلاشا بیلمیردی. ایستانبولدا ایکی تبریزلی ناشیر - میرزه نجفعلیخان و آغا محمد طاهر طرفیندن نشر اولونان " اختر " قزئتینده یازیلمیش بیر مقاله ده دئییلیردی کی، "اوروپادا هر مین نفردن اون نفری ساوادسیز، ایراندا ایسه هر مین نفردن اون نفری ساوادلیدیر. بو نؤقصان الیفبانین چتینلیگی و تدریس اوصولونداکی قوصوردان ایره لی گلیر... ایراندا دا اوروپاسایاغی مکتبلر اولمالیدیر" .
محض بو فیکیر، گنج میرزه حسنین گلهجک مقصد و مرامینی موعینلشدیرن اساس عامیل اولدو. آتاسینین راضیلیغی ایله تورکیهیه سفر ائتدی. ایستانبول، بیروت و دیگر شهرلرین تحصیل سیستمی ایله ماراقلاندی. بورادا فعالیت گؤسترن مکتبلرین آدی اونون دیقتینی جلب ائتدی و اؤزونه تخلوص گؤتوردو - رشدیه. بیروتداکی دارالموعلّمینده (پداقوژی بیلیم یوردو) تحصیل آلدیغی زامان اوصولی-جدید مکتبلرینین تأسیسینی و ایداره ائدیلمهسینی اؤیرندی.
میرزه حسن رشدیه ایلک پداقوژی فعالیتینی قوزئی آذربایجانین شهرلریندن بیری اولان ایرواندا باشلاماغا قرارا آلدی. 1883-جو ایلده بورادا یاشایان قارداشی میرزه علی ایله بیرگه اؤزونون ایلک اوصولی-جدید مکتبینی آچدی. بو مکتب قوزئی آذربایجاندا هئچ ده ایلک تحصیل اوجاغی دئییلدی. گؤرکملی موتفکّیر میرزه فتحعلی آخوندوفون میلّی تحصیل اوغروندا آپاردیغی گرگین موباریزهنین نتیجهسی اولاراق، شاماخی (1870) و شکیده (1877) یئنی تیپلی میلّی مکتبلر آچیلمیشدی. روسیهده علمی پداقوژی و خالق مکتبلرینین بانیسی اولان کوْنستانتین اوُشینسکینین لایحهسی اساسیندا 1876-جی ایلده قوْری موعلّیملر سمیناریاسی تأسیس ائدیلمیشدی. اوچ ایل سونرا ایسه (1879) سمیناریانین تورک (روسلارین تعبیرینجه " تاتار " ) بؤلمهسی آچیلمیشدی. بؤلمهنین تأسیسینده گؤرکملی ادیب م.ف.آخوندوفون دا بؤیوک رولو اولدوغونو قئید ائتمک لازیمدیر.
هئچ شوبهه یوخدور کی، قوزئی آذربایجانین، ائلهجه ده بوتون قافقازین میلّی بورژوازیسینین تشکّولونده قوْری موعلّیملر سمیناریاسینین خوصوصی خیدمتلری اولوب. مأذونلارینین آدینی سادالاماقلا بونو ثوبوت ائده بیلریک: اوزئییر حاجیبیگوف، مسلم ماقومایئو، جلیل محمدقولوزاده، رشیدبیگ افندییئف، نریمان نریمانوف، فیرودین بیگ کؤچرلی، سلطان مجید غنیزاده و باشقالاری. هر بیری آذربایجانین و هم ده قافقازین ایجتیماعی-سیاسی حیاتیندا، او جوملهدن علم، مدنیت، معاریف و مطبوعات ساحهسینده خیدمتلری دانیلماز داهیلردیر.
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا قافقازدا میلّی معاریف ساحهسینده باشلانمیش اینتیباه گونئی آذربایجان ضیالیلارینین دا نظر - دیقتینی جلب ائتمیشدی. ایسماییل کاظمزاده و میرزه کاظم عسگرزادهنین ایرواندا آچدیقلاری یئنی اوصول آنا دیلی مکتبلری بو پروسهده ایشتیراکین ثوبوتو ایدی. میرزه حسن رشدیهنین ده موعلّیملیک فعالیتینه محض ایروان شهرینده باشلاماسی هئچ ده تصادوفی دئییلدی.
گنج موعلّیمین پداقوژی فعالیتینده آتدیغی ایلک آددیم اوغورلو آلینمیشدی. ایران شاهی نصرالدین شاه قاجار ایروان شهرینه سفر ائدرکن بو تحصیل اوجاغینی دا زیارت ائتمیشدی. مکتبین فعالیتی تزار حؤکومتینین ده دیقتیندن کناردا قالمامیشدی. دؤولت ایدارهلرینه ساوادلی یئرلی مأمورلار حاضیرلاماق ایستهین تزار دؤولتی م.ح.رشدیهنین فعالیتیندن ممنون ایدی. تصادوفی دئییلدی کی، م.ح.رشدیه دؤولت طرفیندن موکافاتلاندیریلمیش و حتّی اونا مادّی یاردیمدا گؤستریلمیشدی. اوغورلو پداقوژی فعالیته باخمایاراق، میرزه حسن رشدیه ایرواندا چوخ قالمادی. 1888-جی ایلده زنگین تجروبه توپلایان گنج موعلّیم دوغما تبریزه قاییتدی.
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا ایراندا فورمالاشان میلّی بورژوازی دؤولتدن تحصیل سیستمینده جیدی ایصلاحاتلار طلب ائدیردی. بونلار یئنی اوصول مکتبلرینین آرتیریلماسی، ایبتیدایی تحصیل ایله علاقهدار الیفبادا دییشیکلیکلر ائدیلمهسی و تعلیم-تربیه متودلارینین موعاصیرلشدیریلمه سی ایدی. محض بو طلبلرین حیاتا کئچیریلمهسی اوچون ساوادلی و تجروبهلی موعلّیملرده لازیم ایدی. میرزه حسن رشدیه بو طلب لره جاواب وئره بیلهجک موعلّیملردن ایدی.
تجروبه لی پداقوق ایرانا قاییدان کیمی، ایلک ایشی دوغما تبریزده "دبستان رشدیه " و " مدرسه رشدیه " آدلی مکتبلرینی آچماق اولدو. میرزه حسن رشدیه مکتبلرینی مکتبخانا فورماسیندا ساخلاسادا، تدریس ایشینی فارس دیلیندهکی آسان کیتابلاردان صؤوتی (سس) اوصولو ایله آپاریردی.
میرزه حسن رشدیهنین گؤردوگو ایشلرده مووفقیت قازانماسی کؤهنه فیکیرلی مکتبدارلاری و مورتجع روحانیلری قیجیقلاندیریردی. ایشینده نه قدر احتیاطلی اولسادا، جهالت یئنه اؤز ایشینی گؤروردو. تدریس ایشینی صؤوتی اوصولو ایله آپارماسینی بهانه گتیرهرک، اونون مکتبلرینی غارت ائدیردیلر. بو فیتنهکار قصدلر زامانی مکتبلیلردن اؤلن و یارالانانلاردا اولوردو. حتّی رشدیه اؤزو بئله بیر نئچه دفعه آغیر یارالانمیشدی.
معنوی، مادّی و فیزیکی ضربهلر آلان موباریز موعلّیم مووقتی ده اولسا، تبریزی ترک ائتمهلی اولدو. او، خوراسانا، میصیره و قافقازا سیاحت ائتدی. 1893-جو ایلده یئنیدن تبریزه قاییدان میرزه حسن رشدیه اساساً آنا دیلینین تدریسینین یئر آلدیغی " رشدیه مظفریه " مکتبینی تأسیس ائتدی.
مکتبین تدریسینین دوغما تورک دیلینده تشکیل اولونماسی آذربایجان اوچون موهوم تاریخی بیر حادیثه ایدی. چونکی بو تحصیل اوجاغی صفویلر دؤوروندن سونرا آنا دیلینده آچیلان ایلک میلّی مکتب ایدی. بلکه ائله بونا گؤره ده بو تحصیل اوجاغینا " رشدیه میلّی " مکتبی دئییلیردی.
" رشدیه مظفریه " مکتبینده تاریخ، جوغرافیا، فیزیک، ریاضیات، طبیعتشوناسلیق و دیگر علملرله یاناشی فارس، عرب، فرانسه و روس دیللرینین تدریسی ده اساس یئر توتوردو. درسلر صؤوتی اوصولو اساسیندا آپاریلیردی. دؤورون بیر چوخ ضیالیلاری، او جوملهدن محمدعلی تربیت، احمد مدرس، حسین کمال طبیبزاده و باشقالاری بو مکتبین موعلّیملری اولموشلار. مکتبده 200-دن چوخ شاگیرد تحصیل آلیردی. اکثریتی یوخسول اوشاقلاری اولان بو شاگیردلر پولسوز تحصیل آلیردیلار.
1894-جو ایلده میرزه حسن رشدیه اؤزونون ایلک " وطن دیلی " آدلی اثرینی یازدی. " رشدیه مظفریه " ده تدریس اولونان آنا دیلی درسلری محض بو کیتاب اوزره آپاریلیردی. تبریزده چاپ اولونان "وطن دیلی " اؤز دؤورونون ان موکمّل درسلیگی ایدی. ساده و آیدین دیل ایله یازیلان درسلیک اونو قاوراماقدا مکتبلیلر اوچون هئچ بیر چتینلیک یاراتمیر و صؤوتی اوصولو ایله عرب الیفباسینین اؤیره نیلمهسینی خئیلی آسانلاشدیریردی. آلتی آی عرضینده یازیب-اوخوماغی اؤیرهدن بو درسلیک بوتون گونئی آذربایجاندا یاییلمیشدی.
میرزه حسن رشدیه " وطن دیلی " کیتابیندان باشقا تورک و فارس دیللرینده بیر چوخ اثرلرین مؤلیفیدیر. " بدایةالتعلیم " ، "کفایتالتعلیم " ، " نهایةالتعلیم " ، " تکملة الصرف " ، " آنا دیلی " ، " الیفبایی-رشدیه " ، " اوصول عقاید و یا اتحاد بشر " و س. اثرلری بوتون ایراندا اوخونور و بیر چوخ مکتبلرده درس وسایتی کیمی ایستیفاده اولونوردو.
1896-جی ایلده نصرالدین شاهین اوغلو 43 یاشلی مظفرالدین تاختا چیخدی. آذربایجان ویلایتینین حاکیمی (والیسی) اولموش مظفرالدین خان، اؤزوندن سونرا حاکیملیک ائتمیش میرزه علیخان امین الدولهنی صدراعظم (باش ناظیر) تعیین ائتدی. امین الدوله آذربایجان حاکیمی اولدوغو زامان رشدیهنین معاریف ساحهسینده گؤردوگو ایشلری تقدیر و مودافیعه ائدیردی. اونون تهرانا چاغریلماسی تبریزدهکی مورتجعلرین رشدیهیه قارشی اولان فیتنهکار هوجوملارینین یئنیدن آلوولانماسینا سبب اولدو. بو سیخینتیلی گونلرده رشدیه یئنه ده امین الدوله طرفیندن مودافیعه ائدیلدی. صدراعظم اونو مظفرالدین شاهین امری ایله تهراندا اوصولی-جدید مکتبی آچماغا دعوت ائتدی. بو دعوت ایله م.ح.رشدیه آپاردیغی معاریفچیلیک موجادیلهسینین یئنی مرحلهسینه قدم قویدو. او، تهرانداکی پداقوژی فعالیتینه باشلادیغی زامان میرزه نصرالله ملک المتکلمین، یحیی دولتآبادی، شیخ مهدی کاشانی کیمی معاریفچی ضیالیلارلا امکداشلیق ائدیردی.
1898-جی ایلده تشکیل ائدیلن معاریف انجومنی و عالی معاریف شوراسی یارادیجیلاریندان بیری اولان م.ح.رشدیهنین تدریس متودو آرتیق اؤزونو دوغرولتموشدو. ایراندا آچیلان بوتون اوصولی-جدید مکتبلری بو متودلا ایشلهمگه اوستونلوک وئریردیلر. آنجاق تبریزدن فرقلی اولمایاراق، مورتجع قووّهلر تهراندا دا اؤز ایشینی گؤروردو. 1898-جی ایلین ژوئیه آییندا یئنی معاریفچی حراکاتین هامیسی اولان امین الدوله صدراعظم وظیفهسیندن کنارلاشدیریلدی. بو حادیثه م.ح.رشدیه و دیگر معاریفپرور ضیالیلارین وضعیتینی پیسلشدیردی. اگر اولّلر فیتنهکار قووّهلر مورتجع روحانیلردن عیبارت ایدیسه، ایندی اونلارا سارای مأمورلاری دا قوشولموشدو. بو تهلوکهلی وضعیتدن قورتولماق اوچون م.ح.رشدیه 1900-جو ایلده حیجاز، شام و قافقازا سفره چیخدی. 1902-جی ایلده تهرانا قاییدان میرزه حسن رشدیه موعلّیملیک فعالیتی ایله یاناشی، ناشیرلیکله ده مشغول اولماغا باشلادی. تهراندا نشر ائتدیردیگی " تهران " و " مکتب " آدلی قزئتلرینده هم علمی-متودیکی تؤوصیهلرله، هم ده اینقیلابی مقالهلرله چیخیش ائدیردی. چونکی، او 20. عصرین اولّلرینده ایراندا جریان ائدن اینقیلابی حراکاتین فعاللاریندان ایدی. محض بو فعالیتی اونون حبس اولونوب خوراسانا سورگون ائدیلمهسی ایله نتیجهلهنیر.
سورگوندن آزاد اولدوقدان سونرا تهرانا قاییدیب یئنیدن علمی-پداقوژی فعالیتینی داوام ائتدیریب. قافقازین و ایرانین بیر چوخ شهرلرینده اوصولی-جدید مکتبلری آچمیشدیر.
1933-جو ایلده تقاعوده چیخان میرزه حسن رشدیه قوم شهرینه کؤچهرک، عؤمرونون سونونادک بورادا یاشاییب. قوجامان موعلّیم تقاعوده چیخماسینا باخمایاراق، معاریف ساحهسینده یئنیلیکلر اوزرینده چالیشماقدان یورولموردو. دوخسان اوچ ایللیک کشمکشلی حیاتین آلتمیش ایلدن چوخونو وطنینین و میلّتینین معاریف ساحهسینده ترقّیسی اوغروندا صرف ائتمیش میرزه حسن رشدیه 1944-جو ایلین دسامبریندا دونیایا گؤزلرینی ابدی یومدو.
قوجامان موعلّیم میرزه حسن رشدیهنین علمی-پداقوژی فعالیتینی، حیات و یارادیجیلیغینی تدقیق ائدرکن، هئچ شوبهه سیز داهی روس پداقوقو ک.د.اوُشینسکینین بو سؤزلری یادا دوشور:
" اگر بیز حکیملره اؤز ساغلاملیغیمیزی اعتیبار ائدیریکسه، موعلّیملره اوشاغیمیزین اخلاقینی، روحونو، بوتون بونلارلا برابر، اؤز وطنیمیزین گلهجگینی اعتیبار ائدیریک. شخصیتین اینکیشافینا و موعینلشمهسینه یالنیز شخصیت تاثیر گؤستره بیلر. کاراکتری یالنیز کاراکتر یارادا بیلر " .
کؤچورن: عباس ائلچین
ییرمی بیرینجی عصرین توران ایدئالی:" علی بیگ حسینزادهنین شاعیرانه تورانچیلیغیندان یارانمیش ضیا گؤگآلپ "
آذر توران
تاریخه وطن موحاریبهسی کیمی کئچن قاراباغ ساواشیندان سونرا روسیهنینسیاسی چئورهلرینده توران پروبلمی گوندمه گلدی. حتّی بونا روسیهنین خاریجی ایشلر ناظیری لاوروف دا موناسیبت بیلدیردی... لاوروف احتیاطلا دانیشدی. تخمینلرینی دئدی. آما ایندی 1918-جی ایل دئییل، 2021-جی ایلدیر. یوز ایل اؤنجه تورکلرین اوزاق اولکوسو - توران مدنی بیر خیال اولا بیلردی. قاراباغداکی وطن موحاریبهمیز ایسه تورانین مدنی بیر خیالدانسیاسی گئرچکلیگه چئوریله بیلهجگینین مومکونلوگونو ایثباتلادی. بو گون صلیب مفکورهسی اوروپا بیرلیگی مودلینده یئنیدن احیا ائدیلیرسه و اوروپا کئچمیشده خاچلی یوروشلریندن باشقا، هئچ بیر اؤرنگی اولمادان فرقلی توپلوملاری بیرلشدیرمگه جهد ائدیرسه، دونیانین پولیتیک آهنگینه بو موستویده گرک اولدوغوندان دا آرتیق موداخیله ائده بیلیرسه، بس نه اوچون توران یالنیز مدنی بیر خیال اولاراق قالمالی ایدی؟ بیر حالدا کی، " میلاددان 210 ایل اول هون حؤکمداری مته " هونلار " آدی آلتیندا بوتون تورکلری بیرلشدیردیگی زامان توران مفکورهسی بیر گئرچکلیک حالینا گلمیشدی، هونلاردان سونرا آوارلار، آوارلاردان سونرا گؤکتورکلر، گؤکتورکلردن سونرا اوغوزلار، بونلاردان سونرا قیرغیز قازاخلار، داها سونرا کوٌر خان، چنگیز خان و سونونجو اولاراق، امیر تئیمور توران مفکورهسینی گئرچکلشدیرمه دیلرمی؟ " (ضیا.گؤگآلپ).
تورک دونیاسیندا تورانین ایلک ایدئولوقو علی بیگ حسینزاده دیر. و یالنیز آذربایجاندا دئییل، تورکیهده ده، روسیهده ده 20. یوزایل توران ایدئالینا گیریشله سجیهلندی. تاتار کومونیستلریندن میرسعید سولطانقالییئو توران دؤولتی قورماغا جهد ائتدی و استالین طرفیندن قتله یئتیریلدی. رناد محمدی یازیر کی، سولطانقالییئوین ایستینطاقی زامانی موستنطیق اوندان ضیا گؤگآلپین " توران " شعیرینین روسجا ایضاحینی ایستهمیشدی. سولطانقالییئوین آراشدیریجیلاری اونون فیکری گلیشمهسینده ایکی نفرین - یوسف آکچورانین و علی بیگ حسینزادهنین رولونو خوصوصی وورغولاییرلار. یئری گلمیشکن، سولطانقالییئوچیلیک- " سولطانقالییئوشینا " (تئرمین استالینه مخصوصدور) حسین جاویدین ده ایستینطاق ماتریاللاریندان کئچیر. سما شاعیریمیزین" گوناهلاریندان " بیری ارمنیستانین آذربایجان اراضیسینه قاتیلماسی شرطیله - بؤیوک آذربایجان یاراتماق ایدئیالارینی تبلیغ ائتمهسی ایدی. کاشغارلی " دیوان لغات التورک "ینین ترجومهچیسی خالید سعید خوجایئو توران دؤولتی یاراتماق ایدئیالارینا دستک وئردیگی اوچون گولللهنیر... 1937-جی ایل رپرسیالارینین اساس و عومومی منظرهسی بوندان عیبارتدیر. جاوید ایسه بیر آز دا ایرهلی گئتمیشدی. سولطانقالییئو موسکودا توران دؤولتی ایدئیاسینی اورتایا آتاندا جاوید ده بورادا – باکیدا دونیایا گلن قیزینا توران جاوید، یعنی ابدی توران آدینی وئرمیشدی. آد بیرباشا ضیا گؤگآلپین " توران " شعیرینه ایستیناد ائدیردی: وطن ابدی توراندیر، یعنی " وطن بؤیوک و مؤبّد اؤلکهدیر - توران " .
تکجه ادبیاتا دئییل، عئینی زاماندا ایجتیماعی تفکوره، دونیانین ایدئولوژی لوغتینه چاغداش آنلامداسیرایت ائتمیش توران، علی بیگ حسینزادهنین چوخ گنج یاشلاریندایکن - ایستانبولدا قلمه آلدیغی پوئتیک پارچا ایله - گؤگآلپین تعبیرینجه، " تورک ایتیحادینا دایر یازیلمیش ایلک شعیرله " داخیل اولدو و یئنه ده گؤگآلپین سؤزلری ایله ایفاده ائتسک، حسینزادهنین " توران " منظومهسی " پانتورانیزم مفکورهسینین ایلک تجلاسی " کیمی تظاهور ائتدی، 1918-جی ایلده توران یولونون تورک بایراقلی ایلک شعیرینین- "چیرپینیردین، قارا دنیز"-ین یارانماسینا وسیله اولدو و بونو شعرین اپیقرافینا " سئوگیلی توران مفکورهسینه بیرینجی یول گؤستردین. اوستاد علی بیگ حسینزاده حضرتلرینه تقدیم " - قئیدی ایله احمد جاوادین اؤزو ده تصدیقلهدی و تاریخلشدیردی.
***
" توران " 1917-جی ایلده بوداپستده چیخان " توران " درگیسینده دیولا مِساروشون چئویریسی ایله ماجار اوخوجولارینا دا تقدیم اولوندو.
سیزلرسینیز، ائی قؤومی-ماجار، بیزلره اخوان،
اجدادیمیزین موشترکاً منشأیی توران.
بیر دویغوداییز بیز، هپیمیز حاقپرستان،
مومکونمو آییرسین بیزی اینجیل ایله قورآن؟
چنگیزلری تیترتدی شو آفاقی سراسر،
تیمورلاری حؤکم ائتدی شهنشاهلارا یکسر.
فاتیحلرینه کئچدی بوتون کشوری-قئیصر...
ماجارلارلا تورکلرین اقربا میلتلر اولدوغونو ایلک دفعه ایرهلی سورن و توران عالمینی اوروپایا تانیتدیران وامبری اولموشدو. آما وامبرینین و علی بیگ حسینزادهنین توران عامیلینه یاناشمالاری فرقلی ایدی. علی بیگ تورکلرین بیرلیگینی و یوکسهلیشینی تمنا ائدیردیسه، وامبری روسیهنین چؤکوشونده ماراقلی ایدی. بو مقاما دیقت یئتیرن ذکی ولیدی توغان یازیردی کی، " پان تورانیزم " فیکری بیدایتده ماجار وامبری طرفیندن 1868-1874-جو ایللر آراسیندا ایرهلی سورولموش اولوب، اینگیلیس حؤکومتی طرفیندن ده عوثمانلی ایمپراتورلوغونو اورتا آسیادا روسلارا قارشی اؤزونه موتفیق بولوندورماق مقصدیله بیر آرالیق دستکلنمیشدیر " .
***
...علی بیگین شعیرینه و مؤلیفین " تورانی " ایمضاسینا ایستیناداً یوسف آکچورا تصدیق ائدیردی کی، " حسینزاده، موسلمان تورکلر آراسیندا ایلک تورانیدیر " . (حسینزاده تخلوص اولاراق گؤتوردوگو تورانی ایمضاسی ایله کیفایتلنمهدی. 1934-جو ایلده تورکیه ده سویآدی باره ده قانون قبول ائدیلنده او، تورانی اؤزونه سویآدی اولاراق گؤتوردو: " علی توران " . بئله لیکله، تورک دونیاسینین توران سویآدلی ایلک وطنداشی دا علی بیگ حسینزاده اولدو).
1915-جی ایلده ایستانبولدا حسینزادهنین رهبرلیگی و انور پاشانین حیمایهسی ایله یارادیلمیش " روسیه تورکلرینین حوقوقلارینی مودافیعه کومیتهسی "ده ائله بو آدلا آدلاندیریلمیشدیر: " توران هئیتی " . " توران هئیتی "نین شرقی اوروپا اؤلکهلرینه سفرلری، ایستیثناسیز اولاراق، شرقی اوروپا دؤولتلرینین بوتون پرزیدنتلری، مجلیس صدرلری و باش ناظیرلری ایله گؤروشلری تکجه روسیه محکومو اولان تورکلرین حوقوقلارینین مودافیعهسینی دئییل، عئینی زاماندا، آذربایجاندا سون قاراباغ ساواشیندان سونرا یئنیدن آکتواللانمیش توران بیرلیگینین تمللرینی قویوردو.
حسینزادهنین دوغوم گونونده یازدیغیم بو یازی ایسه ضیا گؤگآلپ بارهدهدیر. چونکی ضیا گؤگآلپ دا آشاغیدا گؤره جگینیز کیمی، حسینزادهنین تلقینلری ایله " توران " ایسملی شعیر یازمیش و اؤزونون ده بیلدیردیگینه گؤره، " توران " دان سونرا داواملی اولاراق بو شعیرده کی اساسلاری شرح و تفسیر ائتمیشدی... غرب تاریخچیلری ده بو مقاما بیگانه قالماییب. تادئوش سویاتاخووسکی یهودی شرقشوناسی اوروئل هئیده ایستیناداً یازیردی کی، " حسینزاده علی بیگین بیر شعیرینین باشلیغی اولان توران ایمضاسی ایله یازدیغی یازیلار آیدینلاری ائتکیلهمکده داها باشاریلی اولموشدو. بونلار آراسیندا گلهجگین تورکچولوگونون پئیغمبری ضیا گؤگآلپ اونا چوخ شئی بورجلودور " .
***
ضیا گؤگآلپ" اینسانلارین یالانچی گئرچکلریندن اوزاق، گئرچکدن داها دوغرو اولان خیال لار، ناغیللار، رؤیالار ایچینده " یاشادی.
فلاکته دین گؤزویله باخدی؛ فلاکت سعادت اولدو. بولودا شاعیر گؤزویله باخدی؛ بولود قانادلی ملک اولدو. ضعیفه اخلاق گؤزویله باخدی؛ ضعیف گوجلو اولدو. مغلوبا فلسفه گؤزویله باخدی؛ مغلوب غالیب اولدو.
فواد کؤپرولویه گؤره، " ضیانین سوسیولوژیسینی، تامامیله عملی و تطبیقی ماهیتده، میلی و ایجتیماعی فلسفه آدلاندیرماق، منجه، ان دوغرو گؤروشدور. ایشده اونون ان بؤیوک قیمتی ده بورادا، ایجتیماعی حیاتیمیز اوزرینده یالنیز فیکراً دئییل، فعلاً ده مؤثیر بیر میلی رهبر اولوشوندادیر. تورکیه جومهوریتی قورتولوش ظفرینی تعقیب ائدن اوچ-دؤرد ایل ایچینده اونون باشلیجا فیکیرلرینی سورعتله تطبیق ائتمکله بونون ان بؤیوک دلیلینی وئرمیشدیر... قووتلی بیر حافیظهیه، شرق و غربه عایید گئنیش و ساغلام بیلگیلره، چوخ اطرافلی سوسیولوژی معلوماتلارا صاحیب اولان ضیا گؤگآلپ، هر شئیین اوستونده بؤیوک بیرسیستمچیلیک قابیلیتینه مالیکدی " .
کؤپرولو ضیا گؤگآلپین سیستمچیلیک قابیلیتینی وورغولاماقدا حاقلیایدی. اصلینده، گؤگآلپ، دئدیگیم کیمی، " توران " شعیریندن باشلایاراق، " تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک " ، " تورکچولوگون اساسلاری " اثرلرینه قدر بوتون یارادیجیلیغی بویو علی بیگ حسینزادهنین ایرهلی سوردوگو ایدئیالاریسیستملشدیرمکله مشغول اولوب. شرح دئدیگی بلکه ده، اصلینده، ائله بو ایدی. ضیا گؤگآلپ " توران " شعیرینی علی بیگ حسینزادهنین 1911-جی ایلده سلانیکده ائتدیگی چیخیشلاریندان تاثیرلنهرک یازیب و شعیرده ایلک دفعه ائله 1911-جی ایلده سلانیکده نشر اولونان " گنج قلملر " درگیسینده چاپ ائدیلیب. و محمت ضیا آدلانان گنج ایتیحاتچی او زاماندان اعتیباراً گؤگآلپ ایمضاسینی ایشلتمگه باشلاییب. مسله بوراسیندادیر کی، ضیا گؤگآلپین " توران " شعیری ادبیات و فیکیر تاریخیمیزده علی بیگ حسینزادهنین عئینی آدلی مشهور شعیریندن سونرا ایکینجی " توران " دیر. " توران " شعیرینی 1911-جی ایلده سلانیکده " گنج قلملر " درگیسینده درج ائدن عالی جانیپ یؤنتم ده " گؤگآلپا تورکچولوگو آشیلایان آدام - حسینزاده " مقالهسینده " بو شعیرده کی روحو ضیا گؤگآلپ علی بیگدن آلمیشدیر " - یازیردی.
بای محمت عالی توفیقین 1914-جو ایلده ایستانبولدا نشر اولونموش " تورانلینین دفتری " کیتابیندا بئله بیر فرازا وار: " 1911-جی ایلده اوستادیم حسینزاده علی بیگ سایقیلی بیر هئیت حوضوروندا (و هئیتده آتاتورکون ده وارلیغی ایستیثنا دئییل، چونکی مصطفی کمالدا همین گونلرده سلانیکدهایدی و " ایتیحاد و ترقی "نین تدبیرلرینه، کونفرانسلارینا قاتیلیردی - آ.ت.) آلتی عصردن بری گؤزلهدیگیمیز سؤزلری سؤیلهییر. تورکلره تک بیر اوفوق گؤستریر، اونلاردان مأیوسلوغو آلیب عوضینده ایشیقلی اومیدلر تلقین ائدیردی. مذهب وضع ائدهرک بؤیوک کوتلهلری زیاندان قورتاران، بارماغی اونلارا یامیاشیل فیضلی بیر ایقلیم گؤسترن مورشیدلرین تلقینلرده بولوندوغو یئرلر موریدلری اوچون نه قدر قیمتلی ایسه حسینزادهنین اونودولماز نیطقلری ایله وجده گلن سلانیک تورکلری نظرینده بو فیکیرلر او قدر اوجا و عزیزدیر. میلی مفکورهنین اگر تعبیر-جایزسه دوغوم شهادتنامهسی اولان و: " وطن نه تورکیه دیر تورکلره، نه تورکوستان، // وطن بؤیوک، مؤبّد بیر اؤلکه دیر - توران " میصراعلارییلا بیتن مشهور شعیر سلانیکده یازیلدی... " .
حسینزاده یه گؤره، ضیا گؤگآلپ " بؤیوک مفکورهسینه دوغرو تکامول مرحلهلرینی موستقیم بیر حال اوزرینده قطع ائتمیشدی " . حسینزاده ایسه گؤگآلپین تعبیرینجه ایستانبولا گلیشی ایله تورکیه ده بیر فیکیر اینتیباهی یاراتمیش، عوثمانلییا " تورک ایتیحادی مفکورهسینی گتیرمیشدی " . تورکیهنین " علم و ادیبانلا تربیه گؤرموش ذکی گنجلری فلسفه یه، میلی و ایجتیماعی مفکورهیه بیگانه ایدیلر. علی بیگین تلقینلری ایله، ایرشادلاری ایله آز زاماندا گنجلیک سارسیلماز بیر ایستیقامت آلدی. آرتیق اللرده فلسفه و ایجتیماعیت کیتابلاری، فمینیزمه دایر اثرلر... گؤرولمگه باشلامیشدی. آرتیق تورکلرین یالنیز تورکیهیه مونحصیر اولمادیغینی، روسیهده، ایراندا، چینده یاشایان تورکلرین اللی-آلتمیش میلیوندان فاضلا اولدوغونو بیلنلر، اؤیرننلر آز دئییلدی. بو فیکری اینتیباه طلبهلره اومید وئرمیشدی " .
بو فیکری اینتیباهین قایناغینین، یعنی علی بیگ حسینزادهنین ارمنی ترروروندان یایینا بیلمهسی عومومدونیا ارمنی تررور تشکیلاتینین - نِمِسیسین قوروجوسو شاان ناتالی - آکوپ تِر آکوپیانین دا دیقتیندن یایینمادی. شاان ناتالی 1928-جی ایلده آفینادا نشر ائتدیردیگی " آنکارادان باکییا تورک ایستیقامتلندیریلمهسی " کیتابیندا یازیردی کی، "سیاسی تورانچیلیغین یارادیجیسی سالیان دوغوملو علی بیگ حسینزادهنین اونیورسیتت طلبهلری آراسیندا وارلیغینی دوشونمهلی اولساق، قطعی شکیلده اونون سعیلرینین هئچ ده بوشا چیخماماسی قناعتینه گلمهلیییک. حسینزاده سونرالار اؤزونون تورکچولوک گؤروشلرینی حیاتا کئچیرهجک اینتللکتوال نسلی یوغوروب شکیللندیردی " .
ارمنیلر علی بیگی دوغما آذربایجاندا ضررسیزلشدیرسهلر ده، تورکیه ده بونو باجارمادیلار. آما ارمنی سویقیریمینا رواج وئردیگی اوچون ضیا گؤگآلپین مالتا آداسینا سورگونه گؤندریلمهسینه نایل اولدولار.
ضیا گؤگآلپین دامارلاریندا شان و احتیشامی ایله بیر اوغوز خان یاشاییردی. آما کؤنلونه اوغوز خان، چنگیز ایلهام ائتسه ده، اونون میلی کیملیگینی شوبهه آلتینا آلانلار دا یوخ دئییلدی. عالی کامال تورک میلی دوشونجهسینین بوتون هیجانلارینی اوچونجو مین ایللیگه یؤنلده بیلن بئله بیر اینسانین تورک میلتیندن اولمادیغینی ایدیعا ائدیر، گؤگآلپ ایسه ارمنیپرست عالی کامالین ایفتیرالارینا رغماً، " حتّی من اولسایدیم: کورد، عرب، چرکز، // ایلک غایهم اولوردو تورک میلیتی! // چونکی تورک قووتلی اولورسا، موطلق // قورتاریر هر ایسلام اولان میلتی " - دئییب مسلهنی قاپاییر.
2007-جی ایلده موسکودا " علی بیگ حسینزاده " کیتابیمین تقدیمات مراسیمینده روسیهده تحصیل آلان آذربایجانلی طلبهلردن بیری منه " نئجه اولدو کی، علی بیگ آزبایجاندان ایستانبولدا گئدیب عوثمانلیلاشدی؟ " ، - دئیه بیر سوال وئرمیشدی. حالبوکی، سوالی " نئجه اولدو کی، علی بیگ آذربایجاندان گئدیب عوثمانلینی تورکلشدیره بیلدی؟ " شکلینده ده قویماق اولاردی. ایندی ضیا گؤگآلپ باره ده یازدیقجا فؤوق-طبیعی، همین اپیزودو دا خاطیرلادیم. " تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک " اثرینده عوثمانلینین سون مرحلهسینی نظرده توتان گؤگآلپ بیلدیریردی کی، 20. یوزیلین ایلک ایللرینه کیمی " ایستانبوللولار کندیلرینه شهری نامینی وئرییور، تاشرالیلارا ایسه (پایتاختدان کناردا یاشایانلارا) جوغرافی یاخینلیقلارینا گؤره آرناووت، عرب، کورد، لاز دییورلاردی. رومائلی اهالیسی، عومومیتله، آرناووت ایدی. قارادنیز ساحیلی یالنیز لازلارلا، شرقی آنادولو یالنیز کوردلرله مسکوندو. بئله بیر جوغرافی قؤومیت عونوانی بولامایانلار دا اؤیونمهلی حاللارینی داها پارلاق گؤردوگو قؤوملردن بیرینه کؤنوللو یازیلییوردو. بو صورتله اصلا تورک اولان بیر چوخ گنجلر آرناووتلوقلا، عربلیکله، یاخود کوردلوکله ایفتیخار ائدییورلاردی. تورکلوگو گؤزل گؤرن تک بیر فرد یوخدو. تورک کلمهسینی عاییبلی عونوانلار کیمی کیمسه اوزرینه آلمییوردو. تورک شرقی آنادولودا قیزیلباش، ایستانبولدا قابا و کؤیلو معنالاریندا ایدی " .
علی بیگ حسینزاده بئله بیر عوثمانلینین یئنیدن تورکلشمهسینده مورشید میسیاسینی عؤهدهسینه گؤتورموشدو و " اونون شاعیرانه تورانچیلیغی 1908-دن سونرا... دیگر تورانچیلاری، او جوملهدن ضیا گؤگآلپی یاراتمیشدی " (یوسف آکچورا).
ضیا گؤگآلپ ایسه آتاتورکو یاراتدی، اونون فیکیر آتاسی اولدو. " فیکریمین باباسی ضیا گؤگآلپدیر " (آتاتورک).
" تورک مدنیت تاریخی "نین، " تورک تؤرهسی " نین مؤلیفی، ایسلامیتدن قاباقکی تورک دینینین - شامانیزمین ایلک آراشدیریجیسی گؤگآلپ چاغداش تورک گنجلیگینه سسلهنیر: " گنجلیگین ان بؤیوک وظیفهسی دینه دوغرو گئتمکدیر " . و علاوه ائدیر: " ایسلام اومتیندنم " ، - دئدیگیمیز اوچون، نظریمیزده ان موقدس کیتاب قورآنی-کریم، ان موقدس اینسان حض. محمد، ان موقدس معبد کعبه ، ان موقدس دین ایسلام اولاجاقدیر " و بو کونتکستده ده اوروپادا ایکی مدنیتین - جمعیت و جاماعات مدنیتینین مؤوجودلوغونو خاطیرلادیر: قورولوشوندا موسلمان-تورکلره مخصوص اندلوس مدرسه لرینین ده ایشتیراک ائتدیگی جمعیت مدنیتینه طرف یؤنلمهنین واجیبلیگینی ایصرارلا تلقین ائدیردی.
ضیا گؤگآلپ تورکولوژینین ان درین قاتلارینا ائندی. 48 ایللیک عؤمرونده، تورک دؤولتینین، تورک عاییلهسینین تاریخینی یازدی. دیلده، استتیکادا، اخلاقدا، حوقوقدا، دینده، ایقتیصادیاتدا،سیاستده، فلسفه ده تورکچولوگون نظری اساسلارینی حاضیرلادی. میلیتچیلیک قووغاسینا تورک دیلینی عرب-فارس سؤزلریندن دئییل، عرب-فارس ترکیبلریندن تمیزلهمک ایدیعاسی ایله باشلادی. تورک دیلینین عربجه، فارسجا ترکیبلردن، اداتلاردان تمیزلنمهسینی تفکورده میلی دوشونجهنین قورتولوش یولو کیمی گؤستردی.
...ارمنی مسلهسی 20. یوزایلین اوللرینده عوثمانلینین محکمه سالونلاریندا دا دارتیشیلیب. و او دا غریبهدیر کی، یوخاریدا دا قئید ائتدیگیم کیمی، تورکلری ارمنی سویقیریمینا " سؤوق ائتدیگی اوچون " گؤگآلپی بیر باشقاسی دئییل، فرانسیز نظارتینده اولان بیر تورک حاکیمی ارمنی " قتلعامینین " سوچلولاریندان بیری کیمی یارغیلاییب.
حاقی سوها گزگین " دیوانی-حرب قارشیسیندا ضیا " مقالهسینده 1919-جو ایلده ایستانبولداکی حربی محکمهده ضیا گؤگآلپین سورغولاندیغی گونو بئله خاطیرلادیردی:
" بوسیرادا قاپیلار موقصیرلره آچیلدی. اسکی ایتیحاد و ترقی ایقتیدارینین کابینت و بورو عوضولری گؤروندو، ضیا دا آرالاریندایدی. دیوانی-حرب هئیتی ده ساغداکی قاپیدان گیردی... گؤگآلپا دا، معلوم شئیلری سوردولار، تردودسوز جاوابلار وئردی. نهایت:
- ارمنی سویقیریمیناسیز فتوا وئرمیشسینیز. بونا نه دئیهجکسینیز؟ - دئیه سوروشدولار.
بو سوال اونا یانارداغین قاپاغینی فیرلادان بیر خیز وئردی:
- میلتیمیزه ایفتیرا ائتمهیین. تورکیه ده، بیر ارمنی قتلعامی دئییل، بیر تورک-ارمنی دعاواسی واردیر. بیزی آرخادان ووردولار، بیز ده ووردوق، - دئدی.
بئله بیر جاواب آلاجاقلارینی ظن ائتمیردیلر. ناظم پاشانین آغزی آچیق قالدی. قاشلاری آلنینا دیرمانمیش، گؤزلری فال داشینا دؤنموشدو.
...بوندان سونرا دیوانجا ان آغیر، ان قورخونج سوچ ساییلان شئیلر بیر-بیر سادالاندی.
او، هامیسینی " طبیعی " کلمهسی ایله جاوابلاندیردی.
...دیوان حربینین قانلی دکورونداکی عظمتلی گؤستریشی ییخان بو جاوابلاردا، بوتون بیر تاریخ واردیر. رئیس ناظم پاشانین ایستعفا قراریندا، بو تاریخی آنین تاثیری بؤیوکدور. ضیا ولیلره مخصوص ووقاری، ناموس و فضیلته آیدین اوزو، ایناندیریجی علمی، وجدلی هیجانی ایله، بیر چوجوق کیمی گیردیگی دیواندان، بیر قهرمان اولاراق چیخمیشدی " .
...هر دفعه ایستانبولا گئدنده چمبرلیتاشدا، ایستانبولون ان سسلی-کویلو و تاریخی سمتلریندن بیرینده قاپیسی آخار-باخارلی دیوانیولو جادهسینه آچیلان بیر مزارلیغی موطلق زیارت ائدیرم. حوزنله کؤلگهلنمهلیایکن، " سولطان ایکینجی مرادین توربهسی " آدلاندیردیقلاری بو مزارلیق، سانکی فرحله ایشیقلانیب. سولطان ایکیینجی مراد دا، سولطان ایکینجی عبدالحمید ده، حتّی شئیخ بدرالدین ده بوردادیر...
بورادا هم ده آتاتورکون فیکیر باباسی، " شیشمان، دییرمی اوزلو، چوجوق کیمی معصوم، هر کلمهسی بیر فیکیرسیلسیلهسینی اویاندیران " (ی.ک.بایاتلی)، "سیخیلقان، موتواضیع، چوخ تربیهلی، چوخ آز دانیشان " (ا.ائ.یالمان) و " پارانی تانیمادان یاشاییب و تانیمادان دا اؤلن " (ی.ز.اورتاج) تورک مورشیدی ضیا گؤگآلپ یاتیر...
گنجلیگینده اؤزونو اؤلدورمک اوچون تاپانچادان آچدیغی آتشین قلپهسی آلین سومویونو زدهلسه ده، اؤلمهمیشدی. یاشاییب علی بیگ حسینزاده یه راست گلمک، اونون شاعیرانه تورانچیلیغینین ایشیغینا غرق اولوب یئنیدن یارانماق و نهایت، ضیا گؤگآلپا چئوریلمک اوچون محمت ضیا اؤلمهمهلی ایدی...
***
ضیا گؤگآلپا گؤره، تورانین ایستیقلال بئشیگی باکیدیر.
ضیا گؤگآلپا گؤره، تورانین اوچ فیشقیران قایناغیندان بیرینجیسی آذربایجاندیر...
ضیا گؤگآلپا گؤره، قیزیل آلما باکیدادیر...
آذر- توران 24 فوریه 2021
کؤچورن: عباس ائلچین
علی اصغر غفورینیا (5 آذر1321 سلماس) - یازیچی، آراشدیرماچی، سلماسشوناس، موعلّیم، خیریهچی
علی اصغر غفورینیا 1321-نجی ایل آذرین 5-ده سلماسین سوره کندینده آنادان اولوب. بؤیوک باباسی غفور عیان کندینین آتلیلاری باشچیسی اولموش مشروطه اینقلابی حرکاتیندا یاخیندان ایشتراک ائدهرک 1287.نجی ایلده ستارخانین موجاهیدلرینین سنگرینده استیبداد علئیهینه ساواشمیشدی آنجاق سونرالار محمدعلی شاه یانلی کوردلر طرفیندن بیر چاتیشمادا کهنهشهرده اؤلدورولموشدو.
علی اصغر غفورینیا ایلک و اورتا تحصیلی سلماسدا بیتیردیکدن سونرا 1340-نجی ایلده شرقی آذربایجانین تعلیم و تربیه ایدارهسینده ایشه آلینیب اون ایل موعلّیملیک ائتمیشدیر.1346-نجی ایلده تعلیمله یاناشی تبریز بیلیم یوردونون "بشری جوغرافیا" بؤلمهسینده تحصیلینی سوردورموشدو.
او سونرالار خاطیرهلرینده یازاجاق:
تبریزله بیلیم یوردونون الوئریشلی اورتامی و دگرلی اوستادلاری حیاتیمدا بؤیوک ائتکی یاراتدی. بو دؤرد ایلین، بوتون چتینلیکلرینه، زورلوقلارینا، چاتیشمازلیقلارینا باخمایاراق یاشاییشیمدا تکرار اولمایاجاق ان گؤزل، ان وئریملی، ان موتلو گونلریم اولدو. بیلیم یوردوندا، پهلویلرین و فارس شئونیزمینین آذربایجان میلتی ایله ساواش حالیندا اولدوغونو، باشدا ایقتیصاد، دیل، تاریخ، ادبیات، کیملیک، شخصیتلر و کتابلاریمیز اولماقلا بوتون وارلیغیمیزی یاغمالادیقلارینی آنلایاراق قارشیما یئنی پنجره آچیلدی.
او، 1350-نجی ایلده تبریز بیلیم یوردوندان مأذون اولاراق سلماسا قاییدیب 23 ایل دوغما شهرینین قیزو اوغلان مکتبلرینده تعلیم و تربیه گؤرهوینی لاییقجهسینه یئرینه یئتیردی.
حیاتدا کتاب، قلم، کاغیذ و موطالیعه وورغونو اولان علی اصغر غفورینیا شهرینین گنجلرینه تاریخ –جوغرافیا درسلری وئررکن غرضلی پانایرانیستلرین و شئونیستلرین درسلیک کیتابلارینا یئرلشدیکلری "تورک غولاملاری"، "آذری دیلی"، "تورکلرین آذربایجان جوغرافیاسیندا یئرلی اولمادیقلاری"،"تورکلرین موغول اولماسی" کیمی یانلیش بیلگیلره لاقئید قالماییب اؤیرنجیلرینی معاریفلندیرمگه چالیشدی. بو معاریفلندیرمه داها آرتیق اوخوماق، آراشدیرماق ، یازماق و یاراتماق دئمک ایدی.
1372. ایلده "ردی بر رسالهی زبان آذری کسروی" سیسیله مقالهلری، "نوید آذربایجان" قزئتینده یایینلاتماغا باشلادی. بو مقالهلر گئنیش اوخوجو کوتلهسینی، اؤزللیکله ضیالیلارین ماراغینی قازاندیقدا پروفسور دوکتور جواد هیئتین گؤستریشی ایله ، "نقد رسالهی آذری کسروی و مسائل دیگر آذربایجان"کتابی آدی آلتیندا ییغیلاراق نشره وئریلدی.
1373-نجی ایلده 33 ایل خیدمتله تعلیم و تربیه ایدارهسیندن امکلی اولدو.
علی اصغر غفورینیا ائولیدیر اوچ قیزی و ایکی نوهسی وار. قیزلارینین ایکیسی عاییلهلری آمریکا و کانادا یاشاییرلار.
علی اصغر غفورینیا امکلی اولدوقدان سونرا تألیف و تدقیق ایشی ایله یاناشی سلماسین ایجتیماعی، مدنی، خیریه قوروملاریندا ایسه چالیشماغا باشلامیش. بو قوروم و موسیسهلرین بعضیلرینین آدلاری بئلهدیر:
یازان : عباس ائلچین
آذربایجان شعرینین غریب صحیفهلری- قنبراوغلو و ایکیدیللی شعر یارادیجیلیغی
سعادت شیخییئوا
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
پوئتیک ایرثی آذربایجان، تورکیه و جیغاتای شاعیرلرینین دیقّتینی جلب ائدرک، نظیره و تخمیسلره اؤرنک اولان قنبراوغلوونون آدی نینکی گئنیش اوخوجو کوتلهسینه، حتی علمی ایجتیماعیته ده آز معلومدور. بونون باشلیجا سببی شاعیرین میراثینی هلهلیک آزسایلی غزللرین تمثیل ائتمهسی و بو اثرلرین آیری-آیریلیقدا چئشیدلی توپلولاردا (اوچ مجموعه و بیر دیوان) یئر آلماسیدیر.
اورتا چاغ قایناقلاری و چاغداش آراشدیرمالاردا حیاتی، دوغوم یئری، میلّی منسوبیتی، ادبی دیلی و شخصیتی بارهده کونکرت بیر معلومات وئریلمهین بو شاعیر داها چوخ نسیمینین اونا نظیره یازماسی ایله تدقیقاتچیلارین نظرینی جلب ائدرک، آرا-سیرا خاطیرلانمیشدیر. لاکین بو یادائتمهلر ده اؤتری کاراکترلی اولموش، شاعیرین شخصیتی و اونون بدیعی صنعتکارلیغی باشقا تدقیقاتچیلاردا ماراق دوغورمامیش، دیل خوصوصیتلری، شعرلرینین فرقلی و فردی اؤزللیکلری تحلیل ائدیلمهمیشدیر. قنبراوغلو شخصیتی و شعر یارادیجیلیغی بیزیم نظریمیزی ده محض نسیمی شعرینه اؤرنکلیک ائدن غزلی ایله جلب ائتدی. بو ایستیقامتده آپاردیغیمیز آراشدیرمالار نتیجهسینده شاعیرین آلتی غزلینی اوزه چیخاردیق. بو غزللردن اوچو آذربایجان تورکجهسینده، اوچو ایسه چیغاتایجادیر. شاعیرین بو اثرلرینده ایستیفاده ائتدیگی تخلوصلر ده چئشیدلیدیر: قنبراوغلو (قمبراوغلو)، قنبراوغلان، إبن-ی قنبر.
اونون آذربایجان تورکجهسینده اولان شعرلری عثمانلی ساحهسینده قلمه آلینمیش ایکی نظیرهلر توپلوسو و آغقویونلو شاعیرلریندن هیدایتین دیوانیندا، جیغاتایجا شعرلری ایسه اویغور الیفباسی ایله یازیلمیش بیر مجموعهده یئر آلیر. بونا گؤره ده شاعیرین هانسی جوغرافیایا عایدیتی، بو اساسدا میلّی منسوبیتی و هانسی ادبی چئورهنین نمایندهسی اولماسینی دقیق موعیّنلشدیرمک چتینلیک تؤرهدیر. بو مورکب مسلهنین چؤزولمهسینه و اونون آذربایجان تورکو اولماسینی گومان ائتمگه بیر سیرا دلیللر بیرباشا و یا دولاییسی ایله یاردیم ائدیر. بو احتیمالیمیزی قوتلندیرن بیر جهت اونون نوایینین شاعیرلر ("مجالس النفائس") و ("نسایم المحبه من شمایم الفتوه ") تذکیرهلرینده یئر آلماماسیدیر. بو معنادا، ظنیمیزجه، قنبراوغلو جیغاتای و یا تئیموری دؤنمی شاعیرلریندن اولسایدی، نوایینین نظریندن قاچماز و تذکیرهلریندن بیرینده اونا دا یئر وئریلردی. دوغرودور، تورکجه ایلک تذکیره اولان "مجالس النفائس"ده قنبری تخلوصلو ایکی شاعیرین آدی چکیلیر، لاکین اونلاردان بیری نیشاپور، دیگری ایسه مشهددندیر. همین شاعیرلرین اثرلری فارس دیلینده بیر بئیتله تمثیل اولوندوغو اوچون کونکرت بیر فیکیر سؤیلهمک چتین اولسا دا، ایکی معلوم فاکتدان چیخیش ائدرک، بعضی مولاحیظهلر ایرهلی سورمک اولار. قنبراوغلوونون جیغاتایجا غزللریندن بیرینین ("بولماغای") ابن-ی قنبر تخلوصو ایله یازیلماسینی اساس گؤتورهرک، اونون شعر یارادیجیلیغینین تورکجه ایله حودودلانمادیغی قناعتینه گلدیک. چونکی شاعیرین موعاصیری اولدوغونو احتیمال ائتدیگیمیز حسناوغلو تورکجه شعرلرینی حسناوغلو، فارسجا شعرینی عینیآنلاملی پورحسن تخلوصّلری ایله یازمیشدیر. قنبرینین قنبراوغلو تخلوصّونون واریانتی اولا بیلهجگینه ایسه بو شاعیره نظیره یازمیش بهراماوغلونون دا تخلوصّونو غزللرینده بهراماوغلو و بهرامی شکیللرینده ایستیفادهسی ایپاوجو وئریر. بو معنادا نوایینین حاقیندا سؤز آچدیغی ایکی شاعیردن بیرینین قنبراوغلو اولا بیلهجگینی احتیمال شکلینده سؤیلهمک اولار. اما طبیعی کی، بو مسئلهیه گلهجکده شاعیرین دیوانی و یا دیوانلاری اوزه چیخاریلارسا، تام آیدینلیق گتیرمک مومکون اولار.
قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤورو، تقریبی ده اولسا، موعینلشدیرمک نیتی ایله اونا نظیره یازان شاعیرلره ایستیناد ائتمک لازیم گلیر. اما تأسف کی، بو ایستیقامتده تشبوث گؤسترهرک، شاعیرین یاشادیغی دؤورون تعیین ائدیلمهسینه چالیشان تدقیقاتچیلار فیکیرلرینی علاقهلندیرمهدیکلریندن دقیق بیر نتیجه الده اولونمامیشدیر. تانینمیش نسیمیشوناس عالیم ه.آیانا گؤره، قنبراوغلو نسیمینین موعاصیرلریندندیر. تدقیقاتچی اوْ.ف.سرتکایا-یا گؤره ایسه، او، اویغور الیفبالی مجموعهنین ۱۵-جی یوزایللیگین ۱-جی یاریسیندا یاشامیش ترتیبچیسینین (منثور بخشی) موعاصیری و دوستو اولموشدور. تانینمیش دیلچی عالیمه گؤره، محض بو سببدن کاتیب اؤز توپلوسونا قنبراوغلو، جوهری، سئیّد و قاسم کیمی تانینمامیش شاعیرلرین اثرلرینی داخیل ائتمیشدیر (O.F.Sertkaya. Uygur Harfleriyle Yazılmış Bazı Manzum Parçalar, II, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. // Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, II, İstanbul: 1975, s. 183). حالبوکی قنبراوغلوونون دیگر بیر شعرینه ۶ ایل سونرا تورک شاعیر و ترتیبچیسی عُمربن مزیدین نظیرهلر توپلوسوندا دا یئر وئریلمیشدیر. بوندان باشقا، سئیّد تخلوصّو ایله شعر یازان دیگر "تانینمامیش" شاعیر نسیمیدن باشقاسی دئییلدیر. ایلک دفعه اولاراق همین شعرین نسیمییه عایدیتینی و بو غزلین شاعیرین اویغور الیفباسی ایله یازییا آلینمیش بیر اثری اولدوغونو موعینلشدیردیک. (بو باره ده باخ: S.Şixieva. Nesimi i uzbekskaə klassiçeskaə pogziə v period Timuridov (XV-XVI vv.), s.28-45).
آغقویونلو شاعیرلریندن هیدایتین دیوانینی تدقیق ائدن ابراهیم سونایا گؤره، قنبراوغلوونون هیدایت طرفیندن تانینان بیر شاعیر اولماسی احتیمالی چوخ یوکسکدیر (İbrahim Sona. Hidayet Çelebi ve Divani. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyati Bilim Dali Yüksek Lisans Tezi. Ankara, 2006, s. 31). اما امیر هدایت آغقویونلو دؤولتینده اوزون حسن، سلطان خلیل و سلطان یعقوبون سلطنتلرینی گؤرموش بیر شاعیر و دؤولت آدامیدیر. (باخ: یئنه اورادا، ص. ۱-۲). گؤرکملی دیلچی عالیم زینب قورخمازین تدقیقاتلارینا گؤره، او، دیوانینی اوزون حسنین جمعی بیر ایل حاکمیتده اولموش اوغلو سلطان خلیله اتحاف ائتمیشدیر. شوبههسیز کی، بئله اولدوغو حالدا، اونلارین چاغداش اولماسی اوچون قنبراوغلوونون ادبی فعالیتی ۱۵-جی یوزایللیگین ایکینجی یاریسینا تصادوف ائتمهلی ایدی. بو احتیمالی ایسه تصدیقلهمک مومکون دئییلدیر. چونکی ۱۴۳۷-جی ایلده (ه.۸۴۰) قلمه آلینمیش بیر مجموعهده غزلی یئر آلان، نسیمینین ده نظیره یازدیغی شاعیرین ۱۵-جی یوزایللیگین ۲-جی یاریسیندا یاشامیش هدایتین موعاصری و تانیدیغی شاعیر اولا بیلمهسی عاغیلاباتان گؤرونمور. شاعیره یازیلان نظیرهلردن اونون یاشادیغی دؤورو، تقریباً ده اولسا، تعیین ائتمک اولور. بئله کی، اونا نظیره یازان شاعیرلردن نسیمینین وفات ایلی (۱۴۱۷)، عُمر بن مزیدین اثرینی قلمه آلدیغی تاریخ (۱۴۳۷) و نهایت، هدایتین هانسی حؤکمدارلارین زامانیندا یاشادیغی بللیدیر. قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤور و اونون شعر یارادیجیلیغینین تصادوف ائتدیگی ایللری تعیین ائتمک باخیمیندان اونونلا علاقهلی شاعیرلردن ان قدیمینین نسیمی اولماسی بو مسئلهیه معین آیدینلیق گتیریر و اونون هیدایتین موعاصیری اولاراق قبول ائدیلمهسینین مومکونسوزلوگونو گؤستریر.
شاعیرین اوچ غزلینین اویغور الیفباسی ایله قلمه آلینمیش مجموعهیه داخیل ائدیلمهسی اونا نواییقدرکی چیغاتای شاعیرلری آراسیندا یئر وئریلمهسینه ده سبب اولموشدور. (باخ: Hülya Kasapoğlu Çengel. Türkçe Rahatü'l-kulüb Yazmaları Üzerine // Yalım Kaya Bitigi. Osman Fikri Sertkaya Armağanı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 2013) گؤروندوگو کیمی، شاعیرین یاشادیغی دؤور و جوغرافیا بارهده آراشدیرمالاردا فیکیر آیریلیقلاری واردیر. قنبراوغلوونون یاشادیغی دؤورون نیسبی آیدینلیغا قوووشماسینا ایسه تذکیرهچی لطیفی قسطمونینین (XVI) اثری یاردیم ائدیر و اورتا عصرلر قایناغیندا یئر آلدیغی اوچون اونون قئیدلری داها مؤعتبرلیگی ایله سئچیلیر. تذکیرچینین سلطان مراد و سلطان محمد خانین مدّاحی اولموش بورسالی شاعیر عُلوی حاقینداکی بحثده وئردیگی معلومات اساسیندا قنبراوغلوونون حسناوغلونون موعاصیری اولماسی قناعتینه گلدیک. مشهور تذکیرهچی عُلویدن بحث ائدرکن یازیر کی، او، شعر صنعتینده قدیم شاعیرلرین - قنبراوغلو، حسناوغلو و وزینداراوغلونون اوسلوبوندا یازیر. بو معلوماتدان سلطان مراد (اؤل.: ۱۳۸۹) و سلطان محمد خانین (اؤل.: ۱۴۲۱) موعاصیری اولان عُلوینین سلفلریندن اولان قنبراوغلوونون داها اؤنجهکی دؤورده یاشادیغی و ۱۳-جو عصرین ۲-جی یاریسی - ۱۴-جو عصرین ۱-جی یاریسیندا یاشامیش آذربایجان شاعیری حسناوغلونون موعاصیری اولماسی نتیجهسی حاصیل اولور.
بوندان باشقا، نسیمینین قنبراوغلویا نظیرهسینده حوروفیلیک ایدئیالارینین یئر آلماماسینا باخمایاراق، عیرفانی مضمونلو شعری هم صنعتکارلیق، هم ده ایدئیا باخیمیندان دولغوندور. بو معنادا شعرین اونون ایلک قلم تجروبهلریندن اولا بیلمهیهجگی شکسیزدیر. یئتکین یاشدا بیر شاعیرین گنج بیرینه نظیره یازماسی دا آز ایناندیریجی گؤرونور. بونا گؤره ده قنبراوغلوونون ان گئج ۱۴-جو یوزایللیگین ۲-جی یاریسیندا یاشاییب-یاراتدیغینی تخمین ائتمک اولار و لطیفینین وئردیگی معلومات اونون یارادیجیلیغینین داها ائرکن دؤوره عایید اولدوغونو گؤستریر.
شاعیرین بیر چوخ تدقیقاتچینین نظرینی جلب ائدن شعری عمر بن مزیدین ۱۴۳۷-جی ایلده قلمه آلدیغی "مجموعة النظایر"ده یئر آلیر. قنبراوغلوونون بیر پروتوتیپ غزلینه نسیمی، ائلهجه، داها ایکی شاعیر نظیره یازمیشلار.
قنبراوغلوونون اؤرنک غزلینین چوخ شؤهرت تاپدیغی و بونا گؤره ده نسیمینین دیقتینی چکدیگینی سؤیلهمک چوخ چتیندیر. چونکی همین شعره یالنیز بهرام اوغلو آدلی تانینمامیش بیر شاعیر، نسیمی و "مجموعة النظایر"این ترتیبچیسی عُمر بن مزید نظیره یازمیشلار. قنبراوغلو:
آنیلدی قارغینین دالی آنین قدّی-چیناریندان،
دیلر بیمارینه شربت لبینون لعلی یاریندان.
نسیمی:
صبا هر دم گلور میشکین ساچین چینی-تاتاریندان،
جاهانی عنبرین ائیلر نسیمی-موشکباریندان.
قئید ائتمهلیییک کی، نسیمی قنبراوغلویا نظیره یازان یئگانه آذربایجانلی شاعیر دئییلدیر. ترتیبچینین شاعیره یازیلان نظیرهلری سیرالاماسی قنبراوغلوونون بو غزلینه ایلک نظیره یازانین بهرام اوغلو تخلوصّلو شاعیر اولماسی تصوّورونو یارادیر. حاقیندا هئچ بیر معلوماتیمیز اولمایان شاعیرین:
صبا بوندان سیپاهانا ایلَت کوهلو جواهیر دئر،
الونه گیرسه بیر ذرّه آیاغینون غوباریندان،
- کیمی بئیتیندن اونون اصفهاندان اولماسی و غوربتده اولدوغوندان او تورپاقلارین حسرتینی چکمهسی معلوم اولور. ظنیمیزجه، اصفهان و یاخود اورا یاخین بیر چئورهدن اولان و تورکجه شعرلر یازان بیر شاعیرین آذربایجان تورکو اولماسی شوبهه دوغورمامالیدیر. شاعیرین عطائییه نظیرهسینده ده بوحسرت و نیسگیلین ایشارتیلارینی گؤردوک:
زولفونیله هیندو خالون بیر آرایا جمع اولوب،
روم ائلینده ائدیسهلر سربسر یغما بنی.
قئید ائتمهلیییک کی، نسیمینین قنبراوغلویا یازدیغی غزلین مطلع بئیتی داها چوخ بهرام اوغلو غزلینین یوخاریداکی بئیتی ایله سسلشیر. عُمر بن مزیدین مطلع بئیتیندن ایسه اونون هر ایکی شعردن تأثیرلنمهسی معلوم اولور.
قنبراوغلوونون بو غزلی ایله سسلشن شعره ۱۵-جی عصر جیغاتای شاعیرلریندن عطائینین دیوانیندا دا راست گلدیک. آشاغیدا لکسیک واحیدلر باخیمیندان داها یاخین اولان بئیتی قئید ائتمکله کیفایتلنیریک:
بوُیوُنگنی نخلی-هواسینده
چوُ بوُلدی هیمّتیم عالی
معاذالله! کی یاد ائتسم
چمن سرو-وُ چیناریندن
قنبراوغلوونون دیگر بیر شعری ۱۵-جی یوزایللیگین ۲-جی یاریسیندا یاشامیش آذربایجان شاعیرلریندن هیدایتین تخمیسینین ترکیب حیصهسیدیر. آغقویونلو دؤورو آذربایجان شعرینین تانینمیش نمایندهلریندن اولان بو شاعیر قنبراوغلوونون ۹ بئیتلیک بیر غزلینی تخمیس ائتمکله همین غزلین قورونوب گونوموزه چاتماسینا دا واسطهچی اولموشدور. هیدایتین بحثینی ائتدیگیمیز شعری اونون دیوانینین آذربایجانداکی نشرینده یانلیش اولاراق، "موخمس" آدی آلتیندا وئریلدیگی اوچون قنبراوغلویا عایید حیصهلر ده هیدایتین قلمینین محصولو کیمی تقدیم ائدیلمیشدیر. لاکین تورکیهلی تانینمیش عالیم زینب قورخماز و گنج تدقیقاتچی ابراهیم سونا شعرین ژانرینی دوزگون تعیین ائدرک، اونون تخمیس اولدوغونو و اؤرنک شعرین قنبراوغلویا عایدیتینی قئید ائتمیشلر. هیدایت:
مودام جؤور-و جفا یایینی سیپهر قورور،
بلا اوخینی چکوب، کیمه اوغرادییسا اورور،
هیدایت، آندا وفا اوموبان کیشیمی دورور،
وفا اومیدی جاهاندا کی، قنبراوغلو اومار،
زهی تصویری-باطیل، زهی خیالی-محال.
گؤروندوگو کیمی، آذربایجان شاعیری هیدایتین و اونون شعرینه اؤرنکلیک ائدن قنبراوغلو غزلینین دیل باخیمیندان آیریلیغی یوخدور. داها سونراکی یوزایللیکده یاشایان خلفین پروتوتیپین دیلینی دَییشدیرمهسی ده ایناندیریجی گؤرونمور. بورادا بئله بیر موقاییسه آپارماق یئرینده اولاردی کی، ۱۵-جی عصر آذربایجان شاعیرلریندن کشوری تخمیس ائتدیگی شعرین هانسی ادبی دیله مخصوصلوغونا خوصوصی دیقّت یئتیرمیشدیر. نوایییه یازدیغی تخمیسلرده اونون دیلی جیغاتایجایا اولدوقجا یاخین، عثمانلی شاعیرلرینه (احمد، نظامی قارامانلی) یازدیغی تخمیسلرده ایسه اوغوز تورکجهسیندهدیر. عینی دوروم فضولینین نظیره و تخمیسلرینده ده نظره چارپیر. ایندییهدک دیقّت یئتیریلمهمیش بو اؤزللیک کشوری و فضولینین بیر شاعیر اولاراق گئنیش ایمکانلاریندان سوراق وئردیگی کیمی، تخمیس یازیلان اثرین دیلینین قورونماسینین لازیم گلدیگی قناعتینی ده یارادیر. بونونلا بئله، بو دلیله ده تام آرخالانماق چتیندیر و بو ایستیقامتده داها تفرروعاتلی آراشدیرمالارا احتیاج واردیر.
۱۵-جی عصر جیغاتای شاعیرلریندن عطائینین آشاغیداکی بئیتینین یئر آلدیغی غزلی ده قنبراوغلویا یازیلمیش نظیره کیمی دَیرلندیرمک مومکوندور:
ای عطایی، وصلینینگ تدبیریده جای اوُیناقیل،
کیم موحبّت بابیده سیقماس فن و مکر و خیال.
بیر سیرا شاعیرلرین دیقّتینی جلب ائدرک، پوئتیک تخیولونو یئنی تصویر و فرقلی دئییملر عالمینه پروازلاندیران بو شعرده هم ده آوتوبیوقرافیک معلوماتلار ایفادهسینی تاپمیشدیر. غزلدن شاعیرین بیر زامان یوکسک منسب، شان-شؤهرت ("جاهاندا من دخی بیر
شهسواری-دؤولت ایدوم // کی، هم-اینانوم ایدی تخت-و بخت-و عیزّ-و جلال") و گؤزل جامال صاحبی اولدوغو، لاکین بیر قضا نتیجهسینده بونلاردان محروم اولماسی تصوّورو یارانیر. یوخاریدا خاطیرلاتدیغیمیز بئیت و سونراکی پارچالاردا ایفادهسینی تاپان تحکیه طرزیندن اونون آتدان ییخیلاراق، اؤلومله اوز-اوز قالماسی و سوندا شیکست اولماسینی اؤیرهنه بیلیریک. شاعیرین الیمیزده اولان آلتی شعریندن ایکیسینده تخلوصّونو "شیکست" اپیتتی ایله وئرمهسی ده کوسکونلوگونون ایفادهسی کیمی آنلاشیلیر.
قنبراوغلوونون ایندییهدک تامامیله تدقیقاتدان کناردا قالمیش اوچونجو شعری:
سنین زولفون بانا دام-و بلادور
کی، گؤنلوم دایم آندا موبتلادور،
- مطلعسی ایله باشلایان غزلدیر. أیریدیرلی حاجی کمالین "مجموعة النظایر" (۱۵۱۲) آدلی ترتیبینده یئر آلان بو شعر ده آذربایجان تورکجهسینده قلمه آلینمیشدیر. قناعتیمیزجه، هر اوچ شعر سؤز صنعتکارلیغی و دیلینین ظریفلیگی باخیمیندان آذربایجان ادبیات تاریخی و ادبی دیل تاریخینده خوصوصی بیر یئر آلماغا لاییقدیر.
ترتیبچییه گؤره، قنبراوغلوونون یوخاریداکی مطلع ایله وئریلن غزلی "نعت رسول علیهاسلام ردیفی-دیگر" ("رسول علیهالسلامین تعریفینه عایید دیگر ردیفلی شعر") باشلیغی آلتیندا وئریلن اؤرنک اثره یازیلمیش نظیرهدیر. تأسف کی، پروتوتیپ شعرین مؤلیفی بللی دئییلدیر. تدقیقاتچی یاسمین ارتک مورکوچ بو شعرین حاضیرلادیغی علمی-تنقیدی متنین اساسیندا دوران هر ایکی الیازما نوسخهسینده مؤلیفسیز وئریلدیگینی قئید ائدیر. ماراقلیدیر کی، نه بو شعرین مقطعسینده، نه ده آردینجا گلن "نظیرهی اوست" ("اونون نظیرهسیدیر") باشلیقلی عینی مؤلیفه عایید غزلین مقطعسینده تخلوصّ وئریلمهمیشدیر. سلیمان، قاسم، ربانی تخلوصّلو شاعیرلرله یاناشی، نسیمی و قنبراوغلوونون دا نظیرهسی قئیده آلینان بیر متنین مؤلیفی، هله کی، آنونیمدیر. حاجی کمالین "قنبراوغلان" تخلوصّو ایله وئریلن شعری "نظیرهی-قنبراوغلو" باشلیغی آلتیندا وئرمهسی خوصوصی اهمیته مالیکدیر و بو قئید شعرین مؤلیفی ایله علاقهلی یاراناجاق فیکیر دولاشیقلیغینین قارشیسینی آلیر.
قنبراوغلوونون شعرلری داغینیق شکیلده چئشیدلی توپلولاردا یئر آلدیغیندان شاعیرین شخصیتی، یارادیجیلیغی و س. ایله باغلی دَیرلندیریلمهلرینده ده سیستملیلیک یوخدور. اونون ایکی تورک لهجهسی ایله یازماسی و بونون هانسی سببلردن قایناقلانا بیلهجگی ایسه دیگر تدقیقاتچیلارین دیقّتینی جلب ائتمهمیشدیر. تدقیقاتچیلاردان یالنیز ای.سونا هیدایتین تخمیسینین زمینینی تشکیل ائدن غزلین مؤلیفینین - قنبراوغلوونون بعضی شعرلرینین اویغور الیفباسی ایله ده یازییا آلیندیغینی قئید ائتمکله کیفایتلنمیشدیر.
قئید ائتمهلیییک کی، قنبراوغلوونون نسیمی و هیدایتین شعرلرینه اؤرنکلیک ائدن غزللرینده، ائلهجه ده أیریدیرلی حاجی کمالین "مجموعة النظایر" آدلی توپلوسوندا یئر آلان شعرینده چیغاتایجا لکسیک عونصورلر یئر آلمیر و اونون بو اثرلرینین دیلینه آذربایجان تورکجهسی حاکیمدیر. شعرلری دیل باخیمیندان موقاییسهمیز اساسیندا اونون یوخاریدا بحثینی ائتدیگیمیز ایکی اؤرنک غزلینین آذربایجان تورکلری نسیمی و هیدایتین دیلیندن سئچیلمهدیگی، سونونجو غزلینین ده عئینیله اوغوز تورکجهسی اؤزللیکلرینه مالیک اولدوغو قناعتینه گلدیک.
قنبراوغلوونون، آرتیق قئید ائتدیگیمیز کیمی، دیگر اوچ غزلی ایسه اویغور الیفباسی ایله قلمه آلینمیشدیر. تانینمیش عالیم او.ف.سرتکایانین آراشدیرماسینا گؤره، بو توپلونو منثور بخشی آدلی تانینمیش کاتیب ۱۴۳۱-جی ایلده ترتیب ائتمیشدیر. بو معنادا همین مجموعه شاعیرین اثرلرینین یئر آلدیغی توپلولارین ان قدیمی اولماسی باخیمیندان خوصوصی اهمیت کسب ائدیر.
قنبراوغلوونون همین مجموعهده یئر آلان جیغاتایجا شعرلرینین پوئتیک اینیکاسینی نسیمی و حافظ خارزمینین (XV) دیوانلاریندا دا گؤرمک مومکوندور. بو معنادا نسیمینین یوخاریدا اؤرنگینی وئردیگیمیز و نسیمیشوناسلارین دیقّت مرکزینده اولان غزلی اونون قنبراوغلو یارادیجیلیغینا بلدلیگینین یئگانه گؤستریجیسی دئییلدیر. بئله کی، سلفین "قیلدینگ قیلماگیل" و نسیمینین "ائتمک دیلرسن، ائتمهگیل" ردیفلی غزللرینده ردیف اویغونلوغو ایله یاناشی، فیکری ایفاده طرزی، اوسلوب و مؤوضو سئچیمی باخیمیندان دا یاخینلیق موشاهیده اولونور. قنبراوغلوونون "بولماغای" و نسیمینین "اولماسون" ردیفلی غزللرینین سسلشمهلری ایسه داها چوخ ردیف و قافیه سویهسیندهدیر.
قنبراوغلوونون:
تا کیم اول سروی-سهی سومبولنی گولپوش ائیلهتی،
صدهزاران بولبولی گولشنده مدهوش ائیلهتی ،
- مطلعلی جیغاتایجا غزلی تکجه ردیف و قافیه باخیمیندان دئییل، بعضی بئیتلرین مضمونو باخیمیندان دا حافظ خارزمینین "ائیلهدی" ردیفلی غزلی ایله یاخیندیر. نومونهلره نظر سالاق. قنبراوغلو:
قصدی-جانیم قیلتی تیلبر ناوهکی-موژگان بیله،
نیچهکیم نیش اورتی اول، بو خستهتیل نوش ائیلهتی.
حافظ خارزمی:
کیرپیگون تا نیش-و شیرین لعلینی نوش ائیلهدی،
جامی-مئیدین عاشیقینی مست-و بیهوش ائیلهدی.
تصوّور آیدینلیغی یاراتماق نیتی ایله او.ف.سرتکایانین قنبراوغلو شعرینی ترانسلیتراسیاسینی مومکون قدر دییشمهمگه چالیشساق دا، یوخاریداکی بئیتی ایکی شکیلده اوخوماق و اونو آسانلیقدا دؤورون اوغوز ادبی تورکجهسینه ده اویغونلاشدیرماق مومکوندور. باشقا سؤزله، دؤورون هر ایکی ادبی دیلینین یاخینلیق سویهسی بو بئیتده ده آیدین شکیلده گؤرونور و لهجه آیریلیغی یارادان فرقین، اساساً، کار سامیتلرین اوستونلوگوندن عیبارت اولماسی خوصوصی آراشدیرمایا مؤحتاج دئییلدیر. اصلینده، بو یاخینلیق فردی کاراکترلی اولماییب، او دؤورون دیل خوصوصیتلریندن ایرهلی گلیر.
قنبراوغلوونون بیر سیرا بئیتلرینی اوغوز و جیغاتای تورکجهسینه اویغونلاشدیرمانین مومکونلوگو شاعیرین دیلینین کاتیبلر طرفیندن دَییشدیریله بیلهجگینی ده فیکره گتیریر. بو کیمی حاللار اورتا عصرلر متنلری اوچون نادیر حادثه دئییلدیر. مثلاً، ۱۵-جی یوزایللیگین بیرینجی یاریسیندا یاشامیش جیغاتای شاعیرلریندن عطائینین صفویلر دؤورونده کؤچورولهرک، آذربایجان تورکجهسینه اویغونلاشدیریلان، نسیمینین ایسه مرکزی آسیادا اوزو کؤچورولن تورکجه دیوانینین جیغاتایجایا اویغونلاشدیریلماسی معلومدور. بو معنادا قنبراوغلوونون تئیموریلر دؤورونده کؤچورولن شعرلرینین جیغاتایجالاشدیریلماسینین مومکونلوگونو احتیمال ائتمک اولاردی. همین توپلودا یئر آلان نسیمینین شعرینین دیل اؤزللیکلری باخیمیندان داها آز، هم ده معین فونتیک دَییشیکلیگه معروض قالماسی بئله بیر حالی احتیمال ائتمگه ایمکان وئریر. لاکین قنبراوغلوونون جیغاتایجا شعرینده بو دیلین خوصوصیتلری فراقمنتار دئییل، بوتون سویهلرده موشاهیده اولوندوغوندان دیلین دییشدیریله بیلهجگی احتیمالینی شوبهه آلتینا آلیر.
ظنیمیزجه، بو ایستعدادلی شاعیرین اؤز شعرلرینی تورکجهنین او دؤوردهکی هر ایکی ادبی دیلینده قلمه آلماسی اونون داها گئنیش چئورهلرده تانینماق ایستگیندن قایناقلانمیشدیر. بو ادبی تظاهرلرین اؤزونهمخصوصلوغو، شاعیرین هر ایکی لهجهنین خوصوصیتلری گؤرونن شعرلرینده بعضاً لهجهلرین بیریندن دیگرینه روان کئچیدین مومکونلوگو اونون دا حسناوغلو و خوجا دهّانی کیمی خوراسان بؤلگهسیندن اولا بیلهجگی فیکرینه یؤنلدیر.
قنبراوغلوونون اثرلرینین عرب و اویغور الیفبالاری ایله یازییا آلینماسی، ائلهجه ده اونا غرب (اوغوز) و شرق (جیغاتای) تورکجهلرینده نظیرهلر یازیلماسی بو شاعیرین آذربایجان، عثمانلی و جیغاتای ادبی ساحهلرینده کیفایت قدر تانینمیش بیر شخص اولدوغونو گؤستریر. شاعیرین اثرلرینی هم جیغاتای، هم ده آذربایجان تورکجهسی ایله قلمه آلینماسی اونو بو ایکی ادبیاتی علاقهلندیریجی بیر شخص کیمی اؤیرنمگه ده اساس وئریر و بو ادبی علاقهلرین تاریخینین داها یوزایللیکلردن باشلاماسینین مومکونلوگونو گؤستریر.
بورایادک سؤیلهنیلنلردن و الده اولان فاکتیکی بدیعی ماتریالدان چیخیش ائدرک، قنبراوغلوونون دا موعاصیری تورک شاعیری شیاد همزه کیمی دؤورونده ادبی دیله مالیک اولان ایکی تورک لهجهسینده - شرق و غرب تورکجهسینده یازدیغینی احتیمال ائدیریک.
سوندا بونو دئیه بیلریک کی، قنبراوغلوونون کیفایت قدر تانینمیش اولدوغونو اونا آذربایجان، تورکیه و جیغاتای تورکجهلرینده یازیلان نظیرهلر ثبوت ائدیر. شاعیرین عرب و اویغور الیفبالاری ایله یازییا آلینمیش ایکیدیللی غزللری و اونلارا یازیلان نظیرهلر شاعیرین شؤهرتینین تکجه اؤز دؤورو ایله حودودلانمادیغینی، تقریباً ایکی یوزایل بویونجا اونون گئنیش بیر جوغرافیادا تانیندیغینی، پوئتیک سؤزونون و طبیعی یاشانتیلاری ظریف ایفادهلرینین رغبتله قارشیلاندیغینی گؤستریر. بیزه گلیب چاتان غزللرینین هلهلیک سای باخیمیندان آز اولماسینا باخمایاراق، اونون هر ایکی ادبی چئورهده مشهور اولدوغونو دوشونمک مومکوندور. نظیره مؤلیفلرینین منسوب اولدوغو بؤلگهلره و اونلارین شعرلرینین پروتوتیپینه نظر سالدیقدا بئله بیر منظرهنین شاهیدی اولدوق: قنبراوغلوونون دیلیندن آسیلی اولمایاق، عینی بیر غزلینه هم چیغاتای، هم ده آذربایجان شاعیرلری نظیره یازمیش، غزلین دیلیندن آرتیق، سؤز صنعتکارلیغی، پوئتیک دوشونجهسینین تأثیری آلتیندا اولموشلار.
گؤروندوگو کیمی، ساغلیغیندا و سونراکی یوزایللیکلرده تانیناراق سئویلن، پوئتیک دوشونجهسی دیگرلری اوچون بیر صنعتکارلیق معیاری اولان قنبراوغلو سؤزونون شؤهرتی کیچیک آسیادان مرکزی آسیایا قدر یاییلمیش بیر شاعیردیر. اونون ایندییه قدر بو گئنیش جوغرافیادا دؤولتینی قورموش، میلّی ادبیاتی و ادبی دیلینی یاراتمیش تورک خالقلاریندان هئچ بیرینین ادبیاتیندا یئر آلماماسی، ابدی بیر غریبلیک حیاتینا محکوملوغو، اؤزونون ده شعرینده ایشاره ائتدیگی کیمی، طالعینین دؤنوکلوگوندن دئییل، بیز واریثلرینین دیقّتسیزلیگیندندیر.
نهایت، قنبراوغلوونون هر ایکی لهجه ایله یازیلمیش شعرلرینین بو ایکی قوهوم خالقین ادبی موناسیبتلرینی اؤیرنمک کونتکستینده دیقتهلاییق بیر فاکت اولدوغونو و اونون دا حسناوغلو کیمی آذربایجان ادبیاتیندا لاییقلی بیر یئر توتماغا حاقی چاتدیغینی قئید ائتمکله کیفایتلنیریک.
قنبراوغلوونون آذربایجان تورکجهسینده شعرلری:
۱. نسیمینین نظیره یازدیغی پروتوتیپ غزل:
آنیلدی قارغینین دالی آنین قدّی-چیناریندان،
دیلر بیمارینه شربت لبینون لعلی یاریندان.
گؤزو جادولاری افسون اوْقویوب بینی مست ائتدی،
گر-و هوشیار ائدر، سوُنار دیله لعلی-اوقاریندان.
چمنده بولبولو گؤردوم، دیلی آغزیندا لال اولموش،
مگر کیم آیرو دوشموشدور گولر گولیوزلو یاریندان؟
بنوم گؤنلیم آلان یاری قامودان ایختیار ائتدوم،
بلی، هئچ ایختیاریم یوخ بو دونیا اعتباریندان.
چو عشقون دامینا دوشدوم، دخی پرواز اوری بیلمز،
گؤگرچین نیجه قورتولسون بو شهبازون شیکاریندان.
شیکسته قنبراوغلوونا بویورسالار کی، تجرید اول،
گیرَم مئیدانه مردانه، اتک سیلکم نه واریندان.
۲. أیریدیرلی حاجی کمالین "مجموعة-النظایر"ده بیر آنونیم شعره نظیره اولاراق تقدیم ائتدیگی غزل:
سنین زولفون بانا دام-و بلادور
کی، گؤنلوم دایم آندا موبتلادور.
طبیبه سؤیلدوم دردی-دیلومدن،
طبیب ائیدور کی، دردین بیدوادور.
سانا "عؤمروم" دئدیم، ائی بیوفا یار،
یقین بیلدوم کی، عؤمروم بیوفادور.
جمالون برگینی حقّ تازه دوتسون
کی، هر شام-و سحر ذکروم دوعادور.
سوْر، ائیلهسون شیکسته قنبر اوغلان،
هزار اهلاً و سهلاً مرحبادور.
۳. هیدایت ین تخمیسینده یئر آلان غزل:
صاباح سنیلره واردوم برای-دفعی-ملال،
سپیدهدم کیم اسردی نسیم-و بادی-شیمال.
بیر آن قولاغوما گلدی ز خفتهگانی-لحد
کی، ای فقیر-و حقیر، اولماغیل موکدّرحال.
(هیدایتین آذربایجان نشرینده سون ایفاده: "پریشان حال")
چاهار-بالیشی-دونیا دئگول بیساطی-نیشاط
کیم، آندا تکیه قیلورسان زهی غورورو خیال.
(هیدایتین آذربایجان نشرینده: "تکیه" یئرینه، "یئکته" وئریلیب)
جاهاندا من دخی بیر شهسواری-دؤولت ایدوم
کی، هم-اینانوم ایدی تخت-و بخت-و عیزّ-و جلال.
(هیدایتین آذربایجان نشرینده: "گورو جلال")
هاچان کی سرپه سالوردوم نیقابی چؤهرهمدن،
گونش یوزی ساراروردی ز رشکی-حوسن-و جمال.
قضایی-حؤکمی-ایلاهی ایریشدی پئیکی-اجل،
گتوردی نامهیی-حسرت زواله دؤندی کمال.
ایکی فریشته هم اول دم موّکّیل اولدی مانا،
حساب قیلماق ایچون دفتری-حرام-و حلال.
من اول زامان کی اولارون صلابتین گؤردوم،
دوتولدی اؤیله کیم، اولدی زبانی-ناطیقه لال.
وفا اومیدی جاهاندا کی، قنبراوغلوی اومار:
زهی تصویری-باطیل، زهی خیالی-محال.
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان شعرینین غریب صحیفهلری - حوروفی شاعیر رفیعی
سعادت شیخییئوا
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
اورتا چاغین ایجتیماعی، علمی و دینی دوشونجه ساحهلری ایله یاخیندان باغلی اولان، دؤورونون تاریخی-سیاسی پروسهلری، ادبی تخیّولو، فلسفی تفکّورو، دینی باخیش و موسیقی زؤوقونو نوماییش ائتدیرن و آذربایجان خالقینین میلّی-معنوی دَیرلرینین ایفادهچیسی اولان کلاسیک ادبیاتین اؤیرنیلمهسینده باخیش بوجاقلارینی یئنیلمه و قلیبلنمیش یانلیشلارین فیکری آسیلیلیغیندان آزاد اولماغا احتیاج یارانمیشدیر و بو، آرتیق زامانین طلبیدیر. چونکی یالنیز دؤورون طلبینه اویغون پریزمادان باخیلارسا، کلاسیک ادبی ایرثین ایندیهدک قارانلیقلارا بورونموش بیر سیرا مقاملارینا ایشیق سالینا بیلر. بیر چوخ باخیمدان مادی مدنیتیمیزین گؤستریجیسی اولان آبیدهلرله عینی ایستاتوسدا اولان معنوی-فیکری میراثیمیزین – کلاسیک ایرثین قورونماسی اولدوقجا واجیبدیر. چونکی بو اثرلرده خالقیمیزین میلّی، معنوی، اخلاقی، ادبی، فلسفی و دینی دوشونجهسی، بوتون بو سادالادیقلاریمیزین جمعیندن یارانان وارلیغی اؤز ایفادهسینی تاپمیشدیر. بو اثرلر سادهجه فردی بدیعی تخیولون دئییل، کولکتیو ذهنیتین ده محصولو کیمی درک و قبول اولونور. اصلینده میلّی-معنوی ثروتیمیزین چکیسی، سرحدلری و یارادیجیلاری سیخلیقلا گوندمه گلن و آکتواللیغینی ایتیرمهین مسئلهلردندیر. اما بو ساحهنین تدقیقی آرتیق فرقلی موستوییه کئچمهلی، یئرسیز شیشیرتمه و ضررلی تحریفلردن آریناراق جدی تدقیقاتلارین اوبیئکتی اولمالی، بئینالخالق علمی عالمده آذربایجان تورکلرینین زنگین معنوی-اخلاقی دَیرلرینین گؤستریجیسی اولاراق تقدیم اولونمالی، دیگر اؤلکهلرین بیر چوخ تفکّور صاحبلرینین بو دوشونجه مرکزیندن فایدالاندیغی سیستملی شکیلده اساسلاندیریلمالی، تکجه آذربایجانین دئییل، دونیا ادبیاتی ایچریسینده حقیقی مؤوقعئیی موعینلشدیریلمهلیدیر. بو ایشین گؤرولمهسینده کورتبییلیک یولوئریلمز، مرکزلشدیریلمیش آراشدیرمالار ایسه آرتیق تاریخی ضرورتدیر.
آذربایجاندا بو ساحه آراشدیریلارکن بعضی مقاملاردا تردّوده یول آچان، بعضاً ایسه فیکیر چاشقینلیغی یارادان سببلره اورتا عصرلرده موتمادی اولاراق دَییشن سرحدلر، فردی و ایختیاری یئردییشمهلر، کوتلوی موهاجیرت، دؤورون ادبی دبینه اویغون دیل سئچیمی و یاخود دیگر تورک دیللرینین لهجه خوصوصیتلرینین ایستیفادهسی، میّلتین و دیلین آدینین تکرار-تکرار دَییشمهلره معروض قالماسی و س.-دیر. بیر مقاله ده بو کیمی تاریخی، اجتماعی، سیاسی، جوغرافی، اینضیباطی، فیلولوژی و س. سببلردن قایناقلانان چوخسایلی پروبلملرین گئنیش تحلیلینی وئرمک ایمکان خاریجیندهدیر. بیز بورادا اساس مؤوضوموزا کئچمهمیشدن اؤنجه بو چوخشاخهلی پروبلمله باغلی سادهجه اورتا عصرلر آذربایجان شعرینین تدقیقی و تبلیغینده موشاهیده ائتدیگمیز ایکی فرقلی یاناشما طرزینی وورغولاماق ایستردیک:
بو پروبلملردن بیرینجیسی بیر سیرا دونیا شؤهرتلی شاعیریمیز (نظامی، نسیمی، فضولی...) و یا تانینمیش حؤکمدار شاعیرلریمیزین (حقیقی، ختایی...) میلّی منسوبیتی، هانسی خالقین و یا دؤولتین اونلارا صاحب چیخما حقوقونا مالیک اولماسینین چوخسایلی موباحیثهلرین اوبیئکتی اولماسیدیر. بو شاعیرلر آذربایجاندا بیرمعنالی اولاراق، آذربایجان ادبیاتینین نمایندهسی کیمی اؤیرنیلدیگی حالدا، اؤلکه خاریجیندن دیگر قونشو و یا قوهوم دیللرین تدقیقاتچیلاری طرفیندن اونلارین ادبیاتینین تمثیلچیلری اولاراق تقدیم اولونور. ۲. دیگر پروبلم ایسه آذربایجان تورپاقلاریندا دونیایا گلن و یا آذربایجان تورکجهسی ساحهسینه عایید اولوب چئشیدلی سببلردن دیگر اؤلکهلرده ادبی یارادیجیلیقلا مشغول اولان شاعیرلریمیزین اورتا عصرلر قایناقلاری و بعضی خاریجی چاغداش آراشدیرمالاردا آذربایجاندان اولماسینین آچیق و یاخود دولاییسی ایله بیلدیریلمهسینه باخمایاراق، آذربایجان ادبیاتشوناسلیغیندا بو مسئلهلره دیقّت یئتیریلمهمهسیدیر. نتیجهده بو لاقئیدلیک و دیقّتسیزلیک همین شاعیرلرین ساغلیغیندا باغلایان غوربت حیاتینین بو گون ده داوام ائتمهسینه گتیریب چیخارمیشدیر. بو غریبلیک اونلارین ساغلیغیندا جوغرافی و فیزیکی آنلامدا وطندن اوزاقلیق ایدیسه، بو گون همین غریبلیک اونلارین یاراتدیغی ادبی نومونهلرین حاضردا منسوب اولدوقلاری خالقین ادبیاتیندا یئرینی آلماماسی، آیری بیر بؤلگهنین ادبی نومونهسی کیمی اؤیرنیلمهسینده اوزه چیخیر. بو شاعیرلرین فعالیت گؤستردیگی جوغرافیا قارداش و یا قونشو اؤلکهلرین اراضیسینه داخیل اولدوغوندان اونلار همین ادبیاتین ایچینده اریییب غئیب اولموش و بیزیم ادبیاتیمیز اوچون ایسه، تأسف کی، ایتیریلمیشلر. همین سؤز اوستالارینین بیر قیسمینین (بدرالدین قیوامی (XII)، قنبراوغلو (XIII)) بیزه آز سایدا اثری گلیب چاتمیشدیر، دیگر بیر قیسمینین ایسه میراثی نیسبتاً داها حجملیدیر (خوجا دهانی (XIV)، رفیعی (XIV عصرین ایکینجی یاریسی-۱۵-جی عصرین ۱-جی یاریسی)). ظنیمیزجه، بو شاعیرلرین موقاییسهده داها کیچیک حجمده اولان میراثینین بئله موعیینلشدیریلهرک دَیرلندیریلمهسی آذربایجانین آنادیللی ادبیاتینین اؤزولونو تشکیل ائدن اثرلرین سایینی آرتیرا و نتیجهده ادبیاتیمیزی زنگینلشدیره بیلر. بوندان باشقا، بو اثرلرین آذربایجان ادبیاتی کونتکستینده اؤیرنیلمهسی ایلک ادبی نومونهلرین تکجه کمیتینی آرتیرماز، هم ده پوئتیک کئیفیت گؤستریجیلرینی اوزه چیخارار و همین شعرلرین یاییلما آرئالی بارهده معین تصوّور یارادا بیلر.
دوغرودور، اورتا چاغدا خوصوصیله ۱۵-جی-۱۶-جی عصرلرده یاشاییب فعالیت گؤسترمیش چوخسایلی موهاجیر شاعیرلریمیزین آدلارینا تذکیرهلرده سیخ-سیخ راست گلینیر. همین فاکتلارین اوزه چیخاریلاراق علمی باخیمدان قیمتلندیریلمهسینده تانینمیش تدقیقاتچی عالیملردن آ.موسییئوا و گنج آراشدیریجی و.موسیلینین خیدمتلرینی خوصوصی قئید ائتمک لازیمدیر. اما بیز بورادا سونراکی دؤورلرده موعیّن سببلردن کوتلوی کاراکتر آلان موهاجیرتدن دئییل، آنادیللی آذربایجان پوئزیاسینین دیوان و فلسفی شعرینین بونؤورهسینین قویولماسیندا خیدمتلری اولان، لاکین بو ادبیاتین نمایندهسی کیمی اؤیرنیلمهین شاعیرلردن بحث ائدهجهییک. سیلسیله کیمی نظرده توتدوغوموز بو یازیدا ایلک اولاراق، سون دؤورلر تورکیه ادبیاتشوناسلیغیندا آذربایجان حوروفی ادبیاتینین نمایندهسی کیمی تقدیم اولونان رفیعیدن، داها سونرا بیر سیرا فاکتیکی ماتریاللار اساسیندا آذربایجان ادبیاتینین نمایندهسی اولماسی قناعتینه گلدیگیمیز قنبراوغلو و خوجا دهّانیدن بحث ائتمگی نظرده توتموشوق. چاغداشی حسناوغلو کیمی آز سایدا شعری بیزه گلیب چاتمیش قنبراوغلونون میلّی منسوبیتی و نیسبهسی بارهده ایلکین قایناقلاردا معلومات وئریلمیر، لاکین اثرینین یاییلدیغی و عکس-صدا دوغوردوغو آرئالدا آذربایجانین دا خوصوصی یئری واردیر. حسناوغلو ایله عینی بؤلگهدن – اصلاً خوراساندان اولان خوجا دهّانی ایسه اوزون ایللر بویو تورکیهده آنادولو دیوان شعرینین ایلک نمایندهلریندن ساییلمیشدیر. مسلهنین بو شکیلده قویولوشوندا حیرت دوغوران سببلردن بیری عینی بؤلگهدن اولدوقلاری حالدا، حسناوغلونون آذربایجاندا آنادیللی شعرینین ایلک نمایندهسی، خوجا دهّانینین ایسه تورکیهده آنادیللی دیوان ادبیاتینین ایلک تمثیلچیسی حساب اولونماسیدیر. حالبوکی خوجا دهّانینین سونراکی دؤور ادبی فعالیتی آنادولو ایله باغلی اولسا دا، او، آذربایجان تورکجهسینین آکتیو ایشلندیگی بیر بؤلگهنین اؤولادیدیر و آذربایجان ادبیاتینین دا نومایندهسی اولاراق اؤیرنیلمهسینه معنوی حاقیمیز چاتیر. بحثینی ائتدیگیمیز شاعیرلرین ایرثینین بو کونتکستده اؤیرنیلمهسی، ادبی-فیکری دوشونجهسینین زمینینین و هانسی ادبی چئورهنین یئتیرمهسی اولماسینین دقیق موعینلشدیریلمهسی اونلارین شخصیتی و میراثینی ابدی غریبلیک ایستاتوسونا محکوملوقدان دا خلاص ائتمیش اولار.
حوروفی شاعیر رفیعی
ایندییهدک آذربایجاندا ادبی و فلسفی فیکیر تاریخیمیزین بیر نمایندهسی کیمی اؤیرنیلمهین رفیعی نسیمینین مشهور خلیفهلریندندیر. اونون شخصیتی، حیاتی، دوغوم یئری و میلّی منسوبیتی آذربایجان دا تفروعاتلی آراشدیریلمامیش، حاقیندا داها چوخ نسیمینین داوامچیسی کیمی عومومی شکیلده سؤز آچیلمیشدیر. ماراقلیدیر کی، «بشارتنامه» و «گنجنامه» کیمی ایکی مثنویسی ایله داها چوخ حوروفی مؤلیف کیمی تانینان رفیعی آذربایجانداکی تدقیقاتلاردا تورکیهلی (З.Кули-заде. Хуруфизм и его представители в Азербайджане. Баку: Элм, 1970, с. 222; M.Quluzadə. Böyük ideallar şairi. Bakı: Gənclik, 1973, s. 18 və s.)، آذربایجاندان کناردا یازیلمیش بیر چوخ اثرلرده ایسه تورکیهیه موهاجیرت ائتمیش حوروفی شاعیر کیمی اؤیرنیلمیشدیر. تورکیه و اوروپادا یازیلمیش بعضی تدقیقات اثرلرینده اونون نسیمی ایله برابر تورکیهیه موهاجیرت ائتمهسی بیلدیریلیر. بیر سیرا حاللاردا رفیعینین نیسبهسی قئید ائدیلمهدن عومومیتله موهاجیر حوروفی شاعیر کیمی تقدیم ائدیلیر، بعضاً او، عجمدن روما گلمیش بیر حوروفی کیمی گؤستریلیر، بعضاً ایسه شاعیرین دوغوم یئرینین شیروان اولا بیلهجگی احتیمالی ایرهلی سورولور. تورکیهلی مشهور دیلچی عالیم گونای کوت یازیر: «دیلیندهکی آذربایجان لهجهسی اؤزللیکلرینه گؤره شیروانلی بیر آذربایجان تورکو اولماسی احتیمال اولونا بیلر» (کوت، گونای. رفیعی // تورکیه دیانت وقفی ایسلام آنسیکلوپدیسی. ج. ۳۴. ایستانبول: تورکیه دیانت. وقفی، ۲۰۰۷، ص. ۵۲۶).
رفیعینین اؤلوم تاریخینین ۱۴۰۹-جو ایلدهن سونرایا عایید اولماسی بارهده تدقیقاتچیلار یئکدیلدیرلر. [بعضی آراشدیرمالاردا قایناق گؤسترمهدن اونون وفات تاریخی ۱۴۱۸-جی اولاراق گؤستریلیر. ظنیمیزجه، بو، نسیمییه عایید وفات تاریخینین یانلیشلیقلا اونون خلیفهسینه عایید اولونماسینین نتیجهسیدیر].
ع.گؤلپینارلی اونون مزارینین ایندیکی یونان اراضیسینده (پرِوِزه/ Preveze) اولدوغو قناعتیندهدیر. بیر سیرا آراشدیرمالاریندا عینی قناعتی ایفاده ائدن ف.اوسلوأر سون مقالهلریندن بیرینده شاعیرین دفن اولوندوغو یئری کرمانا عایید پریوز اولاراق قئید ائدیر (https://www.academia.edu/4854623). اما شاعیرین آنادولویا موهاجیرتی اونون سون مکانینین یونان اولا بیلهجگینی داها عاغلاباتان ائدیر. چونکی فضلاللهدان سونرا حوروفیلرین ایران و آذربایجانی ترک ائدرک اوز توتدوغو اؤلکهلر ایلک اولاراق شام (سوریه)، داها سونرا روم (تورکیه) ایدی. بو معنادا رفیعینین آنادولودان کرمانا گئدهرک، حوروفیلیک تعلیمینین تبلیغی ایله مشغول اولماسی و اورادا وفات ائتمهسی ایناندیریجی گؤرونمور. هم ده حوروفیلیگی روم ائلینده یایماق تاپشیریغینی نسیمیدن آلان رفیعینین ان یوکسک إپیتتلرله حئیرانلیغینی ایفاده ائتدیگی مورشیدینین سؤزونه سونادک عمل ائتمهدن حوروفیلیگی یایماق اوچون ایرانا گئدهجگی احتیمالی شوبهه دوغورور. بوندان باشقا، بو تعلیمین یاییلما آرئالیندا بالکان اؤلکهلرینین (یونان، مجاریسان...) آدینا راست گلیندیگی حالدا، کرمانین بو تأثیر چئورهسینده خوصوصی بیر یئری یوخدور.
شاعیرین علم عالمینه هلهلیک ایکی مثنویسی معلومدور: «بشارتنامه» و «گنجنامه». هر ایکی مثنوینین الیازما نوسخهلری دونیانین بیر سیرا کیتابخانالاریندا یئر آلیر. رفیعینین «گنجنامه»سینین الیازما نوسخهلری ایران، تورکیه، فرانسه و بریتانیانین کیتابخانالاریندا، «بشارتنامه»نین الیازما نوسخهلری ایسه ایران، تورکیه، میصیر و بریتانیانین کیتابخانالاریندا ساخلانیلیر. مثنویلرین بو چئشیدلی نوسخهلردهکی حجمی فرقلی شکیلدهدیر. همین نوسخهلرین حجم باخیمیندان موختلیفلیگی هر ایکی اثرین علمی-تنقیدی متنینین حاضرلانماسی اوچون بوتون بو واریانتلارین الده اولوناراق نظردن کئچیریلمهسی ضرورتینی یارادیر. «بشارتنامه»نین الیازماسینین نوسخهلری تکجه تورکیهده ایستانبول بیلیمیوردو، توپقاپی سارایی موزهسی، سلیمانیه و میلّت کیتابخانالاریندا قورونور. (باخ: حوروفیلیک متینلری کاتالوغو. حاضرلایان: عبدالباقی گؤلپینارلی. آنکارا: تدک یایینلاری، ۱۹۸۹)
حوروفی شاعیرین «بشارتنامه»سی حاقیندا دوکتورلوق تزی یازاراق، دیل باخیمیندان تحلیل ائدن محمت ییگیت اثرین علمی-تنقیدی متنینی ده حاضیرلامیشدیر. اؤنجه ده قئید ائتدیگیمیز کیمی، تورکیهلی دیلچی عالیملرین بیر قیسمی «بشارتنامه»نین دیل باخیمیندان آذربایجان تورکجهسینین خوصوصیتلرینی داشیدیغینی بیلدیریرلر. بونا گؤره ده «فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن» قلیبی ایله یازیلمیش اولان اثر تکجه آذربایجان ادبی-تصووفی دوشونجهسی دئییل، دیل تاریخی باخیمیندان دا اهمیت کسب ائدیر. قناعتیمیز بئلهدیر کی، تورکیه ادبیاتشوناسلیغیندا نسیمی ایله تورکیهیه موهاجیرت ائتدیگی، اصلینین عجمدن اولدوغو بیلدیریلن، دیلی ایسه تورکجه اولان شاعیرین آذربایجان تورکو اولا بیلهجگی تردّوده یول وئرمهملیدیر.
شاعیرین ایکینجی مثنویسی اولان «گنجنامه» ه. ۱۲۶۰ / م. ۱۸۴۴-جو ایلده تورکیهده عرب الیفباسی ایله نسیمینین تورکجه دیوانینین اوّلینه علاوه اولونماقلا نشر ائدیلمیشدیر. اثر ۱۹۴۶-جی ایلده اسماییل حکمت طرفیندن تکرار چاپ اولونموشدور (ای. ه. أرتایلان. حورفی ادبیاتی اؤرنکلری I. گنجنامهیی رفیعی. ایستانبول: ایستانبول اونیورسیتهسی یایینلاری، ۱۹۴۶).
حوروفی شاعیرین «بشارتنامه»سینین آدی اینجیل (هر ایکی کلمه «موژده» آنلامیندادیر)، «گنجنامه»سینین (حرفاً: «خزینه حاقیندا کیتاب») آدی ایسه نظامینین «مخزنالاسرار» («سیرلر خزینهسی») مثنویسینین آدی ایله سسلشیر.
بیر سیرا دیگر حوروفیلیک متنلری کیمی رفیعینین «بشارتنامه»سینین ده «جاویداننامه» آدلاندیریلماسینا راست گلینیر. حوروفیلیک اوزره تانینمیش موتخیصلردن اولان ف.اوسلوأر علی امیری، منظوم نؤمره۹۴۳-ده ساخلانیلان بیر الیازماسینین باشیندا رفیعینین «بشارتنامه»سینین آدینین «جاویداننامه» شکلینده یازیلدیغینی بیلدیریر (https://www.academia.edu/4854623). بورادا بیر جهتی ده وورغولامالیییق کی، حوروفیلیک ادبیاتیندا «بشارتنامه» آدلی فارسجا داها بیر اثر واردیر. همین اثر بعضاً فضلالله-ین نوفوذلو خلیفهسی ابوالعلانین، بعضاً ایسه اونون دیگر خلیفهسی ابوالحسننین آدینا قئید اولونور. تدقیقاتچیلارین بعضیی بو ایکی شخصین عینی بیر آدام اولماسی، بعضیلری ایسه ایکی فرقلی شخص اولدوغو قناعتیندهدیرلر.
قئید ائتمهلیییک کی، «گنجنامه» مثنویسی «گنج نهان من مقالات موْنلا رفیعی » آدی آلتیندا دا کاتالوقلاردا یئر آلیر. اثرین آدی بو واریانتدا شاعیرین مورشیدی نسیمینین «گنجی-نیهان»، «گنجی-مخفی» و س. کیمی مجازلاری ایله آسوسیاسیا یارادیر.
حوروفی شاعیرین آدینین «موْنلا (مُلا کلمهسینین اسکی فورمو)» اپیتتی ایله وئریلمهسی اونون جدی تحصیل آلماسینی گؤستریر. چونکی سؤزلوکلرده «مونلا» کلمهسینین آنلامی «مودرّیسلیکدن سونرا قاضیلیق درجهسینی قازانان عولما»، «بؤیوک قاضی»، «بؤیوک عالیم»، «خوجا» و س. کیمی وئریلیر. ایستر بو اپیتت، ایسترسه ده اونون فضل الله-ین فارسجا مورکب اثرلرینی اوخویاراق، بعضی مقاملارینی تورکجه قلمه آلماسی فارس دیلینه موکمل بلدلیگینی و مدرسه تحصیلی آلدیغینی تصدیقلهییر.
رفیعینین «بشارتنامه»سینین تدقیقاتا جلب ائتدیگیمیز الیازما نوسخهسی ایرانین ملک کیتابخاناسینا مخصوصدور. بو متن تکجه حوروفیلیک ایدئیالارینین ایفادهسی باخیمیندان ماراق دوغورمور. اثر خطاطلیق خوصوصیتلری، یازی طرزی و ایستروکتور باخیمیندان مورکّبلیگی ایله ده دیقتی جلب ائدیر. مثنوینین متنی عنعنوی طرزده – میصراعلاری قارشی-قارشییا و یا آلت-آلتا دئییل، هر سطرده اوچ میصراع اولماقلا اوچ سوتون شکلینده یازییا آلینمیشدیر. بو جهت ایسه متنین اوخوسو و قاوراییشینی نیسبتاً چتینلشدیریر. صحیفهلرین کناریندا بعضاً حاشیه شکیللی قئیدلر ائدیلمیشدیر. بو قئیدلرین یازی طرزی اونون ائله نوسخهنی کؤچورن کاتیب طرفیندن ائدیلدیگی تصوورونو یارادیر. کاتیب بعضاً متنده یازیلیش اوسلوبو باخیمیندان چتین اوخونان ایفادهنی آیریجا اولاراق حاشیهده قئید ائدیر. بعضاً ورقلر آراسینداکی علاقهنی قووتلندیرمک مقصدی ایله سونراکی ورقدهکی ایلک سؤز و یا بیر نئچه سؤز اوّلکی ورقین سونوندا حاشیهده آیریجا وئریلیر. بعضاً ایسه حاشیهدهکی سؤزلرین متندن سئچیلمهمهسی و فرقلی کلمهلر اولماسی دیقتی چکیر. ظنیمیزجه، بو ایفادهلری قئید ائتمهده کاتیبین مقصدی اثرین نوسخه فرقلرینی نظره چاتدیرماقدیر. حاشیهلرده یئر آلان یازیلار آراسیندا عینی بیر آیهنین تکراراً وئریلمهسی، بونونلا شاعیرین سؤزونون قوران آیهسی واسطهسیله تصدیقلنمهسی جهدی ده دیقتیمیزی جلب ائتدی.
تهران ملک کیتابخاناسیندا ساخلانیلان بو اثرین اوزرینده «۲۶ ورق» قئیدی وئریلسه ده، اساس متن هر سطری ۳ میصراع، هر ورقده تقریباً ۷۵-۸۰ میصراع اولماقلا ۳۰ ورقدن عبارتدیر.
«بشارتنامه» ایستروکتور باخیمیندان مثنوی، ایدئیا-مضمون خوصوصیتلری باخیمیندان دیداکتیک-اخلاقی اثرلر سیلسیلهسینه عاییددیر. شاعیرین:
بشارتنامهیی-فضلی-ایلاهی،
بیلن گؤرر قامو اشیا کما هی،
- میصراعلاری ایله باشلایان بو اثری تورکیه ادبیاتشوناسلیغیندا ۱۵-جی عصرده یازیلمیش ایلک نصیحتنامهلردن ساییلیر.
رفیعینین میراثی زنگین اولماییب، هلهلیک معلوم ایکی مثنویدن عبارت اولسا دا، ایستر شاعیرین اؤزو، ایسترسه ده مورشیدی بارهده معین بیوقرافیک معلوماتلارا مالیکدیر. رفیعینین «بشارتنامه»سیندن اونون فضلاللهلا شخصاً تانیش اولمادیغی («چون بانا بیلدیردی کیمدیر فضلی-حق // پرده آچیلدی و گؤروندو طبق»)، نسیمینین اونا روم اهلینی حوروفیلیگه جلب ائتمگی تاپشیردیغی («سن دخی روم اهلین آگاه ائیلهگیل // آنلارا بو گیزلی رازی سؤیلهگیل») و س. معلوم اولور. اثردن همچینین داها اؤنجه شاعیرین سوننی مذهبینده اولماسی، سونرالار دهریلیک و تناسوخ اعتیقادینا مئیللنمهسی، لاکین ان سوندا نسیمی واسطهسیله حوروفیلیگی قبول ائتمهسی معلوم اولور.
رفیعینین ایستر «بشارتنامه»، ایسترسه ده «گنجنامه» آدلی اثرلری بو کیمی بیوقرافیک کاراکترلی معلوماتلاری احتیوا ائتمهسی، نسیمی ایله باغلی آزسایلی اولسا دا، دَیرلی بیلگیلر وئرمهسی باخیمیندان خوصوصی اؤنم کسب ائدیر. بئله کی، ایرانلی تدقیقاتچی حسین اولدوز قایناق گؤسترمهدن نسیمینین بیر ایل سلطان مراد زامانیندا، بیر ایل باغداددا ایقتیدار علئیهینه تبلیغاتا گؤره، داها بیر ایل ده سولطان بایزید دؤورونده محکوم اولوندوغونو یازیر. بو احتیماللاری بیرباشا تصدیقلهیهجک قایناقلار بیزه معلوم اولماسا دا، نسیمینین فعالیت گؤستردیگی اؤلکهلر سیراسیندا تورکیه و عراقین دا اولماسی، اونون خلیفهسی رفیعینین آشاغیداکی میصراعلاری بو مولاحیظهلرده حقیقتین پایی اولدوغونو دوشونمگه اساس وئریر. رفیعی «بشارتنامه»سینده دئییر:
اول شهیدی-عشقی-فضلی-ذوالجلال،
بندی-زیندانلاردا یاتان ماه و سال.
«بشارتنامه»نین ه. ۸۱۱ \ م. ۱۴۰۹-جو ایلده یازیلدیغینی نظره آلساق، نسیمینین ۱۴۰۹-جو ایلهدک بیر نئچه دفعه و موختلیف زیندانلاردا محکوملوق حیاتی یاشاماسی قناعتی حاصیل اولور. بوندان باشقا، بیرینجی میصراعنین مضمونوندان بو حبس اولونمالارین حوروفیلیکله علاقهلی اولماسی دا بیرمعنالی شکیلده آیدین اولور.
رفیعینین مورشیدی نسیمینین ادبی یارادیجیلیغینین باشلیجا اوسلوبی ایستیقامتلری بارهده وئردیگی معلومات دا اولدوقجا دَیرلیدیر. موتفکّیر شاعیر نسیمینین حوروفیلیگین اساسلارینی آچیقلایان منثور « مقدمة الحقایق» («حقیقتلرین باشلانغیجی») ریسالهسی آنا دیلینده قلمه آلینمیشدیر. [تورکیهنین بیر چوخ کیتابخانالاریندا الیازماسی شکلینده قورونوب ساخلانان اثر ۲۰۱۴-جو ایلده تدقیقاتچی عالیم فاتح اوسلوأر طرفیندن نشر اولونموشدور]. بو منثور فلسفی اثرین مؤلیفینین نسیمی اولا بیلهجگینی دولاییسی ایله تصدیقلهین فاکتا رفیعینین «بشارتنامه»سینده ده راست گلینیر. شاعیر اوستادیندان بحث ائدرکن اونون ایکی اوسلوبدا یازدیغینی بو شکیلده دیله گتیریر:
نظم، نثریندن بیزه وئردین خبر،
بو ایشارت عقلی اولانا یئتر.
گؤروندوگو کیمی، رفیعی نسیمینین نظم و نثر یارادیجیلیغینی ایلاهی عالمدن وئریلن خبر کیمی دَیرلندیریر. بو میصراعلاردا ماراق دوغوران دیگر بیر جهت ایسه شاعیرین نسیمینین تکجه نظم دئییل، نثر یارادیجیلیغینی دا خاطیرلاتماسیدیر. حوروفی شاعیرین بو قئیدلری مورشیدی نسیمینین آشاغیداکی میصراعلاری ایله یاخیندان سسلشیر:
مرا ز فضل الهی است دیده روشن
مرا ز نطق الهی زبان بود گویا
به مدحت ولیالله، به ذکر حی قدیم
به نظم و نثر مزین چو لولو لالا.
(منیم گؤزومون نورو ایلاهینین فضلیندندیر،
منیم دیلیم ایلاهینین نیطقیندن آللاهین ولیسینین (حض. علی نظرده توتولور. - س.ش.) مدحینده (و) حیّ و قدیم اولان آللاهین ذکرینده سؤز سؤیلهین اولوب،
پارلاق اینجی کیمی نظم و نثرله بزنمیشدیر).
ایلک دفعه اولاراق طرفیمیزدن تدقیقاتا جلب اولونان بو میصراعلار نسیمینین فارسجا بیر قصیدهسینده یئر آلیر و اونون تکجه منظوم دئییل، هم ده منثور اثر صاحبی اولدوغونا ایشیق توتور.
رفیعینین اثرلرینده یئر آلان بعضی فراقمنتلر هم ده نسیمینین علمی ترجومهیی-حالینین یازیلماسیندا دلیل کیمی ایستیفاده اولونور. بئله کی، اونون «بشارتنامه»ده مورشیدینی:
ناگهان اول رحمتی-فضلی-خودا،
اول عمادالدینی-سیرّی-مرتضی،
کیمی یاد ائتمهسی نسیمینین آدی ایله باغلی چئشیدلی احتیماللاری تکذیب ائدرک، عمادالدینی دوغرو سایماغا، همچینین اونون دینی اعتیقادینین شیعهلیک اولدوغونو سؤیلهمگه اساس وئریر.
حوروفی شاعیر رفیعینین «بشارتنامه»سینده یئر آلان «سروری-آفاق»، «امیرلمؤمین»، «قوطبی-عالم»، «پیشوایی-اهلی-دین» کیمی إپیتتلر نسیمینین آرتیق ۱۴۰۹-جو ایلهدک حوروفیلیک تریقتینده شئیخلیک مقامینا چاتدیغینی گؤستریر. «سرور»، «امیر»، «قوطب»، «پیشوا» ایفادهلرینین هر بیری نسیمینین همین عالی ایستاتوسونون پوئتیک ایفادهسیدیر و ایندییهدک تدقیقاتلاردا بو جهته دیقّت یئتیریلمهمیشدیر.
اثرده نسیمی حاقیندا دئییلن:
اول بلادان آه و افغان ائتمهین،
سؤیلهین اسراری پونهان ائتمهین،
اول مسیحیوش سیاحت ائیلهین،
پردهسیز علمی-لدونّی سؤیلهین...
کیمی میصراعلاردا رفیعی مورشیدینین گیزلی سیرّلری ایفاده ائتمک باجاریغی و همین گئرچکلیکلری آچیق سؤیلهمه جسارتی قارشیسینداکی حئیرانلیغینی بیلدیرمکله یاناشی، نسیمینین حوروفیلیک تعلیمینین تبلیغیندهکی طرزی بارهده ده موعیّن تصوّور یارادیر. حوروفی شاعیر «اوْل مسیحیوش سیاحت ائیلهین» میصراعسی ایله شئیخینین عؤمرونون سفرلرده کئچمهسینی و بو سیاحتلرین تبلیغی کاراکترلیلیگینی – حض. عیسینین اؤلودیریلدن نفسی کیمی بو تعلیم واسطهسیله اینسانلارا یئنی حیات بخش ائتمهسینی وورغولاییر.
رفیعینین نسیمییه رغبت و محبتی مورشیدینین فضلاللها اولان موناسیبتینه چوخ بنزهییر. او دا اؤز معنوی رهبرینی ایلاهینین مقامینا یاخین گؤرهرک، فردی و اوریژینال کاراکترلی بیر ایفادهدن ایستیفاده ائدیر: «نسیمالله». ایفادهنین بو شکلی «فضلالله » قلیبینده اولوب، رفیعینین اوستادینی ایلاهی حقیقتلر عالمین موژدهچیسی کیمی گؤردوگونو آچیقلاییر. مثنوینین آدینین یئر آلدیغی ایلک بئیتین آردینجا گلن پارچادا دئییلیر:
اول صوبح-مسأنی، ای حکیم،
گلدی نسیماله الرحمانالرحیم.
رفیعینین بو میصراعلاری اونون دیگر اثری اولان «گنجنامه»ده یئر آلان و بیر چوخ تدقیقات اثرلرینده سیتات اولاراق وئریلن آشاغیداکی بئیتله یاخیندان سسلشیر:
بولدوق چو نسیمینی نعیمین،
اولدو بیزه رحمتی رحیمین.
عومومیتله، حوروفی شاعیرین نسیمینی تکرار-تکرار «آللاهین رحمتی» کیمی تقدیم ائتمهسی دیقّتیمیزی جلب ائتدی. رفیعی یوخاریداکی بئیتلردن باشقا، «بشارتنامه»ده یئر آلان «ناگهان اول رحمتی-فضلی-خودا // اول عمادالدینی-سیرّی-مرتضی» میصراعلاریندا دا شئیخ شاعیری ایلاهینین مرحمتی اولاراق وصف ائدیر. اصلینده «نسیم» و «رحمت»این (مرحمت) بو طرزده علاقهلندیریلمهسینین ایسلامی عنعنهده فیکری زمینی واردیر. بئله کی، ایسلامی دوشونجهیه گؤره، نسیم (سحر مئهی) یارادانین یاراتدیقلارینا بیر مرحمتیدیر.
رفیعینین بو اثریندن نسیمینین اونو تکجه حوروفیلیک تعلیمینه جلب ائتمهدیگی، هم ده تورکجه یازماغا تشویق ائتمهسی ده آیدین اولور:
پس ضروری اولدو تورکی سؤیلهمک،
سؤیلهدیم، بیر نئچه گون چکدیم امک.
رفیعینین «بشارتنامه»سینین داها بیر ماراق دوغوران جهتی اونون دیداکتیک اثر اولماقلا یاناشی، ترجومه خوصوصیتلرینه ده مالیک اولماسیدیر. بئله کی، شاعیرین فضلالله-ین اوچ اثریندن بعضی پارچالاری تورکجه نظمه چکمهسینی بیلدیرمهسی اونون اثرینی منظوم ترجومهلر کونتکستینده اؤیرنمگه اساس وئریر. تورکیهلی تدقیقاتچی عالیم ای.آریکاوغلو حاقلی اولاراق یازیر کی، رفیعینین «بشارتنامه»سی «جاویداننامه»نین داها بیر ترجومهسیدیر. تدقیقاتچییا گؤره، بو مثنوی ترجومه اولماقدان آرتیق، تألیف-ترجومه گؤرونوشونه مالیکدیر. چونکی اثرده یئر آلان بئیتلردن آنلاشیلدیغی کیمی، اثر تام بیر «جاویداننامه» ترجومهسی دئییل، فضلالله-ین چئشیدلی اثرلرینین بعضی بؤلوملرینین نظمه چکیلمهسیدیر (ای.آریکاوغلو. فریشتهاوغلو. جاویدان-نامه ترجومهسی: ‘عشقنامه (اینجهلهمه-متن). یوزونجو ایل اونیورسیتهسی سوسیال بیلیملر انستیتوسو، دوکتورا تزی، وان، ۲۰۰۶، ص. ۳-۴). رفیعی فضلالله-ین حوروفیلرین نظرینده چوخ اؤنملی اولان اوچ فارسجا اثریندن ترجومه-ایقتیباسلارا یئر وئردیگینی آشاغیداکی شکیلده ایفاده ائدیر:
«عرشنامه» سؤزلریندن بوندا وار،
ترجومه قیلدیم کی، قالا یادیگار.
...«جاویداننامه» سؤزودور اکثری،
فهم ائدن اولور جاهانین مینبری.
هم «محبتنامه»دن یازدیم کلام،
اوچ کیتابیندان حاقین اولدو تامام.
گؤروندوگو کیمی، «بشارتنامه»نی رفیعی اؤزو فضلالله-ین اوچ کیتابیندان سئچمه ترجومه اولاراق دَیرلندیریر. یوخاریداکی بئیتلرده دئییلنلر رفیعینین فضلالله-ین فارسجا اولان هر اوچ اثریندن بهرهلهنمهسی و همین اثرلردن اخذ ائتدیکلرینی تورکجهده اصلینه یاخین – ترجومه اولاراق دیله گتیرمهسی قناعتینی یارادیر. اصلینده موعاصیر ترجومه آنلاییشینا تام جاواب وئرمهین، فضلاللها سیخ ایستینادلا یارانیب فورمالاشان همین اثر بو گونون «ترجومه» آنلاییشی باخیمیندان آنجاق شرطی آنلامدا ترجومه ساییلا بیلر.
تدقیقاتچی ف.اوسلوأره گؤره، رفیعی پراقماتیست (فایدالانماقلا ائدیلن) ترجومه اؤرنگی اولان «بشارتنامه»سینده عئینی ایله فریشتهاوغلونون ائتدیگی کیمی فضلالله-ین اثرلریندن ان اساس مؤوضولاری احاطه ائدهجک شکیلده فراقمنتار (قیسمی) ترجومهلر ائتمیش و بو ترجومهلرده ایختیاری شکیلده حرکت ائتمیشدیر. رفیعینین بو ترجومه طرزی حوروفیلیگین فوندامنتال مؤوضولارینی سئچیب بونلارین اساسلارینی آنلاتماق ایستگیندن ایرهلی گلیر. آنادولودا یازیلان ایلک تألیف-ترجومه اثری اولدوغو اوچون حوروفیلیگین تمللرینی بو شکیلده آنلاتماق ایستهمهسی اولدوقجا طبیعی و یئریندهدیر. رفیعینین ائتدیگی ترجومهلردهکی سربستلیکلر منثور پراقماتیست ترجومهلرده گؤرولدوگو کیمی هم آچیقلاییجی، هم ده پروپاقاندا مقصدلیدیر. (باخ: ف.اوسلوأر فارسجادان تورکجهیه حوروفی متن ترجومهلری // اسکی تورک ادبیاتی چالیشمالاری - متنین حاللاری: عثمانلیدا تألیف، ترجومه و شعره، ایستانبول: کلاسیک یایینلاری، ۲۰۱۴، ص. ۳۶۷)
نسیمینی شخصاً تانییان و اونون خلیفهسی اولاراق، آنادولو و بالکان اؤلکهلرینده حوروفیلیگی تبلیغ ائدن رفیعینین هر ایکی اثری ادبیات، تصوّوف، فلسفی فیکیر و دیل تاریخی باخیمیندان ماراق دوغوران و اهمیت کسب ائدن اؤزللیکلره صاحیبدیر. «بشارتنامه» هم ده اورتا چاغ آذربایجان ترجومه صنعتی تاریخینده خوصوصی و فرقلی بیر مقاما صاحیبدیر. بو فرقلیلیگین گؤستریجیسی اونون، ف.اوسلوأرین ده موعینلشدیردیگی کیمی، پراقماتیست ترجومه کاراکترلی اولماسیدیر.
سوندا بونو دا بیلدیرملیییک کی، رفیعینین هر ایکی مثنویسی، خوصوصیله «بشارتنامه»سینده فضلالله-ین نظری گؤروشلرینین ایجمالی و سادهلشدیریلمیش ایضاحی وئریلدیگی اوچون بو اثرلر هم ده حوروفیلیگین اؤیرنیلمهسینده سیخ-سیخ مراجعت ائدیلن قایناقلارداندیر. حوروفی شاعیرین هر ایکی اثرینین دیگر حوروفیلیک متنلری، خوصوصیله ریسالهلره نیسبتاً ساده دیلله یازیلماسی تبلیغی-تلقینی سجیهسیندن ایرهلی گلیر. قئید ائتمهلیییک کی، حوروفیلیگین ایلک اثرلری فارسجا، اولدوقجا مورکب، عربجه چوخسایلی ایقتیباسلار، حوروفی س سمبول -کودلاری ایله یوکلو متنلر اولدوغو حالدا، رفیعینین هر ایکی مثنویسینین دیلی ساده و آنلاشیقلیدیر. بونون باشلیجا سببی فارسجا و یا تورکجهنین حوروفیلیگی ایفاده ایمکانلارینا باغلی دئییلدیر. بو اوسلوب فرقلیلیگینین باشلیجا سببلری حوروفیلیگه ایلک دؤورلرده قوشولانلارین اینتللکتوال سوییهسینین یوکسکلیگی، ایلک حوروفیلرین جدی تحصیل گؤرموش شخصلر اولماسی، حوروفیلیگین فضلالله-ین ساغلیغیندا قاپالی تشکیللات شکلینده فعالیتی، فضلاللهدان سونرا ایسه خلیفهسی ابوالعلا و اونون واسطهسیله بو تعلیمه جلب اولونان نسیمینین تعلیمه کوتلوی کاراکتر وئرمه جهدلریدیر.
«بشارتنامه»نین بدیعی دَیرینی و تأثیر دایرهسینین اولوب-اولماماسینی موعینلشدیرمک اوچون خوصوصی آراشدیرما آپاریلمالیدیر. ایندیلیکده یالنیز ۱۹-جو عصرین مشهور موتصوویف شاعیرلریندن میر حمزه سید نیگارینین تورکجه دیوانیندا «بشارتنامه» ایفادهسینین یئر آلدیغینی و بونون رفیعینین اثرینه ایهام اولا بیلهجگینی قئید ائتمکله کیفایتلنیریک. (نیگارینین نسیمی و حوروفیلیگه موناسیبتلری بارهده آیریجا بیر مقالهمیزده بحث ائتمیشیک: س.شیخییئوا. سئیید نسیمی و میر همزه نیگاری: پوئتیک سؤزون سئیری // I. اولوسلاراراسی همزه نیگاری سمپوزیومو (۳۱ ماییس-۰۱ هازیران ۲۰۱۲، آماسیا). آماسیا، ۲۰۱۲، ص. ۳۲۳-۳۴۴).
بورایادک دئییلنلردن ده گؤروندوگو کیمی، نیسبتاً ایریحجملی و فلسفی-دیداکتیک مضمونلو ایلک آنادیللی مثنوی، ایلک نصیحتنامه و ایلک منظوم ترجومه اؤرنگی کیمی فرقلی بیر ایستاتوسا مالیک اولان «بشارتنامه»نین و اونون بیر سیرا بدیعی و فلسفی اؤزللیکلرینی داشییان «گنجنامه»نین علمی-تنقیدی متنینین نشری، چوخیؤنلو تدقیقی و علمی باخیمدان تفرّوعاتلی اؤیرهنیلهرک دَیرلندیریلمهسینه احتیاج واردیر. هر ایکی اثرده ۱۵-جی عصرین اوّللریندهکی آذربایجان تورکجهسینین ایسپسیفیک خوصوصیتلری قوروناراق، ادبی فاکتا چئویریلمیشدیر. بو باخیمدان رفیعینین بدیعی-فلسفی ایرثینین ادبیاتشوناسلیق، دیلچیلیک و فلسفه تاریخی باخیمیندان تفرّوعاتلی آراشدیریلماسی مقصده اویغوندور.
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجانین ایلک ادبیات تاریخچیسی
ترانه محرمووا
" بوتون آذربایجان ادبیاتینی تصدیق ائدن تکجه بیر آد وارسا، او دا فریدون بیگ کؤچرلیدیر کی، اوچ جیلدلیک " آذربایجان ادبیاتی تاریخی "نی مئیدانا گتیریب " . ی.و.چمنزمینلینین همکاری حاقیندا یازدیغی بو فیکیرلر گؤرکملی ادبیاتشوناس و معاریف خادیمینین ادبیات، مدنیت و اینجه صنعت تاریخیمیزده توتدوغو یئری سجیهلندیریر. تصادوفی دئییل کی، فریدون بیگ کؤچرلینین آدی ادبیات تاریخچیسی، نظریهچیسی، تنقیدچیسی، ترجومهچیسی، مطبوعات و تئاتر قوروجوسو، پداقوق، معاریفچی و بؤیوک وطنداش کیمی تاریخیمیزده ابدیلشیب. فریدون بیگ کؤچرلینین، قیرخ ایله یاخین بیر دؤورو احاطه ائدن علمی یارادیجیلیغی، ادبیاتشوناسلیغین هانسی قووّتلی و ضعیف جهتلره مالیک اولدوغونو آیدینلاشدیرماق اوچون قییمتلیدیر. " بیر میلتین ادبیاتی، دئمک اولار کی، اونون معیشتینین آیینهسیدیر. هر بیر میلتین دولاناجاغینی ، اؤوضاعی-معیشتینی، درجهیی-ترقیسینی، مرتبهیی-کمالینی، قودرت و جلالینی اونون ادبیاتیندان بیلمک اولار " یازیردی گؤرکملی ادبیاتشوناس.
شوشادان باشلایان یول
معاریفچی عالیم 1863-جو ایل ژانویهنین 26-دا شوشادا دوغولوب. ایبتیدایی تحصیلینی میرزه کریم منشیزادهنین مکتبینده آلیب. آتاسی احمد بیگین علمه، معاریفه، بؤیوک ماراغی و هوسی اولوب. بو سببدن ده اوغلونو دؤورونون ان یاخشی مکتبلرینده اوخوتماغا چالیشیب. آتاسینین آرزولارینا رغماً، فریدون بیگ کؤچرلی دوغما شهرده فعالیت گؤسترن روس مکتبینه داخیل اولوب. 19. عصرین اورتالاریندا آذربایجانین، او جوملهدن شوشانین مدنی حیاتیندا بؤیوک یوکسلیش وار ایدی. یئرلی جاماعاتین تئاتر تاماشالارینا مئیلی آرتیردی. قافقازدا ایلک تئاتر 1845-جی ایلده تیفلیس شهرینده تاماشایا قویولور. او واختلار شوشا ایله تیفلیس شهرلری آراسیندا چوخ گوجلو تیجارت و مدنی علاقهلر وار ایدی. شوشادا ایسه ایلک تاماشا 1848-جی ایلده صحنهلشدیریلیر. دراماتورژیمیزین بانیسی م.ف.آخوندزادهنین آذربایجان دیلینده یازدیغی ایلک پیئسلر بوندان سونرا موتمادی اولاراق تیفلیسده، باکیدا و شوشادا صحنهلشدیریلیر. 1870-جی ایلده ایلک دفعه اولاراق شوشادا آذربایجان تئاتر صنعتینین یارادیجیسی میرزه مختار طرفیندن آذربایجان دیلینده تاماشا قویولور. او دؤورده گنج موعلیملردن فریدون بیگ کؤچرلی، بدلبیگ بدلبیگوف،عبدالرحیم بیگ حقوئردییئو، حسن بیگ وزیروف مشهور خواننده جبار قاریاغدیاوغلو بو تاماشادا ایشتیراک ائدیرلر.
او دؤورده مشهور روس پداقوقو آ.چرنیایئوسکی قافقازی دولاشاراق قوری موعلیملر سمیناریاسی اوچون اومیدوئرن گنجلر توپلاییردی. فریدون بیگ کؤچرلی اونون دیقتینی چکیر و گنجه 1879-1885-جی ایللر عرضینده بو مشهور تحصیل اوجاغیندا اوخوماق نصیب اولور. فریدون بیگ سمیناریانی بیتیرندن سونرا بیر مودت ایروان گیمنازیاسیندا درس دئییر. کؤچرلینی ایرواندا تکجه پداقوق کیمی تانیمیردیلار. او، 23 یاشیندا اولارکن ایرواندا تئاتر تاماشاسی تشکیل ائدیر. میرزه فتحعلی آخوندزادهنین " موسیؤ ژوردان و درویش مستعلی شاه " کومدیسینین تاماشاسی ایروان اهالیسینین حیاتیندا بؤیوک مدنی حادیثهیه چئوریلیر. 1885-جی ایلده قیسا مودته فریدون بیگ ایروان گیمنازییاسینا آذربایجان دیلی و شریعت موعلیمی تعیین اولونور. گیمنازییادا چالیشدیغی ایللرده ف.کؤچرلی معاریف مسلهلرینه دایر مقاله لر یازیر، زؤهرابزاده ایله بیرلیکده " تعلیمی-لیسانی-تورکی " آدلی درسلیک ترتیب ائدیر، " تعلیماتی-سقراط " (1891) آدلی فلسفی اثرین نشرینه نایل اولور، هم ده ادبیاتا جیدی ماراق گؤستریر، بدیعی ترجومه ایله مشغول اولوب ترجومهلر ائدیر. بو ایللرده کؤچرلی فعال تنقیدچی و ادبیاتشوناس کیمی تانینیر. او، زامانین ایرهلی سوردوگو بیر سیرا ایجتیماعی وظیفهلرین یئرینه یئتیریلمه سی ساحهسینده مطبوعاتین بؤیوک اهمیته مالیک اولدوغونو قئید ائدیر، " قافقاز " ، " زاقافقازیا " ، " کاسپی " قزئتلرینده تحصیل، تعلیم-تربیه، الیفبا و درسلیکلر حاقیندا مقالهلر چاپ ائتدیریر. 1902-جی ایلده کؤچرلی م. شاهتاختلینین یئنی الیفبا لایحهسی حاقیندا اؤز تنقیدی مولاحیظهلرینی قئیده آلیر. فریدون بیگ 1910-جو ایلده قوری سمیناریاسیندا آذربایجان شؤعبهسینین مووقتی تعلیماتچیسی تعیین اولونور. 1918-1920-جی ایللرده اونون تشبوثو ایله همین سمیناریانین اساسیندا آچیلمیش قازاخ موعلیم لر سمیناریاسینین مودیری ایشلهییر. او، بو وظیفهده عؤمرونون آخیرینا قدر چالیشیر.
ادبیاتا، دیله و اوشاقلارا محبت
گؤرکملی ادبیاتشوناس 300-دن آرتیق درسلیگه دوزهلیش ائدیب، نظری ماتریالی، حکایه لری آرتیریب، متودولوژی و استیلیستیکینی دَییشدیرهرک زنگینلشدیریب. فریدون بیگ کؤچرلی میلّی ادبیات تاریخی ایله باغلی ایلک تدقیقاتلارینا م.ف.آخوندزاده ایله باشلاییب. " ایلک ادبیات تاریخچیمیزین تدقیقاتچیلیق فعالیتینه 19. عصر آذربایجان ادبیاتیندان، همین دؤورون آیری-آیری ادبی شخصیتلرینین حیات و یارادیجیلیغیندان، او جوملهدن ده م.ف.آخوندزادهنین ایرثیندن باشلاماسی اوبیئکتیو-تاریخی فاکتورلارلا، ادبی-ایجتیماعی زمینله باغلی ایدی. کؤچرلینین ادبیاتیمیزین فضولی، واقف، م.ف.آخوندزاده، ذاکر، س.ع.شیروانی کیمی گؤرکملی سیمالارینین یارادیجیلیغینا حصر ائدیلمیش تدقیقاتی اونون آذربایجان ادبیاتینا چوخ گؤزل بلد اولدوغونو گؤستریر " - دئیه تدقیقاتچیلار کؤچرلینین ایرثینی آراشدیراراق یازیرلار: " واقف، ودادی، نباتی، ذاکر و بیر سیرا باشقا آذربایجان شاعیرلرینین ترجومهیی-حاللارینا دایر ایلک گئنیش معلومات، ادبیاتیمیزین و مدنیتیمیزین فخری اولان بؤیوک م.ف.آخوندزاده حاقیندا بیرینجی کیتاب کؤچرلی قلمینه مخصوصدور " . فریدون بیگ کؤچرلی خالقینین تاریخینه بلد اولماقلا، اونون حیات طرزینین بدیعی ادبیاتدا عکسینین هانسی سویه ده آپاریلماسینی اؤیرنمکله و بونو سیستملشدیرمکله اؤزونه مشهور بیر تنقیدچی آدینی قازاندیرماغا نایل اولور. " او، یالنیز حادیثهلری، ادبی اثرلری سایمیر، " صنعت دیلیندن علم دیلینه کؤچورمگه چالیشیر " - دئیه ادبیاتشوناس عالیم میر جلال پاشایئو اونون حاقیندا یازیردی.
فریدون بیگ ادبیاتدا رئالیست صنعت تیپینه اوستونلوک وئریردی. " وطن دیلینین " بیر حیصهسینین (7. نشر) یئنیدن ایشلهنیلمه سینده فریدون بیگ کؤچرلینین خیدمتلری بؤیوکدور. فریدون بیگ کؤچرلی توکنمز محبتله سئودیگی میلّی ادبیاتی بوتون حیاتی بویو تبلیغ و تطبیق ائتمکله مشغول اولموش، اونون هم کئچمیشینی، هم ده موعاصیر نایلیتلرینی قییمتلندیرمگین گؤزل نومونهسینی گؤسترمیشدیر. فریدون بیگ کؤچرلی هم ده گؤزل بیر ترجومهچی ایدی. " بیزیم اوچون چوخ اهمیتلیدیر کی، لرمانتوفون، کولتسوفون، دیگر گؤرکملی روس شاعیرلرینین اثرلرینین ایلک دفعه آذربایجان دیلینه ترجومه اولونموش نومونه لری آراسیندا فریدون بیگ کؤچرلینین ده قلمینه مخصوص اثرلر واردیر " - دئیه آکادمیک بکیر نبییئو یازیردی. فریدون بیگ کؤچرلی معاریفچی دونیاگؤروشونه مالیک رئالیست یازیچی اولدوغوندان، اونون اوریژینال مؤوضو سئچمک، سوسیال پروبلملری قالدیرماق و اونلاری حل ائتمک یوللاری حاقیندا اؤزونهمخصوص پرینسیپلری اولوب، عصرین گؤرکملی قزئتهچیلری آراسیندا خوصوصی مؤوقعیی واردیر. وطنی موستملکه اسارتیندن قورتارماق، خالقین میلّی موستقیللیگینی تأمین ائتمک، میلتی اویاتماق، گئنیش اهالی کوتلهسینی ایستیبداد بویوندوروغوندان، روحانی اسارتیندن خیلاص ائتمک، جهالت و نادانلیق گیردابیندان قورتارماق، عصرین سیاسی، ایقتیصادی و مدنی اینکیشاف گئدیشاتینا قوشماق و س. اونون قزئتهچیلیگینین اساسلارینی تشکیل ائدیر.
کؤچرلی اوشاقلاری تربیه ائتمگی خالق قارشیسیندا خیدمت حساب ائدیردی. فولکلور نومونهلرینی ایلک دفعه آذربایجانین معاریف خادیملریندن اولان فریدون بیگ کؤچرلی توپلاییب، اوشاقلاری نظره آلاراق 1912-جی ایلده " بالالارا هدیه " آدی آلتیندا چاپ ائتدیریب. او، زامان کئچدیکجه اونودولان خالق بایاتیلارینی، ناغیللار، تاپماجالار آتالار سؤزلرینی ان زنگین خزینه حساب ائدیر. اوشاقلارین تربییهسینده فولکلورون موستثنا خئیری اولدوغونو گؤستریر. فریدون بیگ آنا دیلینین اینکیشافینا، بو دیلده ادبی و علمی اثرلرین یاییلماسینا بؤیوک اهمیت وئریردی. آذربایجان دیلینین تاریخی و اینکیشافی حاقیندا، هابئله بدیعی دیل مسلهسینه دایر بیر سیرا ماراقلی و اوریژینال فیکیرلر سؤیلهین کؤچرلی یازیردی: " آنا دیلی میلتین معنوی دیریلیگیدیر، حیاتینین مایهسی منزیلهسیندهدیر. آنانین سودو بدنین مایهسی اولدوغو کیمی، آنا دیلی ده روحون قیداسیدیر. هر کس اؤز آناسینی و وطنینی سئودیگی کیمی، آنا دیلینی ده سئویر " . فریدون بیگ الینه قلم آلانلارا " میلتینی سئون، اونون معنوی دیریلیگینه چالیشان، ترقیسی یولوندا امک صرف ائدن یازیچیلاریمیزدان، ادیبلریمیزدن و شاعیرلریمیزدن چوخ-چوخ توقع ائدیریک کی، دیللرینی آسانلاشدیرسینلار، آنا دیلیندن اوزاق دوشمهسینلر، مئیمونلوقدان ال چکسینلر، فیکیرلرینی آچیق و ساده دیلده یازسینلار، - تا کی، اونلارین یازدیقلارینی اوخویان آنلاسین، دوشونسون و آییلسین. آنجاق بو یوللا یازان و اوخویانین آراسیندا دوستلوق، ایتیفاق و بیرلیک عمله گلهبیلر " دئیهرک سسلهنیردی. " بیر میلتین مالینی، دؤولتینی و حتّی وطنینی الیندن آلسان دا اؤلوب گئتمز، آما دیلینی آلسان، اوندان بیر نیشان قالماز " یازیردی گؤرکملی ادبیاتشوناس یازیردی.
«آذربایجان تاتارلارینین ادبیاتی» ف.کؤچرلینین نینکی آذربایجانداکی، حتّی اوروپاداکی، روسیهدهکی و ائلهجه ده دونیانین چئشیدلی بؤلگهلرینده کی تورک ادیبلری، یازارلاری ایله علاقهلرینی گئنیشلندیردی. دونیانین موختلیف بؤلگهلریندن اونونلا علاقه ساخلایان ادبیات هوسکارلاری، فولکلور توپلاییجیلاری مؤلیفه یئنی ماتریاللار گؤندریر و خواهیش ائدیردیلر کی، باشلادیغی بؤیوک علمی-فوندامنتال، فیلولوژی آراشدیرمالارینی داوام ائتدیرسین. آذربایجان مطبوعاتی ف.کؤچرلینین ادبیات تاریخی ایله باغلی موختلیف سبکلی مقالهلرینی درج ائدیردی. دؤورون گؤرکملی ضیالیلاریندان اولان ع.توپچوباشوف ایلک ادبیات تاریخچیمیزین گؤردوگو ایشه یوکسک قیمت وئریر و یازیردی: " ...ادبیاتیمیزین تام ایجمالینی ایندیکی شراییطده ترتیب ائتمک - سون درجه چتین وظیفهدیر و بیر آدامین ایشی دئییل " .
گوللـهلنمه قراری
فریدون بیگ کؤچرلی 1920-جی ایلین مهیینده گنجه ده باش وئرن آنتیشوروی عوصیانی زامانی 11.قیزیل اوردونون 20-جی دیویزیاسینین حؤکمو اساسیندا حبس ائدیلیر. ائرمنی سارکیس دانیلیانین دیکتهسی ایله فریدون بیگ کؤچرلی حاقیندا گوللـهلنمه قراری چیخاریلیر. قراری فؤوقالعاده کومیسسار حمید سلطانوف تصدیق ائدیر. گؤرکملی ادبیاتشوناس حاقیندا چیخاریلان ایتیهامدا قئید اولونوردو: " فریدون بیگ کؤچرلینسکینین عکس-اینقیلابچی کیمی ایتیهامنامهسی اوزره ایشینه باخاراق و قازاخ اینقیلاب کومیتهسینین اونا وئردیگی خاصیتنامهنی نظره آلاراق بیلدیریرم کی، موتهیم کؤچرلینسکی اؤزونون حاکیمیتیندن و بؤیوک صلاحیتیندن ایستیفاده ائده رک، زحمتکش خالقا زوراکیلیق گؤسترمیشدیر. کؤچرلینسکی قازاخدا " موساوات " پارتیاسینین صدری اولارکن میلتچیلیک اهتیراسلارینی قیزیشدیرمیشدیر. نتیجه ده قونشو میلتلر آراسیندا توققوشمالار باش وئرمیشدیر. اونون وئردیگی ایضاحات هئچ ده ایناندیریجی دئییل... موتهیم کؤچرلینسکینین شاهیدلرین دیندیریلمهسی حاقینداکی عریضهسینی نتیجهسیز قویماق (ردّ ائتمک) لازیمدیر. اونون گلهجکده آزادلیقدا قالماسی قازاخ قزاسیندا عکس-اینقیلابی حرکاتین باش وئرمهسینه، فهله و کندلیلرین گوناهسیز اولاراق قانلارینین تؤکولمهسینه سبب اولا بیلر. قرارا آلینیر: موتهیم کؤچرلینسکی گوللـهلنسین " .
فریدون بیگ کؤچرلینین حبس ائدیلمهسی حاقیندا خبر او زامان آذربایجان شوروی خالق کومیسسارلاری شوراسینین صدری اولان نریمان نریمانوفا چاتدیریلیر. او، فریدون بیگین آزاد اولونماسی باره ده گنجه یه تلقرام گؤندرسه ده، آرتیق گئج ایدی... فریدون بیگ کؤچرلی 11. اوردونون خوصوصی شؤعبهسی طرفیندن 1920-جی ایلده، 58 یاشیندا گوللـهله نیر. اوزون ایللر بو مسله گیزلی ساخلانیلیر و معاریف خادیمینین بیر تصادوف نتیجه سینده گوللـهلندیگی بیلدیریلیر. بئلهجه، معاریفچیلیک، ایشیقلی گلهجک اوچون دؤیونن بیر اورگی سوسدوردولار. آنجاق گؤرکملی خادیمین میلتینه میراث قویدوغو جیلد-جیلد اثرلر، معنوی ثروت یادیگار قالدی.
کؤچورن:عباس ائلچین
مسلم ماقومایئف (تام آدی: عبدالمسلم محمد اوغلو ماقومایئف؛ 18 سپتامبر 1885 – 28 ژوئیه 1937) — آذربایجان بستهکاری، دیریژور، پداقوق، فولکلورشوناس، ایجتیماعی خادیم، آذربایجان کلاسیک موسیقیسینین تأسیسچیلریندن بیری، آذربایجان موسیقیسینده اوروپا استیلینده ایلک اوپرانین مؤلیفی ( " نرگیز " ، 1935)، آذربایجانین امکدار اینجه صنعت خادیمی (1935). آذربایجان دؤولت آکادمیک فیلارمونیاسی مسلم ماقومایئف آدینی داشیییر. موغنی مسلم ماقومایئف ین باباسیدیر.
اوشاقلیق ایللریندن موسیقی ایله ماراقلانیردی، مکتب ایللرینده موسیقی درنکلرینده ایشتیراک ائدیردی، زاقافقازیا موعلیملر سمیناریانین اورکسترینده ایفا ائدیردی.زاقافقازیا موعلیملر سمیناریادا اوزئییر حاجیبیگوف ایله تانیش اولوب و عؤمور بویو یاخین دوستلوق ائدیردی. سمینرییانی بیتیردیکدن سونرا اول شیمالی قافقازدا سونرالار ایسه آذربایجاندا موعلیم ایشله ییردی. عبدالمسلم ماقومایئف باکیدا تدریس ائدرکناوزئییر حاجیبیگوفون رهبرلیگی آلتیندا اولان موسلمان اوپرا تروپپاسی ایله ایلک اولاراق موسیقیچی، سونرا - دیریژور و تئاترین رهبری کیمی امکداشلیق ائتمه یه باشلادی. داها سونرا آذربایجان سسر خالق تحصیلی کومیسسارلیغیندا مسئول وظیفه لرده چالیشیردی.
ایکی اوپرانی - " شاه ایسماییل " و " نرگیز " یازمیشدیر. " نرگیز " اوپراسی سووئت مؤوضوسوندا ایلک آذربایجان اوپراسیدیر. او، همچنین اوچ یوزه یاخین آذربایجان خالق رقصلرینین، ماهنیلارینین و دیگر ملودیلرینین سیمفونیک شرحینین مؤلیفیدیر. ماقومایئفین اثرلرینده آذربایجانین میلّی اینجه صنعتینین تاثیری ایزلهنیله بیلر.
مسلم ماقومایئف 1937-جی ایل، ژوئیهنین 28-ده نالچیکده وفات ائدیب.
اوشاقلیق ایللری
اصلا قاخ رایونونون ایلیسو کندیندندیر. آتاسی محمد عبدل اوغلو گنج یاشلاریندا ایلیسو کندینده دمیرچیلیک ائتمیش و سونرالار ولادیقافقاز شهرینه کؤچموشدور. چچن قیزی ایله ائولنهرک بورادا یاشامیشدیر.[۱]عبدالمسلم محمد اوغلو ماقومایئو 1885-جی ایلده قروزنی شهرینده آنادان اولموشدور.[۲][۳][۴][۵][۶]
عاییلهده موسیقی یه اولان ماراق ماقومایئوین بیر بستهکار کیمی فورمالاشماسیندا بؤیوک رول اوینامیشدیر. [۷]عبدالمسلمون ایلک موسیقی موعلیمی اونون بؤیوک قارداشی محمد ایدی. سونرالار قروزنی شهر مکتبینده تحصیل آلارکن، مسلم مکتب اورکسترینین باشچیسی اولوب و همچنین رقص درسلری تدریس ائدیردی.[۸] رسمده اوغور قازانماق اوچون مکتبین رهبرلیگی گنجین سانکت-پتربورقداکی اینجه صنعت مکتبینه گؤندریلمهسینی تکلیف ائتدی، لاکین عاییلهنین مالیه دورومو بونا ایمکان وئرمهدی. گلهجک بستهکار، 1900-جو ایلده قروزنی شهر مکتبین مأذونو اولدو.[۹]
1899-جو ایلده قوری موعلیملر سمیناریاسینا داخیل اولور.[۹] ائله بورادان دا اونون اوزئییر حاجیبیگوو ایله دوستلوغو باشلاییر. سمیناریادا تحصیل آلدیغی مودتده مسلم ماقومایئو اسکریپکا و قابویدا علا چالیردی. سمیناریادا چوخ زامان طلبهلرین ایشتیراکی ایله سیمفونیک و نفسلی اورکسترین کونسرتلری کئچیریلیردی. سیمفونیک اورکسترین باش ایفاچیسی اولان م.ماقومایئو دفعهلرله بو کونسرتلرده دیریژورو عوض ائدردی.[۱۰]طلبهلیک ایللرینده او، قافقازیانی خالق یارادیجیلیغی ایله ماراقلانیر،[۱۱]آذربایجان خالق موسیقیسینی اؤیرنهرک خالق ماهنیلارینی نوتا کؤچورولوب کور اوچون ترتیب ائتمیشدیر. 1900-جو ایلده پاریسده کئچیریلمیش دونیا سرگیسینده اونون ییغدیغی اثرلری تقدیم ائدیلدی. بورادا او، اؤز ایلک موسیقی اثرلری یازمیشدی: " خیاللار " والسی، " سمینارچی " مازورکاسی و س.[۱۱][۱۲]
ماقومایئو 1904-جو ایلده [۳]سمیناریانی اوغورلا بیتیردیگینه گؤره اسکریپکا[۱۳]و پول موکافاتی [۱۴]آلیر. سمیناریانی بیتیردیکدن سونرا تعییناتی اوزره شیمالی قافقازا ایشه گؤندریلیر. 1905-جی ایلدن اعتیباراً او، لنکراندا موعلیملیک ائتمکله مشغول اولور.[۱۵] لنکراندا موعلیملیک ائتمکله یاناشی نفسلی آلتلر اورکستری، خور، ائلجه ده بالالایکا چالانلار آنسامبلی تشکیل ائدیر. عبدالمسلمین لنکراندا فعالیتی بو شهرده مدنیتین اینکیشافینا موهوم تؤهفه وئرمیشدیر و لنکران تئاتر قروپونون چیخیشلاری " باکی " قزئتینین " موسلمان حیاتی " مقاله سینده قئید اولوندو.[۱۶]
1911-جی ایلده ماقومایئو باکی شهرینه کؤچدو و بورادا شهر کالجینده ایشه باشلادی. بورادا موعلیملیکدن علاوه ، همچنین یئرلی ایشچیلرین ساوادلیلیغینا اؤیرتدیگی آخشام کورسلارینی تاًسیس ائتدی.[۱۷]
عبدالمسلم ماقومایئو باکیدا تدریس ائدرکن اوزئییر حاجی بیگووون رهبرلیگی آلتیندا اولان موسلمان اوپرا تروپپاسی ایله امکداشلیق ائتمگه باشلادی. موسلمان اوپرا تروپپاسینین یاراتدیغی آذربایجان موسیقیلی تئاترینین اورکسترینده، ماقومایئو اسکریپکادا چالماغا باشلادی.[۱۸]حاجی بیگووون " لئیلی و مجنون " ، " اصلی و کرم " ، " شئیخ صعنان " اوپرالارینا، ائلهجه ده، " او، اولماسین، بو اولسون " ، " آرشین مال آلان " ، موسیقیلی کومدیالارینا دیریژورلوق ائدیر. مسلم ماقومایئوین آذربایجان میلّی تئاترینین اینکیشافی، ائلهجه ده، موعلیملیک ساحهسینده کی پداگوژی فعالیتی اونو اوزئییر حاجی بیگوولا داها دا یاخینلاشدیریر.
مسلم ماقومایئو تئاترین رهبری و باش دیریژورو اولماقلا یاناشی، همچنین بستهکارلیق ساحه سینده ده فعالیت گؤستریردی. 1913-جو ایلده ماقومایئو " سئوگی " و " شاه اسماییل " اوپرالارینی یازماغا باشلادی.[۱۹] او، 1916-جی ایلده اؤزونون ایلک صحنه اثری اولان " شاه اسماییل " اوپراسینی بیتیردی.[۲۰]خالق افسانهسینه اساسلانان بو اوپرادا بستهکار میلّی فولکلور نومونهلریندن باجاریقلا ایستیفاده ائتمیشدیر. اوپرانین ایلک نشرینده چوخسایلی دیالوق اپیزودلاری وار ایدی، موسیقی ایسه ایمپروویزاسیا و موغام پرینسیپلرینه اساسلانیردی. 1916-جی ایلده تاماملانان اوپرانی بستهکار بیر نئچه دفعه رداکته ائتمیشدیر. اوپرا اوزرینده بستهکار چوخ ایشلهمیشدیر. هر دفعه ایمپروویزاسیا اوصولوندان اوزاقلاشاراق کورلار، آرییالار، رقصلر علاوه ائدیردی کی، بو دا اونون بیر داها کلاسیک اوپرا فورماسینا اویغونلاشماسینا ایمکان یارادیردی. اوپرانی رئداکته ائدرکن آذربایجان خالق موسیقیسینین توپلاییب ایلک دفعه نوتا سالمیشدیر. اثرین پرمیئراسی 1916-جی ایله نظرده توتولسا دا، لاکین، پلانلاشدیریلمیش تاریخدن قیسا بیر مودت اول تاغییئوین درام تئاترین بیناسی یاندی.[۲۱] " شاه اسماییل " اوپراسینین ایلک تاماشاسی 20 مارس 1919-جو ایلده کئچیریلدی.
1920-جی ایلده ماقومایئو آذربایجان سسر تحصیل ایشچیلر بیرلیگینین صدری سئچیلیر. او، 1921-جی ایلده ماقومایئو آذربایجان خالق تحصیلی کومیسسارلیغینین اینجه صنعت شؤعبهسینین مودیری وظیفهسینه تعیین ائدیلیب. سونرا آذربایجان درام تئاترینین بدیعی رهبری، آذربایجان دؤولت اوپرا و بالت تئاترینین باش دیریژورو وظیفه سینده چالیشیب. 1929-جو ایلده ماقومایئو آذربایجان رادیو کومیتهسینده موسیقی شؤعبهسینین رهبری وظیفه سینده ایشلهییب و بو وظیفه ده 1931-جی ایله قدر قالیب.[۲۲]
مسلم ماقومایئو 1927-جی ایلده اوزئییر حاجی بیگوو و ذولفقار حاجی بیگوو ایله بیرلیکده بیر سیرا آذربایجان خالق ماهنیلارینی نوتا سالاراق ایشلهمیشدیر. 1927-جی ایلده ماقومایئوین رداکته سی ایله " تالیش خالق ماهنیلاری "نین ایلک مجموعهسی (اوزئییر حاجی بیگوو طرفیندن یازیلمیش و ایشلنمیشدیر) نشر اولونموشدور. او، 1920-1930-جو ایللرده " آذربایجان اینجه صنعتی " ، " راپورت وئریریک " کینوفیلملرینه، جلیل محمدقولوزادهنین " اؤلولر " ، جعفر جبارلینین " 1905-جی ایلده " درام تاماشالارینا و دیگر اثرلره موسیقی بستهلهمیشدیر. بستهکار، همچنین، سیمفونیک اورکستر اوچون " آذربایجان چؤللرینده " ، " جئیران " ، " توراجی " ، " شوشتر درآمدی " ، " چچن رقصی " ، و س. یازمیشدیر. او، ووکال موسیقیسی ساحهسینده ده اؤز فعالیتینی داوام ائتدیریردی. " باهار " ، " تارلا " ، " بیزیم کند " ماهنیلاری میلّی کولوریتی ایله دیقتی جلب ائدیر. 1932-جی ایلده کوروغلو داستانی حکایهسینه اساساً اوپرا یازماغا باشلامیشدی، لاکین، حاجی بیگووون عئینی مؤوضودا اثر یازدیغینی اؤیرنمیش و دوستونون داها یاخشی بیر اوپرا یازاجاغینی دوشونهرک، لاییحه لری محو ائتمیشدیر.
مسلم ماقومایئو یارادیجیلیغینین ان یوکسک زیروه سینی اونون " نرگیز " اوپراسی تشکیل ائدیر. بستهکار اوپرا اوزرینده 1932-1935-جی ایللرده ایشله میشدیر. " نرگیز " اوپراسی آذربایجان موسیقیسینین اینکیشافی تاریخینده موهوم یئر توتور. ماقومایئو حساب ائدیردی کی، ایمپروویزاسیا اوصولوندان اوزاقلاشماق اوپرانین ملودیک قورولوشوندا میلّی موسیقی نومونهلرینه موراجیعت ائتمک و اوپرادا چوخ سسلی کورا اوستونلوک وئرمک لازیمدیر. " نرگیز " اوپراسینین تاماملانماسی ایله علاقه دار اولاراق بستهکار " آذربایجان سسر امکدار اینجه صنعت خادیمی " فخری آدینا لاییق گؤرولموشدور.
مسلم ماقومایئو اوزون سورن خسته لیکدن سونرا 1937-جی ایل، ژوئیهنین 28-ده نالچیکده وفات ائدیب. باکیدا فخری خیاباندا دفن اولونوب.[۲۳]
عبدالمسلم ماقومایئو حیات یولداشی ایله، 1906-جی ایل
ماقومایئوین ایکی قارداشی و اوچ باجیسی وار ایدی. اونون حیات یولداشی بایدیگول تئرئقولووا (اوپرا موغننیسی حنفی تئرئقولووون باجیسی) ایدی.[۲۴]مسلم ماقومایئوین ایکی اوغلو وار ایدی: جمالالدین و محمد. جمالالدین ماقومایئو آذربایجان سسر ناظیرلر سووئتینین صدرین موعاوینی، آذربایجان ک پ باکی ویلایت کومیتهسینین ایکینجی کاتیبی اولموشدور. 1953-1957-جی ایللرده آذربایجان سسر صنایع ناظیری وظیفهسینده چالیشمیشدیر.[۲۵]محمد ماقومایئو تئاتر رسامی، مولتیپلیکاتور اولموش، ایکینجی دونیا موحاریبهسی زامانی جبهه یه یوللانمیش، 24 آوریل 1945-جی ایلده برلین یاخینلیغیندا قهرمانجاسینا هلاک اولموشدور. محمد ماقومایئو و اونون حیات یولداشی آیشتین اوغلو — مسلم ماقومایئو، سس ری خالق آرتیستی، موغنی و بستهکار اولموشدور.[۲۶]
عبدالمسلم ماقومایئو 15 یاخین سیمفونیک اثرلرین، او جوملهدن ایکی اوپرا، مارشلار و بیر نئچه راپسودیانین مؤلیفیدیر. او، همچنین آذربایجانلی شاعیرلرین شعیرلرینه اساسلانان بیر چوخ ووکال اثرلرین مؤلیفیدیر. اونون بیتمهمیش اثرلریندن اوچو - " سئوگی " اوپراسی، " دلی موختار " بالتی و " خوروز بیگ " آدلی موسیقیلی کومدی. بوندان علاوه ، ماقومایئو تئاتر ترتیباتینا ( " اؤلولر " ، " 1905-جی ایلده " ) و فیلملره ( " آذربایجان اینجه صنعتی " ، " راپورت وئریریک " ) موسیقی موشایعتینین مؤلیفیدیر.
ماقومائوین " نرگیز " اوپراسی کلاسیک موسیقی و صحنه فورماسی اوزرینده قورولان ایلک آذربایجان اوپراسی ساییلیر. ماقومایئو و حاجی بیگووون اوّلکی اوپرالاری موعین درجه ده موغامدیر.[۲۷]ماقومایئو گئنیش کوتله آراسیندا یاییلمیش ماهنیلارین ایلک مؤلیفلریندن بیریدیر.[۲]
ماقومایئو چچن، آذربایجان و دیگر قافقاز فولکلورونون توپلانماسی و سیستملشدیریلمهسی ایله مشغول اولموشدور. او، آذربایجان فولکلورونا خوصوصی دیقت یئتیرمیشدیر. اوچ یوزدن آرتیق آذربایجان خالق ماهنی و رقصینه سیمفونیک ایشلنمهسی ماقومایئوا عاییددیر، بعضیلری 1927-جی ایلده " آذربایجان خالق ماهنیلاری " ییغمادا درج ائدیلمیشدیر. ییغمادا ماقومایئو و حاجی بیگووون هم خالقین اثرلری داخیلدیر.[۲۸].
بستهکار اوزئییر حاجی بیگوولا عئینی ایلده و عئینی گونده آنادان اولموشدور.
ویکی پدیا اوچون حاضیرلایان: عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفهسیندن یارپاقلار: شیخ محمد خیابانی
دوکتور فایق علیاکبرلی
آذربایجان تورک موتفکّیری شیخ محمد خیابانی (۱۸۷۹-۱۹۲۰) تبریز یاخینلیغینداکی خامنه قصبهسینده آنادان اولموش، تبریز و ماخاچقالا شهرلرینده دینی و دونیوی علملردن تحصیل آلمیشدیر. بئله کی، آسترونومی، ریاضیاتلا یاناشی، ایسلام فلسفهسی، ایسلام تاریخی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی موجتهیدلیک درجهسینه یوکسلمیش، بیر مودّت حاجی کریمخان مسجیدینین آخوندو، ایمام جومعهسی، واعیظی اولموشدور. او، ۱۹۰۷-۱۹۰۹-جو ایللرده قاجارلاردا باش وئرمیش مشروطه حرکاتیندا موهوم رول اوینایاراق تبریز انجومنینین و شورا مجلیسینین وکیلی، ۱۹۰۹-۱۹۱۱-جی ایللرده فعالیت گؤسترن ۲-جی مجلیسده دموکرات پارتیاسینین آذربایجاندان سئچیلن میلّت وکیلی اولموشدور. ۲-جی مجلیس تهران حکومتی طرفیندن بوراخیلدیقدان آز سونرا خیابانی یئنیدن چار روسیهسینه اوز توتاراق ۱۹۱۶-جی ایله قدر ماخاچقالادا و پتربورقدا یاشامیشدیر. چار روسیهسینده اولدوغو مودّتده سوسیال-دموکراسی تعلیمی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی ده بو ایدئیایا خئیلی درجهده ماراق یارانمیشدیر. ۱۹۱۷-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابی چار روسیهسینده اولدوغو کیمی، قاجارلاردا دا گئنیش عکس-صدا دوغوردو کی، دموکرات پاراتیاسینین آذربایجاندا-تبریزدهکی ویلایت کومیتهسینین صدری اولان خیابانی قیسا بیر مودّتده آذربایجان تورکلرینین لیدرینه چئوریلدی. عئینی زاماندا، او، ۱۹۱۷-۱۹۲۰-جی ایللرده تبریزده نشر ائدیلن "تجدد" ("یئنیلشمه") قزئتینین اساس یازارلاریندان بیری اولموشدور. دموکرات پارتیاسینین آذربایجان ویلایت کومیتهسینین ۱۹۱۷-جی ایلین آقوستونداکی ایجلاسینین قراری ایله موستقیل آذربایجان دموکرات فیرقهسی (آدف) یارادیلیب، اونون مرکزی کومیتهسینین صدری خیابانی سئچیلمیشدیر. ۱۹۱۷-۱۹۱۸-جی ایللرده آذربایجان، خوصوصیله ده تبریز آدف و اونون لیدرینین بؤیوک نوفوذو آلتیندا اولوب، دئمک اولار کی، ایداره ائتمه اونلارین اؤز اللرینده ایدی. همین دؤورده آذربایجان اوچون ایسه اساس تهلوکه تهران حکومتیندن چوخ ۱۹۱۷-۱۹۱۸-جی ایللرده بؤیوک بریتانیا، فرانسه و آمریکا طرفیندن آسوریلارلا ائرمنیلردن عبارت یارادیلمیش قوندارما "خریستیان قوشونو" یا دا قوندارما "آسوری دؤولتی" ایدی. "آسوری-ائرمنی دؤولتی"نین اساس هدفی ده آذربایجان تورکلرینی اتنیک سویقیریم ائتمک ایدی کی، نه خیابانی، نه ده اونون باشچیلیق ائتدیگی آدف "ایرانچیلار"لا اونلارین هاوادارلارینین، یعنی اینگیلیسلرین، روسلارین "خریستیان اوردوسو"نون آذربایجاندا باشلاتدیقلاری قیرغینلارین قارشیسینی آلماق گوجونده دئییلدیلر. "آسوری-ائرمنی دؤولتی" ۱۹۱۸-جی ایلین فوریه-مای آیلاریندا تکجه اورمیه و سلماسدا اون مینلرله آذربایجان تورکونو سویقیریما معروض قویموشدو. آنجاق ۱۹۱۸-جی ایلین یاییندا عثمانلی اوردوسونون ۴-جو آلایینین قهرمانلیقلاری نتیجهسینده اورمیه و سلماس، ائلهجه ده دیگر آذربایجان کندلریله شهرلری بیرلشمیش "ائرمنی-آسوری اوردوسو"-ندان آزاد ائدیلدیلر. بوتون بونلارا باخمایاراق خیابانی ایله عثمانلی حربی کوماندانلیغی آراسیندا آنلاشیلمازلیق باش وئردی. بئله کی، خیابانی گونئی آذربایجان خالقینی "آسوری-ائرمنی" حربی بیرلشمهلرینین ظولموندن خلاص ائتمیش عثمانلی اوردوسونون گونئی آذربایجاندان چیخاریلماسینی طلب ائدیب و بونون دا نتیجهسینده، آدف-نین لیدری قارصا سورگون ائدیلمیشدیر. غلام ممدلی سووئت آذربایجانی دؤنمینده، دؤورونون شرطلرینی نظره آلساق، خیابانی ایله عثمانلی اوردوسونون آراسیندا یارانمیش پروبلمی بئله ایضاح ائتمیشدیر: روس قوشونلاری آذربایجانی ترک ائتدیکدن سونرا تبریزه گلن تورک عسگرلری تاخیل مسئلهسینده اوّلجه خیابانیله راضیلاشدیقلاری حالدا، داها سونرا آجلیق وضعیتینده اولان اهالینین اولان-قالانینی دا الیندن آلیب. خیابانینین تورک حربی کوماندالارینا اعتیراض نتیجهسینده او، اؤلکهدن سورگون اولونموشدور. شوبههسیز، بو مسئلهده آنلاشیلمازلیق، یا دا ایکی قارداش تورکون آراسینا گیرمیش خاینلر اولموش و نتیجهده ده همین خوشاگلمز حادثه باش وئرمیشدیر. بیرینجی دونیا موحاربهسینین نتیجهلرینه گؤره، عثمانلی آذربایجانی ترک ائتمگه مجبور اولدوقدان سونرا تبریزه قاییدان خیابانی آدف داخیلینده یارانمیش فیکیر آیریلیغینین قارشیسینی آلماق اوچون بیر چوخ جهدلر گؤسترسه ده، اوغورسوزلوقلا نتیجهلندی. بئله کی، پارتیا داخیلیندهکی "تنقیدیون" ("تنقیدچیلر") قروپو باشدا زینالالعابدین خان، احمد کسروی اولماقلا، "تجددیون" ("یئنیلیکچیلر") فراکسیونو، خوصوصیله ده خیابانینی غئیری-دموکراتیک آددیملار آتماقدا، عثمانلی ایله امکداشلیقدا، آذربایجانی "ایران"دان آییرماقدا ایتیهام ائدیردیلر. حالبوکی، یوخاریدا دا قئید ائتدیگیمیز کیمی، عثمانلی اوردوسونون گونئی آذربایجاندان چیخاریلماسی طلبینی ایرهلی سورن خیابانی، بونون قارشیلیقلیغیندا قارصا سورگون ائدیلمیشدی. پروف. اکرم رحیملی ده حساب ائدیر کی، احمد کسروی باشدا اولماقلا "تنقیدیون"چولاری اساس ناراضیلیقلاری آذربایجان تورکجهسینین ایشلدیلمهسی، میلّی حکومتین "آزادیستان" آدلاندیریلماسی، میلّی موختاریات طلبی ایله چیخیش ائتمهسی، "آریاچیلیق"دان اوزاقلاشیب آذربایجانچیلیغا اساسلانماسی و بو کیمی میلّی مسئلهلر اولموشدور. آدف داخیلینده بو جور ضدّیتلرین یاشاندیغی بیر دؤورده، ۱۹۱۹-جو ایلده بؤیوک بریتانیا ایله قاجارلارین باش ناظری وثوقالدوله آراسیندا ۱۹۰۷-جی ایل آقوستوندا باغلانمیش موقاویلهنی (همین موقاویلهیه گؤره قاجارلار چار روسیهسی و اینگیلیس طرفیندن ایکی حربی نفوذ دایرهسینه بؤلونموشدور) عوض ائدن یئنی موقاویلهنین (بونونلا دا قاجارلار دؤولتی دئمک اولار کی، اینگیلیسین هِگِمونلوغو آلتینا کئچمیش اولوردو) باغلانماسی آذربایجاندا گئنیش اعتیراضلارا سبب اولدو. حتی، ۱۹۲۰-جی ایلین آپرلین ۷-ده خیابانینین باشچیلیغی ایله تبریزده "آزادیستان" آدلی میلّی حکومت ده قورولدو. آنجاق تخمیناً آلتی آی سونرا، ۱۹۲۰-جی ایلین سپتامبرین ۱۲-ده تهران حکومتی طرفیندن میلّی حکومت سوقوطا اوغرادیلیب، خیابانی اؤزو ده تبریزده گئدن دؤیوشده شهید اولدو. اونون شهید اولمازدان اؤنجه دئدیگی سون سؤزو بئله اولموشودر: "شرفلی اؤلوم، شرفسیز یاشاماقدان یاخشیدیر!". خیابانینین تدقیقاتچیلاریندان علی آذرییه گؤره، اؤلوموندن اوّلکی ایکی گئجهنی ائوینده قالدیغی حاجی شیخ حسن خانین تبریزین یئنی والیسی مُخبرالسلطنهدن اونون اوچون جان تهلوکهسیزلیگی ایستهمک تکلیفینه ایسه خیابانی بئله جاواب وئرمیشدیر: "من اؤلمگی تسلیم اولماقدان اوستون توتورام. دوشمنلرین قارشیسیندا دیز چؤکمهرم. من مشروطیت دؤورونون اوشاغییام، عرب خیلافتینه باش أیمهین بابک خُرمینین سولالهسیندهنم". یئری گلمیشکن، علی آذری "شیخ محمد خیابانینین تبریزدهکی قیامی" اثرینده خیابانینی "گنج تورک قهرمانی، آذربایجان تورکلرینین آزادلیق حرکاتینینی لیدری"، "آزادیستان تورک موختار دؤولتی"نین باشچیسی کیمی قلمه وئرمیشدیر. ایجتیماعی-فلسفی باخیشلاری. ۱۹۱۷-جی ایلدن اعتباراً "تجدد" ("یئنیلشمه") قزئتینده آزادلیق، برابرلیک و ایجتیماعی عدالت ایدئیالارینی تبلیغ ائدن خیابانی حساب ائدیردی کی، موسلمانلار موعاصر دونیادا یئنی مدنیت یاراتماق، یا هئچ اولماسا ایستر-ایستهمز مئیدانا گلهجک بیر مدنیتین یارانماسیندا فعال ایشتیراک ائتمهلیدیرلر. اونون "یئنیلشمه" فلسفهسینه گؤره، یئنی بیر مدنیتین یارانماسیندا هر کسین اؤز لاییقلی بورجونو یئرینه یئتیرمک اوچون ایکی اساس ایشده سعی گؤسترمهسی ضروریدیر: بونلاردان بیری عقل و تفکّور، دیگری ایسه ثبات و همرأیلیکدیر. اصلینده بوراداکی "تجدد" ("یئنیلشمه") فلسفهسی آوروپاداکی لیبرالیزمله بیر چوخ جهتلرینه گؤره اوست-اوسته دوشسه ده، میلّی اؤزونهمخصوصلوغو ایله فرقلنیردی. بونو نظرده توتاراق خیابانی یازیردی کی، ایسلام دونیاسیندا "تجدد" مسلکی سیاسی دیلده چوخ واخت "لیبرالیزم" کلمهسی کیمی ایستیفاده اولونسا دا، آنجاق بو، آوروپا لیبرالیزمینی تقلید ائتمک آنلامینا گلمهملیدیر. خیابانینین بیر مودریک، فیلوسوف کیمی دوشونجهلرینده گلهجگه هم اینام، هم ده همین اینامی گئرچکلشدیره بیلهجک بیر منطیقلی بیر تفکّور وار ایدی. بو باخیمدان "تجدد" فلسفهسینده "قورخو" آنلاییشنا یئر یوخدور و جسارتلیلیک، ایگیدلیک اؤن پلاندادیر. هم بو گونه، هم ده گلهجگه موناسیبتده قورخونو دفع ائدیب، آنجاق جسارتی توتماق واجیبدیر. خیابانییه گؤره، قورخویا یئنیلمیش اینسانین، یا دا خالقین گلهجگی و گلهجکله باغلی اومیدلری ده اولا بیلمز. او، یازیردی: ""قورخورام" سؤزو اونو دئین آدامین اؤز ویجدانی قارشیسیندا بیآبیرجاسینا ائتدیگی اعترافدیر. "قورخورام" سؤزو رذالتین ان آلچاق درجهسینی و اونو دئین آدامین روح دوشکونلوگونو آندیران بیر فورمول و ایفادهدن عبارتدیر. "قورخو" اینسانین طبیعتینده مؤوجود اولان ان چیرکین بیر حیس و اوغورسوز بیر هیجاندیر. بو حیس آدامی مردلیک شرفیندن و عالیجنابلیق مزیتیندن مرحوم ائدهرک اونو میسگینلیگین ان آشاغی درجهسینه ائندیریر و ان موردار حیوانلارلا بیر سیرادا قویور. آغجیگر آداملار، یعنی جسارتسیز، اورکسیز قوجالار، گنجلر، قادینلار و اوغلانلار طبیعی اولاراق قورخاق بیر ایجتیماعیتی، قورخاق جمعیت و میلّتی تشکیل ائدرلر. قورخاق بیر میلّت ایسه چوخ چکمهدن اؤز باشیندا بیر قدّارین الینده گیریفتار اولار". اونون فیکرینجه، قورخو اینسانلار کیمی، خالقلارین دا قول اولماسینین باشلیجا سببلریندن بیریدیر. اوستهلیک، قورخو تکجه سیاسی کؤلهلیگه سبب اولمور، عینی زاماندا زیانوئریجی و فلاکتلی حادثهلرین مئیدانا گلمهسینه ده کؤمک ائدیر. او، یازیردی: "بئلهلیکله، قورخاق آدام هده، زور قارشیسیندا اؤزونو ایتیریر، چاشیر و حوقوقوندان بئله ال چکیر، ان موقدّس وارلیغیندان محروم اولور، هابئله بو ایرنج قورخونون اوغورسوز تأثیری نتیجهسینده قورخاغین بدنیندهکی مقاومت قوهلری ده آزالاراق هر جور خستهلیکلرین هوجومونا، یولوخماسینا ایمکان یارانیر. میکروبلار گوندن گونه جانلانیر، گوجلنیر و قورخاغین ساغلاملیغینین محو و هلاک اولماسینا سبب اولور". خیابانییه گؤره، قورخو بیلاواسیطه فلاکتین سببی اولماسا دا، فلاکتدن تؤرهنن نتیجهلرین داها دا گرگینلشمهسینده چوخ بؤیوک رول اویناییر: "قورخو مینیموم درجهده کدری، غوصّهنی آرتیریر. یوکسک زیانوئریجی درجهیه چاتدیقدا ایسه یا بیلاواسیطه فلاکتلرین تؤرهمهسینه سبب اولور، یا دا حیاتی برباد ائدیجی کور بیر اهتیراص کیمی تجسّوم ائدهرک ایسترسه مادّی، ایسترسه ده معنوی جهتجه اینسانی بوتون راحتلیقدان محروم ائدیر. قورخو اینسانین دوشونجه قوهلرینی، عقل و کمالینی حرکتدن ساخلاییر، اونون جیسمی قوهلرینی ده درحال فعالیتدن سالیر. قورخو ساغلاملیق نومونهسی، ساییقلیق و ذکا منبعی اولان بیر شخصی سولغون، قانسیز قورو بیر هئیکله، شوعورسوز، ایرادهسیز، فعّالیتسیز خولیایا توتولموش، مغلوب بیر آداما چئویریر. قورخو اینسانین ساغلاملیغیندا دا عینی تأثیری گؤستریر. تک-تک آداملارین بدنینیده قورخودان تؤرنن نتیجهلر عئیناً خالق کوتلهلرینده ده تؤرهنیر. اؤزو-اؤزولوگونده یئنیلمز، بؤیوک قووهیه مالیک اولان بیر خالقی قورخو هئچه-پوچا چیخاریر". خیابانی ایدیعا ائدیردی کی، قورخو اینکیشاف، تکامول و یئنیلیگین قاباغینی آلان ان بؤیوک مانعه، بشریتین دوشمنیدیرسه، جسارت ایسه تام عکسینه اینسانلیق اوچون وار اولماق دئمکدیر: "قورخو دئییلن بو اوغورسوز حیس بشریتین شرف، حیثیت، منلیک و مردلیک کیمی نجیب حیسلرینی تهلوکهیه سالیر. "قورخو" اولان یئرده اینسان قابیلیت و مزیّتدن محروم اولور. اینسان آدینی داشیماق و اینسانیت شرفینه مالیک اولماق ایستهین شخص قورخمامالیدیر. "قورخماماق"، بو بشریت عالمینده مؤوجود اولان شرف و حئیثیتی قوروماق اوچون بیر واسیطهدیر. لاکین تکجه قورخماماق کیفایت ائتمز، بوندان علاوه جسارتلی، قوچاق و اورکلی ده اولماق لازیمدیر. قورخونون عسکینه اولاراق جسارت آنجاق عقل و ایگیدلیک سلاحی ایله سیلاحلانمیش و اوزاقگؤرنلیک حیسی ایله آشیلانمیش جسارت، جوشقون و فداکار بیر قوچاقلیق میلّتلره نجات وئره بیلر".
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورکچولوگو مفکورهسی و محمد امین رسولزاده
دوکتور فایق علی اکبرلی
آذربایجان تورکچولوگو مفکورهسی میلّی آزادلیق حرکاتینین تکامول پروسهسینین منطیقی نتیجهسی اولماقلا یاناشی، ۲۰-جی عصرین اوللرینده دونیادا باش وئرن موهوم حادثهلر (بالکان ساواشی، ۱-جی دونیا ساواشی، ۲-جی روس بورژوا اینقیلابی و س.) و بیر سیرا دیگر عامیللر (میلّی اؤزونودرک، اینقیلابی ایدئیالارین گوجلهنمهسی، چار روسیهسینی اسارتی آلتیندا اولان موختلیف خالقلارین آزادلیق حرکاتی) موهوم رول اوینامیشدی. محض بو تاریخی اولایلارین و میلّی آزادلیق حرکاتلارینین تأثیری آلتیندا قوزئی آذربایجانداکی میلّی روحلو ایسلامچیلار-تورکچولر، لیبراللار و اینقیلابچیلار واحید عقیده اطرافیندا بیرلشهرک میلّی-موستقیل تاکتیک یوروتمگه باشلامیشلار. بو دؤوردهکی حادثهلرین گئدیشی ایسه ایدئیا باخیمدان میلّی لیبراللارین و تورکچولرین، تاکتیک باخیمیندان ایسه میلّی اینقیلابچیلارین (مارکسیستلرین) دوزگون یول توتدوغونو تصدیق ائتمیشدی. آذربایجان تورکچولوگونون یارانماسیندا و اینکیشافیندا دا اساس تکانوئریجی، کاتالیزاتور رولونو ایسه تورکچولوک، ایسلامچیلیق و موعاصیرلشمک کیمی ایدئیا خطلری اوینامیشدیر.
۱۹۱۰-جو ایللرده آذربایجان تورک مطبوعاتیندا میلّی موتیولرین، او جملهدن تورکچولوگون، تورک بیرلیگینین اؤنه کئچمهسینده بالکان ساواشیندان سونرا تورکیهده گوجلهنمگه باشلایان تورکچولوک جریانینین گوجلو تأثیری اولموش، خصوصیله، «تورک یوردو» مؤلیفلرینین تیمثالیندا (ی.آکچورا، ض.گؤکآلپ و ب.) تورکیهده باشلایان تورکچولوک حرکاتی قافقازدا دا چوخ آتشلی آردیجیللار بولموشدور (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۶-۵۷)). آنجاق بو او دئمک دئییل کی، تورکچولوک ایدئیاسی تورکیهدن آذربایجانا ایخراج اولونموشدور. سادهجه، تورکچولوک بوتون تورک اؤلکهلرینده، او جملهدن آذربایجان و تورکیهده عینی زاماندا یارانمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر. سادهجه، بو پروسهده قارشیلیقلی موبادیلهلر ده اولموشدور کی، بونو م.ا.رسولزاده، ی.آکچورا، م.ب.محمدزاده کیمی ضیالیلار دا دفعهلرله قئید ائتمیشلر. م.ا.رسولزاده یازیر: ««فویوضات» درگیسی «تورک یوردو»ندا اولدوغو کیمی آیدین و تکرارلا اولماسا دا تورکچولوک قونوسونو داها اؤنجه ایشه سالمیش، حتی مرحوم ضیا بیگین سون چاغلاردا «تورک میلّتیندنم، ایسلام اومّتیندنم، غرب مدنیتیندنم» شوعاری ایله گؤستردیگی آنلامی علی بیگ حسینزاده «تورک قانلی، ایسلام ایمانلی و فیرنگ قیافهلی اولاق» فورمولو ایله آچیقلامیشدی. آذربایجان مطبوعاتی و ادبیاتیندا، شوعورلو متودیک بیر شکیلده میلّی تورک ایدئولوژیسینین ایشه سالینماسی ایسه، او، بیرینجی دونیا ساواشی اؤنجهسی و ایللرینده داها چوخ گلیشمیشدیر» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۰). م.ب.محمدزاده ده قئید ائدیر کی، آذربایجان میلّی حرکاتینین کامیللشمهسینده، آذربایجان ایجتیمایتینین شوعورلانماسیندا «فویوضات» درگیسی و اونون اساس یازاری ع.ب.حسینزاده موستثنا رول اوینامیشدی (محمدزاده، ۱۹۹۲: ۴۷).
۱۹۱۰-۱۹۲۰-جی ایللرین اؤزونهمخصوس خصوصیتلردن بیری، بلکه ده بیرینجیسی میلّی سوسیال-دموکراتلارین، میلّی لیبراللارین، میلّی ایسلامچیلارین و باشقا میلّی ضیالیلارین اؤنجه «تورکچولوک»، داها سونرا اونون کونکرت ایفادهسی اولان «آذربایجان میلّی-تورک ایدئیاسی» اطرافیندا توپلانمالاری، ان آزی بو ایدئیایا رغبت بسلهمهلری اولموشدور. آذربایجان میلّی-تورک ایدئیاسینین اساس خطلری تورکچولوک، ایسلامچیلیق و غربچیلیک (آوروپالاشماق) ایدی کی، چوخ کئچمهدی اونا ایستیقلالچیلیق (موستقیل و میلّی آذربایجان) دا علاوه اولودو.
بو دؤورده آذربایجان تورکچولوگو، موستقیل و دموکراتیک آذربایجان ایدئیاسینین اساس ایدئولوقو، آذربایجان تورکلرینین لیدری محمد امین رسولزاده (۱۸۸۴-۱۹۵۵) اولموشدور. م.ا.رسولزاده آذربایجان تورک ضیالیلاری آراسیندا ایلک دفعه، «اومّتچیلیک»دن «میلّتچیلیک»ه اوز توتاراق میلّی ایدئولوژینین تمل پرینسیپلرینی ایشلهییب حاضیرلامیشدیر. بئله کی، ج. افقانین یولونو داوام ائتدیرن م.ا.رسولزاده «ایسلام میلّتچیلیگی»نین یئرینه «تورک میلّتچیلیگی»نی ایرهلی سورموشدور. ۱۹۱۵-جی ایلدن ایشیق اوزو گؤرن «آچیق سؤز» قزئتینده ایلک دفعه اولاراق «موسلمان»، «تاتار» اوزینه «تورک» سؤزونو ایشلهدن، «بیز تورکوک!» دئین م.ا.رسولزاده بو صورتله «اومّت» و «اومّتچیلیک» دؤورونو رسماً قاپامیش، «میلّت»، «تورک میلّتچیلیگی» دؤورونون باشلاندیغینی اعلان ائتمیشدیر (محمدزاده، ۱۹۹۲: ۵۲).
۱۹۱۰-جو ایللرده مارکسیزم ایدئولوژیسیندن تامامیله اوزاقلاشان م.ا.رسولزاده بو تعلیمین نمایندهلرینین «اتنوس»، «میلّیت»، «میلّت»، «خالق» آنلاییشلار ایله باغلی مودعالارینا قارشی چیخمیشدیر. م.ا.رسولزاده ۱۹۱۴-جو ایلده «میلّی دیریلیک» اثرینده یازیردی کی، اوّللر «اومّت» ایله «میلّت» آراسیندا فرق اولماییب، قؤومیت و جینسیت جامعسینی آندیران «میلّت» کلمهسی همکیش و همدینلیک جامعسینه عایید اولان «اومّت» کلمهسیله قاریشمیش و «میلّتی-ایسلام» تعبیری مشهور اولموشدور. م.ا.رسولزاده «اومّت»ا دینی، «میلّت»ا دیل باخیمیندان یاناشیر و دیلی میلّیتین (میلّتین) وارلیغینین اساس عاملی کیمی وئریردی (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۴۷۶). بو معنادا، او، «میلّت»ا بئله بیر تعریف وئریر: «میلّی مدنیت و یاخود میلّت دیل بیرلیگی، عادت و اخلاق بیرلیگی، انناتی-تاریخییه و نهایت، اعتیقاداتی-دینیه بیرلیکلرینین مجموعوندان موتشکّیل بیر محصولدور» (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۴۶۸).
«آچیق سؤز» قزئتینین ایلک ساییندا نشر اولونان «توتاجاغیمیز یول» (۱۹۱۵) مقالهسینده رسولزاده ایلک دفعه آذربایجان تورکلوگونون اساس پرینسیپلرینی گؤسترمیشدیر. میلّی ایدئیانین اساس ایدهآلی میلّیتدیر کی، ۲۰-جی عصر میلّیت عصری اولدوغونا گؤره، آذربایجان تورکلری ده بیر میلّیت و میلّت اولاراق میدانا چیخمالیدیر. بو باخیمدان ۱-جی دونیا ساواشی نتیجهسینده دونیانین خریطهسینین دَییشمهسینین لابود اولدوغونو قئید ائدن رسولزادهیه گؤره، دونیا خریطهسینین آلاجاغی یئنی شکله وطنداشلارین فداکارلیغی، دؤولتلرین تشکیلاتی و اوردولارین عظمتی ایله برابر، آشکار و قطعیتله پئیدا اولموش میلّیت مفکورهلرینین ده بؤیوک تأثیری وار و اولاجاقدیر. میلّی ایدئولوق قئید ائدیردی کی، طبیعی حوقوقو الیندن آلینمیش بیر میلّت ابدی اولاراق بو وضعیتده قالارسا، بیر طرفدن آوروپا دؤولتلری آراسیندا دایمی صولح الده ائدیلمهیهجک، باشقا طرفدن اونلارین اؤز وطنداشلاری آراسیندا اؤگئیلیک-دوغمالیق اولدوغو اوچون موترقّّی و قوتلی تشکیلاتا چئوریله بیلمهیهجکلر: «ایشته میلّتیمیزین بیر قزئتچیسی اولماق حسابیله عؤهدهمیزه دوشن رهبرلیک وظیفهسینین ایفاسی اوچون توتاجاغیمیز یولون نؤقطهیی-عظمتینی (مرامینی) تشکیل ائدجک اساس – میلّیت اساسیدیر» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). آنجاق رسولزادهنین اؤزونون ده قئید ائتدیگی کیمی، بو میلّیتچیلیک، اونلارجا اؤزگه میلّتلری حاکم میلّت منافعیینه فدا ائدن روس میلّتچیلیگی دئییلدیر: «حالبوکی بیزیم ترویج ائلهدیگیمیز اساس بوتون میلّیتلر اوچون بیر درجه حوریت و موساوات طلب ائدیر کی، بونونلا بیز روس جاماعاتینین دا سالیم دوشونور قیسمیله هئچ بیر ایختیلافدا بولونمویوروز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲).
اونون فیکرینه گؤره، هر بیر میلّیت، میلّت آزاد یاشاییب دا ترقّی ائده بیلمک اوچون اوچ اساسا: ۱) دیل؛ ۲) دین؛ ۳) زامان-معاصرلیگه ایستیناد ائتمک مجبوریتیندهدیر. میلّیتین بیرینجی اساسی دیلدیر کی، دیلی تورک اولان بو خالقین اتنیک منسوبیتی ده تورکدور.: «دیلجه – بیز تورکوز، تورکلوک میلّیتیمیزدیر. اونا گؤره ده موستقیل تورک ادبیاتی، تورک صنعتی، تورک تاریخی و تورک مدنیتینه مالیکیتیمیز - مقصدیمیزدیر. پارلاق بیر تورک مدنیتی ایسه ان مقدس غایهیی-آمالیمیز، ایشیقلی ییلدیزمیزدیر» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). م.ا.رسولزاده میلّی ادبی دیلین فورمالاشماسی پروبلمی ایله باغلی قئید ائدیردی کی، اسکی سلجوقلو-تورکیه و آذربایجان تورکجهسی بیر اولموش، «اورتاداکی آیریلیغی یارادان شئی ایسه آذربایجان لهجهسینین داها چوخ قاراقویونلولار، آغ قویونلولار و صفویلر کیمی تورک دؤولتلرینین یؤنتیمی آلتیندا، عوثمانلیلاردان آیری، حتی مذهب اعتباری ایله اونلارا شدتله قارشی اولان باشقا بیر سیاسی یؤنتیمین اؤزگینی تشکیل ائتمهسیدیر». ۲۰-جی عصرین اوّللرینده ایسه ع.حسینزادهنین باشچیلیغی ایله «فویوضات» آذربایجان تورک دیلینین «غربلشمهسینه»، یعنی عوثمانلاشدیریلماسینا چالیشمیشدیر (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۰). رسولزاده اؤزو ایسه، «یئنی لیسانچیلار و تورکچیلر»، «دیل – اجتماعی بیر عامل» و باشقا مقالهلرینده بیر طرفدن تورک ادبی دیلینین خالقین دیلی ایله باغلی اولماسینین واجیبلیگینی قئید ائتمیش، دیگر طرفدن ایسه اورتاق تورکجهنین یارانماسی تکلیفی ایله چیخیش ائتمیشدی (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۲۸۶).
بوتون بونلارلا یاناشی، او قئید ائدیردی کی، هر دیلین بیر میلّیتی، بیر ده بئینالمیلّیتی واردیر. بئله کی، دیل میلّیتی، دین ایسه بئینالمیلّیتی تشکیل ائدیر. او، یازیردی: «بیز تورک اولماق حسابیله دیلیمیزین میلّیتی تورکجهدیر. موسلمان اولدوغوموز اوچون بئینالمیلّیتیمیز ایسلامدیر» (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۲۸۷). باشقا سؤزله، تورک دیلینین محلّی شیوهلرینین اینکیشافینا قارشی چیخان رسولزاده اورتاق تورک دیلینی مدافعه ائتمیشدی. محض بونون نتیجهسیدیر کی، آذربایجان جومهوریتی دؤورونده ناتامام عالی و عالی مکتبلرده تورکیه تورکجهسینین قراماتیکاسی اساسیندا اورتاق تورک دیلی کئچیلمیشدی (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۸۲). حتی موساوات پارتیاسینین ایکینجی قورولتاییندا (۱۹۱۹) قبول ائدیلمیش پروقرامیندا دا، م.امین بیگین تکلیفی ایله اورتاق تورک بیرلیگیندن و اورتاق تورک دیلیندن، یعنی «ایستانبول شیوهسینین اورتا مکتبلرده کئچیلمهسیله علی مکتبلردهکی درسلرین اورتاق ادبی شیوه سایدیغی ایستانبول تورکجهسیله اوخودولماسی» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۷۷) طلبلریندن چیخیش ائدیلمیشدیر. بئلهلیکله، «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسینین ایدئولوقلاری واحید تورک دیلی، تورک تاریخی، تورک ادبیاتی ایله باغلی نظری ایدئیالارینی ۱۹۱۸-جی ایلین مایین ۲۸-ده قورولان آذربایجان جومهوریتینده رئالاشدیرمیشلار.
رسولزادهنین فیکرینه گؤره، میلّیتین ایکینجی اساسی دیندیر: «دینجه – موسلمانیز. هر بیر دین اؤز موتدینلری (اینانانلاری) آراسیندا مخصوصی بیر تمدّون (یئنیلشمه) ووجودا گتیرمیشدیر کی، بو مدنیت ده بیر بئینالمیلّیت سببی تشکیل ائدیر. موسلمان اولدوغوموز اوچون بیز تورکلر بئینالمیلّیتی-ایسلامیهیه داخیلیز. بوتون ایسلام میلّتلریله شریکلی بیر اخلاقا، دینی بیر تاریخه، مشترک بیر یازییا، خولاصه اورتاق بیر مدنیته مالیکیز… بو شریکلیک ایسلامیته داخیل اولان ضررلی تأثیرلردن بیزی موتضرّیر ائتدیگی کیمی، بو یولدا اولاجاق ایصلاحات فئیضلریندن ده بیزی نصیبسیز قویماز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). .
اونون فیکرینجه، میلّیتین وارلیغینین اوچونجو اساسی ایسه زاماندیر-موعاصیرلشمکدیر: «زامانجا دا – بیز تکنیکانین، علم و فننین مؤعجوزهلر یارادان بیر دؤوروندییز. تورک و موسلمان قالاراق موستقیلاً یاشاماق ایسترسک موطلق عصریمیزدهکی علملر، فنلر، حیکمت و فلسفهلرله سیلاحلانمالی، سؤزون بوتون معناسی ایله زامانه آدامی اولمالیییز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). او سوندا بئله بیر نتیجهیه گلیر: «دئمک کی، ساغلام، متین و اویانیق مفکورهلی بیر میلّیت ووجودونا چالیشماق ایسترسک کی، زامان بونو طلب ائدیور – موطلقاً اوچ اساسا ساریلمالیییز: تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک. ایشته میلّتیمیزین اجتماعی حیاتینین ایصلاحی اوچون اوزرینه دایاندیغیمیز اوچ پایهیی-مدنیت!» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲).
م.ا.رسولزاده بو اوچلو دوستورا اساسلاناراق آذربایجان تورکچولوک ایدئیاسینی رسماً ایرهلی سورموشدور. آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسینین یاخین هدفی آذربایجان تورک موختاریتی، اوزاق هدفی ایسه آذربایجان تورک ایستیقلالی ایدی. آذربایجان تورک موختاریتینی، ائلهجه ده روسیه داخیلیندهکی دیگر تورک ائللرینین آوتونومیاسی اوغروندا موباریزهنی م.ا.رسولزاده ۱۹۱۷-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا رسماً ایرهلی سورموش و مودافیعه ائتمیشدی. ۱۹۱۷-جی ایل مئیینده موسکودا کئچیریلن عومومروسیه موسلمانلارینین ۱-جی قورولتاییندا رسولزاده باکیدا ایرهلی سوردوگو فدراتیو قورولوش اساسیندا میلّی-محلّی موختاریت ایدئیاسینی بورادا دا مدافعه ائتمیشدی. اونون ایرهلی سوردوگو میلّی-محلی موختاریت ایدئیاسی اونیتاریستلرین (احمد سالیکوو و ب.) مدنی موختاریت ایدئیاسینا قارشی اوستونلوک ساخلاماقلا، قورولتای نمایندهلرینین اکثریتی (۷۱۷ سسدن ۴۴۶ سسله) طرفیندن قبول ائدیلمیشدی (علی اکبروو، ۲۰۰۷: ۵۰).
میلّی ایدئولوقون ایستیقلال عرفهسینده «آذربایجان» آدینا مراجعت ائتمهسی ایسه، تورکچولوگون یاخین و اوزاق میلّی هدفی اولان تورک دؤولتینین یارانماسی ایله بیرباشا باغلی اولموشدور. م.ا.رسولزاده «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسنی نظرده توتاراق یازیر: «بو یوللا قافقازلی تورک یازیچی و شاعرلردن بیر چوخونون آیری-آیری زامانلاردا گیزلی اولسا دا، سؤیلهدیکلری «ایستیقلال» ایدئیاسی ۱-جی دونیا ساواشی ایللرینده بیلگینلرین باشیندا یاراناراق اینقیلاب گونلرینده سیاسی بیر شوعار شکلینه گیریر، داها اویغون بیر گونده «تام ایستیقلال» شوعارینا کئچمک یئتنگینده بولونان سیاسی بیر پروگرام حالینی آلیردی» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۹). او حساب ائتمیشدیر کی، «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسی یالنیز تورکچولوک اوغروندا ساواش آپاران موساواتچیلاری دئییل، سوسیالیستلری، ایسلامچیلاری و باشقالارینی دا اؤز اطرافیندا بیرلشدیره بیلر. اصلینده سون هدفی موستقیل تورک دؤولتی یاراتماق اولان تورکچولرین اؤلکهنین «آذربایجان» آدلاندیریلماسی بیر طرفدن تورکلوگون ایفادهسی، دیگر طرفدن ایسه سیاسی-ایدئولوژی گئدیش ایدی. رسولزاده یازیر: «جنوبی-شرقی قافقاز تورپاقلارینین بوتونلوکله آذربایجان آدی آلتیندا یارانان سیاسی قورولوشلاردا اولماسی ثبوتوندان باشقا آذربایجان تورکلرینین یاشادیقلاری بیر اؤلکه اولدوغو اوچون بورایا آذربایجان دئمکده هئچ بیر سیخینتی گؤرولمهمیشدیر. بو آدین یئنی تورک جومهوریتینه وئریلمهسینده ان بؤیوک توتالقا سؤزسوز بو تورکلوک اولموشدور» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۶۴).
دئمهلی، بو دؤولتین بیر تورک دؤولتی اولماسی، اونون دیلینین و میلّتینین تورک آدی داشیماسی کیمی، «آذربایجان» سؤزونون ده تورکلوگو ایفاده ائتمهسی هئچ کسده شوبهه دوغورمامیش و خالق طرفیندن بیرمعنالی شکیلده قبول ائدیلمیشدیر. سادهجه اولاراق، سیاسی-ایدئولوژی معنادا «آذربایجان»، «آذربایجان جومهوریتی» آنلاییشلاری یالنیز تورکلوگو ایفاده ائتمکله محدودلاشمامیش، آذربایجاندا یاشایان بوتون وطنداشلارین (تورک و تورک اولمایان) وطنی و دؤولتی کیمی داها گئنیش معنا داشیمیشدیر. سوسیالیستلردن آسلان بیگ صفیکوردلو پارلمانداکی چیخیشلارینین بیرینده بونو، بئله ایفاده ائتمیشدی: «بو گون کیچیک بیر تورک پارلمانی آچیلیبدیر. بیزیم بو پارلمانیمیز گؤزلرده بیر آغ کیمیدیر. چوخ ایمپریالیستلر اونو گؤرمک بئله ایستهمیرلر. جومهوریتیمیزه تورک جومهوریتی دئییل، آذربایجان جومهوریتی دئدیک کی، بوتون وطنداشلارا عومومی بیر وطن اولسون» (پارلامئنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۵).
رسولزاده و اونون سیلاحداشلاری تورک دؤولتینه «آذربایجان» آدی وئرمکله، اونو تورکلوکله محدودلاشدیرماق ایستهمهمیش، میلّتچیلیک (تورکچولوک) و دؤولتچیلیگی (آذربایجان) اوزلاشدیرماغا چالیشمیشلار. بو آرتیق آذربایجان تورکچولوگونون بیر دؤولتین رسمی میلّی ایدئیاسینا چئوریلمهسی و اؤز معناسینی داها دا گئنیشلندیرمهسی دئمک ایدی. یعنی آذربایجان جومهوریتی یارانانا قدر باشلیجا ایدئیا اتنیک (تورک دونیاسینین بیر حیصهسی اولان آذربایجان اراضیسینده) تورکچولوک ایدیسه، میلّی دؤولت قورولدوقدان و «تورک» آنلاییشی میلّتین رسمی شکیلده دیلینه و آدینا چئوریلدیکدن سونرا، آذربایجانلا تورکلوک بیر داها بوتؤولشمیشدیر.
بو باخیمدان م.ا.رسولزاده دوغرو قئید ائدیردی کی، بو جومهوریت آذربایجان آدلانسا دا اصلینده بیر تورک حکومتی، باشقا سؤزله کیچیک تورکیهدیر (رسولزاده، ۱۹۹۰: ۱۰). یعنی اؤلکهنین هانسی آدلا آدلاندیریلماسیندان آسیلی اولمایاراق اصلینده بو دؤولت تورک دؤولتی، تورک حوکومتیدیر. گؤرونور، رسولزاده «آذربایجان» سؤزونه سینونیم کیمی «کیچیک تورکیه» ایفادهسینی ده بو معنادا ایشلتمیشدیر. هر حالدا آچیق شکیلده حیسّ اولونور کی، جومهوریت ایدئولوقلاری میلّی منسوبیتی، میلّی دیلی، میلّی مدنیتی، میلّی دؤولتچیلیگی «آذربایجان» و «تورک» ایدئیالارینین وحدتی شکلینده تبلیغ ائدیبلر. دئمهلی، «آذربایجان» آنلاییشی هم تورکچولوک، هم ده دؤولتچیلیک ایدئولوژیسی ایله باغلیدیر. فیکریمیزجه، بوندان چیخیش ائدرک رسولزاده یازیر کی، روسیهده یاشایان قافقاز موسلمانلارینی «تورک»، اؤلکهلرینی «آذربایجان» کیمی قبول ائتدیرمک قازانیلمیش بیر دعاوا ایدی. اونون فیکرینجه، «آذربایجان» سؤزو آرتیق خالقین دوشونجهسینده ده جوغرافی معنادان ایدئولوژی معنایا چئوریلمیشدیر: «خالقین دوشونجهسینده آذربایجان مفهومو جوغرافی بیر معنادان زیاده فیکیر و عمل شکلینده تجسوم ائدیور» (رسولزاده، ۱۹۹۰: ۹۵).
بئلهلیکله، تورکچولوگون میلّی اؤزونوتعین ایفادهسی اولان «میلّی (تورک) و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسینین مؤلفی کیمی م.ا.رسولزاده، ۱۹۱۸-۱۹۲۰-جی ایللرده ده و سونرالار دا «آذربایجان مفکورهسی»، «آذربایجان میلّی مفکورهسی»، «آذربایجان فیکری»، «آذربایجان میلّی ایدئیاسی»، «آذربایجان مفهومو»، «آذربایجانچیلیق» دئدیکده، ایلک نؤوبهده تورکلوگو ایفاده ائدن آذربایجانی-تورک آذربایجانی نظرده توتموشدور. رسولزاده یازیر: «روس ایستیبدادی پنجهسیندن داغیلمیش خانلیقلار شکلینده دئییل، متحد و میلّی بیر کوتله صورتینده نجات آرایان آذربایجان تورکلوگو بو ایستیقلالینی ترتمیز ائدهجک بایراغا عصری مفکورهسی ایله موتناسیب بیر معنا وئرمک ایستهییردی. بو معنانی دا «تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک» مفهوملاریندا تاپدی: بایراغی ماوی، آل (قیرمیزی) و یاشیل رنگلی قوماشلاردان دوزلدیلدی» (رسولزاده، ۱۹۹۲: ۸).
آنجاق م.ا.رسولزاده و اونون سیلاحداشلارینین اوزاقگؤرنلیگی نتیجهسینده «آذربایجان مفکورهسی» یالنیز تورکلوگو ایفاده ائتمکله کیفایتلنمهمیش، آذربایجانداکی بوتون سیاسی قوهلرین، او جملهدن بورادا یاشایان بوتون میلّی آزلیقلارین دا اساس ایدئیاسینا چئویریله بیلمیشدیر. رسولزاده ۱۹۱۸-جی ایلین ۱۰ دسامبریندا پارلمانین ۲-جی ایجلاسینداکی چیخیشیندا دئییردی: «دایما آذربایجان مفکورهسینین مدافعهچیسی اولان فیرقهمیز اوچون بو گون او بؤیوک مقصد حاصیل اولموشدور. چونکی آرتیق گرک ساغلار، گرکسه سوللار آذربایجانی اینکار دئییل، وار قناعتلریله اثبات ائدیرلر. چونکی آرتیق آذربایجان فیکری اوزرینده موسلمان فیرقهلری آراسیندا ایختیلافی-نظر یوخدور. چونکی جمعیتیمیزین ذهنینده آذربایجان ایستیقلالی فیکری یئر توتموش، یئرلشمیشدیر. چونکی اوچ رنگلی او مغرور بایراق آرتیق سیاستاً هامیمیزی بیرلشدیرمیشدیر» (پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۷-۲۸).
م.ا.رسولزاده پارلمانداکی چیخیشیندا اونو دا دئییردی کی، آذربایجان تورکچولوگونو ایرهلی سورنلر گلهجکده تورک بیرلیگینین قورولماسینین طرفداریدیرلار: «میلّتین قوتلی بیر بیرلشدیریجی عمومی جهتینی یالنیز دینه دئییل، خالقین «دیلی دیلیمدن، دینی دینیمدن» دئیه اؤزونهمخصوص ساغلام حیسّله درک ائلهدیگی دوستوردا گؤروروز. بو مولاحیظه ایله بیز مفکورهمیزده بؤیوک بیر تورک میلّتینی بیر گون گلیب ده بیر تورک فدراسیونو قورماقلا بوتون گؤرمک ایستهریز! بو ایتّیحادین بشر مدنیتی سرگیسینه قیمتلی بیر میلّی کولتور بخش ائدجگینه امینیز! (پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۹).
سونوج
آذربایجان جومهوریت دؤورونده م.ا.رسولزاده میلّی-دموکراتیک جریانین اساسینی تشکیل ائدن تورکچولوک، ایسلامچیلیق، موعاصیرلشمک و ایستیقلالچیلیق ایدئیالارینا صادق قالماقلا یاناشی، گلهجکده تورک میلّتلرینین تورک فدراسیونو یارادا بیلمهسینین مومکونلوگو ایرهلی سوروردو. محض، گلهجکده تورک فدراسیونو ایدئیاسینین گئرچکلشمهسی ایستیقامتینده آذربایجان جومهوریتینین مکتبلرینده عمومی تورک تاریخی تدریس ائدیلمیش، تورک دیلی مکتبلرده مجبوری شکیلده کئچیلمیش، دؤولتین رسمی دیلی اعلان اولونموشدور. دئمهلی، ایلک روشئیملری ۱۹-جو عصرین ایکینجی یاریسیندا قویولان و ۲۰-جی عصرین اوللرینده سیستملهشن میلّی ایستیقلال ایدئیاسی آذربایجان جومهوریتینین یارانماسی (۱۹۱۸) ایله نتیجهلنمیشدی. محض م.ا.رسولزادهنین و اونون مسلکداشلارینین سایهسینده یئنی دؤورده آذربایجاندا میلّی ایدئولوژینین تمل پرینسیپلری موعیّنلشدیریلمیش، آذربایجانین سیاسی آزادلیغی میلّی موختاریتدن میلّی ایستیقلالا قدر چوخ بیر موهوم بیر مرحله کئچمیشدی. ان اساسی اودور کی، «تاریخی-جوغرافی آذربایجان» دئییمینی، موستقیل و میلّی آذربایجان آنلاییشی عوض ائتمیش، میلّی ایستیقلالین ایدئولوقو م.ا.رسولزاده آذربایجان تورکچولوگونو آذربایجان میلّی ایدئولوژیسینه قدر یوکسلده بیلمیشدی.
قایناقلار
آذربایجان خالق جومهوریتی (۱۹۱۸-۱۹۲۰). پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار). ۱-جی ج. باکی، ۱۹۹۸.
علیاکبروو ف.ق. محمد امین رسولزادهنین دونیاگؤروشو. باکی، علم، ۲۰۰۷.
رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۱۵-۱۹۱۶). ۳-جو جیلد.، باکی، ۲۰۱۲
محمدزاده م.ا میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲.
۵. رسولزاده م.ا. آذربایجان جومهوریتی. باکی: علم، ۱۹۹۰.
۶. رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۳-۱۹۰۹). ۱-جی جیلد.، باکی، علم، ۱۹۹۲
۷. رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۹-۱۹۱۴). ۲-جی جیلد.، باکی، علم ۲۰۰۱
۸. رسولزاده م.ا. قافقاس تورکلری. ایستانبول، تورک دونیاسی آراشدیرمالاری وقفی. ۱۹۹۳
کؤچورن: عباس ائلچین