گؤرکملی رسام عظیم عظیمزاده آذربایجان رساملیق صنعتینده یئنی بیر جیغیر آچیب. بو گون بؤیوک رسامین آدینا هر کس حؤرمتله یاناشیر. یئنی رساملار نسلی اونون عنعنهلریندن بهرهلنیرلر. عظیم عظیمزاده یارادیجیلیغی بویو عصرلردن بری فورمالاشان تبریز آذربایجان مینیاتور مکتبینین و روس رساملیق مکتبینین عنعنهلریندن بهرهلنیب. رساملیغا مشهور «موللانصرالدین» ژورنالیندا اؤز اثرلرینی درج ائتدیرمکله باشلاییب. ۱۹۰۶-جی ایلدهن "موللانصرالدین"، "بارابان"، "زنبور"، "طوطی"، "کلنیت" و سایر ژورناللارین صحیفهلرینده ساتیریک قرافیک کاریکاتورلارینی نشر ائتدیرمکله آذربایجان ساتیریک قرافیکاسینین اساسینی قویوب.
«سنی بیر ده شکیل چکن گؤرمهییم»
عظیم عظیمزاده کاسیب و ساده بیر عائلهده دوغولوب. آتاسی کربلایی آسلان داش یونان ایدی. اونون دونیایا گلن ۵ اؤولادیندان آنجاق بیری - اوچونجو اوشاغی ساغ قالمیشدی. اوشاغا باباسینین آدینی قویموشدولار. آنجاق هامی اونو عبدالعظیم دئییل، سادهجه عظیم چاغیریردی. عظیمین آتاسی نووخانیدان ایدی. اما ۱۸۸۷-جی ایلده باکییا کؤچوب گلمیشدیلر. بیر مای – ایندیکی دیلاره علییئوا کوچهسینده اوچ اوتاقلی، سلیقهلی حیَط-باجاسی اولان ائو آلدیلار. آتاسی تئزلیکله همین اوچ اوتاغی آرتیریب، آلتی اوتاق دوزلتدی. آسلان کیشی داشیونان ایدی. عظیمین آناسی زهرا دا بوتون گونو ائو-ائشیگینین ایش-گوجو، بیش-دوشو، ییر-ییغیشییلا مشغول اولوردو. عظیم اوشاقلیقدان والیدئین سئوگیسیله بؤیویوردو. لاپ بالاجالیقدان ائولرینده گؤردوگو مهریبانچیلیق عظیمین قلبینه راحاتلیق بخش ائدیردی. آتا-آناسی باشینا پروانه کیمی دولانیر، یولوندا هر جور فداکارلیقدان چکینمیردیلر. اوشاق بؤیویوب مکتب یاشینا چاتاندا آتاسی اونو دوغما نووخانیداکی موللا مکتبینه وئردی. او، بیر آی عرضینده عرب الیفباسینی و "قورآن" اوخوماغی اؤیرندی. نه قدر نومونهوی شاگیرد اولسا دا، آرابیر اونا دا چوبوق دَییردی. بیر گون یولداشلاریندان بیری موللاخانایا بیر قوتو رنگ گتیردی. عظیم ایلک دفعه ایدی کی، رنگ گؤروردو. اونا گؤره ده، هر شئیی اونودوب قوتوداکی رنگلره تاماشا ائدیردی. شاگیردین "نالاییق" حرکتینی گؤرن موللا اؤزوندن چیخیر، رنگلری اوندان آلیب الینه ده بیر نئچه چوبوق وورور. عینادلی اوشاق او گوندن باشلایاراق حتی موللاخانادا بئله الینه فورصت دوشن کیمی شکیل چکیردی. موللانین بوتون هارای-قیشقیریقلارینا باخمایاراق، عظیم درسلرده یئنه شکیل چکیر، دیگر اوشاقلارین دا فیکرینی یاییندیریردی. موللا دفعهلرله اونو تنبئه ائلهدی. موللاخانادا شکیل چکمگین گوناه اولدوغونو دئدی، میثاللار چکدی. حتی «سنی بیر ده شکیل چکن گؤرمهییم» خبردارلیغینین دا اهمیتی اولمادی. بیر نئچه گون سونرا موللا عظیمی یئنه شکیل چکدیگی یئرده یاخالادی. داها صبری توکنمیشدی. ائله همین گون عظیمی موللاخانادان قوودو…
ع.عظیمزاده خاطیرهلرینده یازیر: "بیر گون موللام منی شکیل چکنده گؤردو. باشیمین اوستوندن بارماقلاریما برک چوبوق ووروب دئدی: "دور، خبیث، شئیلرینی ییغیشدیر، بورادان جهنم اول!" من برک خجیل اولوب ائویمیزه گلدیم... دخی موللاخانایا گئتمهدیم".
عظیم ائوده ده راحلت دورموردو. حیط-باجادا، محلهده قارالامادیغی دیوار قویمازدی. بیر پارچا کؤمور گؤتوروب اهنگلی دیوارلاردا شکیللر چکردی. قونشولار اونون الیندن داد ائدیر، ائله هئی آتا-آناسینا شیکایتلهنیردیلر.
آتاسیندان خبرسیز داخیل اولدوغو روس-تاتار مکتبینی علا قیمتلرله باشا ووراندا موعلیملر اونون ایستعدادینی گؤروب آتاسینا مصلحت گؤرموشدولر کی، عظیمین تحصیلینی یاریمچیق قویماسین، اونو رئالنی مکتبه گؤندرسین. کربلایی آسلان تکلیفی قبول ائتمهییب دئمیشدی: "منیم بیر اؤولادیم وار، راضی اولمارام کی، او، صاباح گئدیب کافیر جیلدینه گیرسین".
«گئت اؤزونه صنعت تاپ»
عظیم آیدا ۱۲ مانات زحمت حاقی آلدیغی متال تؤکمه زاوودوندا ۶ آیدان آرتیق دوروش گتیره بیلمیر. قوهوملارینین کمکی ایله آغابالا قولییئوین دَییرمانیندا کوریئرلییه ایشه دوزهلیر. گونده ان آزی ۱۶ ساعت ایشلهملی اولور. دَییرمان صاحبی تئز-تئز عظیمی تزه تیکدیردیگی ائوه گؤندرردی. ائوین کوچهیه باخان هر ایکی فاسادینی بزهین داش اویمالار عظیمی والِه ائدیردی. بیر دفعه او، بینانین ایچریسینده شکیل چکن رسام دوُروْولا تانیش اولور. عظیم ایلک دفعه ایدی کی، یاغلی بویالارلا ایشلهین صنعتکار گؤروردو. بو تانیشلیقدان سونرا او، واخت-بیواخت صاحیبکارین ائوینه تلهسیردی.
تزه عیمارتین بزک ایشلری باشا چاتدیریلدیقدان سونرا آغابالا قولییئو دوُروْوا پاریسده، عومومدونیا صنایع سرگیسینده اؤز دَییرمانینین تاریخینی نوماییش ائتدیرمک اوچون شکیللر چکمگی سیفاریش وئرمیشدی. او، شکیللرله بیرگه دَییرمان صاحبینین پورترتی ده چکیلمهلی ایدی. دوُروْو عظیمی اؤزونه کؤمکچی ائتمکدن اؤترو صاحیبکاردان خواهیش ائدیر:
- خوزئیین، عظیمی منه وئر، بیر-ایکی ایله اونو حاضرلاییب سیزه تالانتلی بیر خالق رسامی وئریم.
صاحیبکار جاوابیندا عظیمه دئییر:
- سن موسلمان بالاسیسان، عاغلینی باشینا ییغ، بوردا فیکرینی تیجارته وئر، آدام اول. رساملیق ندیر؟ آتا-بابان شکیل چکیب؟ او، (دوُروْو نظرده توتولور) سنه بوش آراق بوتولکاسیندان باشقا نه وئره بیلر؟ گئت ایشینه یاخشی باخ!
صاحیبکارین بو مصلحتی عظیمه کار ائلهمیر. او، فورصت تاپیب گیزلینجه دوُروْولا ایشلهییر. بیر مودت سونرا شکیللر حاضر اولور و پاریسه گؤندریلهرک عومومدونیا سرگیسینده نوماییش اولونور.
کوریئرین واخت-بیواخت شکیل چکمهسی صاحیبکارین خوشونا گلمهدیگیندن اونو ایشدهن قووور. عظیم رساملیق مکتبینه داخیل اولماق هوسی ایله یاشاییر. باکیدا بئله بیر مکتب اولمادیغیندان اونون موسکودا، کیئوده و یا تیفلیسده تحصیل آلماق ایمکانی یوخ ایدی. تانیش-بیلیشین مصلحتی ایله میلیونچولاردان بیرینه موراجیعت ائدرک اوخوماق اوچون کؤمک ایستهینده: "بالا، عاغلینی ییغ باشینا، گئت اؤزونه صنعت تاپ. بیزه موهندیس، حکیم لازیمدیر، شکیل چکن یوخ" جاوابینی آلیر.
گنج عظیم علیاکبروو قارداشلارینین اون آنباریندا قوللوق ائتمگه باشلاییر. علیاکبروولارین کیچیک قارداشی عظیمین "موللانصرالدین" ژورنالینا شکیل گؤندرمهسیندن خبردار ایدی. او، بیر دفعه صحبت زامانی عظیمه دئمیشدی: "من هرچند عاوام کیشییم، لاکین سنه فیکیر وئرمیشم، سنده آلوئردن، تیجاردن بیر اثر یوخدور. گؤرونور، سنین هوسین، فیکرین شکیل چکمگهدیر. هرچند شریعتیمیزده بو حرامدیر، بو بیری طرفدن ده آج قالماق اولماز. من بو گوناهی الله اوچون ائلهییرم، تا کی، سن حاییفسان، آج قالمایاسان. احتیاط ائلهمه، حتی مواجیبینی ده هر آی ۱۵ مانات آرتیریرام. آنجاق بو ۱۵ مانات منیم اؤز حسابیما اولاجاق، قارداشیم بیلسه، راضی اولماز".
جمعیتین گوزگوسو
عظیم رساملیقلا برابر ایجتماعی فعالیتینی گئنیشلندیریر و حیاتینی دفعهلرله تهلوکه قارشیسیندا قویوردو. اونو دایم هدهلهییر، اؤلدورمک ایستهییردیلر. آنجاق او، هئچ کسدن قورخموردو. ائولری مسجیدین لاپ یاخینلیغیندا یئرلشدیگیندن عظیمزادهنین اساس قهرهمانلاری - موللالار هر گون اونلارین کوچهلریندن کئچیردی. اونلارلا چیین-چیینه یاشاماسینا باخمایاراق، او، موللالاری تنقید ائتمکدن چکینمیردی. عظیم موللالارین شکلینی چکیر و پنجرهدن اونلارین آیاقلاری آلتینا آتیردی. موللالار اؤز رسملرینی گؤرونجه حیرصلنیر و کاغیذی جیریردیلار. حتی عؤمرونون سون واختلاریندا، خسته اولدوغو زامانلاردا دا پنجره آغزیندا اوتورار، کوچهده بیر "تیپ" گؤرهن کیمی شکلینی چکردی. عظیم عظیمزاده دینه قارشی یوخ، دینین آدیندان صونعی ایستیفاده ائدن موللالارا قارشی چیخیردی. او، دئییردی کی، اینسانلار آللاهی قلبلرینده سئومهلیدیر. گؤرکملی رسامین اثرلری یاشادیغی جمعیتین گوزگوسو ایدی. عظیمزادهنین اثرلرینین اساس مؤوضوسونو سوسیال تضادلار، عادتلر و خالقین معیشتی تشکیل ائدیردی. جمعیتین موختلیف طبقهلرینین منفی عونصورلری - خسیس تاجیرلر، فیریلداقچی دین خادیملری، شارلاتانلار اونون ساتیریک قلمینین هدفینده اولوردولار.
عظیم عظیمزاده بوتون روحویلا خالقینی سئویردی. اونون باشقا خالقلاردان گئری قالماسینی، میسکین، یازیق گؤرونمهسینی ایستهمیردی. کاریکاتورلاری ایله هر بیر سویداشینا «داها بسدیر، بیز ده غفلت یوخوسوندان اویانمالیییق، گئری قالمامالیییق، یومروق کیمی بیر هدفه وورمالیییق» دئییردی. او، اؤز اثرلرینده منفی صورتلری گاه کسرلی یومور، گاه یومشاق کینایه ایله کسکین ساتیرا آتشینه توتوردو. چکدیگی "ایت بوغوشدورما"، "کیشی آروادینی دؤیور"، "وارلی ائوینده توی"، "سو اوستونده دعوا"، "کؤهنه باکیلیلار" کیمی اثرلرینده موختلیف سوسیال طبقهلره مخصوص تیپلرین ایچ اوزونو آچاراق قادین حقوقسوزلوغونا، عدالتسیزلیگیه قارشی چیخیش ائدیردی. بو معنادا، او دؤورده جمعیتدهکی سوسیال عدالتسیزلیکلری اؤزونده داها قاباریق عکس ائتدیرن "کؤهنه باکی تیپلری" و "۱۰۰ تیپ" اثری خصوصیله تقدیره لاییقدیر. اورادا درج اولونان بعضی کاریکاتورلاری یئنه یا ایمضاسیز، یا دا شیمرلینقین ایمضاسییلا گئدیردی. اما عظیم عظیمزاده دست-خطی، اوسلوبو اؤزونو بوروزه وئریردی. سونرالار رسام همین کاریکاتورلارین آلتیندان «منیمدیر» یازماقلا مولیفلیگینی تصدیق ائتدی.
ع.عظیمزاده گؤرکملی ساتیریک شاعر م.ع.صابیرین "هوپهوپنامه"سینه چکدیگی ایللوستراسیالارلا کیتاب قرافیکاسی صنعتینین ده اساسینی قویوب. اونون تئاترلارا چکدیگی گئییم إسکیزلری و دکوراسیالار آذربایجان رساملیغینین بو ساحهدهکی اینکیشافینا خصوصی تکان وئریب.
اثرلری دونیانین بیر سیرا موزئیلرینده نوماییش ائتدیریلن رسامین ایلک فردی سرگیسی ۱۹۴۰-جی ایلده تشکیل اولونوب. باکیدا کئچیریلن بیرینجی سرگیده تاماشاچیلار رسامین ۱۲۰۰-دن چوخ اثرینه تاماشا ائده بیلیبلر. ۱۹۲۰-۱۹۴۳-جو ایللرده ع.عظیمزاده آذربایجان رساملیق تکنیکوموندا موعلیم، ۱۹۳۲-۱۹۳۷-جی ایللرده ایسه دیرکتور وظیفهسینده چالیشیب. یاشادیغی ائوده رسامین ائو موزئیی آچیلیب، ائوین یاخینلیغینداکی باغدا بوستو قویولوب. باکی رساملیق تکنیکومو، ائلهجه ده پایتاخت کوچهلریندن بیری اونون آدینی داشیییر.
ع.عظیمزاده ۱۹۴۳-جو ایل، ایونون ۱۵-ده دونیاسینی دَییشیب. او، موحاریبهده دؤیوشن اوغلونون اؤلوم خبرینی ائشیدندن سونرا بو آغیر ایتکییه تابلاشا بیلمهیهرک خستهلنیب. گؤرکملی رساما بؤیوک حؤرمتی اولان میرجعفر باغیروو عظیم عظیمزادهنین دؤیوشده اولان دیگر اوغلونون گئری قاییتماسی حاقیندا گؤستریش وئریب کی، قوی او، اؤز اوغلونون چینینده سون منزیله گئتسین. آنجاق اوغلو اؤزونو جان اوسته اولان آتاسینا یئتیره بیلمهییب...
یازان: ترانه محرمووا
کؤچورن: عباس ائلچین
دوکتور فایق علیاکبرلی
حاضیردا آذربایجان-تورک فلسفهسی و مدنیتی نین اینجیلری ساییلان موتفکّیرلرین ابوالحسن بهمنیار، نظامی گنجوی، خاقانی، نصرالدین توسی، عمادالدین نسیمی، محمد فضولی و ب. یارادیجیلیغیندان بحث اولونارکن، اونلارین آذربایجان خالقی نین قدیم دینی-فلسفی دونیاگؤروشو ایله باغلی فیکیرلری تدقیقاتلاردان، همچینین آذربایجان تورک فلسفهسی، آذربایجان تورک تاریخی و س. آدلانان موهوم اهمیته مالیک اولان علمی یازیلاردان یا کناردا قالمیش، یا دا چوخ جوزئی شکیلده تفسیر اولونموشدور. حالبوکی اونلارین دونیاگؤروشونده تورک منسوبیتینه، تورک روحونا، ائلهجه ده ایسلاما دایر موتیولر گوجلودور. بو موتفکّیرلر بیرمعنالی شکیلده اؤزلرینی تورک آدلاندیرمیش و تورکلوکلری ایله ده فخر ائتمیشلر. اونلارین آراسیندا بؤیوک تورک شاعر-موتفکّیری، فیلوسوفو نظامی گنجوی نین یارادیجیلیغیندا اسکی تورک دوشونجهسینه، تورک دینی اعتیقادلارینا، عمومیلیکده تورک مدنیتینه-فلسفهسینه مئییل داها چوخ حیس اولونور. نظامی گنجوی "خمسه"سینی (بئشلیگینی) فارسجا یازماسینا باخمایاراق، تورک دوشونجهسینی، تورک عادت-عنعنهسینی، تورک اخلاقینی، عومومیلیکده تورک میفولوژی، دینی-فلسفی و میلّی-معنوی دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدی.
نظامی گنجوییه گؤره، دونیادا مودریکلیک، اخلاقلیلیق، نجیبلیک، عالیجنابلیق، ایگیدلیک، پاکلیق و س. کیمی خوصوصیتلر، یعنی یاخشی نه وارسا تورکه، تورک میلّتینه عاییددیر. فیلوسوف-شاعر «سیرلر خزینهسی»نده دفعهلرله تورک دوشونجهسینه، تورک اعتیقادلارینا موراجیعت ائتمیشدی: «تورکه بنزر یاسمن چؤلده قوروب آغ چادیر، چادیرین آیپاراسی ثوریایا نور ساچیر». بورادا او، آغ یاسمنی قیپچاقلاردا انگین چؤللرده یورد سالمیش تورکلرین آیپارا شکیللی دؤیوشچو چادیرینا اوخشادیر و بو چادیرگویا، او قدر عظمتلیدیر کی، ثوریا اولدوزونادک اوجالیب اونا شؤعله وئریر. نظامی داها سونرا یازیر: «لاله نین باغری قارا - عرب یاوروسو کیمی، تورک یاسمن یمنده سوهئیل اولدوزو کیمی!». "تورک یاسمن» ایفادهسی نظامی نین عنعنهوی مجازلارینداندیر و تورکون قدیم دؤورلردن ابدی باهار، تزهلیک، پاکلیق رمزی اولدوغونا ایشارهدیر. » قاری ایله سلطان سنجرین حکایهسینده ایسه نظامی تورک حؤکمدارینی عدالتلی و ویجدانلی اولماغا چاغیریر. نظامییه گؤره، تورک حؤکمدارلاری هئچ بیر زامان ظالیم و عدالتسیز اولمامیشلار، سلطان سنجرین بونا اویغون اولمایان داورانیشی ایسه تورک آدینا شرف گتیرمیر. اونا گؤره ده، نظامی بیر قارینین دیلیندن تورک حؤکمداری سلطان سنجری عدالتسیز ایشلرینه گؤره بئله اتهام ائدیر: «داغ کیمی اوجالمیشدی بیر زامان تورک دؤولتی، سارمیشدی مملکتی عدالتی، شفقتی. سن ییخدین او شؤهرتی، باتیب گئتدی او آد-سان، دئمک، سن تورک دئییلسن، یاغماچی بیر هیندوسان». فیکریمیزجه، بورادا نظامی گنجوی بیر طرفدن سلطان سنجرین تیمثالیندا تورک حؤکمدارلارینی تورک دوشونجهسینه، تورک عادت-عنعنهلرینه عمل ائتمگه چاغیرماقلا یاناشی، اونلاری پیس عمللردن چکیندیرمگه چالیشمیش و باشقا طرفدن آذربایجاندا بیر تورک دؤولتینین حاکیم اولدوغونا ایشاره ائتمیشدیر.
"خسرو و شیرین" پوئماسیندا ایسه نظامی گنجوی آچیق شکیلده یازیر کی، تورکلرین کؤکو بو میلّتین اولو اجدادی آلپ ارتونقا، دیوانی اعتیقادی ایسه گونشه سیتاییشله باغلیدیر: «اگر او آیدیرسا، بیز آفتابیق، او کیخسرودورسا، بیزسه افراسیابیق ». ائلهجه ده، نظامی گنجوینین زردوشتی ساسانی حؤکمداری پرویزین محمد پیغمبرین مکتوبونا قارشی گؤستردیگی حؤرمتسیزلیگه موناسیبتی ده گؤستریر کی، او، فارس دوشونجهسیندن چوخ-چوخ اوزاق اولموشدو. گنجهلی نظامی آتشپرست دینینه تاپینان فارس پرویزین پیغمبرین مکتوبونو جیرماسینی «قودوزلوق» کیمی قیمتلندیرمیشدی.
فیکریمیزجه، نظامی گنجوی نین "ایسکندرنامهنی یازماقدا مقصدی یالنیز مقدونیهلی ایسکندرین تیمثالیندا عادیل حؤکمداری، عدالتلی جمعیتی تصویر ائتمک دئییل، عینی زاماندا تورک میلّتینین قدیملیگینی، تورک اینانجلارینی، عادت-عنعنهلرینی و س. دونیایا تانیتدیرماق اولموشدو. بو باخیمدان نظامی گنجوی نین مقدونیهلی ایسکندری تورک دونیاسینین بیر حیصهسی اولان آذربایجانا، داها سونرا قیپچاق ائلینه آپارماسی تصادف اولا بیلمزدی. نظامی گنجوی نین بورادا باشلیجا مقصدی آذربایجاندا، قافقازدا، اورتا آسیادا و ب. یئرلرده یاشایان تورکلرین عادت-عنعنهلرینی، مدنیتینی، دوشونجهلرینی و س. آچیقلاماق اولموشدو. مثلاً، ایسکندری قیپچاق ائللرینه آپاران نظامی گنجوی یازیر کی، قیپچاق تورکلرینین عادت-عنعنهلری بؤیوک فاتحی مات قویور. خصوصیله قادینلارین اوزلرینی اؤرتمهمهسی و کیشیلردن قاچماماسی ایسکندری تعجّوبلندیریر. ایسکندر قیپچاقلارین آغساققاللارینی باشینا ییغاراق بو عادتلریندن ال چکمگه چاغیریر: «اؤرتولو دئدی چؤل قیپچاقلارینا: اوزونو گیزلهمک خوشدور قادینا». قیپچاق تورکلری ایسه ایسکندری باشا سالیرلار کی، اونلار عادتلرینی دَییشمهیهجکلر، مقدونیهلی فاتحه ایسه حیله ایشلتمکله ایستگینه چاتیر.
نظامی نین یارادیجیلیغیندا زردوشتیلیگین، آتشپرستلیگین بیرمعنالی شکیلده پیسلنمهسی، ائلهجه ده مقدونیهلی ایسکندری بو دین-دونیادان تمیزلهدیگی اوچون تعریفلهمهسی، هئچ ده تصادف اولا بیلمزدی. اگر فردوسی "شاهنامه’’ده فارس دوشونجهسینی، فارس دینی اعتیقادلارینی، فارس دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدیرسه، نظامی گنجوی ده "بئشلیکده، او جوملهدن ایسکندرنامه پوئماسیندا تورک حیات طرزینی، تورک دوشونجهسینی، تورک دینی اعتیقادلارینی، تورک عادت-عنعنهلرینی، تورک دونیاگؤروشونو و س. بؤیوک اوستالیقلا عکس ائتدیرمیشدیر.
گؤروندوگو کیمی، نظامی گنجوی نین اثرلرینده «تورک» عامیلی خوصوصیله اؤنه چکیلمیش و آذربایجان تورکلرین قدیم وطنی کیمی آچیق شکیلده قئید ائدیلمیشدیر. «خسرو و شیرین» پوئماسیندا «دربند دنیزی نین بیر ساهما نیندا»، آآرراندان باشلامیش ارمنه قدر» حؤکمدارلیق ائدن مهین بانونون دیلیندن نظامی تورکلوگوموزون قدیملیگینی بو جور ایفاده ائدیر: «اگر او آیدیرسا، بیز آفتابیق، او، کیخسرو، بیزسه افراسیابیق». دئمهلی، آرران-برده حؤکمداری مهین بانو اؤزونو افراسیابین، یعنی تورکلرین نسیلیندن حساب ائتمیشدی. نظامی گنجوی ده مهین بانونون دیلیندن بو خالقین کؤکونون تورک اولماسی و تورکلرین افراسیاب (آلپ ار تونقا) کیمی حؤکمداری نین اولماسی ایله فخر ائدیر. خصوصیله نظامی گنجوی "ایسکندرنامه» پوئماسیندا تورک خالقلاری نین قدیملیگینی، اونلارین عادت-عنعنهلرینی بؤیوک اوستالیقلا عکس ائتدیرمیشدیر. بو اثرینده مقدونیهلی ایسکندرین قیپچاق ائللرینه سفریندن بحث ائدن نظامی گنجوی نین مقصدی تورکلرین یالنیز آذربایجاندا دئییل، اورتا آسیا و بوتون قافقاز ائللرینده قدیم خالقلاردان بیری اولدوغونو ثبوتا یئتیرمک اولموشدو. عومومیتله، نظامی گنجوی نین بوتون یارادیجیلیغی بیزه اونو دئمگه اساس وئریر کی، او بیر تورک اؤلکهسینده، شهرینده دونیایا گلمیش، تورک کیمی بؤیوموش و تورک آدینا خیدمت ائتمیشدیر.
نظامی گنجوی نین "ایسکندرنامه" پوئماسیندا تورک اؤلکهسی، تورک اهالیسی، تورک یوردو و س. معنالاردا تئز-تئز ایفاده ائتدیگی «خزران»، «خزر»، «خزرلی»، «خزرلر»، «خزر داغی» آنلاییشلاری دا گؤستریر کی، او، بیر تورک فیلوسوفو اولموش و تورک اؤلکهسینده یاشامیشدیر. «خزر داغیندان چین سویونا قدر تورکلرله دولودور بوتون بو یئرلر» - یازان نظامی گنجوی بیرینجیسی، آذربایجانین قدیمدن تورک تورپاغی اولدوغونو، ایکینجیسی ایسه «خزر داغی» ایفادهسینی ایشلتمکله همین دؤورده خزرلر آدلی تورک اتنوسونون مؤوجودلوغونو گؤسترمک ایستهمیشدیر. باشقا طرفدن نظامی گنجوینین «ایسکندرنامه»سینده گؤروروک کی، ایسکندرین قوشونوندا تورکلر اولدوغو کیمی، روسلارین دا قوشونوندا خزر، خزران اؤلکهسیندن گلمیش «خزرلر» آدلی تورک طایفالاری وار: «قارشیدا بنیزی قیرمیزی روسلار مجوسون آتشی کیمی پاریلدار. ساغ قولو بزهمیش خزران دستهسی، سولدان دا اوجالیر بورتاسین سسی». اصلینده «خزران» سؤزونون معناسی خزرلر - «خزرلر اؤلکهسی» دئمکدیر. حتی، نظامی گنجوی «ایسکندرنامه»ده بیر تورک اتنوسو کیمی «خزرلی» ترمینیندن ده ایستیفاده ائتمیشدیر.
فیکریمیزجه، نظامی گنجوی نین دونیاگؤروشونون بو یؤنده اوبیئکتیو، علمی پرینسیپلره اساسلانان شرحی، تفسیری ایلک دفعه بؤیوک تورکچو ایدئولوق، آذربایجان جومهوریتی نین قوروجوسو محمد امین رسولزاده طرفیندن وئریلمیشدی. م.ا.رسولزاده نظامی گنجوی نین تورک منسوبیتینه، تورک دینی-فلسفی دوشونجهسینه، تورک روحونا، تورک مدنیتینه، فلسفهسینه باغلیلیغینی واختیندا گؤرهرک، بوتون بونلاری «آذربایجان شاعری نظامی’’ اثرینده عکس ائتدیرمیشدی.
م.ا.رسولزاده یازیر کی، فردوسی ایران میلّتیچیلیگی نین ایدئولوقو، فارس اوغلو فارس اولدوغو کیمی، نظامی گنجوی ده تورک اوغلو تورک کیمی بیر آذربایجان شاعریدیر. م.ا. رسولزادهیه گؤره، نظامی نین ایرانلیلیقدان، فارسپرستلیکدن اوزاق اولماسینا نومونه «خسرو و شیرین» پوئماسیندا ساسانی حؤکمداری پرویزین محمد پیغمبرین مکتوبونو جیرماسینی «قودوزلوق» آدلاندیرماسی، «آتشپرست حؤکمدارین یالنیز مادی فلاکت و سوقوطونو شرح ائتمکله کیفایتلهنمهییب، عینی زاماندا ایران ایمپریاسی نین معنوی تنزولونون تاریخچهسینی ده اثرینه داخیل ائتمهسیدیر. اونون فیکرینجه، نظامینین بیر او قدر ده احتیاج اولمادان پیغمبرین خسروون یوخوسونا گیرمهسی، الیندهکی قیرمانجلا اونو وورماسی، وزیری بزرگ مِهرین اونا عرب پیغمبری حاقینداکی صؤحبتی، محمدین دوغولدوغو گون کسرا تاجینین چؤکمهسی و آتشکدهلرین سؤنمهسی کیمی احوالاتلاری «خسرو و شیرین» پوئماسینا علاوه ائتمهسی، تورک ضیالیسی نین فارسلیق تعصوبوندن، فارس دوشونجهسیندن اوزاق اولماسییلا باغلی اولموشدو. م.ا.رسولزاده یازیر کی، نظامی نین فارسپرستلیکدن اوزاق اولماسینی گؤسترن کسکین دلیللردن بیری ده آتشپرستلیگه دوشمن اولماسی ایدی. اونون فیکرینجه، فارسلیغین ان بؤیوک و ان پارلاق عنعنهسی زردوشتیلیک و آتشپرستلیک اولدوغو حالدا، فارس شعیرینین فردوسیدن سونرا ایکینجی دیرگی اولان نظامی نین همین تعلیمه بو قدر دوشمنچیلیگی، منفی موناسیبت بسلهمهسی اوندا فارسلیق دویغوسونون اولماماسی ایدی. م.ا.رسولزادهیه گؤره، نظامی بوتون دویغو و شوعورو ایله موسلماندیر، تک آللاها اینانیر: «تکآللاهلیق مؤوقعییندن ده او هر جور ایکیلیک و چوخلوغو رد ائدن بیر وحدانیتچیدیر». زردوشتیلیگین خئیرین آیری، شرین ده آیری مؤوجود اولوب اؤز آرالاریندا ووروشان ایکیآللاهلیلیق سیستمینه اونون نه صوفیلیکله یئتیشدیگی آللاه مفهومو، نه ده داشیدیغی خالص موسلمان عقیدهسی اویغون گلیر. م.ا.رسولزاده یازیر کی، حتی نظامی اوچون «قدیم فارسلیغین ایسلاما قارشی موخالیفتینین بیر ایفادهسی» اولان اسماعیللیلیک «ایرانلی» مذهب کیمی اونون دیلینده بیر سؤیوشدور: »دئدیگیم کیمی دئییلسه، ایسماعیلی اولوم». دئمهلی، نظامی گنجوی قدیم تورکلرین تانریچیلیق دینی-فلسفی تعلیمینده اولدوغو کیمی تکآللاهلیلیق دونیا-گؤروشونه صاحب اولموش و بوتون حاللاردا دوالیست، پولیتئیست سیستملری اینکار ائتمیشدی. بو دا، بیر داها گؤستریر کی، نظامی گنجوی ۱۲-جی عصرده دوالیست فارس دوشونجهسینین، آتشپرست فارس احکامچیلیغینین، یاخود دا ایسلاما قارشی یؤنلمیش» فردوسی کینینین یوخ، قدیم دؤوردن اعتباراً تورک دوشونجهسینه حاکم اولان مونوتئیزمین، تورک دینی اعتیقادی نین داشیییجیسی اولموشدور.
کؤچورن: عباس ائلچین