ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیضیا گؤک‌آلپ-ا گؤره، کولتور - مدنیّت و آیدینلارین وظیفه‌لری
ضیا گؤک‌آلپ-ا گؤره، کولتور - مدنیّت و آیدینلارین وظیفه‌لری
ملکه متینتاش
عوثمانلی و ائرکن تورکیه دؤنمینده ایلک تورک توپلوم بیلیمجیسی اولاراق آنیلان ضیا گؤک‌آلپ، عوثمانلی ایمپراتورلوغونون پارچالانما دؤنمینده گئچن حیاتی بویونجا میلّتینی بؤهراندان قورتارماق و اوجالتماق نامینه بؤیوک ایشلر گؤرموش بیر آددیر. عوثمانلی‌‌نین ان گرگین دؤنمینده یاشاماسی و فیکیر صحنه‌سینه بو دؤنمده چیخماسی گؤک‌آلپ‌ین اثرلرینده گره‌ک چؤزوم آختارما‌لاری گرکسه ده سوسیولوژیک تحلیل‌لر باخیمیندان آچیقجا گؤرولور. عوثمانلی‌‌نین سون دؤنم‌لرینده فرقلی آلان‌لاردا یاشانان بؤیوک چاپلی پروبلم‌لری تحلیل ائتمیش و چؤزوم یول‌لاری اؤنرمیشدیر. گرک باتی و دوغو آلانینی قاپسایان تحصیلی، گرکسه ده خالقا یاخین‌لیغی و میلّی کولتوره وئردیگی دَگر ایله او دؤنمده بیر چوخ آیدین‌ین رادیکال دوشونجه‌لرینه قارشی گؤک‌آلپ اوبژکتیو و راسیونال چؤزوم‌لر سونماغی باشارمیش بیر آددیر. گؤک‌آلپ‌ین اوزرینده چالیشدیغی باشلیق‌لاردان بعضی‌لری، کولتور و مدنیّت قونوسونداکی تعریف‌لری، آیدینلارین دؤنمده‌کی دورومو اوزرینه سوسیولوژیک تحلیل‌لری و دؤنمده یایغین اولموش باتیلی‌لاشما فیکرینه یاناشمالاری‌دیر. اؤزل‌لیکله گؤک‌آلپ بو سیاسی مسله‌لری قاپسایان باشلیق‌لار ایچینده، آیدین‌لار و خالق آراسینداکی ایلیشکی اوزرینه قوردوغو ایده‌آلی و باتی‌نی نئجه قبول ائتمه‌میز گرکدیگینی آچیقلایان یازی‌لاری ایله اؤز دؤنمینده و گونوموزده بیر فیکیر رهبری حالینا گلمیشدیر.
گؤک‌آلپ‌ین اوزرینده دوردوغو و توپلومداکی آیدینلارین دا رهبری اولماسی گرکدیگینی ساووندوغو قونو، کولتور و مدنیّت آراسینداکی ایلیشکی‌دیر. گؤک‌آلپ بو ایکی قاورامی آیریشدیق‌لاری و بیرلشدیک‌لری نؤقطه‌لر باخیمیندان ایکی‌یه آییراراق تعریفله‌میشدیر. پروف. دوکتور. اروْل گونگؤر-ه گؤره، ضیا گؤک‌آلپ، کولتور-مدنیّت آیریمینی بیر پراتیک اندیشه یاشادیغی اوچون قورغولامیشدیر (1). بیرلشدیک‌لری نؤقطه‌نی، هر ایکیسی‌نینده توپلومسال حیاتی (کولتور، دین، اخلاق، حوقوق، عاغیل، استتیک، دیل) و دینامیک‌لری قاپسامالاری اولاراق گؤستریرکن آیریشدیق‌لاری نؤقطه‌یه داها قاپساملی توخونموشدور. گؤک‌آلپ-ا گؤره کولتور و مدنیّتین آیریشدیغی نؤقطه‌لر بو شکیلده‌دیر، کولتور میلّی بیر قاورام‌دیر و میلّت ایچیندن گلن اؤز دگرلری قاپسار، آنجاق مدنیّت میلّت‌لرآراسی یعنی بئین‌المیلل‌دیر. یعنی، کولتور اولوسال بیر کیملیگی تمثیل ائدرکن، مدنیّت بوتون اینسان‌لیغا خطاب ائدن و بیر اولوسدان دیگرینه گئچه بیلن بیر قاورام اولاراق آچیقلانیر (2). بونو بو شکیلده اؤرنکله‌یه بیله‌ریک، آلمان کولتورو، فرانسه کولتورو، اینگیلیس کولتورو و بو کولتورلرین اورتاق اولاراق ایچینده یئر آلدیقلاری باتی مدنیّتی. گؤک‌آلپ‌ین گؤستردیگی بیر دیگر آیریشما نؤقطه‌سی ایسه، کولتورون دویغولاردان توره‌‌میش، خالقدان گله‌نی ایچینده باریندیران سویوت اولمایان بیر اولغو اولاراق سایارکن، مدنیّتی داها قاپساملی، ایچریسینده تکنیگی و بیلیمی باریندیرماسی اولاراق گؤستریر. بیر باشقا دئییشله، کولتور ایلهام ایله اورتایا چیخاریلیرکن، مدنیّت عاغیل و منطیق یولو ایله یارانیر (2). یئنه گؤک‌آلپ‌ین بیر باشقا باخیش آچیسینا گؤره، قبیله‌لر اؤنجه‌لیکله بیر کولتوره صاحیب اولور، داها سونرا گلیشدیکلری، ایمپراتورلاشما و کوزموپولیت قورولوشا دؤنوشمه سورج‌لرینده مدنیّت حالینی آلیرلار (3). آیریجا، گؤک‌آلپ-ا گؤره باتی مدنیّتی مسیحی مدنیّتی اولمادیغی کیمی دوغو مدنیّتی ده ایسلام مدنیّتی اولاراق آنیلمامالی‌دیر. یعنی مدنیّت‌لر دین ایله باغداشمامالی‌دیر. بونا بیر دستکله‌مه اولاراق، دوغو مدنیّتی ایچینده یئر آلمیش اولان بیزانسی اؤرنک وئره بیله‌ریک.
کولتور و مدنیّت باشلیق‌لاری‌نین بیرلشمه و آیریشما نؤقطه‌لریندن یولا چیخاراق، گؤک‌آلپ‌ین او دؤنمین آیدینلاری اوزرینه اولان تحلیل‌لری و دوشونجه‌لرینی دگرلندیرمک گر‌کیرسه، ضیا گؤک‌آلپ اؤنجه‌لیکله آیدین - خالق ایلیشکیسی‌نین سوسیولوژی و فلسفه بیلیم‌لرینی قوللاناراق تحلیلینی ائتمیشدیر (2). بو تحلیل‌لر ایله آیدین و خالقین تعریفله‌مه‌سینی، آرالارینداکی فرق‌لری و بیربیرلری ایله نئجه بیر ایلیشکی ایچینده اولمالاری گرکدیگینی آچیقلامیشدیر. آیریجا، ضیا گؤک‌آلپ، آیدینلارین توپلومداکی رولونو تحلیل ائتمک اوچون اؤنجه‌لیکله کولتور و مدنیّت قاورامی آراسینداکی آیریم نؤقطه‌سینی تام اولاراق آنلامامیز گرکدیگینی سؤیلر. یعنی آیدین‌ین خالقا نه وئرمه‌سی و خالقدان نه آلماسی گرکدیگینی گؤک‌آلپ کولتور و مدنیّتین آیریم‌لاری اوزه‌ریندن آچیقلامیشدیر. ضیا گؤک‌آلپ ایدئالیندا آیدینلاری گره‌ک آلمیش اولدوقلاری تحصیل گرکسه یئتیشمیش اولدوقلاری چئوره‌دن دولایی میلّتتین سئچکین‌لری اولاراق گؤستریر (2). آیدین‌لار خالق مکتب‌لرینده اوخومامیش و خالق ایچریسینده یئتیشمه‌میش تحصیللی قروپ‌دور. یعنی ،خالقا عایید اولان کولتوره تام اولاراق حاکیم اولمامیشدیرلار. بو ندنله، گؤک‌آلپ، تورک میلّتی‌نین آیدین‌لار‌ی‌نین روحو تمامی ایله تورک کولتورو ایله اشباع اولدوقدان سونرا میلّی‌لشمک ایمکانینا صاحیب اولابیلر دئیه‌رک آچیقلامیشدیر (4). ضیا گؤک‌آلپ‌ین بو سؤزونه گؤره، سئچکین دئیه گؤستریلدیگی بو قروپ آلدیغی غئیری میلّی تحصیلین اولوشدوردوغو میلّی کولتور آلانینداکی اسکیک‌لیک‌لری خالق ایچینده اوزون سوره‌لر گئچیریب، خالقا عایید دگرلری منیمسه‌مک ایله آرادن آپارمالی‌دیر (2). ساغلام میلّت‌لرده آیدینلارین وظیفه‌سی خالقین روحی محصول‌لارینی آنلاماق سونراسیندا دا نیظام و اینتیظاما سوخماقدان عیبارت‌دیر (5). گؤک‌آلپ‌ین بو سؤزو ایله ده آنلاشیلاجاغی اوزره، ساغلام میلّت‌لرده آیدین و خالق آراسیندا قارشیقلی بیر ایلیشکی اولدوغونو، آیدینلارین تمل وظیفه‌لری نین یاشادیقلاری میلّتین مدنیّتینی قورمالاری گرکدیگینی، مدنیّتی قورماق اوچون ده اؤنجه‌لیکله کولتوره چاتماق و اونو گلیشدیرمک گرکدیگینی سؤیلر. یعنی، آیدین‌لار بو تمل وظیفه‌لرینه کولتوره چاتماق ایله باشلامالی‌دیرلار. کولتوره ده آنجاق خالقا گئده‌رک چاتارلار. داها سونراسیندا قورموش اولدوقلاری مدنیّت چرچیوه‌سینی خالقا منیمستمک و اونلارا چاتدیرمالاری گره‌ک‌دیر. بو ندنله ده خالقا تکرار گئتمه‌لری لازیم‌دیر. باشقا بیر دئییش ایله گؤک‌آلپ، آیدینلارین خالقا ندن گئتمه‌لری گرکدیگینی ایکی مادّه ده ساوونور: بیرینجیسی میلّی کولتورو اونلاردان آلابیلمک و سونراسیندا بو کولتورو تمل آلاراق قوردوقلاری مدنیّتی خالقا چاتدیرماق.
گؤک‌آلپ آیدینلاری ایدئال اولاراق تعریفی قیراغیندا آیریجا، عوثمانلی ایچینده کی دوروم‌لارینی دا سوسیولوژیک بیر پرسپکتیو ایله دگرلندیرمگه آلمیشدیر. گؤک‌آلپ‌ین دگرلندیردیکلرینه گؤره عوثمانلیدا ایدئالیندان چوخ فرقلی بیر دوروم مؤوجوددور. عوثمانلیدا آیدین قاورامی باتیلی‌لاشما دوشونجه‌لری ایله بیرلیکده اورتایا چیخمیشدیر. (2) و عوثمانلی آیدینی دئیه آدلاندیریلان قروپ دؤولت ایچینده یئر آلمیش اولدوغو اوچون خالق ایله بیر علاقه حالیندا اولما قایغیسینا صاحیب اولامامیشدیر (2). بونون سونوجوندا، خالقا عایید دگرلری بایاغی اولاراق گؤرموش و کولتورو اونلاردان آلینماسی گرکدیگی اولغوسونو اؤنمسمه‌میشدیر. بو دوروم عوثمانلیدا بیر چوخ اؤنملی قونودا ایکی‌لیک‌لر اولوشماسینا ندن اولموشدور. اؤرنگین، میلّتین ایچینده ایکی دیللی‌لیک (عوثمانلیجا و خالق ایچینده کی تورکجه)، دین، اخلاق و ایقتیصادا قارشی ایکی فرقلی یاناشیم، ایکی فرقلی موسیقی، وزن و ادبیات کیمی (2). عوثمانلی آیدینلاری آراسیندا چیخان بو سورون‌لار ندنی ایله ضیا گؤک‌آلپ آیدین و سئچکین قاورامی‌نین تعریف‌لرینی و ایشلَولرینی آییراراق یئنیدن آچیقلاما احتیاجی دویموشدور. گؤک‌آلپ-ا گؤره سئچکین دئییلن قروپ، غئیری موسلمان اوخول‌لاردا غئیری میلّی تحصیل آلمیش و میلّی کولتوردن چوخ فرقلی بیر کولتورده یئر آلاراق یئتیشمیش بو ندنله ده اؤز خالقی‌نین کولتورل دگرلرینی اؤنمسمه‌ین صینیف‌دیر. بوندان فرقلی اولاراق آیدین‌لار ایسه خالقا چوخ یاخین، خالقین دگرلرینی منیمسه‌یه بیلن، آییرد ائدیلدیکلری نؤقطه‌نین ساده‌جه آلدیقلاری پوزیتیو تحصیل اولان، یعنی گؤک‌آلپ‌ین ایدئالینداکی آیدین قاورامینا اویغون اولان قروپ‌دور.
سونوج اولاراق، ضیا گؤک‌آلپ، تورکیه‌ده سوسیولوژی‌نین قوروجوسو قبول ائدیلیر. آنجاق، ضیا گؤک‌آلپ عئینی زاماندا بیر تئوریسین‌دیر، فیکری ائتکیسی ساده‌جه سوسیال بیلیم‌لرده بیر بیلیم اینسانی اولماقدان اؤته‌دیر، تورکیه جومهوریتی دؤولتی‌‌نین اولوشوموندا، گؤک‌آلپ‌ین دوشونجه‌لری اویغولاما آلانی تاپمیشدیر. بو یئنی دؤولتین سیاسی، اکونومیک، سوسیو-کولتورل قورولوشوندا گؤک‌آلپ‌ین جیدی یؤنلندیریجی ائتکی‌لری واردیر.
گؤک‌آلپ-ا گؤره؛ بیر اولوسون مدنیّتی خالقا راغماّ، خالقین میلّی کولتورونو هیچ دیقته آلمادان دئییل، تام عکسینه خالقین صاحیب اولدوغو میلّی کولتوردن حرکتله ائدیلمه‌لی‌دیر. او‌نا گؤره دؤولته، میلّی کولتوردن سوزوله‌رک آلینان دگرلرله روح وئریلمه‌سی گرکمکده‌دیر.
گؤک‌آلپ‌ین سیاسی سؤیله‌می، بوگونکو معنادا اؤزگورلوکچو و دموکراتیک بیر بویوت داشیماقدان چوخ، تحصیل آلمیش آیدینلارین، خالقی آیدینلاتمالاری، داها دوغروسو آیدینلارین چاغین ان یوکسک مدنیّتیندن (باتی مدنیّتی) آلدیقلاری دگرلر ایله خالقین میلّی کولتورونون دگرلرینی قایناشدیراراق اولوشدوردوقلاری، " اورتاق یاخشی " نین خالقا منیمستیلمگه چالیشیلماسی گرکدیگی یؤنونده دیر.
گؤک‌آلپ آیدینچی آنلاییشی ایله؛ دؤولتی یؤنته‌جک، هر آلاندا یول گؤستره‌جک، آیریجالیقلی بیر صینیفی ایشارت ائتمه‌ین، یعنی " سئچکینچی " اولمایان، آما بیر آیدین‌لار صینیفی‌نین یئتیشدیریلمه‌سی گرکدیگی یؤنونده‌دیر. گؤک‌آلپ‌ده دؤولت، آیدین‌لار آراجی‌لیغی ایله توپلومون وصیسی‌دیر. گؤک‌آلپ بو آیدینچی آنلاییشینی دا دموکراسی ایله باغداشدیرما گره‌گی دویماقدادیر. گؤک‌آلپا گؤره دموکراسی خالقچی‌لیق‌دیر. آیدین‌لار ده خالقا دوغرو گئتمه‌لی‌دیر.
آیدین‌لار ایکی ندندن خالقا گئتمه‌لی‌دیر. بیرینجی ندن، خالقدان میلّی کولتورو اؤیرنه‌جکلر. ایکینجی ندن ایسه خالقا گونون ان یوکسک مدنیّتینی (باتی مدنیّتینی) وئره‌جکلر، اؤیره‌ده‌جکلردیر. بئله‌جه آیدینلارین خالقدان قوپوق اولماماسی، گلیشدیردیکلری سیاستین خالق اوچون اولماسی، گئرچک دموکراسی‌نین گئرچکلشدیریلمه‌سینه ده یول آچاجاقدیر.
گؤک‌آلپ‌ین دوشونجه‌لرینده اؤز توپلومونون دگرلرینی (میلّی کولتورو) حرکت نؤقطه‌سی ائده‌‌رک باتی مدنیّتینه ایلیشکین عونصورلری بونلارلا بیرلشدیرمه چاباسی گؤرولور. گؤک‌آلپ، سیاست و توپلوم ایلیشکی‌سینه بو آچیدان یاناشمیش و اینشا ائدیله‌جک قورولوش‌لارین و کیملیک‌لرین اؤز خالقینا یابانجی اولمایان آیدین‌لار طرفیندن دؤولت آراجی‌لیغی ایله یاپیلماسی گرکدیگینی دیله گتیرمیشدیر.
قایناق‌لار
1. گونگؤر، أ. کولتور دَییشمه‌سی و میلّیتچی‌لیک. ایستانبول : اؤتوکن یایین ائوی، 1986.
2. Mazlum, A. Gölbaşı, H. Ziya Gökalp, a idealistic case man at the junction point of turkish society’s becoming contemporary: the consept of intellectual. Journal of World of Turks (2009) Vol. 1 No. 1 pp: 221 – 239
3. گوندوغان، آ. عوثمانلی‌‌نین سون دؤنم‌لرینده و جومهوریتین باشلاریندا فیکیر آخیم‌لاری و ضیا گؤک‌آلپ - تورکچولوگون فیکیر باباسی قیرمیزی‌لار.کوم، 2015
4. ضیا گؤک‌آلپ. کولتور و مدنیّت
5. ضیا گؤک‌آلپ. تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک
کؤچورن: عباس ائلچین
آی دده درگیسی
آی دده درگیسی
آی دده، رفیک خالد کارای طرفیندن 1922 ایلینده ایستانبولدا هفته‌ده ایکی گون یاییملانمیش داها سونرا 1948-1949دا یئنیدن چیخاریلمیش سیاسی ساتیریک درگیسی.
تورک قورتولوش ساواشی سیراسیندا چیخان ان ائتکیلی ایکی ساتیریک درگیسیندن بیری‌سیدیر (دیگری گولر یوز). قوروجوسو و باش‌یازاری رفیک خالد کارای‌دیر. میلّی موباریزه‌‌یه ساتیرا یولو ایله موخالیفت ائدن درگی، قیسا سورن یایین حیاتی بویونجا چوخ ساییدا یازار و رسام یئتیشتیرمیش، اؤزوندن سونرا یایینلاناجاق ساتیریک درگیلرینه زمین حاضیرلامیشدیر.[۱]
یایین تاریخچه‌سی
1922
ایلک سایی 2 ژانویه 1922ده یاییملاندی. بازارائرته‌سی و جومعه آخشامی گونلری، دؤنمین بیرچوخ یایینی کیمی دؤرد صحیفه‌ده چیخدی. 29×40سم اؤلچوده ایدی.[۲]صاباح مطبعه‌سینده چاپ اولونموشدو. دوزنلی اولاراق 90 سایی چیخدی. دئمک اولار بوتون یازی و کاریکاتورلاریندا میلّی موباریزه حرکتینی تنقید ائدن درگی؛ 30 آقوست‌دا ظفرین قازانیلماسیندان سونرامصطفی کمال‌ین شکیل‌لری و تعریف‌لرینی یازیلاریندا یئر وئردی. درگی‌نین قوروجوسو و باش‌یازاری رفیک خالد، یوزاللی‌لیکلر سیاهیسینا یئر آلاراق خاریجه سورگون ائدیلدی. درگی‌نین سون ساییسی رفیک خالدین ایستانبولدان آیریلدیغی 9 نوامبر 1922ده چاپ اولدو [۲]سون ساییدا رفیک خالدین هئچ‌بیر یازیسینا یئر وئریلمه دی.
رفیک خالد، سورگونه گئدرکن آی دده‌نی یوسف ضیایا بوراخمیشدی. یوسف ضیا اورتاج بیر آی سونرا اورهان سیفی اورهون ایله بیرلیکده عئینی کادر، عئینی بیچیم و یاپیسی ایله آق‌بابا درگیسینی چیخارتدی.[۳]
1948
1938ده یوزاللی‌لیک‌لرین یوردا دؤنمه‌سینی انگلله‌ین قانون قالخینجا ایستانبولا گئری گلن رفیک خالد، دؤنوشوندن اون ایل سونرا درگینی یئنیدن یاییملاماغا باشلادی. شنبه و چارشنبه گونلری 8 صحیفه یاییملانان درگی نین ایلک ساییسی 8 مای 1948ده چیخدی. 104. ساییدان اعتباراً هفته‌ده بیر گون 12 صحیفه اولاراق چیخماغا باشلادی. باشلانغیجدان تان مطبعه‌سینده، 110. ساییدان اعتباراً آقچا مطبعه‌سینده چاپ اولدو. صاحیبی ف. کارای (فاطما کارای) اولاراق بیلینن درگی‌نین باش یازاری رفیک خالد ایدی. درگی بو دؤنمده آنتی‌کومونیست، باشلانغیجدا بؤیوک اؤلچوده آمریکا یانلیسی بیر یایین ایدی.[۳]ایکینجی دؤنمینه آی دده اسکی باشاریسینی قازانا بیلمه‌دی و 1 اوکتوبر 1949 تاریخلی 125. ساییدا باغلاندی.
اتک یازیلار
- Necati Tonga, Türk Edebiyatı Tarihinde Mühim Bir Mecmua: Akbaba (1922–1977),Turkish Studies, Cilt 3/2, Bahar 2008
- "Refik Halid Karay (Editor:Ahmet Bozkurt), Aydede 1922, İnkılap Kitabevi, 2013"(PDF). 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2014.
- "Refik Halid Karay (Editor:Ahmet Bozkurt), Aydede 1948, İnkılap Kitabevi, 2013"(PDF). 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2014.