ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی تورک دونیاسی اوچون اورتاق دیل - زامانین طلبی
تورک دونیاسی اوچون اورتاق دیل - زامانین طلبی
20.جی عصرین اوّل‌لرینده ایستر آذربایجاندا، ایسترسه ده تورک خالق‌لاری‌نین یاشادیغی دیگر بؤلگه‌لرده میلّی دیرچلیش، میلّی اویانیش پروسه‌لری تورک خالق‌لاری‌نین بیرلیگی ایدئیاسینی دا آکتوال‌لاشدیردی.
تورک خالق‌لاری‌نین بیرلیگی ایدئیاسیندا اؤنملی مسله‌لردن بیری ده اورتاق دیل مسله‌سی ایدی. اوزون مودّت تزار روسیه‌نین اسارتی آلتیندا یاشایان تورک خالق‌لاری آراسیندا اورتاق اونسیت دیلی‌نین یارادیلماسی مسله‌سی دؤورون ضروری پروبلم‌لریندن بیرینه چئوریلمیشدی. اسماعیل بیگ قاسپیرالی‌نین نشر ائتدیردیگی " ترجومان " قزئتی، جلیل محمدقولوزاده‌نین آذربایجاندا چیخاردیغی " موللا نصرالدین " درگیسی تکجه روسیه‌نین اسارتی آلتیندا اولان تورک خالق‌لاری طرفیندن دئییل، هم ده ایمپراتولوغون سرحدلریندن چوخ-چوخ کناردا سئویله-سئویله اوخونوردو. بوندان علاوه ، 20. عصرین اول‌لرینده تورکیه ایله علاقه‌لرین گوجلنمه‌سی ده اورتاق دیل ایدئیاسینی گوندمه گتیرمیشدی. خوصوصیله، تورکیه ده تحصیل آلمیش آذربایجان ضیالی‌لاری بو ایدئیانین گئرچکلشمه‌سی اوغروندا موباریزه‌سینی قئید ائتمک اولار.
20. عصرین اول‌لرینده هم تورکیه ده، هم ده آذربایجاندا میلّیتچی قووّه‌لر تورکچولوگو بؤیوک بیر حرکاتا چئویردیلر. بو حرکاتین اؤنجول‌لری یوسف آکچورا، احمد آغااوغلو، علی بیگ حسین‌زاده، صیا گؤک آلپ، ابراهیم شناسی، نامق کمال، بکیر چوبان زاده ایدی.
علی بیگ حسین‌زاده "حیات" قزئتی‌نین 1905-جی ایل تاریخلی 7 سایلی بوراخیلیشیندا نشر ائتدیردیگی "قزئته‌میزین دیلی حاقیندا بیر نئچه سؤز" آدلی مقاله سینده روس، عرب و فارس سؤزلری ایله آذربایجان دیلینی "چیرک‌لندیرن‌لری" کسکین تنقید ائدهرک بو یئرسیز آلینمالارین قارشی‌لیغیندا تورک سؤزلری‌نین ایشلنمه‌سی‌نین اورتاق دیل بیرلیگینه سبب اولاجاغینی گؤستریردی. او، تورک دیلی‌نین اوروپا دیل‌لری ایله رقابت گوجونده اولدوغونو قئید ائدیردی.
ضیا گؤگ‌آلپ "تورکچولوگون اساس‌لاری " اثرینده "دیلده تورکچولوک " آدی آلتیندا یازیردی: " تورکیه‌نین اولوسال دیلی ایستانبول تورکجه سی‌دیر. ایستانبولدا ایکی جور تورکجه واردیر: بیری دانیشیلدیغی حالدا یازیلا بیلمه‌ین ایستانبول لهجه‌سی، دیگری ایسه یازیلدیغی حالدا دانیشیلا بیلمه‌ین عوثمانلی دیلی... عوثمانلی دیلینی یوخموش کیمی بیر کنارا آتاراق، خالق یازیسی‌نین قایناغینی یارادان تورک دیلینی اولوسال دیل حساب ائتمک یئترلی‌دیر".
ضیا گؤگ‌آلپ تورکلر اوچون اورتاق ادبی دیلله باغلی قئید ائدیردی: "قیساجاسی، ایستانبول تورکجه سی‌نین اولوسال دیل اولاراق قبول ائدیلمه سینه اوروپا مدنیتی ایچینده بیر تورک مدنیتی یارادیلماسی اوچون چالیشیلماسی، بیر تورک اولوسونون دوغماسی تمل اولاجاقدیر. بئلجه، عوثمانلی، اؤزبک، قیپچاق، قیرغیز کیمی آدلار بؤلگه آدلاری کیمی قالاجاقدیر".
20. یوزایلین اول‌لرینده اورتاق دیل بیرلیگی ایدئیاسی‌نین طرفدارلاریندان بیری ده احمد جاواد ایدی. او، ای.قاسپیرالی‌نین آسیادا و اوروپادا تورک-تاتارلارین "میلّی دیلینی، مکتبینی، میلّی ادبیاتینی" آنلاتماق آرزوسونو، بوتون تورک لهجه‌لرینی بیرلشدیرمک اوچون "ترجومان" قزئتی (1883) نشر ائتدیگینی، قزئتین "عومومی بیر دیل، هم ده غا‌یت آچیق بیر دیل قبول ائتدیگینی" آیریجا وورغولاییردی. احمد جاوادا گؤره، "ترجومان"-ین قبول ائتدیگی " دیلده، ایشده، فیکیرده بیرلیک!" شوعاری "بونون اوچوندور کی، بو گون دونیاداکی بوتون تورکلر یاواش-یاواش بیر-بیرینی تانیسینلار" . اودور کی، شاعیر ای.قاسپیرالی‌نین خیدمت‌لرینی بئله قییمت‌لندیریردی: "اسماعیل میرزه، آللاهین اسیرگه‌دیگی و سئودیگی میلت‌لره گؤندرمیش اولدوغو پئیغمبرلره بنزر ایش گؤردو" .
گؤرکملی تورکولوق عالیم توفیق حاجی‌یئف او دؤورده ایستیفاده اولونان سؤزلرین اسکی آذربایجان دیلینده ده اولدوغونو قئید ائده رک یازیر: " تورک دیل‌لری‌نین شاخه‌لنمگه باشلادیغی دؤورلرده خاطیرلاتدیغیمیز قبیل سؤزلر هم آذربایجان، هم ده تورک-عوثمانلی دیل‌لرینده مؤوجود اولموشدور. داها سونرالار بو سؤزلر آذربایجان دیلینده آرکائیک‌لشمه یولونا دوشدوگو حالدا، تورک-عوثمانلی دیلینده اؤز اوّلکی لکسیک(سؤزلوکسل)- سمانتیک (آنلامسال)صلاحیت‌لرینی ساخلاییر. 19. عصرده ده، 20. عصرین اول‌لرینده ده بو سؤزلر تورک ادبی دیلینده فعال شکیلده ایشله‌نیردی".
عومومیتله، اورتاق ادبی دیل هر زامان بیر موباحیثه مؤوضوسو اولموشدور. اونا قارشی چیخان‌لارلا یاناشی، اونو دستکله‌ین‌لر ده واردی. بو مسله رپرسیا ایل‌لری‌نین باشلادیغی 1930-جو ایللره قدر داوام ائتدیریلمیشدیر.
سووئت ایتتیفاقی‌نین قورولماسیندان سونرا بو ایدئیالار و ایدئیالاردان ایره‌لی گلن فعالیت‌لره آرا وئریلسه‌ده، 20. عصرین 90-جی ایل‌لرینده بو حرکات اوّلکی کیمی یئنیدن گئنیش ووسعت آلدی.
سووئت ایتتیفاقی‌نین سوقوطوندان سونرا ایتتیفاقین ترکیبیندن چیخان اون بئش جومهوریت آیری-آیری موستقیل دؤولت اولاراق دونیا علمینده، سیاستینده اؤز یئرینی آلدی. روسیه فدراسیوندان دا داخیل اولماقلا، یئنی یارانمیش جومهوریت تحصیلده، علمده، اینجه صنعتده، ایقتیصادیاتدا، عومومیتله، بیر چوخ ساحه‌لرده عوموم دونیا پروسه‌لری ایله بیرلشمگه باشلادیلار. بو پروسه‌لر تورک‌سویلو خالق‌لار اوچون یئنی ایمکان‌لارین و علاقه‌لرین یارانماسینا سبب اولدو. اؤلکه‌لر آراسیندا علم، تحصیل، ایقتیصادی علاقه‌لر سورعتلی اینکیشاف یولونا چیخدی. بئله کی، تورک دونیاسی‌نین مدنیت ناظیرلری‌نین، اینجه صنعت خادیم‌لری‌نین، علم آدام‌لاری‌نین و تدقیقاتچی‌لارین، بیلیم‌یوردلاری باشچی‌لاری‌نین ایشتیراکی ایله موختلیف مؤوضولاردا آردیجیل اولاراق کونفرانس‌لار، سیمپوزیوم‌لار تشکیل ائدیلدی. بو تدبیرلرده گوندمده اولان اساس مسله تورک خالق‌لاری‌نین آنلاشا بیله‌جگی اورتاق اونسیت دیلی ایله باغلی ایدی. کئچیریلن کونفرانس‌لاردا تورک‌دیللی خالق‌لار آراسیندا واحید الیفبانین، اورتاق اونسیت دیلی‌نین یارادیلماسی مؤوضولاری هر زامان موذاکیره اوبیئکتی اولوب.
بو گون تورک خالق‌لاری آراسیندا ایقتیصادی، مدنی و سیاسی علاقه‌لر گوندن-گونه یوکسک سویه‌یه چاتیر. تورک دونیاسی‌نین اؤنونده حلّ ائدیلمه‌لی بیر چوخ پروبلم‌لر دایانماقدادیر. علم، مدنیت، صنعت، ایقتیصادیات، تکنولوژی و سایر ساحه‌لرده قورولوجاق امکداش‌لیق‌لار اوچون اساس شرطلردن بیری و بیرینجیسی اورتاق اونسیت دیلی و اورتاق الیفبا مسله‌سی‌دیر.
اورتاق اونسیت دیلی بوتون تورک خالق‌لاری اوچون آنلاشیلان واحید دیل واسیطه‌سی‌نین تطبیقی یولو ایله تأمین ائدیله بیلر. عئینی دیلده دانیشان اینسان‌لار اونسیتی، طبیعی کی، اؤز آنا دیل‌لرینده قورورلار. آنا دیل‌لری فرقلی اولان و بونون نتیجه‌سینده بیر-بیرینی باشا دوشمه‌ین اینسان‌لار ایسه آنجاق بیلدیکلری اورتاق بیر خاریجی دیلده اونسیت قورماق مجبوریتی قارشیسیندا قالیرلار. تورک خالق‌لارین دیل‌لری بیر-بیرینه چوخ یاخین‌دیر: تورکیه تورکجه‌سی آذربایجان تورکجه‌سینه، قازاخ تورکجه‌سی قیرغیز تورکجه‌سینه، اؤزبک تورکجه سی اویغور تورکجه‌سینه یاخین‌دیر. لاکین تورکیه تورکجه سینده قازاخ، تورکمن، آلتای و دیگر تورک‌دیللی خالق‌لارین بیر-بیرینی باشا دوشمه‌سی هئچ ده آسان دئییل.
تورک خالق‌لاری آراسیندا اورتاق اونسیت دیلی‌نین فورمالاشدیریلماسی گونوموزده چوخ بؤیوک اهمیت کسب ائدیر. محض بو باخیمدان تورک خالق‌لاری آراسیندا عومومی اونسیت دیلی‌نین فورمالاشدیریلماسی ضروری‌دیر. بونون اوچون ایسه اورتاق الیفبا، لوغت ترکیبی (سؤزلوک)، اورتاق ترمینولوژی یارادیلماسی، اورتاق درس‌لیک‌لرین حاضیرلانیب نشر ائدیلمه سی قارشیدا دوران موهوم وظیفه‌لردن‌دیر.
تورک دونیاسی‌نین دیلده، فیکیرده، ایشده بیرلیگی‌نین تأمین ائدیلمه سی ضرورتینی دیله گتیرن اسماعیل بیگ قاسپیرالی‌نین ایدئیالاری بو گون تورک دؤولت‌لری‌نین علمی، مدنی، سیاسی و ایقتیصادی امکداش‌لیغی نتیجه‌سینده گئرچکلشه بیلر. حاضیردا بونون اوچون اولدوقجا الوئریشلی شراییط یارانمیشدیر.
تورک دونیاسیندا، عالیم‌لر آراسیندا اورتاق اونسیت دیلی‌نین هانسی تورکجه اولاجاغی، فورمالاشدیریلماسی مؤوضولاریندا بو گون اوچون بیر واحید (قبول ائدیلن) بیر فیکیر یوخدور. "اورتاق تورکجه" ، "اورتاق دیل" ، "اورتاق ادبی دیل " ، "اورتاق تورک یازی دیلی" ، "اورتاق اونسیت دیلی" کیمی ترمین‌لرله ایفاده ائدیلن و هر کسین فرقلی آنلاییش‌لار کیمی قبول ائتدیگی یاناشمالاری آشاغیداکی شکیلده قروپلاشدیرا بیلریک:
- تورک دیل‌لری‌نین بوگونکو قورولوشونا گؤره اورتاق بیر اونسیت دیلین یارادیلماسی‌نین مومکون‌سوزلوگو.
- بوتون تورک دیل‌لرینی احاطه ائده بیله‌جک، هر دیلدن موعین اورتاق خوصوصیت‌لر گؤتورولمکله اورتاق بیر تورکجه‌نین یارادیلماسی.
- عئینی قروپا منسوب تورک دیل‌لری‌نین اؤز داخیلینده اورتاق بیر دیل موعین‌لشدیرمه‌لری (اوغوز قروپونون اورتاق دیلی، قیپچاق قروپونون اورتاق دیلی و س.).
- تورک دونیاسیندا اورتاق اونسیت دیلی کیمی تورکیه تورکجه‌سی‌نین ایستیفاده ائدیلمه‌سی.
اورتاق اونسیت مسله‌سی البته، بو گون ان آکتوال مسله‌لردن بیری‌دیر. آنجاق افسوس‌لار اولسون، جمعیتیمیز طرفیندن بو مسله بعضاً یانلیش ایفاده اولوندوغو اوچون حتّی بعضاً ائله یانلیش فیکیرلر ائشیدیریک کی... جمعیتده بئله بیر یانلیش تصوور وار کی، اورتاق اونسیت دیلی، اورتاق تورکجه دئدیکده تورکیه تورکجه‌سینی نظرده توتوروق. عومومیتله، یارادیلاجاق اورتاق دیله هانسیسا بیر تورک‌دیللی اؤلکه‌نین دیلی‌نین هگمونلوغو و یا اوستون‌لوگو آسپکتیندن باخماق اولماز. تورک دونیاسیندا اورتاق اونسیتی حیاتا کئچیره‌جک بو دیل (اورتاق دیل) بوتون تورک دیل‌لری‌نین اورتاق خوصوصیت‌لرینی اؤزونده داشییاجاق. دوشونجه‌لره آشیلانمالی‌دیر کی، یارادیلماسینی ایسته‌دیگیمیز اورتاق اونسیت دیلی (اورتاق تورکجه) تورک‌دیللی اؤلکه لر آراسیندا آنجاق و آنجاق اونسیتین تأمین ائدیلمه‌سی اوچون نظرده توتولور. بوردا موستقیل قرامر صاحیب بیر دیلین یارادیلماسی نظرده توتولمور.
سئویندیریجی حالدیر کی، بو گون تورک دونیاسیندا اورتاق اونسیتی دیلی فونکسیونونو تورکیه تورکجه‌سی اؤز اوزرینه گؤتوروب. بونون ایسه بیر چوخ سبب‌لری وار: تورکیه جومهوریتی‌نین اهالیسینین سایی، ایقتیصادی-سیاسی گوجو، تورک‌دیللی اؤلکه‌لرله اولان علمی، ادبی، مدنی علاقه لری و س.
یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، تورکیه تورکجه‌سی‌نین بو گون تورک دونیاسیندا اورتاق دیل استاتوسو قازانماسی دیگر تورک دیل‌لریندن اوستون اولماسی کیمی قبول ائدیلمه‌ملی‌دیر. تمیز، صاف تورکجه پریزماسیندان باخساق، بو گون آذربایجان دیلی، قیریم تاتارجاسی، قازاخ تورکجه سی و دیگر تورکجه لر ایستر سؤز احتیاطی‌نین زنگین‌لیگی، ایسترسه ده قراماتیک قورولوشو و الیفباسی باخیمیندان اورتاق دیل اولما پوتنسیالینا صاحیب‌دیرلر. بوردا اساس دیقت ائدیلمه‌لی مقام تورکیه‌نین بو گون تورک دؤولت و توپلولوق‌لاری ایله بوتون ساحه‌لرده اولان علاقه‌لری‌دیر کی، تورکیه جومهوریتی بو موناسیبت‌لری چوخ بؤیوک حساس‌لیقلا و یوکسک سویه ده حیاتا کئچیریر. اصلینده، اورتاق دیل مسله‌سینده کی قاریشیق‌لیقدان دا اوزاق دورولمالی‌دیر. اونسوز دا بو زامانلا اؤز-اؤزلوگونده حلینی تاپاجاقدیر.
اورتاق اونسیت دیلی‌نین فورمالاشدیریلماسی آرتیق گونوموزون تورک دونیاسی اوچون طلب‌دیر. بو، بیر ضرورت‌دیر. تورک دونیاسی‌نین بیر-بیری ایله اونسیتی اوچون موطلق بیر اورتاق دیله احتییاجی وار. بو گون تورک خالق‌لاری آراسیندا ایقتیصادی، مدنی و سیاسی علاقه‌لر گوندن-گونه داها دا یوکسک سویه‌یه چاتیر. خوصوصی اولاراق، وورغولاماق لازیم‌دیر کی، بو علاقه‌لرین داها دا اینکیشاف ائتدیریلمه‌سی اوچون تورک خالق‌لاری آراسیندا ال‌چاتان و ثمره‌لی اونسیت واسیطه‌سی‌نین یارادیلاراق تطبیق ائدیلمه‌سی اولدوقجا ضروری‌دیر کی، بو دا اؤز نؤوبه سینده، تورک‌دیللی دؤولت‌لرین و جمعیت‌لرین بیر-بیرینه داها دا یاخینلاشماسینا سبب اولاجاقدیر.
ائلچین ابراهیموف
آذربایجان میلّی علم‌لر آکادمی‌سی نسیمی آدینا دیلچی‌لیک اینستیتوتو تورک دیل‌لری شؤعبه‌سی‌نین مودیری
کؤچورن: عباس ائلچین
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی
پهلوی رژیمی، ایرانین باشقا بؤلگه‌لرینده اولدوغو کیمی آذربایجاندا دا تام میثلی بنزری گؤرولمه‌میش بیر نظارته صاحیب ایدی. آنجاق باسغی قورغوسو، 21 آذر حرکتی و میلّی حؤکومتین لغویندن سونرا بورادا اؤزونو داها سرت، عئینی زاماندا اوستو اؤرتولو آپاریردی. یئرلی حاکیمیت اورقان‌لاری آذربایجانداکی دوروم حاقیندا بیلگی‌لرین سیزماسینا ایمکان وئر‌مه‌مگه، بوراداکی گئرچک‌لیک‌لری ایران و دونیا ایجتیماعیتدن گیزلتمگه مجبور ایدی. تصادوفی دئییل کی، 1971-جی ایلده تهراندان گلمیش موخبیرلرین و یئرلی قزئت امکداش‌لاری‌نین تبریز بلدیه‌سی‌نین ییغینجاق‌لارینا قاتیلماسی بئله قاداغان ائدیلمیشدی.[1] بونا باخمایاراق، مطبوعاتا سیزان بیلگی‌لر گؤستریردی کی، گیزلی پولیس تشکیلاتی ساواک-ین یئرلی بؤلمه‌‌لری، پولیس و ژاندارمری آذربایجاندا داها ساییق و آمان‌سیز چالیشیردی.
بو قونودا اطلاعات قزئتی‌نین خبری دیقتی چکیر. قزئت، 10 فوریه 1964ده حؤکومت کومیسیونونون ایکی عوضوونون ماجراسی حاقیندا یازیردی. اونلار نقل ائدیرلر کی، " تبریزین گؤرمه‌لی یئرلرینی گزرکن اونلاری هارادانسا گلدیکلری بیلینمه‌ین رسمی شخص‌لر توتوقلایاراق حربی اسیرلر کیمی پولیس بؤلمه‌سینه آپاردیلار. اورادا وضعیت بیر آز آیدین‌لاشدی. بللی اولدو کی، ایداره‌ده ایکی یابانچی آدامین فوتوآپاراتلا شکیل چکمه‌سیندن خبر توتونجا، ایداره رئیسی آدام‌لارینی اونلارین آردینجا گؤندریب. سوروشدورما باشلادی. بیز اؤز آدیمیزی و وظیفه یئریمیزی سؤیله‌مه‌میزه باخمایاراق، کیملیگیمیزی دقیق‌لشدیرمه‌میش بیزی سربست بوراخمادیلار. سربست بوراخیلدیغیمیزدا ایسه یولداشیمین چکدیگی فوتوشکیل‌لرینه ده ال قویدولار. "
آذربایجان تورک مسئله‌سی
چئشیدلی ایجتیماعی طبقه‌لرین آذربایجانداکی دوروما، عومومیتله آذربایجان/تورک مسئله‌سینه یاناشماسی عئینی دئییلدی.
تاریخی اولاراق میلّت‌لشمه سورجی‌نین باشلادیغی و اینکیشاف مرحله‌سینده آذربایجاندان اولان یاریم فئودال‌لار و تیجارت-کومپرادور بورژوازیسی مرکزی حاکیمیت آپاراتیندا (تهراندا) گئنیش شکیلده تمثیل اولونوب. بو صینف‌لرین نوماینده‌لری بعضاً ان یوکسک دؤولت وظیفه‌لری توتوبلار. ایکینجی دونیا ساواشیندان سونرا، یاریم فئودال‌لارین اکثریتی آذربایجانلا ایسمی باغلارینی بئله قیرمیش، اؤلکه‌نین حاکیم دایره‌‌لری ایله داها سیخ بیرلشمیشدیلر. بو صینیفین نوماینده‌لری، حاکیم مونارشی‌یه صادیق اولدوقلارینی گؤسترمک اوچون هر ایمکاندان ایستیفاده ائدیردیلر. وزیر، سناتور، مجلیس عوضوو، ژنرال، پروفسور و باشقالاری‌نین عوضو اولدوغو "جمعیت آذربایجانیان مقیم تهران" (تهراندا یاشایان آذربایجانلی‌لار جمعیتی) آدلی تشکیلات بو باخیمدان داها فعاّل ایدی.
آذربایجانین بؤیوک تیجارت و صنایع بورژوازی‌سی‌نین سرمایه‌سی گئتدیکجه داها آرتیق شکیلده "ایران‌‌لاشیردی". اؤلکه‌نین بؤیوک صنایع مرکزلرینده آذربایجان منشألی بورژوازی، یوخاریدا دئییلدیگی کیمی، اولدوقجا اؤنملی مؤوقع توتوردو. تهراندا و اؤلکه‌نین دیگر بؤلگه‌لرینده اولان تورک بورژوازیسی، درینلشن کاپیتالیزم شرایطینده لازیم گلنده اؤلکه‌ده‌کی تورکلرین لیدری کیمی چیخش ائتمک اوچون یئترینجه گوجلو ایدی. همین واخت اونونلا موقایسه‌ده آذربایجانداکی بورژوازی چوخ ضعیف ایدی.اوسته‌لیک، 1960-1970.جی ایل‌لرده، یئرلی سرمایه‌نین تهران و اؤزل خاریجی سرمایه ایله قووشماسی سورَجی گئدیردی. هم ده بونا گؤره آذربایجان بورژوازیسی عوموم- ایران رسمی و یا موخالیف ایدئولوژی‌دن فرقلی اولاراق اؤز ایدئولوژی‌سینی یاراتمادی. آذربایجانین مظلوم خالقی آراسیندا حتشا مودافیعه کارکترلی میلّتچی آخینین اولماماسی قیسماً بونونلا ایضاح ائدیله‌بیلر.
یوکسلمه‌نین تک یولو آسیمیله اولماق
بوروکراتیک بورژوازی‌نین یوخاری دایره‌لرینده، اوردو و پولیسین یوکسک مقام‌لاریندا تورکلرین سایی آز دئییلدی. اولدوقجا اؤنملی ایجتیماعی قووه‌یه چئوریلمیش بو طبقه‌لر، شاه سارایی‌نین تام تابع‌لیگینده و امرینده ایدی. بو ساحه‌لرده یوکسلمه‌نین تک یولو آسیمیله اولماقدان کئچیردی. [2]اونلارین اکثریتی اسکی سویلولار و باشقا حاکیم صینیف‌لر آراسیندان سئچیلیردی. بلکه بونا گؤره میلّی مسئلهیه قارشی توتوم‌لاری، بؤیوک بورژوازی‌نین و اسکی سویلو طبقه‌لرین قونومو ایله تام اویغون ایدی. بئله‌لیکله، ایرانداکی تورکلوگون میلّی حرکتی‌نین فعاّل قووه‌سی اولا بیله‌جک یوخاری صینیف‌لرین و طبقه‌لرین ایجتیماعی-ایقتیصادی چیخارلاری، اونلارین میلّی (میلّیتچی) دوشونجه‌لری دئییل، پان-ایرانیست فیکیرلره صداقتی و گوجلو مرکزه‌قاچ مئیلینی شرط‌لندیریردی.
اؤز کاراکترینه و بللی دورومونا گؤره (اونلارین اکثریتی آذربایجاندان کناردا ایدی.) تورک آیدینلارینین بؤیوک قیسیمی پان-ایرانیزم فیکیری‌نین یاییلماسینا ایلگی گؤسترمکده ایدی. رسمی ایدئولوژی‌نین فورمالانماسیندا کسروی، رضازاده شفق، محمود افشار کیمی تورک منشالی، آنجاق تورکلوگه نیفرت بسله‌ین‌لرین فعاّل رول آلماسی تصادوفی ساییلمامالی‌دیر. ایرانداکی تورک آیدینلارینین سیاسی-میلّی احوال-روحیه‌سی‌‌نین اؤزونه مخصوص گؤستریجی‌سی، اونلارین اؤز میلّی تاریخی، دیلی، کولتوری‌نین اوبیئکتیو علمی آراشدیریلماسینا چکینگن موناسیبت‌لری ساییلا بیلر.بورادا بونو دا علاوه ائتمک گره‌ک‌دیر کی، بو تیپلی آراشدیرمالاری آپارماق و بو اثرلرین نشر ائتدیرمک پهلوی ایرانیندا اولدوقجا چتین ایدی. آنجاق بئله اثرلر وار اولسایدی، اونلاری اؤلکه‌نین اؤزونده غئیری-قانونی یا دا خاریجده قانونی شکیلده نشر ائتمک مومکون اولاردی. بئله‌لیکله ایرانداکی تورک آیدینلاری کیچیک ایستیثنالارلا آذربایجان/تورک میلّی حرکتی‌نین ایدئولوژی‌سینی حاضیرلاماقدان اوزاق دوردولار. دونیا تجروبه‌سیندن بللی‌دیر کی، میلّی حرکاتدا ایشتیراک ائدن میلّی آیدین‌لار بو مأموریتی یئرینه یئتیررلر. [3]
تورک آیدینلارینین سیاسی باخیمدان داها فعاّل اولان کسیمی میلّی جبهه‌یه، یاخود دا دینی موخالیفته یاخین ایدی. میلّی جبهه سیاسی پروقرامیندا اؤزونو میلّی آزادلیق حرکت‌لری‌نین، اؤزللیکله یاخین و اورتا شرقده‌کی حرکت‌لرین طرفداری کیمی گؤسترمه‌سینه باخمایاراق، ایرانین چوخ میلّتلی قورولوشا صاحیب اولماسی حقیقتینه، اویغون اولاراق ایران دؤولتی چرچیوه‌سینده میلّی موختاریت طلب‌لری‌نین مومکون اولا بیله‌جگینی بئله قبول ائتمیردی. ایرانین یئنی تاریخی‌نین چئشیدلی دؤنم‌لرینده ایرانداکی فارس اولمایان بعضی خالق‌لارین میلّی موختاریت اوغروندا ائتدیکلری موباریزه، اؤزللیکله 1945-1946دا آذربایجان و کوردوستانداکی حرکت‌لر قونشو دؤولت‌لرین گوج ساواشی‌نین بیر سونوجو اولاراق تانیملانیردی.[4]
سیرالاریندا تورکلرین سایی‌نین آز اولمادیغی دین آدام‌لارینا گلینجه، اونلار ایرانین موسلمان اهالی‌سینی بؤلونمز بیر بوتون اولاراق قبول ائدیردیلر. میلّت آنلاییشی اونلارین گؤروشونه گؤره اتنیک بیرلیک دئییل، دینی بیرلیک ایدی. روحانیته یاخین اولان ساغ تررورچو "فدائیان اسلام" (ایسلام دؤیوشچولری) تشکیلاتی آشیری شوونیست مؤوقعده دورماقدا ایدی؛ "ایران میلّتی‌نین موستثنالیغینی" و ایرانین بؤلگه‌ده اؤزل لیدر رولونو تبلیغ ائدیردی. بیر باشقا تشکیلات – "حزب ملت اسلام" (ایسلام میلّتی‌نین پارتیاسی) دا فعاّل شکیلده شیعه‌لیگی دولایسی ایله پان-ایرانیزم فیکرینی تبلیغ ائدیردی.
شاه رژیمینه موخالیف فیکیر آدام‌لاری آراسیندا علی شریعتی‌نین (1932-1976) اثرلری اینانیلماز بیر محبوبیت قازانماقدا ایدی. مشهدده مذهبی بیر عاییله‌نین و موحیطین یئتیشدیرمه‌سی اولان شریعتی، سوربونن‌ده تحصیل آلمیش، غرب متودلاری ایله عنعنه‌وی ایران دگرلرینی گونجل‌لشدیرمیش، ایران/فارس میلّیتچی‌لیگی‌نین سمبول‌لاریندان اولان شیعه‌لیگه دؤنوشو تبلیغ ائتمیشدیر. اونون "بازگشت به خویشتن" (اؤزونه دؤنوش) آنلاییشی‌نین تملینده ده شوبهه‌سیز شیعه‌لیگه دؤنوش چاغری‌سی دورور. [5]
فدایی و موجاهید تشکیلات‌لاری‌نین میلّی مسئلهیه یاناشماسی دا اؤزلوگونده اؤزل ماراق دوغورور. بو تشکیلات‌لارین آذربایجاندا یارانان یئرلی قروپ‌لاری، 1960-جی ایل‌لرین اورتالاریندا اؤیرنجی‌لرین، اورتا طبقه‌لرین اولان آیدینلارین و خیردا بورژووازی‌نین ایچیندن چیخمیشدی.
فدایی‌لر قروپو 1965-جی ایلده تبریزده قورولدو. تشکولونده بهروز دهقانی، اشرف دهقانی و علیرضا نابدل) ایشتیراک ائتدیلر. بهروز دهقانی (1971ده اؤلدورولدو) و اونون کیچیک باجیسی اشرف یوخسول بیر تورک عاییله‌سینده دوغولموش، کند مدرسه‌لرینده موعلیم‌لیک ائتمیشدیلر. اونلارین آتاسی 1940-جی ایل‌لرده توده‌نین فعاّل عوضولریندن اولموشدور. علیرضا نابدل، تهران بیلیم‌یوردوندا ادبیات فاکولته‌سینده اوخوموش، سونرا ایسه اورتا مکتبده درس دئمیشدی. اونون دا آتاسی 40لی ایل‌لرده توده و دموکرات فیرقه‌سی‌نین فعاّل عوضوو اولموشدور. موجاهیدلر قروپونون تشکیلات‌لانماسیندا آذربایجانلی گنجلر محمد حنیف نژاد، م.اصغرزاده، م. بازرگانی و آ. میهن‌دوست-حنیف نژاد فعاّل رول اوینامیشلار. [6]
بو ایل‌لرده تورک گنجلیگی‌نین میلّی مسئلهلره ماراغی‌‌نین آرتدیغینی گؤرولمکده‌دیر. نابدل بو باغلامدا بونلاری یازماقدادیر: " 1960-جی ایل‌لرین باشلاریندا، ایراندا یئنی فیکیرلرین مئیدانا چیخدیغی دؤنمده، آذربایجان گنجلری‌نین شوعوروندا میلّی ظولمون گئرچک اوزو بنزرسیز گوج و آچیق-آشکار بیر شکیل آلدی. میلّی مسئله ایله یاخیندان تانیش اولماق اوچون اونلار میلّی کولتورو، ایلک اؤنجه ایسه آنا دیل‌لرینی، ادبیات‌لارینی و موسیقی‌لرینی اؤیرنمگه باشلادیلار."[7] ایراندا تانینمیش اوشاق کیتابی یازیچیسی اولان صمد بهرنگی و بهروز دهقانی فولکلور ماتریال‌لارینی ییغدیلار و آذربایجان/تورک خالق یارادیجی‌لیغی اؤرنک‌لریندن عیبارت 5 مجموعه یاییملادیلار؛ دهقانی ادبیاتین جمعیت اوزرینه اولان اتئکیسی حاقدا آراشدیرماسی‌نی یاییملادی.
بو آراشدیرمالارین ایچریسینده ان اؤنملی‌سی علیرضا نابدل‌ین "آذربایجان و مسئله‌‌ی ملی" [آذربایجان و میلّی مسئله] باشلیقلی کیتابچاسی اولدو. بو اثر 1960-جی ایل‌لرده یازیلمیشدی، آنجاق اونون اؤلوموندن چوخ سونرا یاییملاندی. علیرضا نابدل، اوختای تخلوصو ایله تورکجه و فارسجا شعیرلر یازمیش، آیدین کسیمین گنج، اومید وئرن گؤرکملی بیر تمثیلچی‌سی اولموشدور. او، عئینی زاماندا "سازمان چریک‌های فدائیان خالق ایران"ین (ایران خالقی‌نین فدایی دؤیوشچولری تشکیلاتی، فدایی‌لر) سچکین لیدرلریندن بیری ایدی. 1350 (1971/72) ایلینده شاه جللادلاری‌نین الینه کئچن علیرضا نابدل‌ین ایشگنجه‌لر سونوجوندا تشکیلاتینا ضرر وئره بیله‌جگیندن احتیاط‌لاناراق پولیس خسته‌خاناسیندا اینتیحار ائتمه‌سی اولایی سول کسیم ایچینده دیل‌لره داستان اولموشدور. بو فداکار و ایستعدادلی اینسانین اؤلوموندن سونرا آدی چکیلن کیتاب نشر اولونموشدور.[8] بو کیتابدا یئر آلان فیکیرلر یالنیز علیرضا نابدل‌ین تئوریک یاناشماسی دئییل، سول تشکیلات‌لارین اؤلکه‌ده‌کی میلّی مسئلهلره، اؤزللیکله آذربایجان مسئله‌سینه ایلگیسی‌نین آچیق بیر گؤستریجی‌سی‌دیر.
ایراندا آذربایجان مسئله‌سی‌نین یارانماسی تاریخی قونوسونا باش ووران یازیچی، ایلک آددیمدا چیخمازا گیریر. آذری دیلی و ادبیاتی نئجه مئیدانا گلدی؟ باشلیقلی بؤلومده او، مسئلهیه جوغرافیایا دایالی پان-ایرانیست کیملیک آنلاییشی اوزریندن یاناشیر. فارس-آریا شووینیزمی اولاراق تانیملادیغی رسمی ایران تاریخچی‌لیگی‌نین ضعیف دلیل‌لرینی چوروتمگه چالیشیر. رسمی تاریخچی‌لیگین آذربایجان حاقیندا اساس تزلرینی سیراسی ایله تکرارلادیقدان سونرا نابدل بئله یازیر: " شوونیست‌لر، آذربایجانلی‌لارین دئیک کی 800 ایل اؤنجه فارس دیلینده دانیشدیقلاری قونوسوندا ایصرار ائدیرلر و بونو ثوبوت ائتمکله دوشونورلر بئله‌لیکله دؤورون ان بؤیوک پروبلمینی حلّ ائتمیش اولاجاقلارینی سانماقدادیرلار. حالبوکی بو قونونون ثوبوت ائدیلمگه هئچ احتیاجی یوخدور، اونو چوخ آسانجا قبول ائتمک مومکون‌دور. "[9] یازیچی‌یا گؤره، "یوزایل‌لرجه بو تورپاق‌لاردا یاشایان میلیونلارلا اینسانین دیلی‌نین" یاشاماق حاقی واردیر. پرینسیپ اعتیباری ایله بو، منطیقلی بیر یاناشمادیر. آنجاق بیزه گؤره بو یئترلی دئییل. نابدل‌ین بعضی ایران تاریخچی‌لری‌نین تاریخه ضید شکیلده "صفوی‌لرین زورلا اهالی‌نین دیلینی تورک‌لشدیردیکلری" ایدیعالارینی دا "حتّی ایندیکی واختدا دا دؤولت مأمورلاری‌نین ایل‌لرله آیاق‌لاری بعضی کندلره دَیمیر" کینایه‌لی تثبیتی ایله چوروتمه‌سی ده بو نؤوعدن‌دیر.
علیرضا نابدل‌ین، ایختیاریندا میلّی تاریخیمیز حاقیندا باشقا آلترناتیو اولمادیغیندان، داها دوغروسو، باشقا تئوریک یاناشمادان گومان کی خبرسیز اولدوغودان پان-ایرانیست باخیشا قارشی آنلاملی بیر جاواب اورتایا قویمامیشدیر یا دا قویا بیلمه‌میشدیر. بو سببدن منسوب اولدوغو ائتنیک بیرلیگین (آذربایجان خالقی‌نین) آدی ایله علاقه‌لی نابدل‌ین علمه سؤیکنن بیر فیکری یوخدور، عئینی صحیفه‌ده بئله "آذری‌لر"، "تورکلر"،" تورک دیللی آذری خالقی"، "آذربایجانلی‌لار" اتنونیمینه راست گلینیر. تورکلر و تورک دیلی‌نین ائش آنلامی اولاراق بول-بول ایشله‌دیلن "آذری‌لر"، "آذری دیلی" ترمینی ده علمی و اوبیئکتیو دئییل، تئز-تئز وورغولادیغی اوزره "فارس-آریا شووینیزمی‌نین" اویدورماسی‌دیر.
نابدل، ایسلامدان سونراکی دؤنمده فارس شعوبیه حرکتی، "شاهنامه" قونوسونا توخونوب، اونو "قومگرایی" (عیرقچی‌‌لیک) اولاراق آدلاندیریر و آذربایجاندا بو جور مئیل‌لرین (عیرقچی‌‌لیگین) اولماماسیندان ممنون‌لوغونو بیلدیریر. 20. عصر. باشلاریندان اعتیباراً پان-ایرانیزمین اؤزللیکله آذربایجانین تورک خالقینا یؤنه‌لیک گئریچی بیر کاراکتر آلماسینی، تورکلری زورلا فارس‌لاشدیرما چاغری‌لارینی گؤرمور و یا گؤرمک ایسته‌میردیر.
نابدل عئینی زاماندا تورکلرین سیاسی ساحه‌دکی فداکارلیغینا باخمایاراق، فارس عونصورونون مشروطیت اینقیلابیندان داها قازانجلی چیخماسینی (اؤرنگین، فارس دیلی‌نین دؤولت دیلی اعلان ائدیلمه‌سینی) بیلمیر یا دا بیلمک ایسته‌میر. شیخ محمد خیابانی‌نین ایرانین موستقیل‌لیگی اوغروندا موباریزه‌سیندن، قوزئی آذربایجاندان فرق‌لنمک اوچون گونئیین آدینی "آزادیستان" قویماسینی حئیران‌لیقلا یازان یازیچی، تبریز قیامی اثناسیندا "آذربایجانین تورک یوردو اولماسیندا" وورغولایان‌لاری ایران دموکراتیک حرکتینه تفریقه و آیری‌لیقچی‌لیق سالان‌لار اولاراق پیسله‌مکده‌دیر. [10]
رضا پهلوی دیکتاتورلوغونون ایرانین باشینا گتیردیگی بلالاردان گئنیش بحث ائدن نابدل، میلّی دیل‌لرین بوغولماسیندان یالنیز بیر جومله ایله قئید ائدیر. سولون کسروی‌سی - تقی ارانی و اونون فعاّلیتی نابدل‌ین یوکسک بَینمه‌سینی قازانیر. او، میرزه علی معجزین حیات و یارادیجی‌لیغینی آراشدیراراق بونلاری اورتایا قویموشدور: " معجز آذریجه یازمیشدیر، آما بو اونون میلّی‌لیگیندن دئییل ده خالقچی‌لیغیندان ایره‌لی گلیردی، چونکی آذریجه یازماسایدی ساده جاماعات اونو باشا دوشمزدی. "[11]
علیرضا نابدل‌ین 21 آذر حرکتینه باخیشی دا منفی‌دیر. آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی و لیدرلرینه قارشی بعضی حاقلی تنقیدلری اولسا دا بو حرکتین کاراکتری حاقیندا یازیچی‌نین وئردیگی یانلیش دگر (بؤلوجولوک) اؤزونون ده دئدیگی کیمی "فارس شوونیست‌لری و آری عیرقچی‌‌لری‌نین" دگرلندیرمه‌سیندن فرقلی دئییل. اونون دوشونجه‌سینه گؤره، ایرانین سؤز قونوسو دؤنمده کی ضیدیت‌لری سیراسیندا (فئودال‌لار-کندلی‌لر، بؤیوک بورژوازی-پرولتاریا و شهر امکچی‌لری) میلّی پروبلم‌لر یوخ ایدی. آذربایجان دموکرات‌لاری‌نین میلّی دیل شوعارینی نابدل "آخماق‌لیق" آدلاندیریر. [12]
" پان‌تورکیزم ویروسو "
علیرضا نابدل اثری‌نین یئنی مرحله‌ده "میلّی تمایول‌لر" باشلیقلی بؤلومونده 1960-جی ایل‌لرده ایران فیکیر حیاتیندا یئنی دییشیک‌لیک‌لرین باش وئردیگینی یازیر. یازیچی آذربایجاندا بو تمایولون اساساً میلّی دیل و ادبیاتا ایلگی‌نین آرتماسیندا اؤزونو گؤستردیگینی وورغولاییر. ائله‌جه ده علاوه ائدیرکی، " بو ایل‌لرده یئرلی میلّیتچی‌لیک (ناسیونالیزم ولایتی) فیرقه آیدینلارینین اینحیصاریندا ایدی. "[13]
بوندان ممنون اولمایان نابدله گؤره، میلّی شوعارین تملینده دوردوغو هئچ بیر پروقرام آذربایجان ایشچی‌سی، کندلی‌سی و کیچیک بورژوازی‌سینی ایران ایشچی-کندلی-کیچیک بورژوازیسی ایله موتّحید ائده بیلمزدی. [14]
ماراقلی‌دیر کی، کوردلر آراسیندا اینقیلاب جوشغوسونون یاشانماسیندان راحات‌سیز اولمایان یازیچی، بونو عراق کوردوستانینداکی سیاسی سورج‌لرین ائتکیسی و اونلارا "صفوی و قاجارلار دؤنمینده یابانچی قؤوم کیمی یاناشیلدیغی" ایله آچیقلاماقدادیر.[15] تورکجه ادبیات اؤرنک‌لری‌نین یاییملانماسی‌نین چتین‌لیگی و پولیس تعقیبی‌نین آرتماسینی گئرچک فاکت‌لارلا تصویر ائدندن، دئمه‌لی میلّی ظولمون وارلیغینی قبول ائتدیکدن سونرا، نابدل 1960.جی ایل‌لرده ادبی حیاتی جانلاندیران شخص‌لرین یارادیجی‌لیغینی آراشدیرماقدادیر. اونلارین یارادیجی‌لیغیندا ایجتیماعی موتیولرین ضعیف اولماسی سببیندن بو شخص‌لری خیردا- بورژوا میلّیتچی‌لری ساییر. حبیب ساهر، فتحی، جوشغون، فرزانه تورکچو -میلّیتچی اولدوقلاری اوچون تنقید ائدیر. ان سرت تنقید ایسه علی تبریزلی‌نین پایینا دوشور. بوتون ایران تورک‌لرینی بیرلیگه چاغیردیغی اوچون علی تبریزلی اونون گؤزونده پان-تورکیست و قارشی-اینقیلابچی‌دیر.
علیرضا نابدل اثری‌نین سون بؤلومونده 1960.جی ایل‌لرده آذربایجان گنجلری آراسینداکی یئنی مئیل‌لری آراشدیرماغا چالیشمیشدیر. آراشدیرماسی‌نین سونوجوندا بونلاری یازیر: سووئت آذربایجانیندان گلن "خروشچف‌چو رئویزیونیزم"ین ائتکیسی ایله "بؤلگه‌چی گنجلر" (جوانان ولایت‌گرا) گئت-گئده "آیریلیق مرضینه" توتولماغا باشلادیلار. اونلار بو بؤلگه‌چی‌لیگی صمیمی اولاراق قاباقجیل بیر اولای، حتّی مارکسیزمه اویغون سایدیلار. نابدله گؤره، حاضیردا اونلار ایکی پروبلم قارشیسیندا قالیبلار: 1. مارکسیزم طرفداری اولان آیدین‌لار و ایشچی‌لر آراسیندا میلّیتچی‌لیک مئیل‌لری؛ 2. "آذری کوتله‌لر، اؤزللیکله آذربایجانداکی آذری کوتله‌لر آراسیندا میلّی مسئله‌نین مؤوجود اولماسی. [16] . نابدل‌ین یازدیغی بو اولای اصلینده 1960.جی ایل‌لرده آذربایجاندا و اوندان کناردا یاشایان تورکلر آراسیندا میلّی شوعورون یارانماسی سورجیندن عیبارت ایدی. اونو نابدل "بؤلگه‌چی‌لیک ویروسو" اولاراق آدلاندیریر. "پان‌تورکیزم ویروسو"نون دا بو اورتامدا آرتا بیله‌جگینه اینانماقدادیر. اؤز میلّتی آراسیندا میلّی شوعورون و میلّیتچی‌لیگین آرتماسیندان راحات‌سیز اولان بو ذهنیت صاحیبی آردینجا بئله یازیر: استالین و مائو تسه دون-ون اؤیرتدیکلری کیمی، هم حاکیم میلّتین شووینیزمی، هم ده محکوم میلّتین آشیری میلّیتچی‌لیگی عئینی تضادین ایکی طرفی‌دیر. بو تضادی دوزلده بیله‌جک تک قووّه پرولتاریادیر. اثر دونیا پرولتاریا اینقیلابی‌نین، ایران مارکسیست-پرولتاریا موباریزه‌سی‌نین، ایران خالقی‌نین آزادلیق موباریزه‌سی‌نین شأنینا یؤنلن شوعارلارلا، "ایمپریالیزم و اونون ایران ایتلری‌نین"، فارس شووینیزمی‌نین و" بؤلگه‌چی‌لیگ"ین پیسله‌نیلمه‌سی ایله بیتر. علیرضا نابدل‌ین چاتدیغی سونوجا گؤره، شاه رژیمینه قارشی موباریزه‌نین گوجلنمه‌سی سورجینده آذربایجان مسئله‌سی‌نین گوندمه گتیریلمه‌سی دوغرو دئییل.
داها سونرالاری فدایی‌لرین اینقیلابچی-دموکرات دوغرولتوسوندا عومومی تکامولو گئدیشینده اونلارین میلّی مسئلهیه باخیشی نیسبی اولاراق دَییشدی. فدایی‌لرین و موجاهیدلرین بعضی سندلری 70.جی ایل‌لرده اونلارین بو پروبلمه بیر آز داها دیقتله یاناشماغا باشلادیقلارینی گؤستریر. فدایی‌لرین ایدئولوق‌لاریندان بیژن جزنی ایران توپلومونون باشلیجا ضیدیت‌لری آراسیندا میلّی آزلیق‌لار و ظلم رژیمی آراسیندا اولان ضیدیت‌لری قئید ائدهرک یازیردی کی، آزلیق‌لارین حرکت‌لرینی "عومومی آزادلیق موباریزه‌سی‌نین بیر بؤلومونو تشکیل ائدیر". [17]
ایران توده پارتیاسی (حزب توده)، پروقرام سندلرینده دفعه‌لرله اؤلکه ده میلّی مسئله‌نین اؤنمینی وورغولامیشدی. 1973.جی ایلده پارتیانین ریاست هئیتی‌نین میلّی مسئله اوزره تصدیق ائدیلمیش تزلرینده دئییلیر: "ایرانین میلّی واحیدلری اوزون تاریخی دؤورلر بویونجا عئینی طالع ایله اؤز اورتاق وطن‌لری‌نین آزادلیغی و موستقیل‌لیگی اوغروندا موباریزه ایله، اورتاق کولتورو ایله بیر-بیرینه باغلی‌دیرلار. توده پارتیاسی ایراندا یاشایان بوتون میلّت‌لرین، میلّی قروپ و آزلیق‌لارین تام برابرلیک حاقلارینی و اونلارین اؤلکه‌نین تورپاق بوتون‌لوگونو قوروماسی اساسیندا واحید وطن چرچیوه‌سینده کؤنوللو ایتتیفاقینی مودافیعه ائدیر. میلّی ظولمون کؤکونون قازیلماسی بو آماجین تأمین ائدیلمه‌سی‌نین ایلکین شرطی و تملی‌دیر. بونون اوچون اسارت آلتیندا اولان بوتون میلّت‌لره و میلّی قروپ‌لارا موختارییت وئریلمه‌لی‌دیر. اؤلکه‌نین ایداری بؤلگوسونون تملینده میلّی قروپ‌لارین چیخاری یئر آلمالی‌دیر. میلّی بؤلگه‌لرده ایالت، ویلایت و ناحیه انجومن‌لری تک ایران وطنی چرچیوه‌سینده موختارییت قانونونو حیاتا کئچیرن اورقان‌لار اولمالی‌دیر. " [18]
آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین قالیق‌لاری، 1950-جی ایل‌لرده ضعیف ده اولسا اؤز گوجونو یئنیدن قورماغا چالیشدی. آنجاق شاه رژیمی‌نین باسقی‌لاری گوجلندیکجه فیرقه‌نین اسکی عوضولری فعّالیت‌لرینی کولتور ساحه‌سینه داشیدیلار. 1960دا آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی موسکونون باسقی‌سی ایله توده ایله بیرلشدیریلدی. [19] آنجاق فورمالیته اولاراق اؤز آدینی و مرکزی کومیته‌سینی ساخلادی. سونراکی اون‌ایل‌لرده موهاجیرت حیاتینا محکوم ائدیلمیش بو تشکیلات گئتدیکجه گوج ایتیردی.
بئله‌لیکله، رژیمه موخالیف اولان سول گوجلر میلّی مسئله‌نین حلینی ایران خالقی‌نین ایجتیماعی قورتولوشو ایله باغلاییردیلار. میلّی مسئله آنتی-دیکتاتور و دموکراتیک موباریزه دوغرولتوسوندا حلّ ائدیلمه‌لی ایدی، یعنی اونلار آذربایجان مسئله‌سی‌نین پرولتار مرکزلی حلینی تکلیف ائتمکده ایدیلر. آنجاق 1960-70جی ایل‌لرده ایراندا یارانان سیاسی دوروم ایچریسینده شاه دیکتاتورلوغونا قارشی بوتون گوجلرین بیرلشمه‌سی ضروری‌لیگی، اونلارین دوشونجه، میلّی مسئله‌نین حلّینی ایکینجی پلانا کئچیردی. بورژوا و دینی موخالیفته گلینجه، یازیلدیغی اوزره، اونلار میلّی پروبلم‌لری، بو باغلامدا آذربایجان مسئله‌سی‌نین وارلیغینی بئله قبول ائتمیردیلر.
کولتور ساحه‌سینده تورک حرکتی
ایکینجی دونیا ساواشیندان سونراکی دؤنمده آذربایجان/تورک میلّی حرکتی اساس اعتیباری ایله کولتور ساحه‌سینده کی فعّالیت‌لرله محدودلاشدی. تورک کولتوری اوزرینه قویولموش اولان تابویا باخمایاراق، میلّی کولتور اؤرنک‌لری مئیدانا چیخماقدا ایدی. بو آنلامدا ایلک اولاراق هم تاریخی باخیمدان هم ده فیکیر-صنعت دگرلرینه گؤره محمد حسین شهریارین "حیدربابایا سلام" شعیرینی (1954) گؤسترمک گرک‌دیر. دفعه‌لرله یاییملانمیش اولان بو اثردن اؤنجه یالنیز فارسجا یازمیش (بهجت آباد خاطیره‌سی غزلی چیخماق‌لا) گؤرکملی شاعیرین بو اثری فارس عیرقچیلیگینه آنلاملی بیر جاواب اولدو.
میلّی دموکراتیک حرکتین باسدیریلماسیندان سونرا تورک ایجتیماعی فیکرینده و کولتور حیاتیندا یارانمیش بدبین احوال-روحیه‌نین اورتادان قالخماسیندا بو مؤحتشم اثرین رولو بدل‌سیزدیر. چوخ سونرالار یازیچی گنجعلی صباحی بو قونویلا ایلگیلی بونلاری خاطیرلایاجاقدی: " حیدر بابایا سلام" سوکوت سلطنتینده بیر توپ کیمی سسلندی، سوسموش ویجدان‌لاری، یوخویا گئتمیش استعداد‌لاری اویاندیردی." [20] میلّی حؤکومتین اؤندرلریندن بیری اولان دوکتور سلام‌الله جاوید ایسه بو اولایا بئله اؤنم وئرمیشدیر: "شهریارین تورکجه یازدیغی "حیدربابایا سلام" شعیری ادبی حرکتده یئنی بیر ولوله یاراتدی، بیزلری میلّی حرکته دوغرو یئنیدن یؤنلندیردی. " [21] شهریارین بو اثرینه یازیلمیش سایسیز نظیره‌لر یوخاریدا دئییلن‌لره دلیل‌دیر. حبیب ساهر، کریم مشروطه‌چی سؤنمز، م. ه. صحاف، حسن مجیدزاده (ساوالان)، خسرو میرزه، گنجعلی صباحی، بولود قاراچورلو سهند، حسین صدیق دوزگون، محمد علی فرزانه، دوکتور سلام‌الله جاوید کیمی اورتا و یاشلی نسیله عایید، تبریزلی علی، علیرضا نابدل (اوختای)، هاشم ترلان، ر. براهنی کیمی گنج شاعیر و یازیچی‌لارین آنا دیلینده قلمه آلینان، آنجاق چوخونون یازیلدیغی دؤنمده (بعضی‌لری‌نین بوندان سونرا دا هئچ) یایینلانمایان اثرلری ایراندا تورک ادبیاتی‌نین فیکیر-صنعت باخیمیندان اینکیشاف قئید ائتدیگینی گؤسترمکده‌دیر.
ماراقلی‌دیر؛ شاعیرلرین یایینلانا بیلن بیر نئچه شعیر توپلوسو هر ایکی ساحیل آذربایجان شاعیرلریندن شعیرلریندن دوزنلنمیشدی. [22] بوندان باشقا سووئت آذربایجانیندا یایینلانان ادبی اثرلر و مطبوعات اورقان‌لاری ایراندا دا یاییلیردی. بعضی بیلگی‌لره گؤره، گونئی آذربایجاندا رادیو آلیجیسی اولان شهر خالقی‌نین یوزه دوخسانی باکی رادیوسونا قولاق آسیردی. [23]
تورک دیلی و میلّی حیاتین دیگر داشیییجی‌لاری‌نین وارلیغینی شوعورلارا چاتدیرماق، پان ایرانیست فیکیرلرله موباریزه باخیمیندان شیفاهی خالق ادبیاتی اؤرنک‌لری‌نین (بایاتی، افسانه، ناغیل، تاپماجا، ماهنی، شعیر، آتالار سؤزو وس.) توپلانیب باسیلماسی بؤیوک اؤنم ایفاده ائدیردی. محمدعلی فرزانه، صمد بهرنگی، بهروز دهقانی، سلام‌الله جاوید، ا. مجتهدی، حسن مجیدزاده وس. آیدینلارین فارسجا و آنا دیل‌لرینده اؤزللیکله 1960-جی ایل‌لرده باسدیردیقلاری فولکلور اؤرنک‌لری توپلولاری تورکلر آراسیندا سون درجه سئویلمیشدیر.
تورک آیدینلاری خالق آراسیندا میلّی حیاتا، آنا دیلینه و میلّی کولتوره آرتان بو ماراق سورجینده میلّی مسئلهیه باخیش آچیسینی تعیین ائتمک، بو ایشی دوزنله‌مک اوچون چئشیدلی ادبی و ادبی-بدیعی بیرلیک‌لرینده حالیندا بیرلشمگه باشلادیلار. بو بیرلیک‌لردن بیری قاراچورلو بولودون (سهند) جهدی ایله 1953/54 ایلینده تهراندا یارادیلمیش و 60.جی ایل‌لرین اورتالارینادک فعاّلیت گؤسترمیشدیر. سهند، حسینقلی کاتیبی، فرزانه، صباحی، جاوید، ن. فتحی، م. م. اعتماد، م.ع.محزون، ساوالان، نور آذر، ابراهیم‌پور وس. عئینی بیرلیگین عوضولری ایدیلر. بیرلیگین آماجی تورکجه یازیلمیش اثرلرین، شیفاهی خالق ادبیاتی اؤرنک‌لر‌ین چاپینا کؤمک ائتمک ایدی. توپلولارین چوخو بیرلیگین سعیی ایله حاضیرلاناراق نشر اولونموشلار. [24]
تورک آیدین‌لاریندان تبریزلی علی 1957/58.جی ایلیندن باشلایاراق 1963/64.جو ایله‌دک بیر نئچه دفعه ادبی بیرلیک (محفل) یاراتماغا جهد گؤسترمیشدیر. اونون تشکیل ائتدیگی قیسا عؤمورلو ادبی درنک‌لره اعتماد، شریعتی-اهری، حسن اوغلو، همین شاهد، رجب ابراهیمی، سلام‌الله جاوید، ن. فتحی، آ. آذری وس. قاتیلمیشلار. [25]
عرب الیفباسینداکی یازی‌نین ایصلاحات احتیاجی
ایجتیماعی حیاتین نیسبتاً لیبرال‌لاشدیغی 1960-جی ایل‌لرده تورک دیلینه حصر ائدیلمیش علمی آراشدیرمالار و بو اثرلرین باسیلیب یاییلماسی میلّی آیدینلارین بؤیوک اؤنم وئردیگی مسئله‌‌‌لردن بیری اولدو. بو کیتاب‌لار عومومیتله "آذری دیلی" حاقینداکی پان-ایرانیست نظریه‌یه قارشی یؤنلمیشدی و گیریش اونلارین بؤلوم‌لرینده بو نظریه‌نین اساس‌سیزلیغی سانکی اوستو باغلی شکیلده ایفاده ائدیلیردی. آذربایجان اهالیسینین اسکی دیلی‌نین "آذری" اولدوغو و فارس دیلینی بورادا یایماغین تاریخ طرفیندن شرط‌لندیریلدیگینی ایدیعا ائدن‌لره جاواب اولاراق سلام‌الله جاوید، محمدعلی فرزانه، علیرضا نابدل (اوختای) و باشقالاری‌نین گؤستردیگی کیمی، تورک دیلی تاریخی‌نین موباحیثه‌لی طرف‌لرینه، بیرسیرا تورک شاعیرلرین فارسجا یازمالارینا باخمایاراق، بو دیل نئچه عصردیر آذربایجان اهالیسینین دانیشما] یازی دیلی‌دیر و اونا گؤره ده اونون آنا دیلی اولدوغو شوبهه دوغورمامالی‌دیر. سؤزآلما و سؤز وئرمه حال‌لاری دیل‌لرین قارشی‌لیقلی ایلیشکی‌سی اوچون طبیعی حال اولدوغوندان، تورک دیلینده کی آلینتی سؤزلری بهانه ائدهرک اونو آلتای دیل‌لری قروپوندان آییرما جهدی فایداسیزدیر. محمدعلی فرزانه بو قونولار اوزرینه بونلاری یازمیشدیر: " تورک-آذری دیلی‌نین آذربایجاندا رواج تاپماسی و برکیمه‌سی مسئله‌سی اوزون زاماندان بری سؤز-صؤحبت‌لره و موباحیثه‌لره سبب اولموشدور. چئشیدلی، هم ده بیر-بیرینه ترس فیکیرلر دیله گتیریلمکدهدیر. آما بو سؤز-صؤحبت‌لره و بیر-بیرینه ضید باخیش آچی‌لارینا باخمادان تک فاکت شوبهه سیز و موباحیثه سیزدیر: کئچمیشده نه اولورسا اولسون، حالی حاضیردا بو دیل نئچه عصردیر بو دیارین اهالیسینین اورگی‌نین، دوشونجه‌سی‌نین و دویغولاری‌نین دیلی‌دیر. " [26]
تورک آیدینلاری عرب الیفباسینداکی یازی‌نین ایصلاحات احتییاجینا دا ایشاره ائتدیلر. بو باغلامدا تورکجه یازیلاردا ادبی دیل قایدالارینا رعایت ائدیلمه‌سی اوچون کیچیک حجملی کیتاب‌لار یاییملاندی. [27] میلّی آیدین‌لار بونون ایدراکیندا ایدیلر: " هر بیر خالقین دیلی همین خالق اوچون اؤزل اؤنمه مالیک‌دیر؛ بونا گؤره‌دیر کی دیل‌لری ایستیلا آلتیندا اولان میلّت‌لر باجاردیقلاری زامان‌لاردا اؤز دیل‌لرینی خاریجی ایستیلادان آزاد ائتمیشدیلر. "[28]
1960-70.جی ایل‌لرده میلّی آیدینلارین احوال-روحیه‌سی‌نی گؤسترمک، اونلار آراسیندا گزن و موباحیثه ائدیلن فیکیرلری ایفاده ائتمک باخیمیندان تانینمیش شاعیر تبریزلی علی‌نین (19291998) عئینی دؤنمده بؤلمه-بؤلمه یازدیغی، آنجاق یالنیز ایسلام اینقیلابی سورجینده باسدیرا بیلدیگی کیتابی بدل‌سیز بیر قایناق‌دیر. اون ایل‌لرله ایراندا تورکون وارلیغینی یوخ سایان، اونو کیچیک گؤرن پان-ایرانیست و عیرقچی تبلیغاتا قارشی بو اؤلکه ده یازیلمیش اونلارلا اثر آراسیندا تبریزلی علی‌نین "ادبیات و میلّیت" کیتابی [29] اؤزل یئری ایله سئچیلیر. بو کیتاب گئریچی-عیرقچی سوچلامالارا گونئی تورکلوگونون ایلک احاطه‌لی و آنلاملی جاوابی‌دیر.
کیتابین ایچریگیندن ده گؤرولدوگو کیمی، تبریزلی علی، فارس شووینیزمی و آریا عیرقچیلیگینین سیستملی-آکادمیک، علمی-بی‌طرف تنقیدینی قارشی‌سینا آماج اولاراق قویمامیشدیر. یازیچی میلّتی‌نین تانینمیش شاعیری و حاقسیزلیغا دؤزه بیلمه‌ین موباریزه اوغلو ایدی. [30] اودور کی کیتابین بعضی بؤلوم‌لرینده کی فیکیرلر دویغولارا دایانیر، یازیچی فیکیرینی اساس‌لاندیرماق اوچون یئترلی دلیل گتیرمگی گرکلی بیلمیر. منفی‌سی موثبتی ایله بیرلیکده بو کیتاب اؤزونودرک ائتمک ایسته‌ین تورکلوگون 20.عصرین 1960-70.جی ایل‌لرینده هارای سسی اولماسی باخیمیندان وازکئچیلمز قایناق‌دیر.
" میلّت اولاراق هارادا یانلیشیمیز اولدو کی بو گونه قالدیق؟ "
یازیچی کیتابین باشلاریندا آماجینا آیدین‌لیق گتیریر. ایرانین سیاسی تاریخینده سورکلی اولاراق فعاّل رول اوینایان سویداش‌لاری‌نین ساغ و یا سول فیکیرلره آشیری باغلی‌لیغیندان (سولا وورغون، ساغا مفتون اولماسیندان) و اؤزونو اونوتماسیندان اؤتری تدیرگین اولان یازیچی، میلّی پروبلم‌لرین آراشدیریلماسی و اورتایا قویولماسینی میلّی وظیفه اولاراق حساب ائتمکده‌دیر. تبریزلی علی فارس شوونیستیندن داها چوخ تورک مانقورد‌لارینا حیرص‌له‌نیر، فریادینی بو سؤزلرله ایفاده ائدیر: " یوز ایل‌لرجه، میلیون‌لارجا قویون کیمی دوغولموش، قویون کیمی یئمیش و قویون کیمی قیغلاییب ، وسونرا قویون کیمی اؤلموش گئدن‌لریمیز و اونلارین یئرینی توتان‌لاریمیز، هر شئی‌یه قاریشمیش، هر اویونا باش وورموش، تاریخ و جوغرافیانی اوخوموش و یازمیش، هر جوره اؤزگه دیل‌لر اؤیرنمیش و اؤیرتمیش، حاکیم و محکوم اولموش، زنگین-یوخسول اولموش، دونیا میلّت‌لرینی و دیل‌لرینی تانیمیش و هر جور بویاغا بولاشمیش، آنجاق اؤزونون و میلّتی‌نین کیم اولدوغونو و کیم اولاجاغینی تانیمامیش و هله ده تانیماق ایسته‌میر. [31]
یازیچی، میلّی شوعور سورجی‌نین ایلک مرحله‌سی‌نین " کیم ایمیش و کیمدیر؟ " سورغوسونا جاواب وئرمکدن کئچدیگینی بیلدیگیندن اؤتری تاریخی کئچمیش پروبلم‌لره اؤزل بیر یئر آییرمیشدیر. تبریزلی علی و میلّی منلیگینی آختاران هر بیر سویداشی اوچون "میلّت اولاراق هارادا یانلیش‌لیغیمیز اولدو کی، ایندی بو گونه قالدیق؟" سورغوسونا جاواب تاپماق فؤوق‌العاده بؤیوک بیر اؤنمه مالیک دیر. بو سورغویا جاواب وئرمک اوچون تبریزلی علی تاریخی کئچمیشین بللی گئرچک‌لرینی خاطیرلادیر. تبریزلی علی‌یه گؤره، ایسلامیت اؤنجه‌سی دؤنمده فارس ادبیاتی یالنیز بیر نئچه اثردن عیبارت ایدی: "ایسلامدان اؤنجه عجم‌لرین [فارس‌لارین] هئچ بیر ادبی، نظمی، داستان کیتاب‌لاری یوخدور و هله بیر نئچه جیریق-میریق یئرآلتیندان تاپیلان سانسکریت، آوستا، مزدیسنا، یشت آدلی کیتابچالار وارسا دا خورافه‌لر و موهومات اوچون یازیلمیشلار."[32]
او کیتاب‌لارین دیلی ایله چاغداش فارس دیلی آراسیندا علاقه یوخدور و یا آیری-آیری سؤزلر بنزه‌سه ده ایندیکی فارس‌لار اونلاری آنلامیرلار. پان-ایرانیست‌لرین ایسلامیت اؤنجه‌سی ایران/فارس تاریخینی گؤیلره قالدیریب، یالان فرضییه‌لر اویدورماسینی تبریزلی علی شیدّتله ردّ ائتمکده دیر: "… بو گونکی یالاق عجم، او گونون، او چیرکین و قانلی گونون میلّی دیل و میلّی ادبیاتیندان دانیشاندا و سارساقلایاندا اؤزونو گولونج دوروما سالار و بوتون دونیانی اؤزونه گولدورور. " [33] تبریزلی علی، عرب و تورکلری "ظالیم، ییرتیجی و دیل بیلمز" کیمی تانیدان‌لارین عیرقچیلیگینه اعتیراض ائدیر، او یازیر: "فردوسی عرب الیفباسی ایله نه اوچون تورک شاهی محمود غزنوی‌یه شاهنامه‌نی یازمیش؟ بو اوزون چاغلار بویو حکیم فرخی سیستانی، عنصوری، انوری، قاآنی شیرازی، حافظ شیرازی، وصل شیرازی، سعدی شیرازی، […] کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی، ملک‌الشعرا بهار خراسانی و یوزلرله، مینلرله شاعیرلر و مداح‌لار هونرلری و باجاریق‌لارینی عرب، اؤزللیکله تورک اوچون نیثار [قوربان، هدیه] تقدیم ائتمیشلر. " او، تورک حؤکمدارلارینی یئرلی یئرسیز آلچالدان، تورک دیلینه ایکراه‌لا یاناشان عیرقچی یازیچی‌لاری اینصافلی اولماغا چاغیرماقدادیر. تبریزلی علی عیرقچی یازیچی‌لاری تنقید ائتدیگی قدر، تورک حؤکمدارلاری‌نین میلّی دیل و ادبیاتا قئیدسیزلیگینه ده ایچدن یانیر. قوزئیدن-گونئی‌یه، شرقدن-غربه اولماق اوزره بؤیوک- بؤیوک ایمپراتورلوق‌لار قوران"، اؤزگه میلّت‌لره دیل و میلّیت تحمیل ائتمه‌ین تورک سولالری‌نین سیاستی‌نین بدلینی (جریمه‌سینی) چاغداش سویداش‌لاری اؤده‌ییرلر. تبریزلی علی همین تورک سولاله‌لرینی بو سؤزلرله قیناییر: " قوللوق‌لاریندا یوزلرله کیچیک شاه‌لار، حؤکومت‌لر؛ تاریخ یازان لار، ادیب‌لر و شاعیرلر، معمارلار و طبیب لر اولان آتا و بابالاریمیز، گله‌جک نسیل اوچون، یعنی بیزلر اوچون هئچ بیر گؤزل میلّی میراث، میلّی دیل و ادبیات، میلّی تاریخ بوراخمامیشلار. لاکین گونون نقد اولان قودرت و گوجونه قانع اولموش، زامانی و دونیانی کیچیک و قیسا گؤرموشلر."[34] اورتا چاغلاردا تورک سئچمه‌لری ایچینده اتنیک تعصوبون اولماماسی (علیشیر نوایی چاشدیریجی ایستیثنالاردان بیری‌دیر) 20. یوز ایلده آغیر سونوچ‌لار وئردی. تبریزلی علی یازیر: " وارا و ثروته، قودرته و گوجه، یاخشی یئییب و ایچمگه، هابئله ائو بزه‌ک‌لرینه و یوزلرله بئله شئی‌لره و ایشلره قیمت و دگر وئریلیردی، آنجاق دیله، ادبیاتا، میلّی کولتوره، میلّی ویجدانا، اؤزونو و میلّتینی تانیماغا ائله بیر کؤنول و علاقه وئریلمیردی. ایندی ده بو گونکی نسیلین الینده بئله بیر میلّی قایناق یوخدور، اولموش یا دا قالمیش اولان وارسا دا یا گؤزلردن ایتمیش یا دا زامانین پاسی و توزو ایله اؤرتولموشدور. [35]
تبریزلی علی، اورتا چاغلاردا تورک-فارس ایلیشکی‌لرینی آچیق‌لیغا قوووشدورماق اوچون محمود غزنوی-فردوسی حکایه‌سینی اؤرنک گؤسترمکده‌دیر. او، شاعیر فردوسی‌یه الده اولان محدود قایناق‌لاری، اؤزللیکله شاعیر اسدی‌نین یازمیش اولدوغو شعیرلری بیر یئرده ییغیب سولطان محمود غزنوی‌نین ایمپراتورلوغوندا اولان میلّت‌لری وحدته و بیرلیگه چاغیرماسی‌نین تؤوصیه ائدیلدیگینی خاطیرلادیر. آنجاق حاضیرلادیغی "شاهنامه" ایله فردوسی وحدت و بیرلیک یئرینه میلّی آیری‌لیق‌لار و قؤومو دوشمن‌لیک‌لر تؤرتمیشدیر. [36] فردوسی دیلسیز (عجم) فارس‌لاری یاشاتماق اوچون باشدان سونا بوینوزلو یالان‌لارلا دولو بیر چووال یاراتدی، فارس اولمایان‌لاری آشاغی‌لادی. محض بونا گؤره ده فردوسی‌یه وعد ائدیلمیش انعام وئریلمه‌دی. سونرالاری فارس‌لار، فردوسی‌نین محمود غزنوی‌یه یازدیغی هجوه دایاناراق یالاندان ناغیل‌لار اویدوروب یایدیلار. بو تاریخی اولایا آیدین‌لیق گتیرن تبریزلی علی، فارس‌لارین آنا کیتابی ساییلان "شاهنامه" قونوسونداکی فیکیرلرینی اؤزتله‌یه‌رک؛ بو اثرده اصل قونولارین بالکان آلبانیاسی‌نین [آلبانیا] میلّی داستان‌لاریندان آلیندیغینی (1)؛ اونو بیر نئچه آدامین، اؤزللیکله شاعیر اسدی‌نین یازدیغینی (2)؛ فردوسی‌نین یازیلمیش حاضیر ایشلری دییشدیره‌رک اونا دوشمن لیک قاتمیش اولدوغونو (3) وورغولار؛ فردوسی تأیید ائتمیشدیر: فارس‌لار، همان دیلسیزعجم‌لر ایمیش، او اونلاری دیریلتمیشدیر (عجم زنده کردم) (4)؛ فردوسی، شاهی یئر اوزونون تانریسی و میلّت‌لری اونون قوللاری سایمیشدیر (5) دئیه یازیر.
تبریزلی علی‌نین بو اثرینده دیقتی چکن دیگر بیر خوصوص دا آذربایجاندا ایلک دفعه تورکچو تاریخ آنلاییشی‌نین یئر آلماسی‌دیر.
تورک کیمدیر؟
تبریزلی علی اثری‌نین بیر نئچه بؤلومونو تاریخی کئچمیشه حصر ائتمیشدیر. بو بؤلوم‌لرین آنا غایه‌سی فارس شووینیزمی و آری عیرقچیلیگینین تاریخله علاقه‌لی اویدورما تزلرینی چوروتمک، سویداشلارینا دوغرو، ایناندیریجی بیر تاریخ شوعورو وئرمک‌دیر. یازیچی، "تورک کیمدیر؟" باشلیقلی بؤلومده اینسان‌لیغین یارانما ساحه‌سی‌نین اورتا آسیا، قوزئی چین، آلتای داغلاری، آرال گؤلو ساحیل‌لری اولدوغونو وورغولاییر. اوددان و چاخماقدان ایلک دفعه محض بورالاردا ایستیفاده ائدیلدیگی فیکیرینی ایره‌لی سورور. دونیا علمی‌نین اون ایل‌لرجه موباریزه و موناقیشه ائتدیگی بو مسئله‌‌‌دن سونرا ایندیکی تورکلرین و اونلارین اجدادلاری‌نین یاشاییش ساحه‌سی، اونلارین سایی مسئله‌لرینه کئچر. بیزه گؤره، یازیچی بو مسئلهلره حیسی یاناشیر، بیر چوخ اینانیلماز شیشیرتمه‌لره یول وئریر.
تورک توره‌ییش داستانی‌نین، اسکی تورک تاریخی‌نین ایضاحی تورکولوژی علمینه دایانیر. بو، ایران شرط‌لرینده جورئت طلب ائدن بیر ایش اولماقدان باشقا، هم ده سویداشلارینا گرکلی آکادمیک بیلگی چاتدیرماق باخیمیندان دا دیقتی چکیر. اسکی تورک تاریخی‌نین هونلار، تئومان، مته، آتیلا کیمی قونولاری‌نین اینجه‌لنمه‌سی آشاغی‌لیق کومپلکسینده اولان سویداش‌لاری‌نین بیلگی اسکیک‌لیگینی قاپاما باخیمیندان چوخ اؤنملی‌دیر. بورادا دیقتی چکن اؤزل‌لیکلردن بیری ده یازیچی‌نین موغول پروبلمینه یاناشماسی‌دیر. رسمی ایران تاریخچی‌لیگینده نیفرتله دانیشیلان موغول‌لار، ایرانا بدبخت‌لیک‌لر گتیرن اساس سبب اولاراق گؤستریلمکده دیر. تبریزلی علی، تورک - تاتار و موغول‌لاری عئینی خالق اولاراق گؤرور و اونلارین قهرمان‌لیقلارلا دولو کئچمیشینی، اتنوگرافیک اؤزل‌لیک‌لرینی غورورلا تصویر ائدیر. یازیچی‌نین اوخوجوسونا و سویداشینا وئردیگی مساژ بودور: رسمی ایران تاریخچی‌لیگی‌نین ایدیعالاری‌نین عکسینه، سنین غورور دویاجاغین بیر میلّی تاریخین واردیر؛ بو، ایران تاریخی‌نین بیر پارچاسی دئییل، عومومی تورک تاریخی‌نین بیر بؤلومودور.
میلّتی تشکیل ائدن عونصورلر
تبریزلی علی بوتون چوخ میلّتلی دؤولت‌لرده بؤیوک اؤنم داشییان میلّت آنلاییشینا دا یاناشماسینی آچیقلاییر. او، میلّتی تشکیل ائدن عنعنه‌وی عونصورلری (جوغرافیا، ایقتیصادیات، سیاست، کولتور، قانون و مدنی حوقوق بیرلیگی) سیرالادیقدان سونرا اونلارین اؤلکه‌دن اؤلکه‌یه، یئرلی شرطلره گؤره دییشدیگینی یازاراق " میلّیت، هر کسین گؤزونده و دوشونجه‌سینده و اؤزونه مخصوص اولان روحون و اینانجین تاثیری آلتیندا فرقلی‌لیک گؤستریر."[37] بو عونصورلرین هامیسی اولسا بئله اونلار اؤلکه اینسان لارینی تک میلّته چئویرمک اوچون یئترلی دئییل، چونکی دیل و اونا باغلی اولان ادبیات، فولکلور، ادب و روسوم، میلّی دویغولار و میلّی ویجدان (شوعور) و بونلارین باشیندا میلّی کولتوری گؤزآردی ائتمک مومکون دئییل. بونا گؤره ده "فارس کولتوری ایچینده اریدیلن شوعورسوز تورکلر، تورک کولتورونون اللی ایل بویونجا ظالیمانه شکیلده ایستیثمارا معروض قالدیغینی بیلمه‌دیکلری حالدا، اؤزلرینی تامامیله فارس‌لیغا ووروب گؤزدن ایتن‌لر ده کیچیک بیر دیقت ایله اونلارین فارس قؤوموندن اولمادیقلاری گؤزه چارپیر."[38] فارس‌لار و تورکلر آراسیندا بو ساحه‌ده جیدی فرق‌لرین اولماسی اونلارین آیری-آیری میلّت‌لر اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. تبریزلی علی بئله یازیر: "تورکلر ایله فارس‌لارین دین بیرلیگی، رژیم بیرلیگی، جوغرافیا بیرلیگی، ایقتیصادیات بیرلیگی ضروری اولسا بئله، هله میلّی کیملیک و میلّی کولتور بیرلیگی، میلّی اؤزل‌لیک و میلّی ویجدان بیرلیگی اولا بیلمز، چونکی تورپاق (جوغرافی) و ایقتیصادیات و رژیم بیر اولا-اولا میلّی پسیکولوژی، میلّی کولتور و دیل و روحیات بیر دئییل و بیر اولا بیلمز. چونکی هر بیری‌نین اؤزونه مخصوص خاصیت، دب، روحیات، اخلاق، عصب و حتّی ژنی واردیر. یعنی، بوتون قؤومو اؤزل‌لیکلری آیری-آیری اولان ایکی میلّتین تورپاغی، ایقتیصادیاتی، سیاسی رژیمی، ایجتیماعی قورولوشو بیر اولسا دا، آنجاق بو ایکی آیری-آیری میلّت‌لری بیر میلّت ائده بیلمز و سون مرحله ده هر عونصور اؤز اصلینه قاییدار. "[39]
علمی باخیمدان عومومیتله اوبیئکتیو اولان بو باخیش کیتابین نؤوبتی بؤلومونده (میلّیت ایله قؤومیت فرقی) قاریشدیریلماقدا، بیر-بیرینه ترس فیکیرلر ایره‌لی سورولمکده‌دیر. یازیچی بورادا قؤوم (اتنوس، اتنیک بیرلیک) آنلاییشینی تانیملار: " هر قؤوم دیگر بیر قؤومدن آیری دیل، ادبیات، تاریخ و کولتوری" ایله فرقله‌نیر. [40] تبریزلی‌یه گؤره، ایران سؤزو بللی بیر قؤومه عایید دئییل، ایراندا عرب‌لر، تورکلر، بلوچ‌لار، کوردلر، تورکمن‌لر و فارس‌لار یاشاییرلار و بونلارین جمعینه ایران میلّتی و ایران دؤولتی دئییرلر.[41] آنجاق بیرینه (فارس‌لارا) ائو صاحیبی، باشقاسینا (مثلاً تورکلر) کیرایه‌چی استاتوسو وئریلمه‌سینی یازیچی ردّ ائدیر، ایرانی بوتون میلّت‌لرین اورتاق وطنی ساییر. گؤروندوگو کیمی، تبریزلی علی‌نین میلّت و قؤوم آنلاییش‌لاری، اویغون اولاراق تورک میلّتی و ایران میلّتی آنلاییش‌لاری بیر-بیرینه قاریشیر و کونکرت معناسینی ایتیریر.
" آذربایجانلی " و " آذری "
یازیچی، آذربایجان اهالیسینین (داها دوغروسو اونون اکثریتینی) "آذربایجانلی"، یا دا" آذری" اولاراق آدلاندیرماغین دوغرو اولمادیغینی دیله گتیریر: "ایران تورک‌لرینی تک آذربایجان آدلی قفسده دوستاق ائدن‌لرین حیله‌سینی هله‌لیک بوتون ایراندا اولان تورک قارداش‌لاریمیز آچیقجا گؤزه آلمامیشلار و بو گون روسیه‌ده [سووئت‌لر بیرلیگینده]، اوروپادا، ایراندا بیزه تورک یئرینه آذربایجانلی آدینی زورلا و ایصرارلا تحمیل ائدن‌لرین هدفی بودور، بیزه تلقین ائتسینلر کی، تورک یالنیز آذربایجاندا اولا بیلر، تک او یئرده اولدوغو زامان دا تورک دئییل، بلکه آذری آدینی آلا بیلر. " [42] کیتابین دیگر بیر یئرینده یئنیدن بو قونویا دؤنن تبریزلی علی ایچی یانا - یانا بونلاری یازیر: "اؤزگه‌لری بیزه تورک دئمکدن چکینمیرلر، آنجاق اؤزوموزونکولر جین بسم‌ا‌لله‌دان قورخار کیمی اوشونورلر، چونکی یا اؤزلرینه اعتیمادلاری یوخدور یا دا باشقا یئرلردن دستور و یا دیکته بئله‌دیر. "[43]
تبریزلی علی‌نین بو کیتابدا اوستونده دوردوغو اساس فیکیرلردن بیری ده میلّی شوعورا صاحیب سویداش‌لاری‌نین اسکی سیاسی تجروبه‌لردن درس آلماغا سسله‌مک‌دیر. یوخاریدا دا یازیلدیغی کیمی، تبریزلی علینی بو کیتابی یازماغا سؤوق ائدن سبب‌لردن بیری سویداش‌لاری‌نین دبدبه اولان ایدئولوژی‌لره آلوده‌چی‌لیگی و اؤز میلّی پروبلم‌لرینی اونوتماسی‌دیر. یازیچی بونونلا بیرلیکده ساغ یا دا سول پارتیالارین فعاّلیتینه قاتیلماماق کیمی بیر ایستگی ایره‌لی سورمور: " هر هانسی بیری هانسی اینانج و مذهبده و هانسی یولدا اولماق ایسته‌دیگی یولدا اولماغا آزاددیر و هئچ کیمین فیلان غایه و فیلان دین آدینا اسکولاستیک دؤورونده اولان کیلیسا ایستیبدادینی یئنیدن قورماغا حاقی یوخدور."[44] آنجاق اینانج‌لار، پئشه‌لر و قانون‌لار میلّتین خیدمتینده دیر، نینکی میلّیت مرام‌لارین و قانون‌لارین خیدمتینده دیر." ایشده بو باغلی‌لیق و میلّی شوعورون اولماماسی اوزوندن یوزایل‌لرجه ایران تورکلوگو میلّت‌لر یاریشیندا اودوزماقدادیر. تبریزلی علی هارای چکیر؛ بو قدر فاجیعه‌دن سونرا هئچ اولمازسا ایندی تاریخی تجروبه‌میزدن و یانلیش‌لاریمیزدان درس آلاق.
تبریزلی علی‌یه گؤره، محض میلّی شوعورون اولماسی اوزوندن اینقیلاب‌لار و قیام‌لار دؤورونده تورکلرین میلّت اولاراق چوخ یانلیش‌لاری اولدو. "مشروطیت دؤنمینده اؤز الیمیزله تورک تؤره‌سی اولان قاجاری ییخدیق، بونون یانیندا دا فیرقه‌ده میلّی آدی‌یلا اوزریمیزه روس پالتاریندا کومونیست‌لر چیخدی و سونرا روس‌لار بیزیم اوستوموزده آمریکالی‌لار ایله موعامیله ائدیب، بیزی اسکی دوشمنیمیزین الینه تاپشیردیلار."[45] تبریزلی بیر باشقا ایفاده‌سینده مسئله‌نین دراماتیک یانینی اورتایا قویموشدور: "مشروطیتده بیز یورغا گئتدیک، اونلار [فارس‌لار] میندیلر، پارتیالاردا و ایتیحادیه‌لرده بیزلر اعضا اولدوق، اونلار رؤسا." [46]
پهلوی حاکیمیتی دؤنمینده (1925-1979) گونئی آذربایجانین و تورکلوگون دورومونو یئکونلاشدیراجاق اولساق بیر نئچه اؤنملی قونونون وورغولاماق لازیم‌دیر.
پهلوی رژیمی‌نین قورولدوغو 1920لردن سونرا آذربایجان و تورکلوک یاریم عصر بویونجا دراماتیک بیر دؤنم یاشادی. میلّت‌لشمه سورجی‌نین طلب‌لرینه اعتینا گؤسترمه‌ین و تشبوثو فارس اتنوسونا بوراخمیش اولان تورکلوک، بو یانلیش‌لیغین بدلینی آرتیقلاماسی ایله اؤدمک مجبوریتینده قالدی. تاریخینده ایلک دفعه مظلوم میلّت دورومونا دوشدو. عیرقچی پهلوی رژیمی تورکلوگون وارلیغینی ردّ ائتدی، اونونلا ایلیشکی‌لرینده قاتی بیر آسیمیلاسیون سیاستی یئریتدی. تورکلوک، ایرانین بوتونلوگو، پهلوی حاکیمیتی اوچون اساس تهلوکه ساییلدی. 50 ایلدن چوخ سورن بو اریتمه سیاستی هانسی سونوج‌لاری وئردی؟ هر شئیدن اؤنجه، اؤلکه خالقی‌نین ان آز اوچده بیرینه برابر اولان تورکلری فارس‌لاشدیرما سیاستی عیرقچی‌لرین آرزو ائتدیگی سونوجو وئرمه‌دی. فارس‌لاردان فرقلی بیر اتنیک بیرلیک اولدوقلاری، فرقلی دیلی، کولتورو، عنعنه عادت‌لری، تاریخی کئچمیشی اولان چوخ میلیونلو بیر خالقی اؤز ایچینده اریتمک مومکون اولمادی. رضا پهلوی دؤنمینده تطبیق اولونان تورکلوگو اینکار، آذربایجانی ازمه سیاستی طبیعی اولاراق دیره‌نیشله قارشیلاشدی. 1941-جی ایلدن سونرا آذربایجاندا میلّی-دموکراتیک حرکت، اؤزللیکله 1945-1946.جی ایل‌لرده کی میلّی حؤکومتین فعاّلیتی ایراندا تورکلوگون آیریجا میلّت اولاراق فورمالاشماق عزمینی، اؤز حاقلاری اوغروندا موباریزه ائتمه ایراده‌سینی اورتایا قویدو. میلّی-دموکراتیک حرکتین قانلا بوغولماسینا باخمایاراق، 21 آزار اولایی ایراندا آذربایجان مسئله‌سی‌نین میلّی-اراضی موختارییتی پرینسیپینه اویغون اولاراق حلّ مودلینی اورتایا قویدو.
ایران یازیچیسی جلال آل احمد ایران حؤکومتی‌نین آذربایجانی "کولتور باخیمیندان اؤز موستملکه‌سی" سایدیغینی بیلدیره‌رک، ایران یؤنتیمی‌نین دیل سیاستی قونوسوندا بونلاری سؤیله‌میشدیر: "ایندی قیرخ ایلدیر کی، ایران حؤکومت‌لری‌نین سعی ایله بو دیلی یالنیز محدودلاشدیرماغا دئییل، حتّی اونو محو ائتمگه چالیشدیلار. اونو "آذری" اولاراق آدلاندیردیلار، اونا "زورلا قبول ائتدیریلمیش" بیر آد قویدولار، آذربایجانین شهر و محلّه‌لری‌نین آدینی دَییشدیردیلر، تورک عسگر و مأمورونو فارس‌لارین یاشادیغی بؤلگه‌لره گؤندردیلر و عکسینه، آنجاق تورک دیلینی محو ائتمک ایشینده کیچیک بیر اوغورا بئله نایل اولا بیلمه‌دیلر."[47] ایرانین اسکی تحصیل ومعاریف ناظیری آموخته ده بو اوغورسوزلوغو اعتیراف ائتمه مجبوریتینده قالمیش، 1953-62 ایل‌لری آراسیندا دؤولتین تحصیل سیستمی قارشیسیندا قویدوغو آماجا چاتا بیلمه‌دیگینی آچیقلامیشدی: "همین ایل‌لر بویونجا آذربایجانین کولتورو و تحصیلی ساحه‌سینده اؤنملی بیر اینکیشاف گؤرولمه‌میشدیر. فارس دیلی آذربایجان اهالیسی آراسیندا یاییلمامیشدیر."[48] اهالی‌نین بؤیوک بؤلومونون ساوادسیز اولدوغو بیر اؤلکه‌ده فارس‌لاشدیرما سیاستی‌نین اوغورو پان-ایرانیست سیاستچی‌لرین و یازیچی‌لارین آرزوسو اولاراق قالماقدا ایدی. یوخاریدا دا گؤستردیگیمیز کیمی، 1970-جی ایل‌لرین اورتالاریندا شرقی آذربایجان اوستانیندا 6 یاشیندان بؤیوک اهالی‌نین تک یوزده 36سی، غربی آذربایجاندا یوزده 30-و، زنجاندا ایسه 31-و اوخوما-یازما بیلیردی.
پهلوی رژیمی‌نین فارس‌لاشدیرما سیاستی‌نین سونوج‌لارینی دگرلندیریرکن، جلال آل احمدین وئردیگی بو فاکتا دا دیقت یئتیرمگه دَیر. آذربایجاندا تورک اهالیسی ایله احاطه اولونموش ایران دیللی اهالی قروپ‌لاری سورعتله تورکلشمک اوزره ایدی. میلّیتجه تات اولان ایرانین بو دموکرات یازیچیسی بو ماراقلی سونوجو ایفاده ائدیر. سون زامان‌لارا قدر زنجان اوستانینداکی اسکی بوئین‌زهرا شهری‌نین 28 کندی تات دیلینده دانیشارکن، ایندیکی واختدا تخمیناً 9 کندده تات دیلی دانیشیلیر. یازیچی قونونو بو سؤزلرله وورغولاییر: " زنجان و ماراغادان گلن تورک دیلی قاسیرغا کیمی یولونا چیخان ایران لهجه‌لری‌نین هامیسینی سوپوروب آپارماقدا ایدی."[49]
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی‌نین اوغورسوزلوغونو موطلق‌لشدیرمک قطعیاً دوغرو دئییلدیر. بو سیاست آذربایجانین ایجتیماعی-ایقتیصادی باخیمدان گئریده قالماسینا، خالقین بؤیوک بؤلومونون اؤز وطنینی ترک ائتمه‌سینه، بورانین مدنی باخیمدان گئریله‌مه‌سینه سبب اولموشدور. بو سیاستین ان اؤنملی سونوج‌لاریندان بیری ده تورکلر آراسیندا میلّت‌لشمه (میلّت قوروجولوغو) سورجی‌نین سون درجه لنگیمه‌سی اولدو. بو مرحله‌ده ده میلّی تمرکوزلشمه‌نین اؤنملی شرط‌لری حلّ ائدیمه‌میش قالدی. ایسلام اینقیلابی عرفه‌سینده رسمی پان-ایرانیست، عیرقچی تاریخ آنلاییشینی شوبهه آلتینا آلا بیله‌جک میلّی کئچمیش آنلاییشی یارانمادی، آذربایجانین گله‌جگی ایله علاقه‌لی اساس‌لاندیرمیش آنلاییش‌لار اورتایا آتیلمادی، فرقلی سبب‌لردن میلّتین و دیلین آدی ایله باغلانتیلی چئشیدلی‌لیک (تورک، آذربایجانلی، آذری) مئیدانا گلدی.
فارس‌لاشمیش مانقوردلار
تورکلرین تحصیل آلمیش طبقه‌سی ایچینده اتنیک منشأینی اینکار ائدن، فارس‌لاشمیش مانقوردلار ساییجا آرتدی. یئنی کسروی‌لر، رضازاده شفق‌لر،کاظم‌زاده‌لر، محمود افشارلار مئیدانا چیخدی. جلال آل احمدین قئید ائتدیگی کیمی، دؤولتین تورکلوگه موناسیبتده ایجرا ائتدیگی سیاستین ان حساس سونوج‌لاریندان بیری ده اؤلکه ده تورکلر ایله فارس‌لار آراسیندا نیفاقین یارانماسی اولدو.[50] بیر زامان‌لار فارس‌لارین تورکلر حاقینداکی تحقیر ائدیجی اتنیک کیلیشه و لطیفه‌لرینه فارس‌لار حاقیندا کلیشه‌لر علاو ائدیلدی. بو یئنی دورومون گؤستریجی‌سی اولاراق تبریزلی علی‌نین یوخاریدا گؤزدن کئچیردیگیمیز کیتابینداکی فارس‌لار حاقیندا چئشیدلی آلچالدیجی ایفاده لری یازا بیلریک.
تورکلر آراسیندا میلّت‌لشمه سورجی‌نین لنگیمه‌سی، تورک میلّی حرکتی ایدئولوژی‌سی‌نین فورمالاشماماسی، بو حرکاتین یئتری قدر تشکیلات‌لانا بیلمه‌مه‌سی آذربایجانین و ایران تورکلوگونون، پهلوی رژیمینی بؤهرانی قارشیسیندا حاضیرلیق قالماسینا سبب اولموشدور.
یازان : پروفسور نصیب نصیبلی
کؤچورن: عباس ائلچین
اتک یازیلار:
1 Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti), 29.12.1971.
2 Fred Halliday, İran: Dictatorship and Development, New Zealand, 1979, p. 216.
3 Örneğin bkz:В.И.Козлов, Динамика численности народов (Методология исследования и основные факторы), Москва: Наука, 1972, с.49; Формирования наций в Центральной и Юго-восточной Европе. Сборник статей,Москва: Наука, 1981, с. 247-251, 323-328.
4 Örneğin bkz: Mahmud Pənahiyan (Təbrizi)), Fərhənge coğrafiyaye melliye Torkane İranzəmin, c.3, (yersiz), s.34-35.
5 Bkz: Ali Şeriati, Bazgəşt, Tahran: Hoseyniyeyi-ərşad, 1357; Ali Şeriati, Ali Şiası Safevi Şiası, Ankara:Fecr, 2009.
6 MERİP Reports, Washington D.C., no 3, 1980, p.6-9.
7 Ali Rıza Nabdel, Azerbaycan və meseleyi melli, s. 38.
8 Bazı iddialara göre, baskıdan önce el yazması elden geçmiş, yazarın fikirleri tahrif edilmiştir. Bu, zayıf bir ihtimal sayılmalı, çünkü eserdeki fikirler yazarın üyesi olduğu teşkilatın program belgelerindeki hükümlere uygundur.
9 A.g.e., s. 4.
10 Ali Rıza Nabdel, Azerbaycan və meseleyi melli, s. 11.
11 A.g.e., s. 16.
12 A.g.e., s. 20.
13 A.g.e., s. 28.
14 A.g.e., s. 29.
15 A.g.e., s. 29-30.
16 A.g.e., s. 39.
17 Bijan Jazani, Capitalism and Revolution in İran, London, 1980.
18 Nokate gerxi dər bareye məsəleye melli dər İran və həlle an əz nəzəre Hezbe Tudeye İran, (yersiz, yılsız), s. 8-9.
19 Ervand Abrahamian, ‘Communism and Communalism in İran: The Tudah and the Firqah-i Dimukrat’, p.315-316.
20 Azerbaycan, N 7, 1983, s. 125.
21 Doktor Salamulla Cavid, O günün hasreti ile…Hatiralar, Bakü:Yurt, 2003, s.109.
22 Samed Behrengi, Pare-pare, Təbriz, 1342; Hüseyin Sadık, Asari əz şoərayi Azərbaycan, Tahran, 1352; Hüseyin Sadık, Vaqif – şaere zibai və həqiqət, Tebriz, 1347.
23 Celal Ale-Ahməd, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, Tahran:Harezmi, 1357, s. 314.
24 Nəsib Nəsibzadə, Bölünmüş Azerbaycan, Bütün Azərbaycan, Bakü: Ay-Yıldız, 1997, s. 202203.
25 Tebrizli Ali, Edebiyat ve milliyet, s. 115-116.
26 Muhammed Ali Ferzane, Məbaniye dəsture zəbane Azərbaycan, Tebriz, 1344, s. 1-2.
27Azerbaycan dil bilgisinde yazım kuralları, Tahran, 1344; Muhammed Tagi Zehtabi, Ana dilimizi nasıl yazalım? [yersiz], 1360; Z.M. (Zehtabi), İran Türkçesinin sarfiyatı, [yersiz], 1955; Muhammed Ali Ferzane, Azerbaycan dilinin grameri, Tebriz, 1965; N. Vezinpur, Saxtemane fel dərzəbane Torki əz dideqane zəbanşenasi, Tahran, 1348.
28 S.M.Cad [Salamulla Cavid], Azerbaycan diline mahsus sarfiyat və nəhv,[yersiz, yılsız], “cim” sayfası.
29 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyet, Tahran: Atropat Kitabevi,[yısız]. Bu kitabın İranda son çapı 2010 yılında Dil ve Edebiyat adında, Güneş dergisi emekdaşlarının çalışmaları sonucunda, Səid Muğanlı’nın editörlüğüyle gerçekleşmiş. Kitabın ilk baskısındaki kapağında Dil ve Edebiyat, sayfa başlığında ise Edebiyat ve Milliyet. Birinci Cilt yazılmışdır. Yazar, galiba Dil ve Edebiyat’ı iki ciltte yayınlamayı planlamış, ancak tek birini yayınlayabilmiştir. Biz ilk baskının başlığını daha uyğun gördük.
30 Bkz: Abdullah Ağcaköylü, ‘Bilinmeyen Büyük Bir Türkçü ve Türkçeci Tebrizli Ali’, Türk Kültürü, sayı 1, yıl 1, Kasım 1962, s. 41-45; Abdullah Ağcaköylü, ‘Tebrizli Aliden Seçme Şiirler’, Türk Kültürü, sayı 2, yıl 1, Aralık 1962, s. 29-34; Н.Л.Насибзаде, ‘А.Р.Набдель и А.Табризли: Два уклона в идеологии национально-освободительного движения азербайджанцев в Иране’, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri, Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1988, N 2, s. 60-66.
31 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyyet, s.3. Alıntılarda orijinalın üslubunu mümkün olduğu kadar korumaya çalıştık.
32 A.g.e., s. 18.
33 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyyet, s. 18.
34 A.g.e., s. 101.
35 A.g.e. Türk sülalelerinin Fars kültürünü himayə etmesi, ancak Türk dil ve edebiyatına bigane kalmaları mevzusunu Ahmed Ağaoğlu və M. Emin Resulzade de incelemişler. Bkz: Nesib Nesibli, Ahmed Ağaoğlu İran hakkında, http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDASNIZAMI-SI.html/inner/1; Nesib Nəsibli, Rəsulzadenin çağdaş “Nizamisi”,http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDASNIZAMI-SI.html/inner/1
36 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyet, s.137.
37 Tebrizli Ali, Edebiyat ve milliyet, s. 87.
38 A.g.e., s. 90.
39 A.g.e., s. 89.
40 A.g.e., s. 91.
41 A.g.e., s. 92.
42 A.g.e., s. 88.
43 A.g.e., s. 130.
44 A.g.e., s. 95.
45 A.g.e., s. 104.
46 A.g.e., s. 54.
47 Celal Ale-Ahmed, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 138.
48 Xandəniha, 11.09.1962, s.9.
49 Celal Ale-Ahmed, Tatneşinhaye boluke Zəhra, Tahran, 1958, s. 43.
50 Celal Ale-Ahmed, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 139.
قایناق: Millî Strateji Araştırma Kurul
تورک میفولوژی‌سینده قوربان
تورک میفولوژی‌سینده قوربان
اینسان و توپلوم حیاتینی ائتکی‌له‌ین عونصورلر آراسیندا اینانج‌لار اؤنملی بیر یئر توتور. شخصیتین مئیدانا گلمه‌سینده، عاییله فردلری آراسینداکی باغلارین مؤحکم بیر قورولوشا اوتورماسیندا، توپلوم عوضولری ایله اولان ایلیشکی‌لرین تشکیل ائدیلمه‌سینده، اینکیشافیندا و ایجرا ائدیلمه‌سینده اینانج‌لارین رولو بؤیوک‌دور.[1]
بیز بو مقاله‌میزده، ائورنسل بیر عیبادت اولان قوربانین تورک میفولوژی‌سینده‌کی یئرینی تثبیت ائدهرک بو عیبادتین، گونوموزه نئجه عکس اولوندوغونو اورتایا قویماغا چالیشاجاغیق.
قوربان مؤوضوسونا کئچمه‌دن اؤنجه میفولوژی ندیر سورغوسونا جاواب آختارمامیز لازیم‌دیر.
میف، ایبتیدایی توپلوم‌لاردا اولای، fable, fiction قارشیلیغی اولاراق ایستیفاده ائدیلمکده دیر. میفین اصل معناسی "گئرچک حکایه" و بونون دا اؤته‌سیندن صاحیب اولونان موقدّس، چوخ دگرلی و معنالی شئی‌لردیر. بو گون بو سؤز: fiction، خیال، تصوّور، illüzyon، گئرچگین پوزولماسی معنالارینی وئرمکده‌دیر. اتنولوق، سوسیولوق، تاریخچی و دین آدام‌لارینا گؤره ایسه، "موقدّس عنعنه‌لر، ایبتیدایی اینانیش‌لار، اؤرنک مودل‌لر" معناسینی داشییار. میفولوژی ایسه میف علمی دئمک‌دیر.[2]
زنگین بیر میفولوژی‌یه صاحیب اولان میلت‌لرین داستان‌لاری دا زنگین‌دیر. بو گون تورک دونیاسیندا شیفاهی/سؤزلو عنعنه‌ده هله ده یاشایان اوغوز کاغان، دده قورقوت، ماناس، کوراوغلو داستان‌لاری آراشدیریلینجا تورکلرین نه قدر زنگین بیر میفولوژی قایناغینا صاحیب اولدوقلاری آسان‌لیقلا گؤرولر. میف‌لر داستان‌لارین ایچینده یاشامالارینا داوام ائتدیکلری کیمی زامانلا بعضی خوصوصیت‌لرینی ایتیره‌رک ناغیلا و افسانه‌یه ده چئوریلرلر.[3]
پروف. دوکتور. بیلگه سئییداوغلو، میف‌لرین اؤزل‌لیک‌لرینی بئله سیرالاماقدادیر: "میف موقدّس بیر حکایه‌نی احتیوا ائدر. ایبتیدایی زامان‌لاردا مئیدانا گلمیش بیر حادیثه‌نی ایضاح ائدر. میفده هر زامان بیر یاراتما سؤز مؤوضوسودور. بعضی شئی‌لرین نئجه مئیدانا گلدیگینی و تشکیل اولدوغونو اله آلار. گئرچکده اولان شئی‌لری ایضاح ائدر. میف‌لرده‌کی کاراکترلر فؤوق‌العاده وارلیق‌لاردیر. اونلارین نه ائتدیکلری چوخ اسکی زامان‌لاردا "باشلانغیج" زامانیندا بیلینیردی. میف‌لر بو قهرمان‌لارین یارادیجی‌لیق‌لارینی گؤسترر. اونلارین موقدّس و فؤوق‌العاده اولوش‌لارینی آچیقلایار. قیساجا میف‌لر، چئشیدلی موقدّس، فؤوق‌العاده دگرلری آچیقلایارلار. بونلار بوتون دونیانی قوران و بو گونه قدر گتیرن گئرچک دگرلردیر. "[4]
قوربان، چئشیدلی سؤزلوک‌لرده بئله تعریف ائدیلمیشدیر. تورک دیلی‌نین ان اسکی و دگرلی سؤزلوک‌لریندن دیوانی لغات التورک‌ده (بسیم آتالای تر. ج. اوچ، ص. 10) قوربان قارشیلیغی اولاراق "یاغیش" سؤزو کئچمکده‌دیر. "یاغیش، ایسلامدان اؤنجه تورکلرین آداق اوچون، یاخود تانری‌لارا یاخینلیق الده ائتمک اوچون بوت‌لره کسدیکلری قوربان" اولاراق آنلاملاندیریلمیشدیر. یئنه عئینی اثرده (بسیم آتالای تر. ج. بیر. ص. 65) ایدهوُک/ایدوُک سؤزو کئچمکده‌دیر. "ایدهوُک: موقدّس و موبارک اولان هر نسنه. بوراخیلان هر حئیوانا بو آد وئریلر. بو حئیوانا یوک وورولماز، سودو ساغیلماز، یونو قیرقیلماز؛ صاحیبی‌نین ائتدیگی بیر آداق اوچون ساخلانار." شکلینده تانیملانمیشدیر.
احمد‌بیجان ارجیلاسونون باشچی‌لیغیندا بیر کومیسیون طرفیندن حاضیرلانان؛ (قارشیلاشدیرمالی تورک لهجه‌لری سؤزلوگو بیر، ص. 516-517) ده قوربان سؤزجوگو کیچیک سس دَییشیکلیک‌لری ایله؛ گوُربان، کوْربان، قوُربان (دیک)، قوُرمان‌دیق، قوُربان‌لیق شکلینده کئچمکده‌دیر.
"قاموس تورکی"ده بئله بیر تعریف یئر آلماقدادیر: " فی سبیل الله کسیلن و جنابی حاقّا وسیله‌یی تقرب اولونان قویون و سایر اتی یئییلر حئیوان".
فرید دوه‌لی‌اوغلو، عوثمانلیجا-تورکجه انسیکلوپدیک لوغتده: "آللاهین راضی‌لیغینی قازانماغا وسیله اولان شئی. 2. اتی یوخسول‌لارا پولسوز اولاراق پایلانماق نیتی ایله کسیلن (قویون، کئچی، مال، دوه… کیمی) حئیوان. 3. بیر مقصد اوغرونا فدا اولما. " شکلینده تعریف ائتمیشدیر.
تورک دیل قورومونون حاضیرلادیغی تورکجه سؤزلوکده: "1.دینین بیر بویروغونو و یا بیر آداغی(عهدی) یئرینه یئتیرمک اوچون کسیلن حئیوان. 2. موسلمان‌لاردا قوربان بایرامی. 3.مج. بیر ایدئال اوغروندا فدا ائدیلن و یا اؤزونو فدا ائدن کیمسه. 4.مج.بیر قضادا و یا فلاکتده اؤلن کیمسه. 5. بعضی بؤلگه‌لرده سسلنمه سؤزو اولاراق ایستیفاده ائدیلر.
یوخاریداکی تعریف‌لردن آیدین اولاجاغی اوزره قوربان، اینسانین آللاها یاخینلیق الده ائتمک اوچون آدادیغی جاندیر. ایرهلیده گؤروله‌جگی اوزره ایبتیدایی دین‌لرده قوربانلا بیرلیکده تانری‌لارا تقدیم ائدیلن هدیه‌لر ده قوربان احاطه‌سینه گیرمکده‌دیر.
قوربانین تاریخچه‌سی
قوربان کسمه عنعنه‌سی، ایسلام دینی‌نین دوغوشوندان چوخ اؤنجه‌کی چاغلارا قدر اوزانار. چوخ اسکی طبیعت دین‌لری ایله مزوپوتامیا، آنادولو، میصیر، هیند، چین، ایران و عیبرانی دین‌لرینده ایلین موعین آیلاریندا دینی مراسیم‌لرله قوربان تقدیم ائتمه، بایرام ائتمه عنعنه‌سی واردیر. [5] آنجاق اینسان‌لیق تاریخینده ان چوخ شؤهرت تاپان قوربان حادیثه‌سی حض. ابراهیم‌ینکی‌دیر. مشهور دین‌لر تاریخچیسی میرچا الیاده بو حادیثه اوزرینده بئله بیر شرح ائتمکده‌دیر: " مورفولوژیک آچیدان باخیلدیغیندا ابراهیمین اوغولونو قوربان ائدیشی اسکی-شرق دونیاسیندا تئز-تئز تطبیق اولونان و عیبرانی‌لرین پئیغمبرلر دؤنمینه قدر داوام ائتدیردیکلری، ایلک اوشاغین قوربان ائدیلیشی پراتیکیندن باشقا بیر شئی دئییل. ایلک اوشاق، اکثریتله بیر تانری‌نین اوشاغی اولاراق گؤرولردی…بو ایلک اوشاغین قوربان ائدیلمه‌سی، تانری‌یا عایید اولانین گئری وئریلمه‌سی دئمک ایدی… بیر آنلامدا اسحاق،[6] تانری‌نین اوغولو ایدی، چونکی سارا دوغورغان‌لیق چاغینی کئچدیکدن چوخ سونرا ابراهیم و سارایا وئریلمیشدی. آمّا اسحاق اینانج‌لاری یولویلا وئریلمیشدی اونلارا؛ وعد و اینانجین اوشاغی ایدی. ابراهیم طرفیندن قوربان ائدیلیشی، فورما اولاراق اسکی سامی دونیاسیندا یئنی دوغولموش کؤرپه‌لرین قوربان ائدیلیشینه بنزه‌سه ده مضمون باخیمیندان بونلاردان فرقلی‌دیر.
اسکی سامی دونیاسی‌نین بوتونونده بئله بیر قوربان، دینی ایشلَوینه باخمایاراق یالنیز بیر عنعنه ، آنلامی تامامیله قاورانا بیلر بیر آیین‌‌ایکن ابراهیمین دوروموندا بیر اینانج حرکتی‌دیر. بو قوربانین نییه ایستندیگینی آنلاماز؛ یئنه ده بونو یئرینه یئتیرر، چونکی تانری بئله ایسته‌میشدیر. گؤرونورده آخماق اولان بو حرکتله ابراهیم یئنی بیر دینی تجروبه‌نی، ایمانی باشلاتماقدادیر".[7]
میفولوژی دؤنمده‌کی قوربان ائیلمینی میرچا الیاده بئله آچیقلایار: "میفولوژی دؤنمده‌کی اینشا آیین‌لری‌نین آلتیندا یاتان نظریه بونا برابر گلمکده دیر؛ "جانلاندیریلمادیغی" ، بیر قوربان وئریله‌رک اونا "جان" بخش ائدیلمه‌دیگی تقدیرده هئچ بیر شئی سوره بیلمز؛ اینشا آیینی‌نین پروتوتیپی دونیانین قورولوشو اثناسیندا گئرچکله‌شن قوربان کسمه ائیلمی‌دیر. بئله کی، کیمی آرکایک کوزموقونی‌لرده دونیا، کائوْسو سیمگله‌ین بیر ایلک جاناوارین (تیآمات) و یا بیر کوزمیک دئوین (یمیر، پان-کوُ، پوُروُشا) قوربان ائدیلمه‌سی ایله واراولوش قازانمیشدیر". [8]
آیدین اولاجاغی اوزره ایبتیدایی زامان‌لاردا قوربان ائدیلن نسنه و یا شئی شخصاً ایلاهین اؤزو اولاراق تصوّور ائدیلمیشدیر. قیساجا اینسان‌لیق تاریخی‌نین تجروبه ائتدیگی بوتون دین‌لرده آماج، شکیل و مضمون یؤنونده بعضی فرقلی‌لیک‌لرله ده اولسا قوربان عیبادتینه راست گلمکده‌ییک.
ایبتیدایی دین‌لرده‌کی قوربان عیبادت‌لرینه کئچمه‌دن اؤنجه، قوربان نؤوع‌لری اوزرینده دایانماق فایدالی اولاجاق. قوربان /قوربان‌لیق‌لار عومومیتله قانلی (جانلی) و قانسیز (جانسیز) اولماق اوزره ایکی جوردور.
قانسیز قوربان‌لار اینسان، حئیوان و بالیق‌لار کیمی جانلی وارلیق‌لارین خاریجینده تانری‌لارا تقدیم ائدیلن دیگر هدیه‌لری احاطه ائدر. بو هدیه‌لر اینسان‌لارین صاحیب اولدوقلاری و ایستحصال ائده بیلدیکلری هر جور قیدا مادّه‌سی نؤوعوندن شئی‌لردیر.
قانسیز قوربان‌لارین دَییشیک بیر نؤوعو ده ایدیک/اوُدوُک (یوللانیلمیش، گؤندریلمیش) دئیه بیلینن و تانری اوچون باشی‌بوش بوراخیلان حئیوان‌لاردیر. بونون بیر اؤرنگی یاکوت تورکلرینده گؤره بیلیریک: "یاکوت‌لاردا گؤک‌تورک‌لرده اولدوغو کیمی تک بیر یارادیجی یوخدور.[9]
آغ یارادیجی (آییق تانگارا) اولاراق قبول ائتدیکلری تانرینی اینسانلارا جان (قوُت) وئرن و کایناتی یارادان اولاراق گؤرردیلر. بو آغ یارادیجینی دیگر یاخشی روح‌لاردان آیری توتار و اونا جانلی قوربان وئرردیلر. جانلی قوربان، حئیوان‌لاری باشی‌بوش بوراخماق‌دیر. بونلارا ایدیک/ایدوُک (یوللانیلمیش/گؤندریلمیش) دئییلردی. قوربان اولاراق باشی‌بوش بوراخیلان حئیوان‌لاردان ایستیفاده ائدیلمزدی. نه اتی یئییلر، نه سودو ساغیلار نه ده یوک حئیوانی اولاراق ایستیفاده ائدیلردی. اسکی زامان‌لاردا یاکوت‌لار آت سورولرینی شرق بؤلگه‌لرینه، بؤیوک یارادیجی‌یا قوربان اولسون دئیه سورردیلر.[10]
قاقائوزلارین قوربان عیبادتی ایچینده ان دیقته دگری "آللاه‌لیق" آدینی وئردیکلری قوربان‌دیر. ایدوُک سؤزو ایله عئینی آنلامی وئرن آللاه‌لیق؛ مال مولک صاحیبی بیر جوتچونون ان گؤزل اؤکوز بالاسینی قوربان‌لیق اولاراق سئچمه‌سی و چؤل‌لره یوللاماسی‌دیر.[11]
قانسیز قوربان‌لاردان بیری ده ساچی (libation)دیر. بو مؤوضودا داها ایرهلیده بیلگی وئره‌جه‌ییک.
قانلی قوربان‌لار ایسه تانری/تانری‌لارا تقدیم ائدیلن اینسان، حئیوان و بالیق‌لاردیر. حئیوان قوربان‌لاری‌نین باشیندا مال، قویون، کئچی، آیی، دونوز و تویوق گلیر. کولت‌لره باغلی اولاراق ایسیس (میصیر) کولتونده قاز، تورکلرین اسکی اینانج‌لاریندا ایسه آت موقدّس قوربان‌لارین باشیندا گلیر. بونلارین خاریجینده ایت، ائششک، ایلان وس. حئیوان‌لار دا قوربان اولاراق تقدیم ائدیلمیشلر.
اسکی چاغلاردا اینسان قوربان ائدیلمه‌سی، بیر جور تمیزلنمه و سِحر واسیطه‌سی ایدی. یوخاریدا دا ایضاح ائتدیگیمیز کیمی عاییله‌نین ایلک اوشاغی تانری‌یا عایید ایدی و اونا قوربان ائدیلمه‌سی لازیم ایدی. بو پراکتیکدن باشقا میصیرلی‌لر ایت باشلی اولاراق تصویر ائتدیکلری اینسانلارا "آنی" دئییرلر و اونلاری " آی تانریسی"-نا قوربان اولاراق تقدیم ائدیردیلر.[12]
یونان میفولوژی‌سینده ده اینسان قوربانی‌یلا قارشیلاشیریق. افسانه‌یه گؤره؛ " تروُوا دؤیوشونده مِنِلائوُس، هم آروادینی قورتارماق هم ده اینتیقام آلماق اوچون، قارداشی و آرقوْس کرالی آقامِمنونون باش کوماندیرلیگینده بیر اوردو توپلار. دؤیوشه بوتون یونان کرال‌لاری قاتیلار. گمی‌لره مینرلر. آنجاق کولک تانریسی یئلکن‌لری دولدورماز. تانری‌لار کولک وئرمک اوچون آگاممنونون قیزی ایفیگنیا‌نی قوربان ائتمه‌سینی ایستیرلر. ایفیگنیا قوربان ائدیلر. یئلکن‌لری دولان آخایولار آنادولویا کئچر، تروُوایا چاتارلار"[13]
کسیک باش کولتونه باغلی اولاراق اینسان قوربانی مؤوضوسوندا احمد یاشار اوجاک، میرچا الیاده‌دن بو بیلگی‌لری نقل ائدر: "… الیاده، سوئد، آلمان، فرانسه و اینگیلیس کیمی مملکت‌لرده اینسان قوربانی آیین‌لریندن بحث ائتدیکدن سونرا، بو آیین‌لرین اکینچی‌لیک کولتورو ایله سیخ باغلی اولدوغونو و چوخ قووّتلی بیر احتیماللا، بونون، سوریه، مزوپوتامیا و آنادولو کیمی بیر نئچه مرکزدن اسکی دونیایا یاییلمیش اولا بیله‌جگینی ایره‌لی سورمکده‌دیر.
الیاده آنادولودا اؤزللیکله تاریخی دؤورلرده، مثلا ایلک چاغلاردا محصول مؤوسومو سببیندن ایجرا ائدیلن اینسان قوربانی و باش‌کسمه آیین‌لرینه اؤرنک اولاراق فریگیه‌لی‌لری گؤسترمکده‌دیر. فریگیه‌لرده بو حادیثه‌له ایلگیلی بیر ده افسانه اولدوغونو ایفاده ائدن الیاده، اونلارین عصرلر اؤنجه محصول زامانیندا اینسان‌لاری، باشلارینی کسمک صورتی ایله قوربان ائتدیکلرینی، حتّی الده مؤوجود دلیل‌لره گؤره، او زامان‌لار بو عادتین شرقی آغ‌دنیزین هر طرفینده یایغین اولدوغونو قئید ائتمکده‌دیر. الیاده‌یه گؤره، سؤز مؤوضوسو افسانه ایشده بو حادیثه‌‌نین خاطیره‌سینی عکس ائتدیرمکده اولوب بئله یئکون‌لاشدیریلا بیلر: افسانه‌نین قهرمانی مشهور کرال میداس‌ین غئیری مشروع اوغولو لیتیرسِس‌دیر. بو آدام قورخونج ایشتاهی ایله تانینماقدا و محصولونو، داها دوغروسو بوغدالارینی شخصاً بیچمگی چوخ سئومکده‌دیر. اؤزونون بیر عادتی واردیر: تارلادا اکین بیچمکدیکن، اورادان کیم کئچسه، اؤزو ایله اکین بیچمه یاریشینا مجبور ائتمکده‌دیر. یولچو بو یاریشمادا مغلوب اولسا، لیتیرسِس ال‌لرینی باغلاییر و تیرپانلا باشینی کسه‌رک بدنینی تارلایا آتیردی. گونون بیرینده، بیر یولچو قیلیغیندا هِرکول اورادان کئچر و طبیعتی ایله لیتیرسِس طرفیندن یاریشماغا چاغیریلار. آنجاق بو دفعه ترس بیر نتیجه ایله قارشیلاشیلار: لیتیرسِسین تانی‌یا بیلمه‌دیگی هرکول اونو مغلوب ائدر و باشینی کسه‌رک بدنینی مِندِرِس چایینا آتار. بئلجه اؤز عادتینه اؤزو قوربان گئتمیشدیر." [14]
ایران میفولوژی‌سینده ایسه اینسان قوربانی حاقیندا بو بیلگی‌لره صاحیب‌ایک: جمشید، تانری اهورا مزدانین وئرمیش اولدوغو هر شئیی اونوداراق، اینسانلارا ظولم ائتمگه باشلار. او سیرالاردا عربیستاندا ضحاک آدیندا بیر شاهزاده چیخار. شئیطان/اهریمن «انگره‌مَینیو»، دییشیک قیلیق‌لاردا ضحاکین یانینا گله‌رک اونون گووه‌نینی قازانار. و اؤنجه آتاسینی اؤلدورتدورر. داها سونرا ضحاکی جمشیدین اوزرینه سالاراق ایشیق‌لار اؤلکه‌سی ایرانی ایستیلا ائتدیرر. بو حادیثه‌دن سونرا ضحاک اؤزونو گوج و ظفرین سمبولو اولاراق اعلان ائدر. بو سیرادا بارماغینداکی اوزوک ده سوروشه‌رک دوشر. «انگره‌مَینیو»-نون صاحیب‌لندیگی ضحاک او گونلرده یالنیز پیس اینسان‌لارین ایشلرینی گؤرر اولموش.
یاخشی ایشلر گؤرمک و یاخشی‌لارلا گؤروشمک گیزلی توتولارمیش. چوخ کئچمه‌دن قوربان مسله‌سی اورتایا چیخمیش. شئیطان‌لاردان درس آلانلار قارا جادو ایله مشغول اولماغا باشلامیشلار. هر گون ایکی گنج آدام اؤلدورولوب ضحاکین چیگین‌لرینده‌کی ایلان‌لار دویورولماغا باشلانمیش.[15]
اسکی سامی قؤوم‌لرینده اینسان قوربانی چوخ یایغین بیر عنعنه حالینی آلمیشدی. تؤورات‌دا آدی چکیلن بوْلوْ یعنی باآل داها چوخ کؤرپه اتلری سئوردی. اونون تونج هئیکلی‌نین بیر فیرین اولان قارینیندا اوشاقلار یاندیریلار و بو اییرنج تانری دویورولاردی.[16]
جاهیلیت دؤنمی عرب‌لرینده ده اینسان قوربانینا راست گلیریک. جاهیلیت دؤورو عرب‌لری‌نین دان اولدوزونا داها دوغولمادان بؤیوک بیر عجله ایله اینسان و آغ دوه قوربان ائتدیکلری بیلینمکده‌دیر. یئنه اؤنملی بوت‌لردن العزایا اوغلان‌لارلا، قیزلارین و اسیرلرین ده قوربان ائدیلدیکلری ایره‌لی سورولمکده‌دیر. [17]
یئنه عئینی دؤنم‌لرده ماهیتی فرقلی ده اولسا عبدالمطلب، اوغولو عبداللهی قوربان ائتمه‌سی ایله ایلگیلی اولاراق بو بیلگی‌لره صاحیب‌ایک. حض پئیغمبرین بؤیوک باباسی عبدالمطلب، زمزم قویوسونون قازیلماسی اثناسیندا قریش‌‌لی‌لرین اؤزونه چیخارتدیقلاری چتینلیک‌لر سببی ایله، اگر اون دنه اوغولو اولسا و بونلار اؤزلرینی قورویاجاق یاشا گلیرلرسه ایچلریندن بیرینی کعبه‌نین یانیندا آللاه اوچون قوربان ائتمگی تعیین ائتمیشدی. عبدالمطلب ایستگی گئرچکلشینجه او، آداغینی(عهدینی) یئرینه یئتیرمک ایسته‌میش؛ اوغول‌لاری آراسیندا چکمیش اولدوغو پوشکده قوربان آدایی اولاراق عبدالله چیخمیشدی. عبدالمطلب عهدینی یئرینه یئتیرمگه جهد ائدینجه، بئله بیر عهدین عادت حالینا گلمه‌سیندن چکینن قریش‌لی‌لر اونا مانع اولموشلار ایدی. بو حادیثه قارشیسیندا ایکی‌یول آراسیندا قالان عبدالمطلب بیلگی‌سینه گووندیگی بیر قادینا باش ووردو؛ "عاغیللی قادین بئله دئدی: "منه ایلهام گلدی، سیزده قان عوضی ندیر؟" اونا اون دوه اولدوغونو سؤیله‌دیلر. "مملکتینیزه دؤنون و قوربان ائده‌جگینیز آدامی بیر طرفه، اون دوه‌نی ده بیر طرفه قویون و آرالاریندا پوشک آتین. اوخ آدامین علئیهینه چیخارسا، اون دوه داها علاوه ائدین و تکرار پوشک آتین. فال دوه‌لره چیخانا قدر دوه‌لری آرتیرین. دوه‌لری قوربان ائدیب آدامی بوراخین" دئدی. 100 دوه‌یه چاتانا قدر اوخلار عبداللهی گؤستردی. داها سونرا فال (پوشک) دوه‌لره چیخدی و کفّاره اولاراق بو 100 دوه قوربان ائدیلدی.[18]
و. إبرهارد، تورکلرده اینسان قوربانی‌نین اولمادیغینی، بو جور قوربانین تورکلر طرفیندن قاداغان ائدیلدیگینی یازار. بهاالدین اؤگل ده عئینی فیکیرده‌دیر. آتالارین روح‌لارینا اینسان قوربان ائتمه عادتی‌نین بیر موغول عنعنه‌سی اولدوغونو یازان اؤگل بئله بیر افسانه نقل ائدر: "تورکلر دیشی مارالی بیر نؤوع تانری داها دوغروسو بیر دیشی روح قبول ائدیردیلر. گؤک‌تورک‌لرین آتالاریندان بیری، تئز-تئز بیر ماغارایا گئده‌رک اورادا دنیز-تانریسی ایله سئویشرمیش. بیر مودت سونرا دنیز-تانریسی ماغارایا گلمز اولموش. بونون سببی بیر آغ-مارالین عسگرلر طرفیندن اؤلدورولمه‌سی ایمیش. بو وضعیتی اؤیرنن گؤک‌تورک رئیسی آغ-مارالی ووران آداملا قبیله‌سینی جزالاندیرمیش. بو جزایا گؤره گؤک‌تورک‌لرده اینسان قوربان‌لاری، همیشه بو عسگرین قبیله‌سیندن وئریلرمیش".
اؤگل‌ین بو افسانه ایله ایلگیلی فیکیرلری ایسه بئله‌دیر: "بو افسانه تورکلرین چوخ اسکی، بلکه ده تاریخدن اؤنجه‌کی عادت‌لری‌نین بیر عکس-صداسی‌دیر. چونکی گؤک‌تورک چاغی ایله ایلگیلی هئچ بیر قایناق گؤک‌تورک‌لرده اینسان قوربانی وئریلدیگینه دایر ان کیچیک بیر آچیقلاما دا یوخدور".[19]
آنجاق گؤک‌تورک‌لرده آت ایله بیرگه اینسان قوربان ائدیلدیگینه دایر بیزانس ائلچیسی والِنتی‌نین، ایستمی کاغانین جنازه تؤره‌نینی (یوغ) ایضاح ائدرکن ائتدیگی تصویر چوخ دیقت چکیجی‌دیر: "ماتم گونلریندن بیرینده، دؤرد دنه باغلی هون گتیردیلر (کاغانین) آتاسی‌نین آتلاری ایله بیرلیکده بونلاری اورتایا قویدولار… (او بیری دونیایا) گئدیب، (کاغانین) معیتینه گیرمه‌لرینی امر ائتدیلر". امل اسین، بو قئید حاقیندا، " کؤک‌تورک‌لرده، اینسان قوربان ائدیلدیگی حاقیندا تک روایت" دئمکده و " باشقا نادیر روایت‌لر شوبهه‌لی ماهیتده‌دیر و اساساً ده اؤلوم ایله بیتمه‌مکده‌دیر" دئیه علاوه ائتمکده‌دیر.[20]
"اینسان قوربانی آیین‌لری‌نین سیخ اکینچی‌لیک کولتورو ایله باغلی اولدوغو" [21] تثبیتیندن حرکتله، اسکی تورک توپلوموندا اینسان قوربانی اولماماسینی، تورکلرین کؤچری حیات طرزینی داوام ائتدیرمه‌لرینه باغلایا بیلریک.
آنجاق باشقیردلارین مشهور داستانی اورال-باتیردا، ایلده بیر دفعه، کاغانین اؤزو، دوغوم گونو، سویویلا یویوندوغو قویو و تانری اوچون قوربان سونولدوغونو گؤسترن بو میصراع‌لار ماراقلی‌دیر.
" سن اوزاق اؤلکه‌دن / یاخشی دوشونجه ایله گلمیسن / ائی ایگیدیم سن بیلسنسه / بیزیم اؤلکه‌ده اولسانسا/ قاتیل پادشاهین ائتدیگی / ایشلری گؤرسنسه؛ / آغری و خسته‌لیک گؤرمه‌ین / اؤلوم باشینا گلمه‌ین / قادینی، قیزی، کیشینی، آتانی / گنج و یاشلینی آییرمادان / ال و آیاق‌لارینی باغلادیب / آرالاریندان سئچدیریب / ایلده بیر دفعه ییغدیریر / سارایینا آلدیریر / قیزی ایگیدلر سئچیر / اؤزو قیزلار سئچیر / قالان‌لاری داهی / پادشاهین یاخین آدام‌لاری / اؤزلرینه سئچیرلر/ دیگرلرینه مرحمت ائتمیر / قانلی گؤزیاشلارینا باخمیر / دیری، ساغ/ قیزلاری گؤله سالدیریر / کیشی‌لری آتشده یاندیردیر / آتاسی اوچون، اؤزو اوچون / یاخین آدام‌لاری‌نین شانی اوچون /ؤز دوغولموش اولدوغو گون اوچون /ایلده بیر دفعه تانری اوچون /قانلی قوربان وئریر…
بیزیم اؤلکه ده بیر پادشاه وار / یاخین آدام‌لاری‌نین تؤره‌سی وار / ایشده بو خالق ایچینده/ چئشیدلی نسیلدن اینسان وار / هر ایل پادشاهین دوغولدوغو گون اوچون / آتا و آناسی‌نین حاقی اوچون / پادشاه دوغونجا سو آلیب / یویوندوغو قویوسو اوچون / قوربان وئرر تؤره وار/ پادشاهین توغونون بزه‌گینده / قارا قوزغون قوشو وار / او قوشلاری هر ایل / ایکرام‌لادیغی گونو وار / ایشده ایگید گؤرورسن / او قوشلاری بیلیرسن / گلیب داغا قونموشلار / یئمله‌نه‌جکلرینی بیلمیشلر / قیزلاری قویویا قویدوقدان سونرا / قیزلار اورادا اؤلدوکدن سونرا /هامیسینی قویودان گؤتوروب / قوزغون‌لارا آتیرلار/ اونلار اورادا یئییرلر/ ایشده باغلی ایگیدلر /هر سویدان گلمیشدیر / پادشاهین قیزی هر ایل / یئنیدن بیرینی سئچیر / اوندان قالانی پادشاهین اؤزو / سارایا کؤله‌لر سئچیر / اوندان دوروب قالانی/ تانری اوچون قوربان ائدرلر".[22]
ایسکیت (ساکا[23]] ) کرال‌لاری‌نین اؤلومو اوزرینه ائدیلن جنازه تؤرن‌لرینده؛ اؤلن کرالا او بیری دونیادا یاردیم ائتمه‌سی اوچون آروادی، خیدمتچیسی، آشبازی و آتی‌نین دا اؤلو ایله بیرلیکده مزارا قویولدوغونو گؤروروک؛ " ایچی بوشالدیلیب مومیالانان کرال قیرخ گون مودتله قبیله -قبیله دولاندیریلار و مزاری‌نین اولدوغو گئری‌یه گتیریلردی. بورادا جنازه، حاضیرلانان مزارا ائندیریلر و بیر دؤشکجه‌نین اوزرینه یاتیردیرلار. جنازه‌نین اطرافینا، زمینه میزراق‌لار باتدیقدان سونرا، مزارا تاوان تشکیل ائده‌جک تاختا تیرلر یئرلشدیریلر و بونلارین اوزرینه ده هؤرمه حصیردن بیر دام دوزه دیلیردی. کرالا عایید مزارین ایچینده ایچی بوش قالان یئرلره، بوغولاراق اؤلدورولن آروادی، ساقیسی، آشبازی، مهتری، خیدمتچیسی، خبرچیسی، بیر نئچه آتی، و اؤزونه عایید اولان اشیادان بیر قیسیمی، قیزیل قابلار باسدیردیلار. بوتون بو ایشلر تامام‌لاندیقدان سونرا، مزارین اوزرینده بؤیوک بیر تورپاق تپه دوزه‌لیر و ایسکیت‌لر بو تپه‌نی، مومکون درجه ده یوکسلتمک اوچون بیر-بیرلری ایله یاریش ائدردیلر."[24]
بو وئردیگیمیز اؤرنک‌لردن حرکتله تورکلرده اینسان قوربان ائتمه حادیثه‌سی‌نین گؤک‌تورک چاغیندان اؤنجه‌لر وار اولدوغونو و بالاخره بو عادتین قاداغان ائدیلمیش اولا بیله‌جگینی سؤیله‌یه بیلریک.
قوربان حادیثه‌سینده دیقت چکن بیر خوصوص دا، قوربان ائدیله‌جک حئیوان‌لارین رنگ‌لری‌دیر. بو رنگ‌لر قوربان سونولاجاق تانری‌نین ماهیتینه گؤره دَییشمکده‌دیر. عومومیتله گؤی‌اوزو تانری‌لارینا آغ و قیرمیزی رنگلی حئیوان‌لارین قوربان ائدیلمه‌سی بیر عنعنه‌دیر. چونکی، آغ رنگ دین‌لرده و خالق آراسیندا صاف‌لیغین، تمیزلیگین حساس‌لیغین ایشاره‌سی‌دیر] (بو مؤوضونو اسکی تورکلرده قوربان حیصه‌سینده داها گئنیش اولاراق ایشله‌یه‌جه‌ییک.)
ایبتیدایی توپلولوق‌لاردا قوربان کسمه یئرلری (قوربانگاه) و زامانی دا بیر اؤزل‌لیک اولاراق قارشیمیزا چیخماقدادیر.
میرچا الیاده قوربان سوناغی حاقیندا بئله دئمکده دیر: " کوزمیک زامانین کوزموقونی‌نین تکراری یولویلا اینشاسی براهمان قوربان تؤرن‌لری‌نین سیمگه‌چی‌لیگینده داها دا آچیق گؤرولمکده دیر. برهمان‌لاردا هر قوربان وئریش دونیانین یئنی بیر یارادیلیشینا برابردیر. بئله کی، قوربان سوناغی‌نین اینشاسی 'دونیانین یارادیلیشی' اولاراق قاورانماقدادیر.[26] بو حالی‌یلا بو قوربانگاه یئرلری بیر باخیما تمیزله‌نیلمیش مکان‌لاردیر. آیریجا تانری‌نین دا "اورادا" اینسانلارا داها یاخین اولاجاغی دوشونولدوگوندن سئچیلمیش ایلاهی بیر مکان اولدوغو دوشونوله بیلر.[27]
جاهیلیت دؤنمینده کعبه‌نین قارشیسیندا دایانان ایکی قایا واردی و بو قایالار بوت اولاراق قبول ائدیلمیشدی. و قریش‌لی‌لر قوربان‌لارینی بو ایکی قایانین آراسیندا کسیردیلر. افسانه یه گؤره: " إساف و نائله آدینداکی بو ایکی بوت؛ مکّه بوت‌لری آراسیندا یوکسک بیر یئره صاحیب دئییلدی، حتّی اونلارین کعبه‌نین قودسیتینه تجاووز ائتدیکلری اوچون داشا چئوریلمیش گوناهکار بیر قادینلا بیر کیشی اولدوغو روایت ائدیلمکده‌دیر".[28]
گؤک‌تورک‌لرده بیر آتا-ماغاراسی کولتونون اولدوغونو بیلیریک. گؤک‌تورک کاغانی/کاغان‌لاری ایلین بللی زامان‌لاریندا[29] دؤولتین ایره‌لی گلن‌لری و قبیله‌لرین سویلولارینی یانینا گؤتوره‌رک بو اجداد ماغاراسینا گئدیر و اورایا قوربان‌لار وئره‌رک سایغی دوروشوندا اولوردولار[30] بورادا بحث ائدیلن اجداد ماغاراسی‌نین اؤتوکن ییش-دا (اؤتوکئن مئشه‌سی) اولدوغونو ادهم روحی فیغلالی، امل اسین‌دن نقل ائتمکده‌دیر.[31]
یئنه اسکی تورک بویلاریندان ساقای‌لاردا دا هر اوچ ایلده، بیر داغ تپه‌سینده آیین کئچیریلدیگینی و قوربان‌لار کسیلدیگینی عبدالقادر اینان نقل ائتمکده‌دیر. [32] بئلتیر بویوندا ایسه قوربان آیین‌لری، قادین آیاغی دَیمه‌میش موقدّس بیر داغ تپه‌سینده کئچیریلمیش. آیین کئچیریلن بو یئر داها سونرا کایین[33] آغاج‌لاری ایله آغاجلاندیریلارمیش. بو آیین کئچیریلن یئره " تیگیر تاییجان /تانری‌یا قوربان کسیلن داغ" دئییلمکده‌دیر.[34]
کارلوق‌لارین موقدّس بیلدیکلری، دیبینده آنلاشیلمازلیقلارینی حلّ ائتدیکلری و قوربان کسدیکلری یاشیل بیر داش واردیر.[35]
اسکی تورک دینی‌نین ایزلرینی، بونا پارالل اولاراق قوربانگاه یئرلرینی بو گون آنادولونون بعضی یئرلرینده تعقیب ائده بیلیریک. ایلک دؤنم‌لرده اجداد ماغارالاری، موقدّس یاشیل داشلار و قادین آیاغی دَیمه‌میش داغلاردا اولان قوربانگاه یئرلری ایندیکی واختدا آداق قوربان‌لارینا باغلی اولاراق بعضی اؤولیا تکّه‌لری اطرافیندا یاشاما ساحه‌سی تاپمیشلار. اؤرنک اولاراق، چانکیری ائلی، ایلغاز ماحالی شئیخ یونس کندینده اولان توربه‌نی گؤستره بیلریک. اوشاغی اولمایان/ قالمایان کسلر بو توربه‌یه گلیر و عهد باغلاماق صورتی ایله اوشاق‌لاری‌نین اولاجاغینا/ قالاجاغینا اینانارلار. هر ایل مئی آییندا توربه‌یه قوربان کسیلر. یاغیش دوعاسی دا بورادا اوخونور. یئددی ایلده بیر یئددی اؤکوز قوربانی (بؤیوک دوعا/شوربالیق) دا یئنه بو کندده ائدیلمکده‌دیر. [36] بورادان موقدّس کسلرین روح‌لارینا-اسکی تورکلرده کی آتا روح‌لارینا- قوربان کسیلدیگینی و قوربانگاه یئری اولاراق دا بورانین ایستیفاده ائدیلدیگینی اؤیره‌نیریک.
قانلی قوربان پراکتیکی‌نین گئرچکلشدیریلمه‌سینده چئشیدلی اوصول‌لار تطبیق اولونموشدور. بو اوصول‌لارین باشیندا حئیوانین بوغازلانیلاراق قانی‌نین آخیدیلماسی باشدا گلیر. آج-سوسوز بوراخماق، سورویه‌رک، یاندیراراق اؤلدورمک و سودا بوغماق دا گئچرلی اوصول‌لارداندیر.
تورکلر موسلمان اولمادان اؤنجه، قوربان‌لاری کسمه‌ده اوچ دَییشیک اوصول تطبیق ائتمیشلر. ع. اینان، مایناقاشئف‌دن بئلتیرلرده کی قوربان‌لیق حئیوانین اؤلدورولمه‌سی ایله ایلگیلی اولاراق بونلاری نقل ائدر: "بئلتیرلرین هامیسی گلدیکدن سونرا قویون‌لاری کسمگه باشلادیلار. ان اؤنجه اونا خاص بیر اوصوللا قوربان‌لیق حئیوانی اؤلدوردولر. منیم گؤردوگوم قوربان‌لیق آغ بیر اوغلاق ایدی. اوغلاق بو صورتله اؤلدورولدو: ایکی آدام بیر قایین سیریغی‌نین ایکی باشیندان توتدو، ایکی آدام دا اوغلاغین اؤن و آرخا آیاقلاریندان توتوب بو سیریغین اوزرینه یاتیرتدیلار و حئیوانین بئل سوموگونو قیردیلار؛ قیشقیرماماسی اوچون آغیزینی تیخادیلار. عقیده‌لرینه گؤره بئله‌ایکن حئیوان قیشقیرسا مقبولییتینه علامت‌دیر. بئل سوموگو قیریلماقلا حئیوان تئز اؤلور؛[37]
اونو یئره یاتیردیب درحال قارینینی یاردیلار و بئل سوموگونه باغلی اولان عوضووندن بیرینی چیخاردیلار (بو عوضو اورک اولمالی‌دیر). بو عملیاتدان سونرا حئیوان درحال اؤلدو. قانینی یئره داملاتماماق[38] اوچون چوخ دیقتلی دریسینی اوزوب گؤوده‌سینی پارچالادیلار. باشینی، آیاق، باغیرساق و جیگرلرینی دری‌یه ساریب یاشیل بوداق‌لار اوزرینه قویدولار. [39] قوربان‌لیغین اؤن طرفینی قازانا قویوب دیگر قویون‌لارین اتی ایله بیرلیکده بیشیردیلر. لاکین اؤزلری بونون مراسیم قاعیده‌سینه موخالیف اولدوغونو و اوصولا گؤره قوربان‌لیغین بوتون اتلری‌نین "اولوغ اود " دا یاندیریلماسی لازیم گلدیگینی سؤیله دیلر."[40]
شامان آیین‌لرینده کئچن بونا بنزر بیر حادیثه‌نی ده رادلوف نقل ائتمکده‌دیر.[41]
ایسکیت‌لرده‌کی آتین قوربان ائدیلیش شکلی یوخاریدا نقل ائتدیگیمیز حرکتله اوست-اوسته دوشمکده‌دیر.[42]
سماوی اولمایان دین‌لرده قوربان
قوربانین تاریخچه‌سی بؤلومونده قیسا توخونمالاردا اولدوغوموز کیمی، قوربان عیبادتی اینسان‌لارلا وار اولموشدور. اینسان‌لار ایناندیقلاری دینین گره‌گی هر واخت قوربان تقدیم ائتمه ائیلمینده اولموشلار. قوربانین بیر عیبادت اولاراق یئرینه یئتیریلمه‌سی‌نین سبب‌لرینی بئش مادّه باشیندا ییغا بیلریک.
- حئیران‌لیق: اینسان‌لار چئشیدلی سبب‌لرله بعضی شئی‌لره (گؤی، آی، گونش، حئیوان وس.) حئیران‌لیق دویموشلار، بو حیسّ‌لرینی ده او حئیران اولدوقلاری وارلیق‌لارا قوربان تقدیم ائدهرک دیله گتیرمیشلر.
- تشکّور: یئر اوزونده چوخ چئشیدلی نعمت‌لره صاحیب اولما شانسینا چاتان اینسان، بونلاری اؤزونه لوطف ائتدیگینی دوشوندوگو تانری یا دا تانری‌لارا قوربان تقدیم ائتمک صورتی ایله، شوکرونو ایفاده ائتمیشدیر. یعنی قوربانی بیر تشکّور واسیطه‌سی اولاراق دوشونموشدور.
- کؤنول آلما: ایبتیدایی دین‌لرده اینسان‌لار، تانری/تانریلارین غضبینی دیندیرمک یا دا ایشله‌میش اولدوقلاری سوچلارین جزاسیندان خیلاص اولماق اوچون قوربان ائیلمینده اولموشلار. قوربانی بیر نؤوع کؤنول آلما واسیطه‌سی اولاراق ایستیفاده ائتمیشلر. نه ده اولسا "یاریم آلما، کؤنول آلما" اوچون یئترلی‌دیر.
- بازارلیق (آداق): اینسان‌لار بعضی ایستک‌لری‌نین تانری/تانری‌لار طرفیندن قبول ائدیلمه‌سینی ایسته‌میشلر/ دیله‌میشلر. دیلک‌لری یئرینه گلینجه ده تانری‌یا بو لوطفونون قارشیلیغی اولاراق قوربان تقدیم ائتمیشلر.
- کفاره: اینسان‌لار ائتدیکلری پیسلیک‌لر و ایشله‌میش اولدوقلاری جینایت‌لرین قارشیلیغی اولاراق قوربان ائیلمینی گئرچکلشدیرمیشلر.
بیز بورادا بوتون سماوی اولمایان دین‌لرده کی قوربان عیبادتینی تک-تک اله آلماق یئرینه؛ تورکلرین کولتور آلیش-وئریشینده اولدوقلاری توپلولوق‌لارین قوربان عادتی اوزرینده دایاناجاغیق. بئله‌لیکله قارشی‌لیقلی ائتکی‌لشیم‌لری ده آچیقلامیش اولاجاغیق.
1.کونفوسیوسچولوق و تائویزمده قوربان:
تورکلرین تاریخ بویونجا کولتور آلیش‌وئریشینده اولدوقلاری میلت‌لرین باشیندا چینلی‌لر گلیر. چینلی‌لرده قوربان مراسیم‌لرینه بؤیوک اؤنم وئریلرمیش. چینلی‌لر قانلی قوربان اولاراق لکه‌سیز، تک رنگلی و عئیب‌سیز بیر اؤکوز قوربان ائدرلر. قانسیز قوربان‌لاری ایسه، جئشیدلی یئمک‌لر، ایپک پارچالار و یئشیم داشی‌دیر. چینلی‌لرده بیر ده ساچ قوربانی واردیر. کی، تانگی مغلوب ائتدیکدن سونرا یئددی ایل قوراق‌لیق و بونا باغلی اولاراق قیتلیق اولموش. تانگ، او زامان ساچلارینی کسمیش و یاغیش یاغماغا باشلامیش. –چینلی‌لرین باشلاری‌نین هر طرفینی تاراش ائدیب، پئیسره یاخین قیسیمده بیر توتام ساچ بوراخمالاری‌نین سببی بو اولسا گرک.- چینلی‌لرده قوربان تؤره‌نی بو شکیلده ائدیلردی. اؤنجه دوعا اوخونار. دوعانین سونوندا ایمپراتور سجده ائدر کیمی یئره قاپانار. دیگر حاضیر اولانلار دا عومومیتله دیز اوستو دوروردولار. بو پراکتیک‌لردن سونرا ساچی اولاراق گتیریلمیش اولان شئی‌لر کؤز حالینداکی اوجاق‌لارا آتیلاراق یاندیریلاردی. [43] بورادا قارشیمیزا چیخان دوعا عادتی بوتون دین‌لرده اورتاق بیر موتیودیر.
شامان‌لار دا قوربان آیین‌لری اثناسیندا دوعا ائدردیلر. برابرلرینده گتیردیکلری ساچی‌لارین کؤز حالینداکی آتشه آتیلماسی دا اسکی تورکلرین قوربان پراکتیکی ایله اوست-اوسته دوشمکده‌دیر. یاکوت‌لاردا دمیرچی‌لره تقدیم ائدیلن قوربان‌لارین جیگرلری‌نین دمیر اوجاق‌لاریندا یاخشیجا قیزاردیلدیقدان سونرا، بونلاری چکیج-سیندانلا ازردیلر. یئنه بئلتیرلرده اؤزونه خاص اوصوللا (بئل سوموگو قیریلاراق) اؤلدورولن حئیوانین دا بؤیوک آتشده یاندیریلماسی لازیم اولدوغونو یوخاریدا ذیکر ائتمیشدیک.
2. هیندویزم و بودیزمده قوربان:
تورکلرین دَییشیک دؤورلرده جئشیدلی دین‌لرین ائتکیسینه گیردیگینی و بونلاری قبول ائتدیکلرینی بیلیریک. هیندویزم و بودیزم هیندیستاندا دوغولوب داها سونرا تورکلر طرفیندن قبول ائدیلن دین‌لردن‌دیر.
قوربان هیندویزمده چوخ اؤنملی بیر یئره مالیک‌دیر. ودالارین امر ائتدیگی دینی حیات قوربان‌لار اطرافیندا توپلانمیشدیر. تانری‌لار بئله قودرت‌لرینی آنجاق قوربان‌لار سایه‌سینده گؤستره بیلمیشلر. کایناتی یارادان قوربان‌لار اولموش و گؤیده باشلامیشدیر. تانریلارین تقدیم ائتدیکلری قوربان‌لار یئر اوزونده‌کی‌لره (اینسانلارا) اؤرنک اولموشدور. اینسان‌لاری تانری‌لارلا یاخشی موناسیبتده ساخلایان یئنه قوربان‌لاردیر. تانری‌لارا تقدیم ائدیلن هر شئی قوربان‌دیر. هیندویزمده یایغین اولان قانسیز قوربان‌لاردیر. آنجاق یاز و قیش گون دؤنوم‌لری موناسیبتی ایله قانلی قوربان‌لارین دا تانری‌لارا تقدیم ائدیلدیگینی گؤرمکده‌ییک. بو قانلی قوربان‌لارین ان بؤیوگو و اؤزل بیر تؤرن طلب ائدنی "سوْما" قوربانی‌دیر. سوْمادا کئچی و اینک کیمی حئیوان‌لار قوربان ائدیلمیشدیر. تانریلارین حیرص‌لرینی تسکین‌لیک وئرمک مقصدی ایله تقدیم ائدیلن بو قوربان‌لارین یانیندا اؤزل هدیه‌لر ده تانری‌لارا تقدیم ائدیلمیشدیر.[44]
هیندویزمده قوربانگاه‌لاردا ان یاخشی حئیوان‌لارین قوربان ائدیلمه‌سی و اتلری‌نین یاخشی قیسیم‌لری‌نین یئنه بورادا اولان آتش‌لرده یاندیریلما عنعنه‌سی واردیر.
هیندویزمین بیر اؤزل‌لیگی ده اؤلموش/اؤلن کسلر اوچون قوربان کسمه شرطینی گتیرمیش اولماسی‌دیر. هیندویزمه گؤره، اؤلولر قوربان‌سیز آچ قالارلارمیش.
ودالاردا بئش گؤزل عملدن بیری اولاراق قوربان کسمه یئر آلماقدادیر.[45]
هیندویزمده گؤزله‌مه‌دیگیمیز اؤلولر اوچون قوربان کسمه، تورکلرده اؤلنله بیرلیکده آتی‌نین دا اؤلدورولمه سی اولاراق قارشیمیزا چیخماقدادیر. آتا (اجداد) ماغارالارینا تقدیم ائدیلن قوربانی دا بو باغلامدا دوشونه بیلریک.
بیر اخلاق دینی ساییلا بیله‌جک بودیزمده؛ داورانیش‌لارین اخلاقی اولماسینی تأمین ائده‌جک اساس‌لاردان بیری ده جانلی وارلیق‌لارین اؤلدورولمه‌مه‌سی‌دیر. بو سببله بودیزمده مقبول اولان قوربان، قانسیز اولانی‌دیر. بونلارین باشیندا سود، چیچک، دوگو گلمکده دیر. بودیست‌لرین قوربانگاه یئرلری بودا هئیکل‌لری‌دیر.
بلکه ده اسکی تورکلرده کی قانسیز قوربان‌لار و " ایدوُک "-لار بودیزمدن قایناقلانمیش اولا بیلر. تورک تاریخی بویونجا بوتپرست‌لیگه راست گلینمه‌دیگی اوچون؛ هر هانسی بیر بوتون و یا بوت‌لرین اطرافیندا قوربانگاه یئرلری ده مئیدانا گلمه‌میشدیر.
3. زردوشت‌لوک/ مزدایزمده قوربان:
تورکلرین موناسیبتده اولدوغو قؤوم‌لردن بیری ده ایرانلی‌لاردیر. ایراندا دوغان و تک تانری اینانیشینا یئر وئرن زردوشت‌لوگه، سؤیکندیگی تک تانری اهورا مزدایا نیسبتاً " مزدایزم " ده دئییلیر.
زردوشت‌لوگون موقدّس کیتابی اولان زند-أوستادا قوربانلا ایلگیلی بعضی بیلگی‌لر وار. أوستادا " فیبِر " (سو آتی) دئییلن بیر حئیوانین قوربان ائدیلدیگی ذیکر ائدیلمکده‌دیر. قوربانین اساسی عفودیر. اوستادا قوربانلا ایلگیلی دیقت چکن بیر خوصوص دا قوربان‌لارین، داغ تپه‌لرینده، چای و گؤل کنارلاریندا یوز آت، مین مال، اون مین قویون شکلینده قوربان ائدیلمه‌سی‌نین ایستنمه‌سی‌دیر.[46]
زردوشت‌لوکده کی قوربان عیبادتینده دیقتی چکن خوصوص قوربانگاه یئرلری‌نین تورکلرین قوربانگاه یئرلری ایله اوست-اوسته دوشمه‌سی‌دیر. بورادا قوربان ائدیله‌جک حئیوان‌لارین سایی‌یلا ایلگیلی اولان موبالیغه‌لی ایفاده‌لره "اوغوز داستانی"ندا دا راست گلیریک: "اوغوزون اؤز اؤلکه‌سیندن چیخیب جئشیدلی مملکت‌لر آلماسی و سونرا یئنه گئری‌یه، اؤز یوردونا گلمه‌سی تخمیناً اللی ایل داوام ائتمیشدی. اوغوز یوردا چاتماسی شرفینه توی اوچون دوخسان مین قوچ و دوققوز یوز مادیان کسیلمسینی امر ائتدی و بؤیوک بیر توی ائتدی ".[47]
4. اسکی تورکلرده قوربان:
اسکی تورکلرده کی قوربان عیبادتینه کئچمه‌دن اؤنجه اسکی تورک دینی ایله ایلگیلی اولاراق اورخان تورک‌دوغان‌ین دیقت‌لرینی کؤچورمه‌نین فایدالی اولاجاغی قناعتینده‌ییک.[48] تورک‌دوغان، اورخون آبیده‌لرینده کی بعضی ایفاده‌لردن حرکتله اسکی تورک دینی ایله ایلگیلی اولاراق بو چیخاریم‌لاردا اولور. " اؤد تئنگری یاشار، کیشی اوْغولی کوْپ اؤلگئلی تؤروًمیش " (ارگین، 1980/75) زامانی تانری یاشار، اینسان اوغلو همیشه اؤلمک اوچون یارادیلمیش. بو کؤکلو و آنلاملی سؤز، بیزه "تانری"نین اؤلومسوز، اینسانین ایسه اؤلوملو اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. او حالدا گؤک‌تورک‌لرده بئله بیلدیگیمیز قدری ایله اونیورسال دین‌لره یاخینلاشان بیر "تانری" آنلاییشی حاکیم‌دیر. آنجاق بو تانری، تورک تانریسی‌دیر، باشقا میلتین تانریسی دئییل.
"اوًزه تورک تئنگریسی ایدوُک ییری سوُبی آنچا ائتمیش ائرینچ" (ارگین، 1980/79) یوخاریدا تورک تانریسی، موقدّس یئری، سویو ائله تنظیم ائمیشدیر". گؤرولور کی، بورادا کایناتین یارادیلیشی (کوزموقونی) گلیشدیریلمکده‌دیر. بئله کی، " اوًزه کؤک تئنگری آسرا یاغیز ییر قیلوندیقدا ایکین آرا کیشی اوغلو قیلینمیش. کیشی اوغلیندا اوًزه ائچوًم آپام بوُمین کاغان، ایستئمی کاغان اوْلوُرمیش. اوْلوُروپان تورک بوُدوُنوُنگ ایلین تؤروسین توُتا بیرمیش (ارگین،1980/67) اوسته ماوی گؤی، آلتدا یاغیز یئر یارادیلدیغیندا، ایکیسی آراسیندا اینسان‌اوغلو قیلینمیش. اینسان اوغلونون اوزرینه آتالاریم بوُمین کاغان، ایستئمی کاغان اوتورموش. اوتوراراق تورک میلتی‌نین ائلینی تؤره‌سینی توتموش، دوزنه سوخموش."
زامانی یاشایان، یعنی اؤلومسوز اولان تانری اصلینده گؤک تانری‌دیر. ماوی گؤی ایله یاغیز یئر و ایکیسی آراسیندا اینسان‌اوغلو دا یارادیلمیشدیر. نئجه گؤک تانری یئری، سویو، موقدّس قیلمیش و اونلاری تشکیل ائتمیش ایسه، عئینی شکیلده بومین و ایستئمی کاغان‌لار دا تورک میلتی‌نین ائلینی تؤره‌سینی دوزنله‌میشلر.[49]
بورادا اسکی تورکلرین دینی اولاراق یایغین و یانلیش اولاراق بیلینن "شامانیزم" حاقیندا دا تورک‌دوغان بئله دئمکده‌دیر: "اسکی تورکلرده دینی اینانج‌لارلا ایلگیلی اولاراق بعضی کولت‌لره راست گلمکده‌ییک کی، "شامانیزم" بونلاردان بیری‌دیر. سوسیولوژی و آنتروپولوژی باخیمیندان کولت؛ بیر دینین عیبادت ایله بیرلشن تطبیق‌لری و مراسیم‌لر مجموعه‌سی‌دیر. بو سببله هر هانسی بیر کولت، دیوْنیسیوُس (Dionysius) کولتورینده گؤرولدوگو کیمی، تانریسال تطبیق، عمل‌لر و فیکیرلر مجموعه‌سینی احاطه ائدر. بو سببله، شامانیزم ده بیر دین دئییل بیر کولت‌دور."[50]
اسکی تورکلرین بؤیوک بیر چوخلوغو گؤک تانری دینینه اینانماقلا بیرلیکده، ایلیشکیده اولدوقلاری میلت‌لرین دین‌لرینی ده قبول ائتمیشلر. یوخاریدا دا گؤسترمگه چالیشدیغیمیز کیمی، دینی بیر ائیلم اولان قورباندا بو دین‌لرین ائتکی‌لرینی تعقیب ائده بیلیریک.
آ. قانلی قوربان‌لار:
قانلی قوربان‌لارین باشیندا آت گلمکده‌دیر. یوخاریدا دا ایضاحا چالیشدیغیمیز کیمی اینسان‌لارین قوربان اولاراق تقدیم ائتدیکلری، صاحیب اولدوقلاری وارلیق‌لارلا دوغرو موتناسیب‌دیر. بوتون کؤچری توپلولوق‌لاردا اولدوغو کیمی تورکلر اوچون ده آت ان دگرلی حئیوان‌لاردان بیری ایدی. دؤیوشده و باریشدا داواملی آت اوزرینده اولان تورکلر آیریجا آتین اتیندن و سودوندن ده ایستیفاده ائدیردیلر. [51] حال بئله اولونجا تانری‌یا تقدیم ائدیله‌جک ان دگرلی قوربان دا آت اولماقدادیر.
ماناس داستانیندا بیر چوخ یئرده آت قوربانی کئچمکده‌دیر: " ماناسین اوغولو سِمِتئی تالاس‌دا ذولفقار داغیندا اوتوران بای‌اوغلو باقایی زیارت ائدر. باقای سئوینر. تانری یولونا آتلار قوربان ائدر."[52]
یئنه ماناس داستانیندا ماناسین اؤلومو اوزرینه ائدیلن جنازه تؤره‌نینده آت قوربانی اؤنه چیخماقدادیر: "ماناس اؤلدوکدن سونرا، دوققوز گون گؤزله‌دیلر. دوخسان مادیان کسیلر. دوققوز-قات پارچا خالقا پایلانار. داها سونرا عئینی جنازه تؤره‌نینده آلتمیش ساییسی رول اویناماغا باشلار.[53] آلتمیش گون گؤزله‌دیلر. آلتمیش مادیان کسیلر و اؤلو مزارا قویولار. بو صورتله مراسیم بیتر ".[54]
قوربان ائدیلن آتلار جئشیدلی رنگلرده‌دیر. بونلارین باشیندا آغ، بوز، ساری رنگ‌لر گلمکده‌دیر. آغ رنگده‌کی قوربان‌لارین یاخشی روح‌لارا/تانری‌لارا تقدیم ائدیلدیگینی داها اؤنجه ایفاده ائتمیشدیک. آغ آت قوربانی حاقیندا اؤگل بونلاری سؤیله‌یر: " خیتای‌لاردا آغ آتا مینه‌رک، آغ تولکو اوولاما مراسیم‌لری، آغ آتلا آغ اؤکوزون گؤک تانریسینا قوربان ائدیلمه‌سی، بیر شهر ضبط ائدیلدیکدن سونرا، یئنه آغ آتلا قویون‌لارین قوربانی، چوخ اسکی تورک-موغول عادت‌لری‌نین بیزه گلن عکس‌لری‌دیر."[55]
ساری آت قوربانی ایله ایلگیلی اولاراق اؤگل بونلاری نقل ائدر: "ساری آت و یا ساری اینکله ساری دوه‌نین کسیلمه‌سی ده تورک میفولوژی‌سی‌نین موتیولریندن بیری‌دیر. ساری رنگده حئیوان‌لارین اتلری‌نین داها یاخشی خوصوصیتده اولدوغوندانمی؛ یوخسا قیزیل کیمی ساری رنگ‌لرین موقدّس اولوشوندان و یا سویلو طبقه‌نی گؤستردیگیندن اؤتریمی، بؤیوک سایغی ضیافت‌لرینده ساری حئیوان‌لارین کسیلدیگینی بیلیریک. "[56]
شامان آیین‌لرینده کی آت قوربانی‌یلا ایلگیلی اولاراق دا بیلگه سئییداوغلو بو بیلگی‌لری وئرر: "شامان آیین‌لرینده آچیق بیر رنگ آت قوربان ائدیلر. اتی بیر مراسیمله آیینه قاتیلان‌لارا پایلانار. ان یاخشی پارچا دا شامانا قالار. قوربان ائدیلمیش آتین روحونون شامانلا بیرلیکده گؤی‌اوزونده گزدیگینه و اوچونجو جنّته چاتدیغینا اینانیلار."[57]
آت قوربانی‌نین خاریجینده؛ مال، کئچی، قوچ، قوزو و اؤکوز ده اسکی تورکلره گؤره مقبول قوربان‌لیق‌لاردیر. مال قوربانی گئنیش شکیلده قازاخ-قیرغیزلار و قیرغیزلار آراسیندا یایغین‌دیر. مال قوربانی‌نین (اؤزللیکله اؤکوز) گونوموزه عکس اولونماسینی چانکیری ائلی ایلغاز ماحالی شئیخ یونوس کندینده ائدیلن و یئددی ایلده بیر تکرار ائدیلن یئددی اؤکوز قوربان ائتمه تؤره نینده ایزله‌یه بیلیریک.[58]
یاکوت‌لاردا شامانلیغا گیریش تؤرن‌لرینده ائدیلن دوعالاردا؛ باشی‌نین یاریسی قارا اولان آغ اینک ایله قیرمیزی اینگین قوربان اولاراق تقدیم ائدیله‌جگی شامان آدایی‌نین دیلیندن ایضاح ائدیلمکده‌دیر.[59]
اسکی تورک‌لرده‌کی قوربان‌لارین رنگ‌لری باره‌سینده گؤستریلن حساس‌لیق، ایندیکی واختدا قوربان‌لیق‌لارین بزه‌مه‌سی، خینالانماسی شکلینده اؤزونو گؤسترمکده‌دیر.
ب. قانسیز قوربان‌لار:
قانسیز قوربان‌لارین باشیندا روح‌لارا باغیشلاناراق باشی‌بوش بوراخیلان " ایدوُک "لار گلمکده‌دیر. بو مؤوضونو یوخاریدا آچیقلادیغیمیز اوچون تکرار ائتمیریک.
قانسیز قوربان‌لارین بیر نؤوعو ده " ساچی " (libation)دیر. بو دینی ترمین بوتون تورک بویلاریندا اورتاق‌دیر. موغول‌لاردا "ساچوُ" اولاراق کئچمکده‌دیر. قانلی قوربان‌لارا تاییلقا یاخود هاییلقا دئییلدیگی کیمی ساچییا دا ساچیلقا یاخود چاچیلقا دئییلیر. کؤچری تورک بویلاریندا سود، قیمیز، یاغ، یارما قاریشدیریلمیش سود ساچی اولاراق ایستیفاده ائدیلن شئی‌لردیر.
ماهیت اعتیباریله ساچی، فؤوق‌العاده گوجلره صاحیب اولدوغونا اینانیلان اییه و روح‌لارا تقدیم ائدیلن و اونلار آدینا اونلارین راضی‌لیغینی و یاردیمینی قازانماق اوچون پایلانان جانسیز نسنه‌لره وئریلن بیر آد، اؤز اعتیباریله بیر جینس قوربان‌دیر.[60]
یئری گلدیکجه ایضاحا چالیشدیغیمیز کیمی اسکی تورک اینانیشین ایزلری شکیل و ماهیت دَییشدیره‌رک گونوموزه قدر گلمیشدیر. ساچی، دییشیک سؤیله‌نیش‌لری ایله ساچیلقا و یاخود چاچیلقا ایندیکی واختدا توی عادت‌لری بونیه‌سینده اؤزونو موحافیظه ائتمیشدیر. آشاغی‌یا آلاجاغیمیز اؤرنک‌لرده بونو بوتون آچیقلیغی‌یلا گؤرمه‌میز مومکون‌دور.
تورکیه‌نین اسکی‌شهیر شوکرانلی کندینده گلینین اوغلان ائوینه گتیریلیشی ایله ایلگیلی اولاراق بو پراکتیک‌لر تطبیق اولونماقدادیر: "گلین اوتاغینا آلیندیقدان سونرا یئنگه‌لری طرفیندن بزه‌گه آپاریلار. اوغلانین یولداش‌لاری دا دامادی اولدوغو یئردن گتیررلر. گلین بزه‌گه آپاریلارکن داماد قاچاراق گلینین اوستوندن پول و "داماد یئمیشی" دئییلن یئمیشی ساچار. قیزین یانینداکی یئنگه‌لر، یئمیش‌لری ییغاراق ایچری گتیررلر. بونلار ائوده اولان‌لارا پایلانار."[61]
تورکیه‌نین نیغده کاییرلی قصبه‌سینده تطبیق اولونان ساچی تؤره‌نی ایسه بئله‌دیر: " دامادین ائوی‌نین ائشیگینه سیرا ایله بیر قویون پوستو، بیر سایاجاق، بیر کندیر قویولار. گلین بونلارین اوستوندن آتلاییب کئچر و الینده‌کی یاغی قاپی‌یا یاپیشدیرار. گئری دؤنه‌رک یئرده‌کیلری توپلار. داها سونرا سو دولو تستینی آیاغی‌یلا قیرار. ایچینده کیشمیش، بوغدا، شکر قاریشیغی اولان بیر قاب گلینین الینه توتوشدورولار. گلین بونلاری قادین‌لارین اوزرینه سپر."[62]
بیزیم ده سیواس مرکز اسن‌یورت (شیمکوًرک) کندینده موشاهیده ائتدیگیمیز ساچی حادیثه‌سی بئله گئرچکلشدی: گلینین اوغلان ائوینه گیره‌جگی یئرین اوست طرفینده داماد و ساغدیچ یئرلرینی آلدیلار. گلین تام ایچری گیره‌جگی سیرادا داها اؤنجه‌دن حاضیرلانمیش اولان و بیر دسمالا قویولان پول، لبلبی، اوزوم گلینین باشی‌نین اوزرینه داماد طرفیندن ساچیلدی. اطرافدا اولانلار بیر-بیرلرییله یاریشارجاسینا بو ساچیلان‌لاری توپلاماغا چالیشدیلار.
ساچی یالنیز، تویلاردا دئییل حیاتین هر مرحله‌سینده گؤرولر. اوشاق دونیایا گلینجه، ایلک دیشی چیخینجا، ایلک دفعه ساچ تاراشی اولونجا ائدیلن پراکتیک‌لر ایله اؤلن بیر آدامین آردیندان ائدیلن یاردیم‌لار ده ساچی اولاراق دگرلندیریله بیلر. ساچی گئده رک ایسلامیتین ده تاثیرییله "صدقه" ایله عئینی‌لشمیشدیر. [63]
یاتیرلارا، چالی‌لارا، اولو آغاج‌لارا باغلانان بئزلری ده بو باغلامدا بیر ساچی اولاراق دوشونوله بیلر.[64]
ج. بعضی کولت‌لره باغلی اولاراق کسیلن/تقدیم ائدیلن قوربان‌لار:
شامان-قام دوعالاریندا قوربان بؤیوک بیر یئر توتار. شامانلیغی گیریش تؤره‌نینده آدای بئله دوعا ائدر: "اینسانلارا اؤلدوروجو خسته‌لیک‌لر گؤندرن بوْئوُرما لاهایتوْیوْن-ا، آروادی بوْئوُرای مالای خاتین-آ خیدمت ائده‌جگم. اوشاق‌لاری یاشامایان‌لارین اوشاق‌لارینا عؤمور وئرمه‌لرینی دیله‌یه‌رک باشی‌نین یاریسی قارا اولان آغ اینگی قوربان وئره‌جگم…
یاکوت خالقینا قودرتلی دمیرچی‌لر بخش ائدن خیتای باخشی توْیوْن-آ سایغی گؤستره‌جگم. دمیرچی خسته‌لنسه قیرمیزی اینک کسیب قوربان تقدیم ائده‌جگم؛ قوربانین جیگرلرینی و بؤیرک‌لرینی دمیرچی‌نین اوجاغینا باسدیراجاغام… اینسانلارا عاغیل خسته‌لیگی گؤندرن تامیق خاتینا حؤرمت ائده‌جگم. اونون راضی‌لیغی اوچون دوققوز کاکوم، دوققوز ساری سیچان، دوققوز کوکارجا، دوققوز گؤیرچین آزاد ائده‌جگم، قیرمیزی اینک قوربان ائده‌جگم."[65]
گؤک‌تورک‌لرده داغ و مارا کولتو اؤنملی بیر یئره مالیک‌دیر. موقدّس داغلار و اونلارین روح‌لاری آدینا چوخ مؤحتشم آیین و مراسیم‌لر ائدیلردی. داغ آیینی قوچ و بئلتیرلر بویلاریندا "تیگیر تایان" یعنی "گؤی قوربانی" ، ساقای‌لاردا "تاغ تایانی" یعنی "داغ قوربانی" شکلینده آدلاندیریلمیشدیر.[66]
تؤلؤس‌لرده بؤیوک دینی مراسیم‌لرده گؤیله بیرلیکده موقدّس روح‌لارا بیر چوخ آت قوربان ائدیلمیشدیر.[67]
بیر چین سولاله‌سی اولان توْبالارداکی گؤیه، یئره و خان سویلاری‌نین روح‌لارینا قوربان تقدیم ائدیلدیگینی بیلیریک. گؤک‌تورک‌لرده ایلین موعین گونلرینده اجداد (آتا) ماغارالارینا قوربان‌لار تقدیم ائدیلمکده‌دیر.[68]
اسکی تورکلرده کی یاس تؤرن‌لرینه "یوغ" دئییلدیگینی بیلیریک. بیری اؤلونجه دینی و حوقوقی بیر مجبوریت اولاراق بو یوغ تؤره‌نی گئرچکلشدیریلیردی. "بیر کیمسه اؤلونجه جسدی چادیری‌نین ایچینده یئره یاتیریلار. بوتون قوهومو بیرجه قویون، آت و یا مال قوربان ائدرلر. بونلار چادیرین خاریجینده یئرلره سریلر. سونرا هامی آتلار اوزرینده فریادلار قوپاراراق چادیرین اطرافیندا یئددی دفعه دؤنرلر و قاپی‌یا گلینجه اوزلرینی بیچاقلا یارالارلار؛ قان گؤزیاشلارینا قاریشار. جسدی باسدیرماق اوچون اوغورلو بیر زامان سئچیلمه‌سی عادت‌دیر. بیر کیمسه یازدا و یا یایدا اؤلموشسه، یارپاق‌لار تؤکوله‌نه قدر، پاییزدا و یا قیشدا اؤلموشسه یارپاق‌لار یاشیل‌لاشانا قدر گؤزله‌نیلر. اولاً اؤلونون آتی یاندیریلار و کولو -اؤلویه عایید دیگر اشیالارلا بیرلیکده- جنازه ایله بیرگه باسدیریلار؛ اصل دفن گونو تکرار قوربان‌لار کسیلر، مزارین اطرافی آتلارلا دؤور اولونور و مزارین اوستونه اؤله‌نین حیاتدا ایکن اؤلدوردوگو دوشمن ساییسینجا داشلار و یا هئیکل‌لر تیکیلر کی بونلارا "بالبال[69]" دئیرلر.
بونلاردا جنازه‌نی یاندیریب کول‌لرینی باسدیرماق عادتی ده واردیر. بو کؤچری‌لرین (توُ-کی‌ایئ) اعتیقادی‌جا گرک اشیا و آت گرک حیاتیندا اؤلدوردوگو دوشمن‌لر او بیری دونیادا اؤزونه خیدمت ائتمکله موکلف‌دیر".[70]
کؤپرولو، " مال: دینی سورگون اووو " و " شؤلن: عومومی ضیافت‌لر" ده‌کی قوربان موتیوی ایله ایلگیلی اولاراق بونلاری سؤیله‌یر: "تورکلرده دین، طبیعتی ایله، ایجتیماعی و سیاسی تشکیلات‌لاری‌نین ماهیتی ایله موتناسیب بیر شکیلده تجلّی ائدیردی. اونلار آیری طایفالار حالیندا یاشادیقلاری زامان "توتمیزم" دینینه سالیک ایدیلر.
اساسن "توتمیزم " ، طایفانین داها کیچیک، چوخ کیچیک تک پارچاسی دئمک اولان " سِمِیّه:طایفا " دینی‌دیر. " توتم " هر هانسی بیر طایفا پارچاسی‌نین اؤزونون آتاسی سایدیغی و آدینی آلدیغی بیتکی و یا حئیوانین معبود تانینماسی‌یلا تعیین اولونموش اولار. تورکلرین اووچولوق دؤورلرینه عایید اولان بو "سِمِیّه" تشکیلاتیندا سِمِیّه‌لر توتم‌لری‌نین اتینی یئیه بیلمزلر، تک ایلده بیر دفعه بیر جور ایبتیدای "حجّ" آیینیندن سونرا اونو قوربان ائدهرک یئرلر ایدی. ایشده تورکلرده اوزون مودت داوام ائدن "مال: دینی سورگون اوْوو " و " شؤلن: عومومی ضیافت‌لر" بونون قالیغی‌دیر. "[71]
یازدیقلاریمیزی یئکونلاشدیراجاق اولساق؛ ائورنسل بیر عیبادت اولان قوربانین تورک میفولوژی‌سینده چوخ اؤنملی بیر یئره صاحیب اولدوغونو سؤیله‌یه بیلریک.
یازان: دوکتور صلاح‌الدین بککی
کؤچورن: عباس ائلچین
Kaynakça:
♦ Akyüz, Vecdi. “İnsanlık Tarihinde Kurban İbadeti”, (Bu makale, Ali Murat Daryal’ın ‘Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri’ adlı kitabının 309-347 sayfaları arasındadır. bkz. künye 5.)
♦ Araz, Rıfat. “Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sûfîliği ile Yatır ve Türbelerin Çevresinde Yaşayan Eski Türk İnançları”, Erdem, Atatürk Kültür Merkezi der.(Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı III), C.8, S. 24, Ocak 1996, s.783-827.
♦ Aşkun, Vehbi Cem. Sivas Folkloru, C.I, Kâmil Matbaası, Sivas 1940.
♦ Atnur, Gülhan. Ural Batır Destanı Üzerine Bir İnceleme, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) A.Ü. Sos. Bil. Enst. Erzurum 1996.
♦ Banarlı, Nihad Sâmi. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi,C.I, Millî Eğt. Bak. Yay., İst., 1971.
♦ Cingöz, Meltem Emine. “Şükranlı’da (Eskişehir) Evlenme Âdetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay., Ank., 1992, s. 9-21.
♦ Çınar, Ali Abbas. Türklerde At ve Atçılık, Kül. Bak. Yay. Ank., 1993 Daryal, Ali Murat. Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, 2. bs. İst., 1994 Doğan, Mehmet Can. “Adama ve Adanma Biçimleri”, Dergâh Sanat Kültür Edebiyat Der., S. 76, C. VII, Haziran 1996, s. 15-16.
♦ Eliade, Mircea. Ebedi Dönüş Mitosu, Çev. Ümit Altuğ, İmge Yay., Ank., 1994.
♦ Ergin, Prof. Dr. Muharrem. Orhun Abideleri, Boğaziçi Yay., 8.bs. İst., 1980.
♦ Eröz, Prof. Dr. Mehmet. “Türk boylarında ‘Kansız Kurban’ Geleneği”, Türk Kültürü, S. 211-212-213-214, Y. XVIII, May. Haz.Tem. Ağus., 1980, s. 17-22.
♦ Fığlalı, Ethem Ruhi. Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevilik-Bektaşilik, Ank., 1994.
♦ Güngör, Harun-Mustafa Argunşah. Gagauz Türkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı, Kül. Bak. Yay. Ank.,1991.
♦ İnan, Prof.Dr. Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK.,Yay., 4.bs. Ank.,1995 Kalafat, Dr. Yaşar. Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, 2.bs. Ata. Kül. Mer. Yay. Ank. 1995
♦ Kolcu, Ali İnsan. “Niğde Kayırlı Kasabası Evlenme Âdetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak.,Yay., Ank., 1992, s. 129-141.
♦ Köprülü, Ord.Prof.M. Fuat.Türk Edebiyatı Tarihi,3.bs. Ötüken Yay., İst., 1986.
♦ Lıngs, Martin. Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev.Nazife Şişman, İz Yay., 3.bs. İst.,1995. Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, TTK. Yay., 3.bs. Ank., 1995. Ocak, Ahmet Yaşar.Türk Folklorunda Kesik Baş, Türk Kül. Arş. Enst. Yay., Ank.,1989.
♦ Ögel, Prof. Dr. Bahaeddin, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), C.I, 2. bs. TTK. Yay. Ank., 1993
♦ Seyidoğlu, Prof. Dr. Bilge. Mitoloji Üzerine Araştırmalar Metinler ve Tahliller, A.Ü. Fen-Edb. Fak. Yay., Erz.,1990
♦ Seyidoğlu, Prof. Dr. Bilge. “Mitolojik Dönemde At” , Folkloristik Prof.Dr. Umay Günay Armağanı, Ank., 1996, s. 51-56.
♦ Taner, Tarhan. “İskitler’in Dînî İnanç ve Âdetleri”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi., S. 23, Mart 1969, s. 145-169.
♦ Tanyu, Prof. Dr. Hikmet. İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Boğaziçi Yay., İst., 1986.
♦ Tezcan, Prof. Dr. Mahmut. “Çankırı’da İslam Antropolojisinden Bir Örnek: Yedi Yılda Yedi Kurban”, Türk Halk Kültürü Araştırmaları 1993, Kül. Bak. Yay., Ank.,1993, s. 151152.
♦ Togan, A. Zeki Velidî, Oğuz Destanı-Reşiddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili, 2.bs. Enderun yay., İst., 1982.
♦ Turan, Osman. Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Dil ve Tarih-Coğ. Fak. Yay. Cumhuriyet Matbaası İst., 1941.
♦ Tümer, Prof. Dr. Günay- Doç. Dr. Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ank.,1988.
♦ Türkdoğan, Prof. Dr. Orhan. Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan Yay. İst., 1996.
Dipnotlar:
[1] R. Araz, “Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sûfîliği ile Yatır ve Türbelerin Çevresinde Yaşayan Eski Türk İnançları”, Erdem Atatürk Kültür Merkezi der. (Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı III), C.8, S. 24, Ocak 1996, s. 783-827.
[2] B. Seyidoğlu, Mitoloji Üzerine Araştırmalar Metinler ve Tahliller, Ata. Ü. Yay. Erz. 1990, s. 4; A. Erhat, Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İst., 1989; B. Necatigil, 100 Soruda Mitologya, Gerçek yay., İst., 1969; E. Peterich, Küçük Yunan Mitologyası, Çev. Yakup Baydur, Maarif Basımevi, Ank., 1959.
[3] B. Seyidoğlu, a.g.e., s. 3
[4] B. Seyidoğlu, a.g.e., s. 5
[5] V. Akyüz. “İnsanlık Tarihinde Kurban ibadeti” (Bu makale Ali Murat Daryal’ın “Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, 2. bs. İst., 1994” adlı kitabının 309-347. sayfaları arasındadır.)
[6] Hz. İbrahim’in iki oğlu vardır: İshak ve İsmail. Kur’an-ı Kerim’de kurban edilecek çocuğun isminden söz edilmez. Ama tefsircilerin kanaatine göre bu İsmail’dir. Zira olay göçten hemen sonra olmuştur ki, o zaman İsmail vardı. Ayrıca olay Mekke’de geçmiştir. Mekke’ye gelen de İsmail’dir. (Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli, TDV Yay 86, Ank., 1993, s. 449 açıklama cümlelerinden); M. Eliade ise kurban edilen çocuğun İshak olduğunu bildirmektedir.
[7] M. Eliade. Ebedi Dönüş Mitosu, Çev. Ümit Altuğ, İmge Yay., Ank., 1994, s. 109-110.
[8] M. Eliade. a.g.e., s. 33.
[9] Türkler’de tek Tanrı inancı için bkz. Hikmet Tanyu, İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Boğaziçi Yay., İst.,1986; Abdülkadir İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK, Yay., 4.bs. Ank.,1995; Orhan Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan Yay., İst.,1996.
[10] B. Ögel, Türk Mitolojisi, C.I., 2. bs. Ank.,1993, s. 431; A. İnan, a.g.e., s. 98.
[11] H. Güngör-Mustafa Argunşah, Gagauz Türkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı, Kül. Bak. Yay. Ank., 1991, s. 36.
[12] B. Ögel, a.g.e., s.193
[13] N. S. Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, Millî Eğt. Bak. Yay. İst., 1971, s. 2
[14] A. Y. Ocak, Türk Folklorunda Kesik Baş, Türk Kül. Enst. yay., Ank., 1989, s. 54-55; (Mircea Eliade’nin eseri için bkz.”Traite d’Historie des Religions, Paris 1975″
[15] B. Seyidoğlu, Mitoloji Üzerine Araştırmalar, Metinler ve Tahliller, A. Ü. Fen-Edb. Fak. Yay., Erz., 1990, s. 71-78.
[16] V. Akyüz, a. g. m.
[17] V. Akyüz, a. g. m.
[18] M. Lings, Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev. Nazife Şişman, İz yay., İst., 1995, s. 31-32.
[19] B. Ögel, a.g.e., s. 570
[20] T. Gülensoy, Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yay., İst., 1989, s. 44
[21] A. Y. Ocak, a.g.e., s. 54
[22] G. Atnur, Ural Batır Destanı Üzerine Bir Araştırma, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) A. Ü. Sos. Bil. Enst. Erzurum 1996, s. 114-115-118.
[23] İskitler’in Türk oldukları konusunda bkz. Dr. İlhami Durmuş, İskitler (Sakalar), Türk Kül. Araş. Enst. yay. Ank., 1993
[24] T. Tarhan,”İskitler’in Dini İnanç ve Âdetleri”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi der., S.23, Mart 1969, s. 145-169
[25] H. Tanyu, a.g.e., s. 173.
[26] M. Eliade, a.g.e., s. 82-83
[27] M.C. Doğan, “Adama ve Adanma Biçimleri”, Dergah, S.76, C.VII, Haziran 1996, s. 15-16.
[28] M. Lings, a.g.e., s. 26
[29] Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi adlı eserinde; Doğu Göktürkleri’nin ecdat mağaralarına giderek kurban sundukları tarihin, “yılın beşinci ayının yirminci gününe” tekabül ettiğini söylemektedir. s.43. Göktürler’deki bu âdetin Hiong-nu’lardan gelmiş olabileceğini kaydeden Turan daha sonra Hiong-nu’lar’daki kurban hakkında şu bilgileri verir: “Göktürkler’in bu merasimleri (Ergenekon’dan çıkış yıldönümlerinde yaptıkları bayram), hakkında Çin ve İslam menbalarının naklettikleri rivayetler hep bir tarihî hadiseye işaret etmektedir. Bununla beraber Çin kaynaklarının “Hiong/nu”lar (Hunlar) hakkında verdikleri malumat bize bu ananenin, Göktürklerin tarihî hareketlerine intibak etmek üzere Hiong-nular’dan intikal etmiş olacağı ihtimalini veriyor: Her yılın ilk ayında, büyük küçük kumandanlar Tanju (Tanrı?)nun sarayında toplanırlar; yer ve gök ruhlarına, atalara kurban keserlerdi. Güzün “Tailin”de de bir içtima akdedilirdi. Çünkü o zaman otlar semirmiş bulunurdu. Bunu tavzih eden başka bir vesika da bunların yılın birinci, beşinci, dokuzuncu ayların “wu” günlerinde olmak üzere yılda üç defa “Liong” (Ejder) kurbanı yapılmak suretiyle, Semaya ve tanrılara kurban takdim edilirdi.” Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, İst., 1941, s. 45.
[30] B. Ögel, a.g.e., s.21
[31] E. R. Fığlalı, Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevilik-Bektaşilik, Ank., 1994, s.66.
[32] A. İnan, a.g.e., s. 53
[33] Kayın ağacının Türk kültüründeki yeri konusunda bkz. Kerim Yund, “Türklerin Kutlu Ağacı Kayın (Huş) Adı Üzerine”, Türk Kültürü der., S. 120, C.X, Ekim 1972, s. 36-40 ; Hikmet Tanyu, “Türklerde Ağaçla İlgili İnançlar” Türk Folklor Araştırmaları Yıllığı 1975, Kül. Bak. yay. Ank., 1976, s. 129-142.
[34] A. İnan, a.g.e., s. 55-56
[35] H. Tanyu, a.g.e., s. 91
[36] M. Tezcan, “Çankırı’da İslam Antropolojisinden Bir Örnek: Yedi Yılda Yedi Kurban”, Halk Kültürü Araştırmaları 1993, Kül. Bak. yay., Ank., 1993, s. 141-147.
[37] Yukarıda anlatılan hayvanın belkemiğinin kırılarak öldürülmesi olayını – çok uzak bir ihtimal de olsa- Şaman Kokoço Tebtegenberi’nin öldürülmesi olayında takip edebiliyoruz. Bkz. Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, 3.bs. TTK. yay., Ank., 1995, s. 163-168
[38] Fığlalı, bu konuda T. Feyizli’den şu bilgileri nakleder: “Türkler’de kurban gibi kanıda kutsaldı. Oğuzlar ve Kutluk’larda başına darbe vurularak öldürülen kurbanlarda ve kalbini sıkıp sökmek suretiyle öldürülmesi kandaki sihri kuvvetin yere düşmemesi içindir.” Fığlalı, a.g.e., s. 61. ; “Aynı kanı yere dökmeme hassasiyetini Alevi Türkmenleri’nde de görebiliyoruz:” Türkler Müslüman olduktan sonra, kurbanı kesmeğe ve kanını akıtmağa başladılar. Ancak eski adet ve inançlarını da büsbütün bırakmadıklarından “Kan tabusu” Alevi ve Bektaşi cemaatlerinde yaşadı. Bu cemaatlerin, kurban kesmek yerinde, “Tıglamak” terimini kullanmaları bunu gösterir…
Oniki hizmetten birini gören “kurbancı”, tığlanan tercemanın kanını büyük bir “kara kazan”ın içine akıtırlar. Kurbanın kanını, barsaklarını, işkembesini ve diğer artıklarını kefenleyip, tenha bir yere, çok derin bir çukura gömerler.” (M. Eröz, “Türk Boylarında ‘Kansız Kurban’ Geleneği”, Türk Kültürü der. S.211-214, Y. XVIII, Mayıs-Ağustos 1980, s. 17-22.
[39] Kurban edilen hayvanın sakatat kısmının deriye sarılarak yeşil dallar üzerine atıldığını gördük. Bu yapılan pratikle örtüşen bir olay da Veli kültüne bağlı olarak karşımıza çıkmaktadır. “Çocuğu olmayanlar Sivas’ta bulunan Abdülvahab-ı Gazi türbesine giderek akide (adak) adarlar. Çocuk doğduğu gün kurban kesilir. Derisi itina ile yüzülür. Kemiğine satır, bıçak vurulmaz. Elle karnından bir delik açılarak ciğeri ve bağırsakları çıkarılır. İyice içerisi temizlendikten sonra pirinçle doldurulur ve öylece pişirilir. Eti yenen kurbanın zayedilmeyen kemikleri toplanır, koyunun yüzülen derisi içine konularak, çocuğun doğduğu yere rastlayan toprağa gömülür.(“V. Cem Aşkun, Sivas Folkloru, C.I, Kâmil Matbaası, Sivas 1940, s. 147.)
[40] A. İnan, a.g.e., s. 57.
[41] W. Radlof, Sibirya’dan (Seçmeler) Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, Kül. Bak. yay. İst., 1976, s. 236-247.
[42] T. Tarhan, a. g. m.
[43] V. Akyüz, a.g.m.
[44] G. Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 69.
[45] V. Akyüz, a.g.m.
[46] V. Akyüz, a.g.m.
[47] Z. V. Togan, Oğuz Destanı Reşiddin Oguznâmesi, Tercüme ve Tahlili, 2.bs. İst., 1982, s. 47.
[48] Eski Türkler’de din sistemi ve çeşitli kültler hakkında bir çok araştırıcı değerli yayınlar yapmışlardır. Bu konu ili ilgili olarak Dr. Yaşar Kalafat’ın “Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri”, 2.bs. Ank., 1995 adlı kitabının bibliyografyasına bakılabilir.
[49] O. Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan yay., İst., 1996, s. 187-189.
[50] O. Türkdoğan, a.g.e., s. 190
[51] A. Çınar, Türklerde At ve Atçılık, Kül. Bak. yay. Ank., 1993
[52] B. Ögel, a.g.e., s. 534.
[53] Altmış sayısı bize Çinlilerden geçmiş olmalıdır. Çin takviminin esası “altmış” sayısına dayanır ve bu nevi takvimlere “Sexagenaire” denir. Osman Turan Çin takviminin esası hakkında şu bilgileri verir: “Çinliler” onikili” devreyi müstakilen kullanmadıkları için bunu “onluk devre” ile karıştırarak “altmışlık” bir devre vücuda getirirler. Bu suretle, onlar yılları “altmışlık” devre ile gösterdikleri gibi, günleri de altmış günlük bir hafta ile hesap ederler ve her bir günü bu iki devrenin terkibi ile hasıl olan bir çift isimle ifade ederler”. (Osman Turan Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, s. 28)
[54] B. Ögel, a.g.e., s. 513.
[55] B. Ögel, a.g.e., s. 550
[56] B. Ögel, a.g.e., s. 522
[57] B. Seyidoğlu, “Mitolojik Dönemde At”, Folkloristik Prof. Dr. Umay Günay Armağanı, Ank., 1996, s. 51-56.
[58] M. Tezcan, a.g.m.
[59] A. İnan, a.g. e., s. 77-78.
[60] Y. Kalafat, Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ank., 1995, s. 111.
[61] M. E. Cingöz, “Şükranlı’da (Eskişehir) Evlenme Adetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay., Ank., 1993, s. 9-20.
[62] A. İ. Kolcu, “Niğde Kayırlı Kasabası Evlenme Adetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay. Ank., 1992, s. 129-135.
[63] Y. Kalafat, a.g.e., s. 111.
[64] M. Eröz, a.g .m.
[65] A. İnan, a.g.e., s. 77-78.
[66] A. İnan, a.g.e., s. 53
[67] B. Ögel, a.g.e., s. 17.
[68] B. Ögel, a.g.e., s. 21-22.
[69] “Balbal” terimine değişik zamanlarda değişik anlamlar yüklenmiştir. Bu terim hakkında İnan, kitabının arkasına bir açıklama koyma gereğini duymuştur: “Orhun yazıtlarında “balbal” kelimesi geçmektedir. Bu balbal kelimesi Tarihte ve Bugün Şamanizm’in dört yerinde geçmektedir. Orhun yazıtlarının ilk bulunduğu yıllarda bu kelime-terim, “yoğ törenini idare eden bey” diye açıklanmıştı. Sonra bunun yanlış olduğu anlaşıldı ve “öldürülen düşmanın adına dikilen heykel” diye izah edildi. Bunun da yalnış olduğu arkeolog ve tarihçi L. A. Evtıyuchova ile L. R. Kızlasov’un çalışmaları ile meydana çıkarıldı. Halbuki Kızlasov’un ispat ettiğine göre heykellerin hiç biri “balbal” değildir. Balballar ölen alpın, hayatında öldürdüğü düşmanların adına mezarına konulan taşlardan ibarettir. Bir kahraman alpın mezarının yanında bir sıra taşlardan birinde şu yazı okunmaktadır: “İşbara Tarkan balbalı” (“Ongon yazıtı” yanında). Mezardaki kahramanın öldürdüğü düşmanlar için bu “balbal” denilen taşlar sembol olarak konulurdu. Öldürülen şahıs önemli kişi ise “balbal” taşına adının da yazıldığı anlaşılmaktadır.” (Tarihte ve Bugün Şamanizm, 4. bs. Ank., 1995, s. 231.)
[70] F. Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, 4. bs. Ötüken yay., İst., 1986, s. 15-16.
[71] F. Köprülü, a.g.e., s. 14.
روس کولتورونده تورک ایزلری
روس کولتورونده تورک ایزلری
تورکلرین چینلی‌لر، فارس‌لار و عرب‌لردن سونرا ان اسکی قونشولاری اؤنجه روس‌لار سونرا دا بوتون اسلاولاردیر. اسلاولارین مین بش یوز ایله یاخین سوره ایچینده دایماً بیر تورک قؤومونون قونشوسو اولمالاری؛ تیجارت، اکونومی و یئرلشیم باخیمیندان بیربیرلری ایله یاخین تماس ایچریسینه گیرمه‌لرینی ساغلامیشدیر. بئله‌لیکله روس کولتورونده تورک تاثیرلری اورتایا چیخمیشدیر.
روس-تورک ایلیشکی‌لری‌نین تاریخی
تورک قؤوم‌لری ایله اسلاو زومره‌لری آراسینداکی ایلیشکی، اؤزللیکله قارادنیزین قوزئیی و اورتا دنپر ساحه‌سینده باشلامیشدیر. باتی سیبیر و تورکیستاندان ایدیل بویونا دوغرو اوزانان گئنیش بوزقیر-استپ‌لردن، ان گئج میلاد سیرالاریندا دوغو اوروپایا سیزماغا باشلایان تورک قؤوم‌لری‌نین بعضی‌لری دنپر و دنستر بویلاریندا اسلاو عونصورلری ایله قارشیلاشمیشدیر. بو ایلک ایلیشکی‌لر حاقیندا کسین بیلگی‌لر اولماماسی ایله بیرلیکده، تورکلر و اسلاولار آراسینداکی یاخین ایلیشکی‌نین میلاددان سونرا 370 ایل‌لرینده باشلامیش اولان قؤوم‌لر بؤیوک کؤچلری سیراسیندا اولدوغو قووّتلی بیر احتیمال‌دیر.
میلاددان سونرا 6. یوزایلین اورتالاریندا قارادنیزین قوزئیی، بالکان‌لار و پانونیادا غالیب گوج حالینا گلن آوارلار، اسلاولاری دا حاکیمیت‌لری آلتینا آلمیشدیلار. اسلاولار اوزرینده‌کی آوار حاکیمیتی، اسلاولارین تشکیلات‌لانمالاریندا اولدوغو کیمی، بالکان‌لاردا یئرلشدیریلمه‌لرینده ده بؤیوک بیر رول اوینامیشدیر.
آوارلارین همن آردیندان بو آلانا، گوجلو دؤولت قورولوشونا صاحیب اولان خزرلرین حاکیم اولدوغو گؤرولور. خزر قاغان‌لیغی‌نین ان گوجلو دؤورونده، 862 ایلینده روس کنیازلیغی قورولموش و روس‌لار گلیشمک اوچون چوخ الوئریشلی شرطلره قوووشموشدور. خزرلرین بوراخدیقلاری ائتکی‌لر‌ده بوندا اؤنملی رول اوینامیشدیر. روس کنیازلاریندان مسیحیتی قبولو ایله شؤهرت قازانان ولادیمیرین قاغان عونوانینی داشیمیش اولماسی خزر ائتکیسی‌نین درجه‌سینی گؤسترمکده‌دیر.
قارادنیزین قوزئیینه گله‌رک دوْندان توُنایا قدر اوزانان گئنیش بوزقیرلاری باشدان باشا ایشغال ائدن پچنک‌لر ده روسیه تاریخی اوزرینه بؤیوک ائتکی بوراخمیشدیلار. روس‌لارین استپله موجادیله‌لری پچنک‌لرله باشلامیشدیر. کنیاز ایقوْر زامانیندا کئچیریلن دوستجا ایلیشکی‌لر ایسه، روس عسکری تشکیلاتینا پچنک‌لرین ائتکیسینی ساغلامیشدیر.
کوُمان‌لار دؤنمینده ایسه روس یوکسک طبقه‌سی‌نین کوُمان قیزلاری ایله ائولندیگی، کوُمان‌لاردان بیرچوخونون روس اراضی‌سینده قالدیغی، کوُمان بؤیوک‌لریندن بعضی‌لرنین مسیحیته گئچدیگی گؤرولمکده‌دیر.
آلتین اوردو دؤنمینده روس‌لارین کولتور باخیمیندان گلیشدیگی؛ آنجاق روس یوردونون تام بیر سیاسی آنارشی ایچینده چالخالاندیغی گؤرولمکده‌دیر. بو دؤنمده ده روس‌لارین یاشاییش، دوشونوش و گؤروش‌لرینده تورکلر ائتکیلی اولموشدور. آلتین اوردودا اولان گوجلو بیر مرکزیتچی دؤولت رژیمی ده روس کنیازلارینا اؤرنک اولموشدور.
قازان خانلیغی دؤنمینده ایسه روس‌لار قازانا قارشی دوشمانجا بیر سیاست ایزله‌میشدیلر. 1552 ایلینده قازانین دوشمه‌سی، روس-تورک ایلیشکی‌لری آچیسیندان بیر دؤنوم نؤقطه‌سی اولموشدور. بو دؤنمه قدر گؤرولن تورک حاکیمیتی، یئرینی روس حاکیمیتینه بوراخمیشدیر. بو تاریخدن سونرا روس‌لار طرفیندن بؤیوک بیر مسیحی‌لشدیرمه و آسیمیلاسیون سیاستی باشلادیلمیشدیر.
روس-تورک ایلیشکی‌لرینده آلینتی سؤزلر
روس قؤومونون تورک حاکیمیتی آلتیندا بیر دؤولته دؤنوشدوگو ایلک دؤورلردن اعتیباراً روس دیلینه بیر چوخ تورکجه آلینتی گئچمیشدیر. ایقور دستانی کیمی اسکی بیر منظومه‌ده ده بو آچیخجا گؤرولمکده‌دیر. بو آلینتی‌لار، ساده‌جه یئر آدلاریندا دئییل (کایالا، سوُلا، ایتیل، تموُتاراکان وس.)، حئیوان آدلاریندا (کِرِچت، قوْقوْل، بوُس بوٌری وب.)، مجوسی تانری آدلاریندا (بوْیان، وِلِس وس.)، قؤوم آدلاریندا (هونلار، خینوْولار، اوُقیرلار، اوْوارلار، اوْلبِرلر، آلپرلر وس.)، عسگری ترمین‌لرده (قیلیچ، کوْریچ، هوْروُقو، تِلِقا، یاپانچا وس.)، تیجارت و اکونومی ایله ایلگیلی ترمین‌لرده (آلتین، آربا، باریش، دِنگا، باسما، بیزمن، توْوار وس.) ده گؤرولور.
روس دیلینده کی بو آلینتی سؤزلره قارشی‌لیق، او دؤنمده تورک دیلینده روسجا آلینتی‌لارا راست‌لانیلماماقدادیر. 1552 تاریخیندن سونرا ایسه تورک دیلی‌نین روسجا اوزرینده کی اوستونلوگونو ایتیردیگی، آرتیق روسجا سؤزلرین تورک دیلینه گیرمگه باشلادیغی گؤرولمکده دیر.
روس اولاراق تانینان تورک اصیللی سولاله‌لر
1236 ایلیندن اعتیباراً موغول آخین‌لاری و حاکیمیتی ندنی ایله تورک فئودال‌لاری و اونلارا باغلی کیشی‌لرین روسیه‌یه کؤچو باشلامیشدیر. بو کیشی‌لر روسیه‌یه گلیب اؤزلرینه یئر ایسته‌میشدیلر و بئله‌لیکله تورک خالق‌لاری‌نین سورکلی کؤچدوکلری کندلر مئیدانا گلمیشدیر. سونراکی ایل‌لرده تورکجه قونوشان خالق‌لارین روسیه‌یه کؤچمه‌سی آرتاراق دوام ائتمیشدیر.
قازان خانلیغی دؤنمینده ایسه روسیه، قازان اوچون همیشه سالدیرغان اولوب قازان تورپاق‌لارینا سورکلی هوجوم ائدیردی. اونون بو سیاستینه تورک فئودال‌لاری ده یاردیم ائتمیشدیر. بو سایه‌ده تورپاق الده ائدهرک باشقا اوستونلوک‌لردن ده یارارلانمیشدیلار. یعنی روسیه، ایچ و دیش سیاستینی گئرچکلشدیریرکن تورک فئودال‌لارینی قوللانمیشدیر. روسیه‌نین مولکیتچی‌لری، یعنی زادگان‌لار چوخ زامان بونلارا دایاناراق مئیدانا گلمیشدیر .
بو کیشی‌لرین چوخو اؤز دیل‌لری تورکجه‌نی ده یاخشی بیلدیکلری اوچون روس دیپلوماسی‌سینده و عسگری آراشدیرما ایشلرینده ائتکین اولاراق قوللانیلمیشدیلار. چوخو زامان بونلار آراسیندان دؤولت گؤرَولی‌لری ده چیخمیشدیر.
قیساجاسی؛ ایشغال‌لار و روس سیاسی حاکیمیتی دولاییسییلا تورکلر مقام و مناصیب قازاناراق روس دؤولتینه قاتیلمیشدیلار. روس توپلومو ایچریسینده یوکسَلیب بوگون بیلیم و کولتور دونیاسیندا تانینان تورک سویلو یوزلرجه عاییله‌دن بعضی‌لر بونلاردیر:
توُرگنیف‌لر: توُرگنیف‌لرین آتاسی میرزا لئو توُرگنیف تعمید غُسلی تؤرنیندن سونرا ایوان آدینی آلمیشدیر. 1440لی ایل‌لرده بؤیوک کنیاز واسیلی ایوانوویچ‌ین یانینا آلتین اوردودان گلمیش، آلتین اوردو زادگان‌لاری‌نین اؤنده گلن سیمالاریندان اولموشدور.
توُرگنیف آدی، کؤکونده تورگِن لقبینی قوروماقدادیر. بو کلمه موغولجا توُرگِن سورعتلی، تلَسیک سؤزوندن گلمکده‌دیر. بو سؤز، بوگونکو سیبیری تورک آغیزلاریندا عئینی آنلامدا قوللانیلماقدادیر.
توُرگِن لقبی بؤیوک احتیماللا گئچیجی آنلاما دایانیلاراق وئریلمیشدیر و بو آدی داشییانین کاراکتری -چابوق اؤفکه‌لنن، حیرصلی- ایله ایلگیلی‌دیر.
مشهور روس یازاری ایوان سرگئی‌یئویچ توُرگنیف بو نسیلدن‌دیر.
28 اوکتوبر 1818ده اوْرِل شهرینده دوغان ای. س. توُرگنیف، هله بیر اوشاقکن آلمانجا، اینگیلیسجه و فرانسیزجانی آنا دیلی کیمی قونوشماغا باشلامیشدیر. موسکو و پترزبورق بیلیم‌یوردلاریندا اوخویوب، فلسفه فاکولته‌سینی یاخشی درجه ایله بیتیرمیشدیر.
داها سونرا آلمانا گئده‌رک برلین بیلیم‌یوردونا گیرمیشدیر و اورادا 4 ایل قالمیشدیر. تاریخ، کلاسیک فیلولوژی علم‌لرینده چالیشمیش، یونانجا و لاتینجه اؤیرنمیشدیر. یوردونا گئری دؤنه‌رک پترزبورق بیلیم‌یوردوندا پروفسورلوق سیناغینی قازانمیشدیر. 1842 ایلی اونون اوچون دؤنوم نؤقطه‌سی اولموشدور. ایلک جیدی چالیشمالارینی بو دؤنمده ائتمیشدیر. رئالیزم آخیمیندان ائتکی‌لنن توُرگنیف 1885 ایلیندن سونرا بؤیوک رومان‌لارینی یاییملاماغا باشلامیشدیر. 3 سپتامبر 1883ده فرانسه ده پاریس یاخین‌لاریندا اؤلموشدور.
اثرلری؛ بیر اوْوجونون خاطیره‌لری، روُدین، زادگان یوُواسی، عرفه، آتالار و اوغول‌لار، توغ‌بای، چیی تورپاق، دومان، بوزقیرلار کرالی، ایلک عشق -دیر. ان اؤنملی رومانی اولان آتالار و اوغول‌لاردا نسیل‌لر آراسینداکی چاتیشمانی درینله‌مه‌سینه و دنگه‌لی بیر باخیشلا سرگیله‌میشدیر. رومان بیر باخیما توُرگنیف‌ین عوضوو اولدوغو کند منشألی زادگان آیدینلارین شهر منشألی رادیکال آیدین‌لارا مغلوب دوشوشونون اؤیکوسودور.
راحمانینوف‌لار: راحمانینوف سوی‌آدی یئنی آدلار سیراسینا داخیل‌دیر و شجره‌ده 1741 ایلی ایله قئید ائدیلمیشدیر .
تورکجه قونوشان خالق‌لاردان چیخدیقلارینی، اونلارین یاخین نسیل‌لرینده سیخ-سیخ تورک آدلی راحمانینوف‌لارا راستلانماسی تصدیق‌له‌ییر.
راحمانینوف سوی‌آدی‌نین تملینی عربجه رحمان-باغیشلاییجی کلمه‌سی اولوشدورماقدادیر. بو آد آللاها عایید اولان لقب‌لردن بیری‌دیر. بو سؤز عئینی زاماندا کیشی اؤزل آدی کیمی ده ایشله‌نیلیر.
بؤیوک روس بسته‌چیسی سرگئی واسیلی‌یئویچ راحمانینوف دا بو نسیلدن‌دیر.
1873 ایلینده نووقوروددا دوغان س. و. راحمانینوف، موسکو کونسرواتوواریندا یئتیشمیشدیر. بیر سوره موعلّیم‌لری؛ آرِنسکیی و تانِیئف‌ین ائتکیسینده قالدیقدان سونرا چایکوفسکی‌یه باغلانمیشدیر. باتی موسیقیسی و روس فولکلوروندان ایلهاملانان بسته‌لری ایله20. یوزایلین ان بؤیوک بسته‌چی‌لری آراسیندا یئر آلماقدادیر.
اثرلری؛ آلِکوْ، جوزاملی آتلی، "فرانچیسکا دا ریمینی" آدلی اوپرالار؛ اوچ سمفونی و سمفونیک شعیرلر، پیانو و اورکستر اوچون دؤرد کونسرت ، بیر اوچلو، ویولون‌سل و پیانو اوچون بیر سنات، پیانو اوچون بیرچوخ پارچا آیریجا یئتمیش دوققوز ملودی‌دیر.
کوْرساکوْف‌لار: کوْرساکوْف‌لار سولاله‌سی تملینی لتونی‌دن موسکویا گلن ونتسلاو ژگمونتوویچ کوْرساک آدلی شخصدن آلماقدادیر. اونون تؤرمه‌لری اولان کوْرساکوْف‌لار 7187/1676 ایلینده و باشقا تاریخ‌لرده چئشیدلی گؤرَولرده اولموش، یاخشی خیدمت‌لرینه قارشی‌لیق اؤدول‌لندیریلمیشدیلر.
کوْرساکوْف سوی‌آدی‌نین تملینی کوْرساک بوزقیر آتی سؤزو اولوشدورماقدادیر. بو سؤز، تورک لهجه‌لری‌نین قیپچاق قوروبوندان آلینمیشدیر. مشهور روس بسته‌چی، نیکولای ریمسکی کوْرساکوْف بو نسیلدن‌دیر.
سن. پترزبورقا یاخین تیخوین قصبه‌سینده دونیایا گلن ن. ر. کوْرساکوْف، پیانو چالماغی بورادا اؤیرنمیشدیر. 12 یاشیندا سن. پترزبورقداکی دونانما اوخولونا گیرمیشدیر.
1871ده سن. پترزبورق هونرستانیندا باشلادیغی پروفسورلوق گؤرَوینی، حیاتی‌نین سونونا قدر دوام ائتدیرمیشدیر. 1874-1907 تاریخ‌لری آراسیندا سن. پترزبورق، موسکو، کیئف، بروکسل و پاریس‌ده چوخ ساییدا سمفونیک کونسرت یؤنتمیشدیر. دونانمانین براسس قروبوندا اون ایل چالیشمیش، موسیقی اوخولوندا یئدی ایل مودیرلیک، ایمپریال جاپللادا ایسه اون ایل مودیر یاردیمجی‌لیغی اتئمیشدیر. 1908 ایلینده لیوبنسک‌ده یاشامینی ایتیرمیشدیر.
ان تانینمیش اثری، مین‌بیر گئجه ناغیل‌لاریندان ایلهام آلمیش اولان شهرزاد اثری‌دیر.
قوْقوْل (قوْقِل) : چوخ سونرادان لهیستان‌دان کؤچه‌رک، 1775 ایلیندن اعتیباراً روسیه دووْریان‌لاری اولان کیشی‌لرین سولاله‌سی‌دیر. بو سوی‌آدی، تورک-بولغارلاردا (چوواش‌لاردا) قوش آدینی بیلدیرن قوْقوْل ~ کوْقوْل سؤزوندن دوزلمیشدیر.
تانینمیش روس رومان و اویون یازاری نیکولای واسیلی‌یئویچ قوْقوْل بو نسیلدن‌دیر.
ن. و. قوْقوْل 1809 ایلینده اوکراین‌ین سوْروْچینتسی‌ده دونیایا گلمیشدیر. یاشامی‌نین، دوشونجه‌لری‌نین بوتون قرارسیز و غریب یؤنلرینه قارشین، روس ادبیاتی ایچینده چوخ اؤنملی بیر یئری وار. روسیه‌یه اؤز اوزونو گؤسترن ایلک یازارلاردان‌دیر. آیریجا، کیچیک اینسانی بیر ادبیات قهرمانی ائتمه‌سی آچیسیندان دا اؤنملی‌دیر. ادبیاتی آشماق سعی‌لری ایله یاناشی ، روح سیخینتیسی دا داها یوکسک بیر دوزئیده تولستوی و داستایئفسکی طرفیندن سوردورولموشدور.
اثرلری؛ ناغیل‌لار، موفتتیش، پالتو، اؤلو جان‌لار، بوُرون، بیر دلی‌نین خاطیره دفتری، پورتره، اسکی زامان بیگلری، تاراس بوُلبا، فایتون، قومارچی‌لار، دعاوا، ائولنمه، پترزبورق حکایه لری-دیر.
شاه‌اثری اولان اؤلو جان‌لاردا فئودال روسیه‌نین دؤولت ایداره‌چی‌لیگینده‌کی عدالت‌سیزلیگی گؤستریر.
کوُتوُزوف‌لار: بؤیوک کنیاز آلکساندر یاروْسلاووْویچ نوسکیی‌نین یانینا پروُسلوُلاردان گلن، چوُد ساواشی‌نین تانینمیش قهرمانی قاوریلین نوه‌سی‌نین اوغلو و نوْوقوروْدلو پروشکانین نوه‌سی فِدوْر آلکساندروْویچ کوُتوُزدان‌دیر. روس تاختینا چئشیدلی روتبه‌لرده خیدمت ائتمیشدیلر. کوُتوُزوف سوی‌آدی‌نین تملینی تورک-بولغار کوُتوُز ~ کوُدور چیلدیرمیش، قوُدورموش سؤزو اولوشدورماقدادیر. بوتون لهجه‌لرده بو سؤزون آنلامی عئینی‌دیر.
1812 ایلینده روسیه اوردوسونون باش‌کوماندانی اولاراق، روسیه-فرانسه ساواشیندا ناپلئون کوماندان‌لیغینداکی فرانسه‌لی‌لری گئری پوسکوردن پرنس میخائیل ایللاریوْنووْیچ کوُتوُزوف دا بو سولاله دن‌دیر.
میخایل کوُتوُزوف، 1745 ایلینده سن. پترزبورق‌دا آنادان اولموشدور. هله 15 یاشیندایکن روس اوردوسونا قاتیلمیش، 1813 ایلینده اؤلومونه قدر بو اوردودا آکتیو اولاراق گؤرَو آلمیشدیر. اوردوداکی باشاری‌لاریندان دولایی بیله‌سینه کنیاز روتبه‌سی وئریلمیشدیر. ایکینجی دونیا ساواشی سیراسیندا آلمان قووّه‌لرینه قارشی قیزیل اوردونون آپاردیغی عسکری حرکاتدا اونون آدی ایله آنیلماقدادیر.
سونوج
تورکلر و روس‌لار آراسیندا یوزایل‌لر بویو سورن قونشولوق، تورکلرین روس خالقی ایله چئشیدلی ایلیشکی‌لر قورماسی سونوجونو وئرمیشدیر. بو ایلیشکی‌لر ایسه، روس دؤولتینین قورولماسیندا و شکیل‌لنمه‌سینده، قیساجاسی روسیه تاریخینده تورکلرین اؤنملی رول اویناماسینی ساغلامیشدیر. قازان-روس دؤورونه، اؤزللیکله قازانین اله گئچیریلدیگی 1552 تاریخینه قدر تورک سیاسی حاکیمیتی دولاییسییلا تورک کولتورونون روس کولتورو اوزرینده داها ائتکیلی اولدوغو گؤرولمکده دیر. بو ائتکی، او دؤنمده روسجادا اولان تورکجه آلینتی‌لاردان دا آنلاشیلماقدادیر. آنجاق 1552 تاریخیندن اعتیباراً بو ایلیشکی‌لرین ترسینه دؤندوگو، آیریجا چئشیدلی اوستونلوک‌لردن فایدالانماق ایسته‌ین یوزلرجه عاییله‌نین ده روس دؤولتینه قاتیلدیغی گؤرولمکده‌دیر. بئله‌لیکله بوگون روس اولاراق تانیدیغیمیز بیلیم کولتور دونیاسیندان تانینمیش کیشی‌لرین ده داخیل اولدوغو یوزلرجه تورک سویلو سولاله اورتایا چیخمیشدیر.
یازان: سحر ممیش
اژه بیلیم‌یوردو، ادبیات فاکولته‌سی، تورک دیلی و ادبیاتی بؤلومو، ایزمیر
کؤچورن: عباس ائلچین
قایناق‌لار
- آنا بریتانیکا گنل کولتور آنسیکلوپدیسی، ایستانبول: آنا یایینجی‌لیق آ.ش و انسیکلوپدیا بریتانیکا اینج. یایین‌لاری.
- باسکاکوو، ن. آ. (1997)، تورک کؤکنلی روس سوی‌ادلاری (چئو. سامر کاظم‌اوغلو)، آنکارا: تورک دیل قورومو یایین‌لاری.
- حالیکوو، آ. ه. (1995)، روس تانینان 500 بولغار-تاتار تورک آصیللی سولاله (چئو. مصطفی اؤنئر)، ایستانبول: تورک دونیاسی آراشتیرمالاری واقفی یایین‌لاری.
- کاراآغاچ، گونای (2005)، دیل، تاریخ و اینسان، آنکارا: آک‌چاغ یایین‌لاری.
- کورات، آکدس نیمئت (1972)، 4-18. یوزییللاردا کارادنیز قوزئی‌ینده‌کی تورک کاویملری و دولت‌لری، آنکارا: تورک تاریخ قورومو باسیم‌ائوی.
- اؤنئر، مصطفی (2011)، تورکچه یازی‌لاری، ایستانبول: کئسیت یایین‌لاری.
- سلیمان، اولجاس (1992)، آزییا (چئو. ناتیق صفراوغلو)، ایستانبول: تورک دونیاسی آراشتیرمالاری واقفی.
آراشدیرمانین اورژینالینا کئچید: RUS KÜLTÜRÜNDE TÜRK İZLERİ
تانینمیش ائرمنی‌لر اؤز میلّتی، دیلی و مدنیتی حاقیندا نه دئییرلر
تانینمیش ائرمنی‌لر اؤز میلّتی، دیلی و مدنیتی حاقیندا نه دئییرلر
ائرمنی خیصلتی حاقیندا دونیانین بیر چوخ عالیم، فیلوسوف و یازیچی‌لاری طرفیندن فیکیرلر بیلدیریلیب. آمّا بو میلّتین تاریخی، ماهیتی، مدنیتی حاقیندا اصل حقیقتی هامیدان دقیق، اینجه‌لیک‌لرینه قدر آچان اؤز تانینمیش‌لاری اولوب. همین فیکیرلردن بعضی‌لرینی تقدیم ائدیریک.
- یقیشه چارنتس (شاعیر): "بیزده ریاکارلیق هله آنا بطنینده اولارکن یارانیر " .
- هوهانس تومانیان (یازیچی): "حقیقی قورتولوش داخیلدن باشلانمالی‌دیر، بیز ائرمنی‌لر ایسه داخیلن خسته‌ییک".
- قئورق آسلان (تاریخچی): " ائرمنی‌لر هارادا چؤرک بولدورسا، اورانی اؤزلرینه وطن حساب ائدیرلر".
- کروب پاتکانوف (تاریخچی): "ائرمنی‌لر بشر تاریخینده هئچ زامان هر هانسی بیر رول اویناماییبلار " .
- مانوک آقابگیان (دیلچی، ادبیاتشوناس): " ائرمنی خالقی نین کؤکلری هارادادیر، بورا نئجه، نه واخت، هارادان و هانسی یول‌لارلا گلیب، بیزده بو باره ده دقیق و آیدین معلومات یوخدور".
- خاچاطور آبوویان (یازیچی): "لعنته گلمیش تورک دیلی سانکی تانری‌نین خئییر-دوعاسینی آلیب... بوتون بایرام‌لاردا و توی مراسیم‌لرینده بیز ائرمنی‌لر تورکجه اوخویوروق. دیلیمیزین ان آزی 50 فایزی تورک سؤزلریندن عیبارت‌دیر. آذربایجان سؤزلری دیلیمیزه او قدر داخیل اولوب کی، بیزده ماهنی‌لار، شعیرلر، آتالار سؤزلری تورک و آذربایجانجا سسله‌نیر".
- لوون دابگیان (تاریخچی): " ائرمنی‌لر اؤز میلّی وارلیغی ایله باغلی بیرباشا تورکلره بورجلودورلار. اگر بیز بیزانسلی‌لار و یا دیگر اوروپالی‌لارین آراسیندا یاشاسایدیق، ائرمنی آدی آنجاق تاریخ کیتاب‌لاریندا قالاردی".
- قازاروس آغایان (شاعیر، یازیچی): " بیزیم آشیق‌لارین شعیرله سؤیلنن داستان‌لاری یوخدور، بو داستان‌لارین هامیسی آذربایجانجادیر. آذربایجان بایاتی‌لاریندان ایستیفاده ائتمگیمیزین سببی بودور کی، بو دیلده ایسته‌دیگین قدر ایکی‌معنالی و چوخ‌معنالی سؤزلر وار. ائرمنی خالقی و آشیق‌لاری تورکجه دانیشماقدا هئچ بیر چتینلیک چکمیرلر – بو دیل ائرمنی‌لر اوچون دوغمادیر. اونا گؤره ده بیز تورکجه اوخویوروق".
- چوروق قوستانیان (ادبیاتشوناس): " بیزیم آشیق‌لارین ائرمنی دیلینده شعیری، داستانی یوخدور، هامیسی صیرف تورک دیلینده‌دیر".
- آوِت ترتریان (موسیقی‌شوناس): "ائرمنی‌لر اونسیتده و دانیشیق دیلینده همیشه آذربایجان آتالار سؤزلری و مثل‌لرینه موراجیعت ائدیبلر".
- ادوین آروستامیان (دیلچی): "آذربایجان آتالار سؤزلری و ضرب-مثل‌لری‌نین چوخو ائرمنی‌لر طرفیندن ائرمنی دیلینه ترجومه اولونمادان ایستیفاده اولونور. چونکی آذربایجان سؤزلری‌نین درین فلسفی ماهیتی ترجومه‌یه گلمیر".
- جانِت نعلبندیان (ادبیاتشوناس): "همیشه تمیز ائرمنی سؤزو ائشیتمک ایسته‌میشم، آمّا تأسوف کی، بو گونه قدر ائشیده بیلمه‌میشم".
- پرچ پروشیان (فولکلورشوناس): " ائرمنی کیشی‌لر تورک بایاتی‌لارینی دینله‌ییب تورکجه آغلاییرلار، قادین‌لار ایسه اؤز اینیلتی‌لری ایله اونلاری موشاییعت ائدیرلر".
- آراکل باباخانیان (دیلچی): "ائرمنی آشیق‌لاری حیاتی ترنّوم ائدرکن آذربایجان دیلینه اوستونلوک وئریرلر. چونکی آذربایجان دیلی ائرمنی دیلیندن داها زنگین‌دیر".
- ققام تاروئردی‌یان (فولکلورشوناس): " ائرمنی آشیق‌لاریندان توپلادیغیم شعیرلرین موعین حیصه‌سی صیرف آذربایجان دیلینده‌دیر " .
- نیکوقایوز تیقرانوف (موسیقی‌شوناس): " آلکساندر سپندیاروفون نوت کیتابچاسیندا چوخلو سایدا دئییم‌لر، موغام‌لار وار: " ماهور " ، " راست " ، " چاهارگاه " ، " شوشتر " ، " کورد شاهناز " ... آ.سپندیاروف بو منبع‌لرین اکثریتیندن اؤز اثرلرینده ده ایستیفاده ائدیب. ائرمنی‌لرین قولاق‌لاری تار و کامانچا سسی ایله دولوب".
- آرام خاچاطوریان (بسته‌کار): " من آذربایجان آشیغی‌یام!"
قایناق:
"گلدیم، گؤردوم،...منیمسه‌دیم " (آذربایجان مدنی عنعنه‌لری نین منیمسه‌نیلمه‌سی
ائرمنی عنعنه‌سی حاقیندا) – [کیتابی یوکلهPDF ]
کؤچورن: عباس ائلچین
نظرات ارامنه ی مشهور در باره ی ملت، زبان و فرهنگ خودشان
شمارِ زیادی از دانشمندان، فیلسوفان و نویسندگان نقطه نظرات خود را در خصوص خصائل اخلاقی ارامنه بیان نموده اند. ولی دقیق ترین نقطه نظرات را در خصوص تاریخ، ماهیت، و فرهنگ ارامنه متفکرین ارمنی به تفصیل بیان کرده اند. شمه ای از این نقطه نظرات را به عنوان نمونه ذکر می کنیم:
- یغیشه چارِنز (شاعر): « در میان ملت ما نطفه‌ی ریاکاری در همان بطن مادر بسته می‌شود.»
- اوانس طومانیان (نویسنده): «رهایی واقعی باید از درون سرچشمه بگیرد، ما ارامنه از درون بیماریم.»
- گئورگ آصلان (مورخ): «هر جا که نان فراوان است، ارامنه آنجا را وطن خود می پندارند.»
- کروب پاتکانوف (مورخ): «ارامنه هیچ گاه در طول تاریخ بشر قادر به ایفای هیچ نقشی نشده اند.»
- مانوک آبگیان (زبان شناس، ادیب): «این که ریشه‌ی ارامنه در کجا است و چگونه، کی، از کجا و از چه راهی به اینجا آمده اند برای خود ما هم معلوم نیست و هیچ اطلاعات دقیقی در این باره وجود ندارد.»
- خاچاطور آبوویان (نویسنده): «این زبان ترکی لعنتی گویی دعای خیر خداوند را پشت سر خود دارد ... ما ارامنه در تمامی اعیاد و مراسم خودمان هم به زبان ترکی سرود می‌خوانیم. دست کم 50 درصد از کلمات زبان ما ترکی است. زبان ترکی و آذربایجانی آن چنان به زبان ما نفوذ پیدا کرده است که ترانه‌ها، اشعار، ضرب المثل‌ها در زبان ما به این زبان بیان می شود.»
- لوان دابگیان (مورخ): «ارامنه هستی خود را مستقیماً مدیون ترک‌ها هستند. اگر ما در بیزانس و یا اروپا زندگی کرده بودیم حالا از ارامنه هیچ چیزی جز یک نام در تاریخ باقی نمانده بود.»
- گازاروس آقایان (شاعر، نویسنده): «در زبان شعری عاشیقهای ما داستان وجود ندارد، تمامی داستان‌ها به زبان آذربایجانی است. علت این که ما از بایاتی‌های آذربایجانی استفاده می‌کنیم این است که این زبان بسیار گسترده و دارای کلماتی با معانی چندگانه است. عاشیقهای ارمنی در سخن گفتن به زبان آذربایجانی هیچ مشکلی احساس نمی کنند – این زبان برای ارامنه زبان بیگانه نیست، خودی است. به همین خاطر ما به زبان ترکی می‌خوانیم.»
- چوروگ گوستانیان (ادیب): «عاشیقهای ما شعر و داستان به زبان خودمان ندارند، همه‌ی آنها صرفاً به زبان ترکی است.»
- آوت ترتریان (موسیقیدان): «ارامنه در زبان گفت و گو و برای برقراری ارتباط همیشه از ضرب المثل‌های آذربایجانی استفاده می کنند.»
- ادوین آروستامیان (زبان شناس): «بسیاری از ضرب المثل‌ها و سخنان بزرگان آذربایجانی بدون آن که به زبان ارمنی ترجمه شوند به همان زبان اصلی استفاده می شوند. علت امر این است که زبان آذربایجانی از فلسفه‌ای عمیق بهره می‌برد و ضرب المثل‌های آن قابل ترجمه شدن نیست.»
- جانت نعلبندیان (ادیب): «آرزوی همیشگی‌ام این بوده که سخن ارمنی بدون کلمات بیگانه بشنوم ولی تا به امروز به این آرزوی خود نائل نگردیده ام.»
- پرچ پروشیان (فولکلور شناس): «مردان ارمنی بایاتی‌های ترک را شنیده و به زبان ترکی گریه می‌کنند زنانشان هم با ناله‌های خود آنها را همراهی می‌کنند.»
- آراکل باباخانیان (زبان شناس): «عاشیقهای ارمنی زمانی که می‌خواهند زندگی را ترنم کنند از زبان آذربایجانی استفاده می‌کنند. زیرا زبان آذربایجانی بسیار غنی‌تر از زبان ارمنی است.»
- گِگام تاروردیان (فولکلورشناس): «بخشی از اشعاری که از عاشیقهای ارمنی گردآوری کرده‌ام صرفاً به زبان آذربایجانی است.»
- نیکوگایوز تیگرانوف (موسیقیدان): «در کتاب نوت موسیقی الکساندر اسفندیاراف تعداد زیادی تصانیف و موسیقی مقامی هست: «ماهور»، «راست»، «چهارگاه»، «شوشتر»، «کرد شهناز»، .... ا. اسفندیاراف این منابع را در بسیاری از آثار خود نیز استفاده کرده است. گوش ارامنه از آوای تار و کمانچه پر شده است.»
- آرام خاچاطوریان (آهنگساز): «من عاشق آذربایجانم!»
منبع: http://anl.az/el/Kitab/2016/Azf-290799.pdf
تورک میفولوژی‌سینده اؤنملی سایی‌لار
تورک میفولوژی‌سینده اؤنملی سایی‌لار
دوکتور سهیلا ساریتاش
سایی‌لار اسکی تورک اینانجی اولان شامانیزمدن باشلایاراق، ایسلامی و ایسلامیت سونراسی دؤنم‌لرده، تورک کولتورونده و اینانجیندا سایی‌لارین اؤنملی اولدوغو گؤرولمکده‌دیر. تورک میفولوژی‌سینده بعضی سایی‌لار قوتسال بیر اؤزل‌لیک داشیر. بیر، اوچ، دؤرد، بئش، یئددی، دوققوز، اون ایکی، قیرخ وس. سایی‌لارین میفولوژی‌‌ده چشیدلی آنلام‌لاری واردیر. تورک میفولوژی‌سینده اؤنملی یئری اولان یوخاریداکی سایی‌لارین فورمولیستیک اولدوغو و بیر چوخ کولتورده ده راستلانیلدیغی گئرچکدیر. شامانیزمده سایی‌لارین تکرارلانماسی و وورغولانماسی سؤز قونوسویدو.
بیر ساییسی
ایسلام دینینده بیر ساییسی آللاهی ایفاده ائدیر. آللاه بیردیر و تک‌دیر. دده قورقوددا بیر چوخ یئرده گئچن بیر ساییسی آشیق‌لاریمیزین دیلینده و تئلینده:
اونلار بیردیر بیر اولوبدور
حاقّ ایچینده سیر اولوبدور
تجللی ده نور اولوبدور
آللاه بیر، محمد ، علی (پیر سولطان آبدال)
*
شاه-ی مردان قوللاری‌ییز بیز
بیریز بیرقاچ دئیلیز
قناعت ایله یوروروز
ایللا توخوز آج دئییلیز (ختایی)
اوچ ساییسی
عنعنوی کولتوروموزده و آشیق‌لارین دیلینده ان چوخ ایشلنن سایی‌لاردان بیری‌دیر. شامانیزمده عالم اوچ بؤلومدن میدانا گلمیشدیر. آ)یئر اوزو (اورتا دونیا) ب)یئر آلتینداکی قارانلیق دونیا (آشاغیداکی دونیا) ج)گؤیده‌کی نور عالمی (یوخاریداکی سما)
اوچ ساییسی قارلوُق تورکلری اوچ عشیرتدن مئیدانا گلمیشدیر. اوغوز منکیبه‌سینه گؤره اوغوز خان اوچ گون آناسی‌نین سوتونو اممه‌میش، آناسی اوچ گئجه گؤردوگو رویا سونوجو رویاسیندا اؤزونه سؤیله‌نیلن شکیلده حرکت ائتمیشدیر. اوغوزون ایکی خانیمیندان اوچ اوغلو اولموشدور. ایلک خانیمیندان اولان اوشاق‌لاری گؤی‌خان، داغ‌خان، دنیزخان بوزاوقلاری، ایکینجی خانیمیندان اولان گون‌خان، آی‌خان، اولدوزخان دا اوچ اوقلاری اولوشدورموشدور. اوغوزون اوغول‌لاریندان بیری بایراغیندا سمبول اولاراق آلتین بیر یای اوزرینه اوچ گوموش اوخ ایشلتمیشدیر.
اوچ ساییسی گؤچ دستانی‌نین ایران روایتینده بوغو خانا تانری طرفیندن وئریلمیش اوچ قارغا واردیر. بو قارغالار مملکتین هر یئرینده اولوب بیتندن خاقانا خبر گتیرمیشدیلر. چین تورکلرینده دوگون مراسیمی اوچ آشامادا کئچیریلیر. گلین قیز اری‌نین ائوینه گلدیکدن سونرا اوچ گون اری، قایناناسی و قایین آتاسی ایله قارشی قارشی‌یا گلمه‌سی یاساق‌دیر.
اوچ ساییسی ماناس‌دا راستلادیغیمیز اوچ ساییسی ایله بعضی‌لری بئله دیر. ماناسین الده توتدوغو یئرلردن بیری‌نین آدی اوچ کوْشای‌دیر. سئمئتای اوچ گئجه عئینی رؤیانی گؤرور. ماناس اوچ گون کیمسه ایله قونوشماز. قیرغیزلارین آیریلماز ایگیدلری اوچ دنه دیر. ماناسین اؤنونه اوچ قیز گلیب اوزلرینی جیراراق آغیت سؤیلرلر.
اوچ ساییسی دده قورقود حکایه‌لرینده اوچ ساییسی نین 43 دفعه یئر آلدیغی گؤرولمکده‌دیر. بونلاردان بعضی‌لاری بئله‌دیر: بامسی بئیرک حکایهسینده بیگ ایگید، دوشمندن اسیر بزیرگان و ماللاری قورتارینجا قارشی‌لیق اولاراق اوچ شئی بگنیر. دده قورقودون یاخاریشی ایله دلی قاچارین الی یوخاریدا قالینجا، باجیسینی وئرمگه راضی اولور و اوچ کره آغزیندان ایقرار ائیلر. دیرسه خان اوغلو بوغاچ خان حکایهسینده دیرسه خانین اوغلو بوغاچ، اوچ قبیله اوشاغی ایله آشیق اوینار، اوزرلرینه گلن بوغادان اوچ اوغلان قاچار بوغاچ قاچماز. باییندیر خان بگیلی اوچ گون اوْو اتی ایله بسله‌یر.
یئددی ساییسی
" یئددی " ساییسی، اورتا-آسیاداکی تورک بویلاریندان گونوموزه قدر تورک خالق اینانج‌لاری ایله گونلوک یاشاملاریندا ان چوخ سؤزو ائدیلن سایی‌لاردان‌دیر. " یئددی " ساییسی، آنادولودا و بوتون تورک بویلاریندا قوتسال ساییلماقدادیر. آلتای تورکلرینه گؤره آیین توتولماسی " یئددی باشلی دئو " اوزوندن‌دیر. قیرغیز تورکلرینده قوطب اولدوزوندا اولان " بؤیوک آیی " یا، " یئددی گؤزتچی " دئییلیر. قرآن کریم یئددی حرف اوزرینه ائنمیشدیر.
یئددی ساییسی مکّه ایله مدینه آراسیندا یئددی قالا واردیر. حج‌ده کعبه یئددی کره طواف ائدیلیر. قرآن کریمده کئچن اصحاب کهف اولایی، یئددی یار اولاراق بیلینیر. حضرت ابوبکر مصحفی یئددی صورت یازدیرمیشدیر. جومعه نامازی نین یئددی فرضی واردیر. سولمانیه مسجیدی یئددی ایلده تیکیلمیشدیر. عاییله‌ده سوی یئددی گؤبگه قدر چیخاریلیر.
دوققوز ساییسی
تورکلرده قوتسال ساییلان سایی‌لاردان بیری ده " دوققوز " ساییسی‌دیر. آلتای یاردیلیش دستانینا گؤره تانری یئردن " دوققوز بوداقلی " بیر آغاج بیتیره رک هر بوداغین آلتیندا بیر اینسان یاراتمیشدیر. بونلار دوققوز اینسان جینسی‌نین آتالاری اولموشدور. بو دوققوز اینسانا " دوققوز دده‌لر " دئییلیر.
دوققوز ساییسی آلتای تورکلرینده شامان‌لارین چیگین‌لرینده دوققوز اوخ و یای سمبولو واردیر. تورک خاقان‌لاری‌نین حاکیمیت علامتی طبیل و توغلار دوققوز دنه‌دیر. ارگنه‌قون دستانیندا دا دوققوز ساییسی " دوققوز اوغوز " آدی ایله بیرآد اولاراق یئر آلیر. ماناس دستانیندا سیخ- سیخ راستلادیغیمیز دوققوز ساییسی دده قورقوددا دا " دوغولدوغوندا دوققوز ارکک دوه کسدیگیم اوغول " ، " دوققوز بازلام ایله بیر کولاه یوغورد " " دوققوز چوبان " کیمی ایفاده لرله گؤرولور.
قیرخ ساییسی
تورک دستان‌لاریندا قیرخ ساییسینا تئز-تئز راستلانیر. اوغوز، قیرخ گونده یورور. ماناس دستانیندا قیرخ ساییسی 127 یئرده قیرخ ایگید، قیرخ ساواشچی، قیرخلار، قیرخ جورا، قیرخ گلین، قیرخ آلپ، قیرخ گؤزل، قیرخ قولاچ وس. بیچیم‌لرده گؤرولمکده‌دیر.
قیرخ ساییسی ایلک چاغلاردان بری تورکلر " قیرخ " ساییسی نین قوتسال‌لیغینا اینانمیشدیلار. ایسلامیت ده ده قرآندان بو یانا اؤنملی بیر یئر توتوغو گؤرولمکده دیر.علوی و بکتاشی‌لرده حضرت علی نین باشچی‌لیق اتئدیگی قیرخ کیشی نین مجلیسینه " قیرخلار مجلیسی " دئییلیر.
پیر سولطانیم آیدور دونیا فانی‌دیر
قیرخ‌لارین صوحبتی عشق مکانی‌دیر
قوصورا قالمایان کرم کانی‌دیر
گؤنولده قاراسی اولان گلمه‌سین (پیر سولطان آبدال)
*
قیرخلار میدانینا واردیم گل بری ای جان دئدیلر
عیزّت ایله سلام وئردیم گل ایشده میدان دئدیلر (ختایی)
*
اوچلر یئددی‌لر ساقی گؤرورسون
قیرخلاردان باده-ی باقی گؤرورسون
ووجودون شهرینده حاقی گؤرورسون
سیرانی بو شهره سئیران اول دا گل (سئیرانی)
کؤچورن: عباس ائلچین
ضیا گؤک‌آلپ-ا گؤره، کولتور - مدنیّت و آیدینلارین وظیفه‌لری
ضیا گؤک‌آلپ-ا گؤره، کولتور - مدنیّت و آیدینلارین وظیفه‌لری
ملکه متینتاش
عوثمانلی و ائرکن تورکیه دؤنمینده ایلک تورک توپلوم بیلیمجیسی اولاراق آنیلان ضیا گؤک‌آلپ، عوثمانلی ایمپراتورلوغونون پارچالانما دؤنمینده گئچن حیاتی بویونجا میلّتینی بؤهراندان قورتارماق و اوجالتماق نامینه بؤیوک ایشلر گؤرموش بیر آددیر. عوثمانلی‌‌نین ان گرگین دؤنمینده یاشاماسی و فیکیر صحنه‌سینه بو دؤنمده چیخماسی گؤک‌آلپ‌ین اثرلرینده گره‌ک چؤزوم آختارما‌لاری گرکسه ده سوسیولوژیک تحلیل‌لر باخیمیندان آچیقجا گؤرولور. عوثمانلی‌‌نین سون دؤنم‌لرینده فرقلی آلان‌لاردا یاشانان بؤیوک چاپلی پروبلم‌لری تحلیل ائتمیش و چؤزوم یول‌لاری اؤنرمیشدیر. گرک باتی و دوغو آلانینی قاپسایان تحصیلی، گرکسه ده خالقا یاخین‌لیغی و میلّی کولتوره وئردیگی دَگر ایله او دؤنمده بیر چوخ آیدین‌ین رادیکال دوشونجه‌لرینه قارشی گؤک‌آلپ اوبژکتیو و راسیونال چؤزوم‌لر سونماغی باشارمیش بیر آددیر. گؤک‌آلپ‌ین اوزرینده چالیشدیغی باشلیق‌لاردان بعضی‌لری، کولتور و مدنیّت قونوسونداکی تعریف‌لری، آیدینلارین دؤنمده‌کی دورومو اوزرینه سوسیولوژیک تحلیل‌لری و دؤنمده یایغین اولموش باتیلی‌لاشما فیکرینه یاناشمالاری‌دیر. اؤزللیکله گؤک‌آلپ بو سیاسی مسله‌لری قاپسایان باشلیق‌لار ایچینده، آیدین‌لار و خالق آراسینداکی ایلیشکی اوزرینه قوردوغو ایده‌آلی و باتی‌نی نئجه قبول ائتمه‌میز گرکدیگینی آچیقلایان یازی‌لاری ایله اؤز دؤنمینده و گونوموزده بیر فیکیر رهبری حالینا گلمیشدیر.
گؤک‌آلپ‌ین اوزرینده دوردوغو و توپلومداکی آیدینلارین دا رهبری اولماسی گرکدیگینی ساووندوغو قونو، کولتور و مدنیّت آراسینداکی ایلیشکی‌دیر. گؤک‌آلپ بو ایکی قاورامی آیریشدیق‌لاری و بیرلشدیک‌لری نؤقطه‌لر باخیمیندان ایکی‌یه آییراراق تعریفله‌میشدیر. پروف. دوکتور. اروْل گونگؤر-ه گؤره، ضیا گؤک‌آلپ، کولتور-مدنیّت آیریمینی بیر پراتیک اندیشه یاشادیغی اوچون قورغولامیشدیر (1). بیرلشدیک‌لری نؤقطه‌نی، هر ایکیسی‌نینده توپلومسال حیاتی (کولتور، دین، اخلاق، حوقوق، عاغیل، استتیک، دیل) و دینامیک‌لری قاپسامالاری اولاراق گؤستریرکن آیریشدیق‌لاری نؤقطه‌یه داها قاپساملی توخونموشدور. گؤک‌آلپ-ا گؤره کولتور و مدنیّتین آیریشدیغی نؤقطه‌لر بو شکیلده‌دیر، کولتور میلّی بیر قاورام‌دیر و میلّت ایچیندن گلن اؤز دگرلری قاپسار، آنجاق مدنیّت میلّت‌لرآراسی یعنی بئین‌المیلل‌دیر. یعنی، کولتور اولوسال بیر کیملیگی تمثیل ائدرکن، مدنیّت بوتون اینسان‌لیغا خطاب ائدن و بیر اولوسدان دیگرینه گئچه بیلن بیر قاورام اولاراق آچیقلانیر (2). بونو بو شکیلده اؤرنکله‌یه بیله‌ریک، آلمان کولتورو، فرانسه کولتورو، اینگیلیس کولتورو و بو کولتورلرین اورتاق اولاراق ایچینده یئر آلدیقلاری باتی مدنیّتی. گؤک‌آلپ‌ین گؤستردیگی بیر دیگر آیریشما نؤقطه‌سی ایسه، کولتورون دویغولاردان توره‌‌میش، خالقدان گله‌نی ایچینده باریندیران سویوت اولمایان بیر اولغو اولاراق سایارکن، مدنیّتی داها قاپساملی، ایچریسینده تکنیگی و بیلیمی باریندیرماسی اولاراق گؤستریر. بیر باشقا دئییشله، کولتور ایلهام ایله اورتایا چیخاریلیرکن، مدنیّت عاغیل و منطیق یولو ایله یارانیر (2). یئنه گؤک‌آلپ‌ین بیر باشقا باخیش آچیسینا گؤره، قبیله‌لر اؤنجه‌لیکله بیر کولتوره صاحیب اولور، داها سونرا گلیشدیکلری، ایمپراتورلاشما و کوزموپولیت قورولوشا دؤنوشمه سورج‌لرینده مدنیّت حالینی آلیرلار (3). آیریجا، گؤک‌آلپ-ا گؤره باتی مدنیّتی مسیحی مدنیّتی اولمادیغی کیمی دوغو مدنیّتی ده ایسلام مدنیّتی اولاراق آنیلمامالی‌دیر. یعنی مدنیّت‌لر دین ایله باغداشمامالی‌دیر. بونا بیر دستکله‌مه اولاراق، دوغو مدنیّتی ایچینده یئر آلمیش اولان بیزانسی اؤرنک وئره بیله‌ریک.
کولتور و مدنیّت باشلیق‌لاری‌نین بیرلشمه و آیریشما نؤقطه‌لریندن یولا چیخاراق، گؤک‌آلپ‌ین او دؤنمین آیدینلاری اوزرینه اولان تحلیل‌لری و دوشونجه‌لرینی دگرلندیرمک گر‌کیرسه، ضیا گؤک‌آلپ اؤنجه‌لیکله آیدین - خالق ایلیشکیسی‌نین سوسیولوژی و فلسفه بیلیم‌لرینی قوللاناراق تحلیلینی ائتمیشدیر (2). بو تحلیل‌لر ایله آیدین و خالقین تعریفله‌مه‌سینی، آرالارینداکی فرق‌لری و بیربیرلری ایله نئجه بیر ایلیشکی ایچینده اولمالاری گرکدیگینی آچیقلامیشدیر. آیریجا، ضیا گؤک‌آلپ، آیدینلارین توپلومداکی رولونو تحلیل ائتمک اوچون اؤنجه‌لیکله کولتور و مدنیّت قاورامی آراسینداکی آیریم نؤقطه‌سینی تام اولاراق آنلامامیز گرکدیگینی سؤیلر. یعنی آیدین‌ین خالقا نه وئرمه‌سی و خالقدان نه آلماسی گرکدیگینی گؤک‌آلپ کولتور و مدنیّتین آیریم‌لاری اوزه‌ریندن آچیقلامیشدیر. ضیا گؤک‌آلپ ایدئالیندا آیدینلاری گره‌ک آلمیش اولدوقلاری تحصیل گرکسه یئتیشمیش اولدوقلاری چئوره‌دن دولایی میلّتتین سئچکین‌لری اولاراق گؤستریر (2). آیدین‌لار خالق مکتب‌لرینده اوخومامیش و خالق ایچریسینده یئتیشمه‌میش تحصیللی قروپ‌دور. یعنی ،خالقا عایید اولان کولتوره تام اولاراق حاکیم اولمامیشدیرلار. بو ندنله، گؤک‌آلپ، تورک میلّتی‌نین آیدینلارینین روحو تمامی ایله تورک کولتورو ایله اشباع اولدوقدان سونرا میلّی‌لشمک ایمکانینا صاحیب اولابیلر دئیه‌رک آچیقلامیشدیر (4). ضیا گؤک‌آلپ‌ین بو سؤزونه گؤره، سئچکین دئیه گؤستریلدیگی بو قروپ آلدیغی غئیری میلّی تحصیلین اولوشدوردوغو میلّی کولتور آلانینداکی اسکیک‌لیک‌لری خالق ایچینده اوزون سوره‌لر گئچیریب، خالقا عایید دگرلری منیمسه‌مک ایله آرادن آپارمالی‌دیر (2). ساغلام میلّت‌لرده آیدینلارین وظیفه‌سی خالقین روحی محصول‌لارینی آنلاماق سونراسیندا دا نیظام و اینتیظاما سوخماقدان عیبارت‌دیر (5). گؤک‌آلپ‌ین بو سؤزو ایله ده آنلاشیلاجاغی اوزره، ساغلام میلّت‌لرده آیدین و خالق آراسیندا قارشیقلی بیر ایلیشکی اولدوغونو، آیدینلارین تمل وظیفه‌لری نین یاشادیقلاری میلّتین مدنیّتینی قورمالاری گرکدیگینی، مدنیّتی قورماق اوچون ده اؤنجه‌لیکله کولتوره چاتماق و اونو گلیشدیرمک گرکدیگینی سؤیلر. یعنی، آیدین‌لار بو تمل وظیفه‌لرینه کولتوره چاتماق ایله باشلامالی‌دیرلار. کولتوره ده آنجاق خالقا گئده‌رک چاتارلار. داها سونراسیندا قورموش اولدوقلاری مدنیّت چرچیوه‌سینی خالقا منیمستمک و اونلارا چاتدیرمالاری گره‌ک‌دیر. بو ندنله ده خالقا تکرار گئتمه‌لری لازیم‌دیر. باشقا بیر دئییش ایله گؤک‌آلپ، آیدینلارین خالقا ندن گئتمه‌لری گرکدیگینی ایکی مادّه ده ساوونور: بیرینجیسی میلّی کولتورو اونلاردان آلابیلمک و سونراسیندا بو کولتورو تمل آلاراق قوردوقلاری مدنیّتی خالقا چاتدیرماق.
گؤک‌آلپ آیدینلاری ایدئال اولاراق تعریفی قیراغیندا آیریجا، عوثمانلی ایچینده کی دوروم‌لارینی دا سوسیولوژیک بیر پرسپکتیو ایله دگرلندیرمگه آلمیشدیر. گؤک‌آلپ‌ین دگرلندیردیکلرینه گؤره عوثمانلیدا ایدئالیندان چوخ فرقلی بیر دوروم مؤوجوددور. عوثمانلیدا آیدین قاورامی باتیلی‌لاشما دوشونجه‌لری ایله بیرلیکده اورتایا چیخمیشدیر. (2) و عوثمانلی آیدینی دئیه آدلاندیریلان قروپ دؤولت ایچینده یئر آلمیش اولدوغو اوچون خالق ایله بیر علاقه حالیندا اولما قایغیسینا صاحیب اولامامیشدیر (2). بونون سونوجوندا، خالقا عایید دگرلری بایاغی اولاراق گؤرموش و کولتورو اونلاردان آلینماسی گرکدیگی اولغوسونو اؤنمسمه‌میشدیر. بو دوروم عوثمانلیدا بیر چوخ اؤنملی قونودا ایکی‌لیک‌لر اولوشماسینا ندن اولموشدور. اؤرنگین، میلّتین ایچینده ایکی دیللی‌لیک (عوثمانلیجا و خالق ایچینده کی تورکجه)، دین، اخلاق و ایقتیصادا قارشی ایکی فرقلی یاناشیم، ایکی فرقلی موسیقی، وزن و ادبیات کیمی (2). عوثمانلی آیدینلاری آراسیندا چیخان بو سورون‌لار ندنی ایله ضیا گؤک‌آلپ آیدین و سئچکین قاورامی‌نین تعریف‌لرینی و ایشلَولرینی آییراراق یئنیدن آچیقلاما احتیاجی دویموشدور. گؤک‌آلپ-ا گؤره سئچکین دئییلن قروپ، غئیری موسلمان اوخول‌لاردا غئیری میلّی تحصیل آلمیش و میلّی کولتوردن چوخ فرقلی بیر کولتورده یئر آلاراق یئتیشمیش بو ندنله ده اؤز خالقی‌نین کولتورل دگرلرینی اؤنمسمه‌ین صینیف‌دیر. بوندان فرقلی اولاراق آیدین‌لار ایسه خالقا چوخ یاخین، خالقین دگرلرینی منیمسه‌یه بیلن، آییرد ائدیلدیکلری نؤقطه‌نین ساده‌جه آلدیقلاری پوزیتیو تحصیل اولان، یعنی گؤک‌آلپ‌ین ایدئالینداکی آیدین قاورامینا اویغون اولان قروپ‌دور.
سونوج اولاراق، ضیا گؤک‌آلپ، تورکیه‌ده سوسیولوژی‌نین قوروجوسو قبول ائدیلیر. آنجاق، ضیا گؤک‌آلپ عئینی زاماندا بیر تئوریسین‌دیر، فیکری ائتکیسی ساده‌جه سوسیال بیلیم‌لرده بیر بیلیم اینسانی اولماقدان اؤته‌دیر، تورکیه جومهوریتی دؤولتینین اولوشوموندا، گؤک‌آلپ‌ین دوشونجه‌لری اویغولاما آلانی تاپمیشدیر. بو یئنی دؤولتین سیاسی، اکونومیک، سوسیو-کولتورل قورولوشوندا گؤک‌آلپ‌ین جیدی یؤنلندیریجی ائتکی‌لری واردیر.
گؤک‌آلپ-ا گؤره؛ بیر اولوسون مدنیّتی خالقا راغماّ، خالقین میلّی کولتورونو هیچ دیقته آلمادان دئییل، تام عکسینه خالقین صاحیب اولدوغو میلّی کولتوردن حرکتله ائدیلمه‌لی‌دیر. اونا گؤره دؤولته، میلّی کولتوردن سوزوله‌رک آلینان دگرلرله روح وئریلمه‌سی گرکمکده‌دیر.
گؤک‌آلپ‌ین سیاسی سؤیله‌می، بوگونکو معنادا اؤزگورلوکچو و دموکراتیک بیر بویوت داشیماقدان چوخ، تحصیل آلمیش آیدینلارین، خالقی آیدینلاتمالاری، داها دوغروسو آیدینلارین چاغین ان یوکسک مدنیّتیندن (باتی مدنیّتی) آلدیقلاری دگرلر ایله خالقین میلّی کولتورونون دگرلرینی قایناشدیراراق اولوشدوردوقلاری، " اورتاق یاخشی " نین خالقا منیمستیلمگه چالیشیلماسی گرکدیگی یؤنونده دیر.
گؤک‌آلپ آیدینچی آنلاییشی ایله؛ دؤولتی یؤنته‌جک، هر آلاندا یول گؤستره‌جک، آیریجالیقلی بیر صینیفی ایشارت ائتمه‌ین، یعنی " سئچکینچی " اولمایان، آما بیر آیدین‌لار صینیفی‌نین یئتیشدیریلمه‌سی گرکدیگی یؤنونده‌دیر. گؤک‌آلپ‌ده دؤولت، آیدین‌لار آراجی‌لیغی ایله توپلومون وصیسی‌دیر. گؤک‌آلپ بو آیدینچی آنلاییشینی دا دموکراسی ایله باغداشدیرما گره‌گی دویماقدادیر. گؤک‌آلپا گؤره دموکراسی خالقچی‌لیق‌دیر. آیدین‌لار ده خالقا دوغرو گئتمه‌لی‌دیر.
آیدین‌لار ایکی ندندن خالقا گئتمه‌لی‌دیر. بیرینجی ندن، خالقدان میلّی کولتورو اؤیرنه‌جکلر. ایکینجی ندن ایسه خالقا گونون ان یوکسک مدنیّتینی (باتی مدنیّتینی) وئره‌جکلر، اؤیره‌ده‌جکلردیر. بئله‌جه آیدینلارین خالقدان قوپوق اولماماسی، گلیشدیردیکلری سیاستین خالق اوچون اولماسی، گئرچک دموکراسی‌نین گئرچکلشدیریلمه‌سینه ده یول آچاجاقدیر.
گؤک‌آلپ‌ین دوشونجه‌لرینده اؤز توپلومونون دگرلرینی (میلّی کولتورو) حرکت نؤقطه‌سی ائدهرک باتی مدنیّتینه ایلیشکین عونصورلری بونلارلا بیرلشدیرمه چاباسی گؤرولور. گؤک‌آلپ، سیاست و توپلوم ایلیشکی‌سینه بو آچیدان یاناشمیش و اینشا ائدیله‌جک قورولوش‌لارین و کیملیک‌لرین اؤز خالقینا یابانجی اولمایان آیدین‌لار طرفیندن دؤولت آراجی‌لیغی ایله یاپیلماسی گرکدیگینی دیله گتیرمیشدیر.
قایناق‌لار
1. گونگؤر، أ. کولتور دَییشمه‌سی و میلّیتچی‌لیک. ایستانبول : اؤتوکن یایین ائوی، 1986.
2. Mazlum, A. Gölbaşı, H. Ziya Gökalp, a idealistic case man at the junction point of turkish society’s becoming contemporary: the consept of intellectual. Journal of World of Turks (2009) Vol. 1 No. 1 pp: 221 – 239
3. گوندوغان، آ. عوثمانلی‌‌نین سون دؤنم‌لرینده و جومهوریتین باشلاریندا فیکیر آخیم‌لاری و ضیا گؤک‌آلپ - تورکچولوگون فیکیر باباسی قیرمیزی‌لار.کوم، 2015
4. ضیا گؤک‌آلپ. کولتور و مدنیّت
5. ضیا گؤک‌آلپ. تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک
کؤچورن: عباس ائلچین