​ تورک میفولوژی‌سینده اؤنملی سایی‌لار

​

تورک میفولوژی‌سینده اؤنملی سایی‌لار

دوکتور سهیلا ساریتاش

    سایی‌لار اسکی تورک اینانجی اولان شامانیزمدن باشلایاراق، ایسلامی و ایسلامیت سونراسی دؤنم‌لرده، تورک کولتورونده و اینانجیندا سایی‌لارین اؤنملی اولدوغو گؤرولمکده‌دیر. تورک میفولوژی‌سینده بعضی سایی‌لار قوتسال بیر اؤزل‌لیک داشیر. بیر، اوچ، دؤرد، بئش، یئددی، دوققوز، اون ایکی، قیرخ وس. سایی‌لارین میفولوژی‌‌ده چشیدلی آنلام‌لاری واردیر. تورک میفولوژی‌سینده اؤنملی یئری اولان یوخاریداکی سایی‌لارین فورمولیستیک اولدوغو و بیر چوخ کولتورده  ده راستلانیلدیغی گئرچکدیر. شامانیزمده سایی‌لارین تکرارلانماسی و وورغولانماسی سؤز قونوسویدو.

بیر ساییسی

 ایسلام دینینده بیر ساییسی آللاهی ایفاده ائدیر. آللاه بیردیر و تک‌دیر. دده قورقوددا بیر چوخ یئرده گئچن بیر ساییسی آشیق‌لاریمیزین دیلینده و تئلینده:

 اونلار بیردیر بیر اولوبدور

 حاقّ ایچینده سیر اولوبدور

 تجللی ده  نور اولوبدور

 آللاه بیر، محمد ، علی  (پیر سولطان آبدال)

*

 شاه-ی مردان قوللاری‌ییز بیز

 بیریز بیرقاچ  دئیلیز

 قناعت ایله یوروروز

 ایللا توخوز آج دئییلیز (ختایی)

اوچ ساییسی

 عنعنوی کولتوروموزده و آشیق‌لارین دیلینده ان چوخ ایشلنن سایی‌لاردان بیری‌دیر. شامانیزمده عالم اوچ بؤلومدن میدانا گلمیشدیر. آ)یئر اوزو (اورتا دونیا) ب)یئر آلتینداکی قارانلیق دونیا (آشاغیداکی دونیا) ج)گؤیده‌کی  نور عالمی (یوخاریداکی سما)  

   اوچ ساییسی قارلوُق تورکلری اوچ عشیرتدن مئیدانا گلمیشدیر. اوغوز منکیبه‌سینه گؤره اوغوز خان اوچ گون آناسی‌نین سوتونو اممه‌میش، آناسی اوچ گئجه گؤردوگو رویا سونوجو رویاسیندا اؤزونه سؤیله‌نیلن شکیلده حرکت ائتمیشدیر. اوغوزون ایکی خانیمیندان اوچ اوغلو اولموشدور. ایلک خانیمیندان اولان اوشاق‌لاری گؤی‌خان، داغ‌خان، دنیزخان بوزاوقلاری، ایکینجی خانیمیندان اولان گون‌خان، آی‌خان، اولدوزخان دا اوچ اوقلاری اولوشدورموشدور. اوغوزون اوغول‌لاریندان بیری بایراغیندا سمبول اولاراق آلتین بیر یای اوزرینه اوچ گوموش اوخ  ایشلتمیشدیر.

 اوچ ساییسی گؤچ دستانی‌نین ایران روایتینده بوغو خانا تانری طرفیندن وئریلمیش اوچ قارغا  واردیر. بو قارغالار مملکتین هر یئرینده اولوب بیتندن خاقانا خبر گتیرمیشدیلر. چین تورکلرینده دوگون مراسیمی اوچ آشامادا کئچیریلیر. گلین قیز اری‌نین ائوینه گلدیکدن سونرا اوچ گون اری، قایناناسی و قایین آتاسی ایله قارشی قارشی‌یا گلمه‌سی یاساق‌دیر.

اوچ ساییسی ماناس‌دا  راستلادیغیمیز اوچ ساییسی ایله بعضی‌لری بئله دیر. ماناس‌ین الده توتدوغو یئرلردن بیری‌نین آدی اوچ کوْشای‌دیر. سئمئتای اوچ گئجه عئینی رؤیانی گؤرور. ماناس اوچ گون کیمسه ایله قونوشماز. قیرغیزلارین آیریلماز ایگیدلری اوچ دنه دیر. ماناس‌ین اؤنونه اوچ قیز گلیب اوزلرینی جیراراق آغیت سؤیلرلر.

اوچ ساییسی دده قورقود حکایه‌لرینده اوچ ساییسی نین 43 دفعه یئر آلدیغی گؤرولمکده‌دیر. بونلاردان بعضی‌لاری بئله‌دیر: بامسی بئیرک حکایه‌‌‌سینده بیگ ایگید، دوشمندن اسیر بزیرگان و ماللاری قورتارینجا قارشی‌لیق اولاراق اوچ شئی بگنیر. دده قورقودون یاخاریشی ایله دلی قاچارین الی یوخاریدا قالینجا، باجیسینی وئرمگه راضی اولور و اوچ کره آغزیندان ایقرار ائیلر. دیرسه خان اوغلو بوغاچ خان حکایه‌سینده دیرسه خانین اوغلو بوغاچ، اوچ قبیله اوشاغی ایله آشیق اوینار، اوزرلرینه گلن بوغادان اوچ اوغلان قاچار بوغاچ قاچماز. باییندیر خان بگیلی اوچ گون اوْو اتی ایله بسله‌یر. 

 یئددی ساییسی

 " یئددی "  ساییسی، اورتا-آسیاداکی تورک بویلاریندان گونوموزه قدر تورک خالق اینانج‌لاری ایله گونلوک یاشاملاریندا ان چوخ سؤزو ائدیلن سایی‌لاردان‌دیر.  " یئددی "  ساییسی، آنادولودا و بوتون تورک بویلاریندا قوتسال ساییلماقدادیر. آلتای تورکلرینه گؤره آیین توتولماسی  " یئددی باشلی دئو "  اوزوندن‌دیر. قیرغیز تورکلرینده قوطب اولدوزوندا اولان  " بؤیوک آیی " یا،  " یئددی گؤزتچی "  دئییلیر. قرآن کریم یئددی حرف اوزرینه ائنمیشدیر.

یئددی ساییسی مکّه ایله مدینه آراسیندا یئددی قالا واردیر. حج‌ده کعبه یئددی کره طواف ائدیلیر. قرآن کریمده کئچن اصحاب کهف اولایی، یئددی یار اولاراق بیلینیر. حضرت ابوبکر مصحفی یئددی صورت یازدیرمیشدیر. جومعه نامازی نین یئددی فرضی واردیر. سولمانیه مسجیدی یئددی ایلده تیکیلمیشدیر. عاییله‌ده سوی یئددی گؤبگه قدر چیخاریلیر.

دوققوز ساییسی

 تورکلرده قوتسال ساییلان سایی‌لاردان بیری ده  " دوققوز "  ساییسی‌دیر. آلتای یاردیلیش دستانینا گؤره تانری یئردن  " دوققوز بوداقلی "  بیر آغاج بیتیره رک هر بوداغین آلتیندا بیر اینسان یاراتمیشدیر. بونلار دوققوز اینسان جینسی‌نین آتالاری اولموشدور. بو دوققوز اینسانا  " دوققوز دده‌لر "  دئییلیر. 

دوققوز ساییسی آلتای تورکلرینده شامان‌لارین چیگین‌لرینده دوققوز اوخ و یای سمبولو واردیر. تورک خاقان‌لاری‌نین حاکیمیت علامتی طبیل و توغلار دوققوز دنه‌دیر. ارگنه‌قون دستانیندا دا دوققوز ساییسی  " دوققوز اوغوز "  آدی ایله بیرآد اولاراق یئر آلیر. ماناس دستانیندا سیخ- سیخ راستلادیغیمیز دوققوز ساییسی دده قورقوددا دا  " دوغولدوغوندا دوققوز ارکک دوه کسدیگیم اوغول " ،  " دوققوز بازلام ایله بیر کولاه یوغورد "   " دوققوز چوبان "  کیمی ایفاده لرله گؤرولور.

قیرخ ساییسی

 تورک دستان‌لاریندا قیرخ ساییسینا تئز-تئز راستلانیر. اوغوز، قیرخ گونده یورور. ماناس دستانیندا قیرخ ساییسی 127 یئرده قیرخ ایگید، قیرخ ساواشچی، قیرخلار، قیرخ جورا، قیرخ گلین، قیرخ آلپ، قیرخ گؤزل، قیرخ قولاچ وس. بیچیم‌لرده گؤرولمکده‌دیر.

قیرخ ساییسی ایلک چاغلاردان بری تورکلر  " قیرخ "  ساییسی نین قوتسال‌لیغینا اینانمیشدیلار. ایسلامیت ده ده قرآندان بو یانا اؤنملی بیر یئر توتوغو گؤرولمکده دیر.علوی و بکتاشی‌لرده حضرت علی نین باشچی‌لیق اتئدیگی قیرخ کیشی نین مجلیسینه  " قیرخلار مجلیسی "  دئییلیر.

پیر سولطانیم آیدور دونیا فانی‌دیر

 قیرخ‌لارین صوحبتی عشق مکانی‌دیر

 قوصورا قالمایان کرم کانی‌دیر

 گؤنولده قاراسی اولان گلمه‌سین (پیر سولطان آبدال)

*

 قیرخلار میدانینا واردیم گل بری ای جان دئدیلر

 عیزّت ایله سلام وئردیم گل ایشده میدان دئدیلر (ختایی)

*

 اوچلر یئددی‌لر ساقی گؤرورسون

 قیرخلاردان باده‌-ی باقی گؤرورسون

 ووجودون شهرینده حاقی گؤرورسون

سیرانی بو شهره سئیران اول دا گل (سئیرانی)

کؤچورن: عباس ائلچین