ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیتورک میفولوژی‌سینده قوربان
تورک میفولوژی‌سینده قوربان
اینسان و توپلوم حیاتینی ائتکی‌له‌ین عونصورلر آراسیندا اینانج‌لار اؤنملی بیر یئر توتور. شخصیتین مئیدانا گلمه‌سینده، عاییله فردلری آراسینداکی باغلارین مؤحکم بیر قورولوشا اوتورماسیندا، توپلوم عوضولری ایله اولان ایلیشکی‌لرین تشکیل ائدیلمه‌سینده، اینکیشافیندا و ایجرا ائدیلمه‌سینده اینانج‌لارین رولو بؤیوک‌دور.[1]
بیز بو مقاله‌میزده، ائورنسل بیر عیبادت اولان قوربانین تورک میفولوژی‌سینده‌کی یئرینی تثبیت ائده‌رک بو عیبادتین، گونوموزه نئجه عکس اولوندوغونو اورتایا قویماغا چالیشاجاغیق.
قوربان مؤوضوسونا کئچمه‌دن اؤنجه میفولوژی ندیر سورغوسونا جاواب آختارمامیز لازیمدیر.
میف، ایبتیدایی توپلوم‌لاردا اولای، fable, fiction قارشیلیغی اولاراق ایستیفاده ائدیلمکده دیر. میفین اصل معناسی "گئرچک حکایه" و بونون دا اؤته‌سیندن صاحیب اولونان موقدّس، چوخ دگرلی و معنالی شئی‌لردیر. بو گون بو سؤز: fiction، خیال، تصوّور، illüzyon، گئرچگین پوزولماسی معنالارینی وئرمکده‌دیر. اتنولوق، سوسیولوق، تاریخچی و دین آدام‌لارینا گؤره ایسه، "موقدّس عنعنه‌لر، ایبتیدایی اینانیش‌لار، اؤرنک مودل‌لر" معناسینی داشییار. میفولوژی ایسه میف علمی دئمکدیر.[2]
زنگین بیر میفولوژی‌یه صاحیب اولان میلت‌لرین داستان‌لاری دا زنگین‌دیر. بو گون تورک دونیاسیندا شیفاهی/سؤزلو عنعنه‌ده هله ده یاشایان اوغوز کاغان، دده قورقوت، ماناس، کوراوغلو داستان‌لاری آراشدیریلینجا تورکلرین نه قدر زنگین بیر میفولوژی قایناغینا صاحیب اولدوقلاری آسان‌لیقلا گؤرولر. میف‌لر داستان‌لارین ایچینده یاشامالارینا داوام ائتدیکلری کیمی زامانلا بعضی خوصوصیت‌لرینی ایتیره‌رک ناغیلا و افسانه‌یه ده چئوریلرلر.[3]
پروف. دوکتور. بیلگه سئییداوغلو، میف‌لرین اؤزل‌لیک‌لرینی بئله سیرالاماقدادیر: "میف موقدّس بیر حکایه‌نی احتیوا ائدر. ایبتیدایی زامان‌لاردا مئیدانا گلمیش بیر حادیثه‌نی ایضاح ائدر. میفده هر زامان بیر یاراتما سؤز مؤوضوسودور. بعضی شئی‌لرین نئجه مئیدانا گلدیگینی و تشکیل اولدوغونو اله آلار. گئرچکده اولان شئی‌لری ایضاح ائدر. میف‌لرده‌کی کاراکترلر فؤوق‌العاده وارلیق‌لاردیر. اونلارین نه ائتدیکلری چوخ اسکی زامان‌لاردا "باشلانغیج" زامانیندا بیلینیردی. میف‌لر بو قهرمان‌لارین یارادیجی‌لیق‌لارینی گؤسترر. اونلارین موقدّس و فؤوق‌العاده اولوش‌لارینی آچیقلایار. قیساجا میف‌لر، چئشیدلی موقدّس، فؤوق‌العاده دگرلری آچیقلایارلار. بونلار بوتون دونیانی قوران و بو گونه قدر گتیرن گئرچک دگرلردیر. "[4]
قوربان، چئشیدلی سؤزلوک‌لرده بئله تعریف ائدیلمیشدیر. تورک دیلی‌نین ان اسکی و دگرلی سؤزلوک‌لریندن دیوانی لغات التورک‌ده (بسیم آتالای تر. ج. اوچ، ص. 10) قوربان قارشیلیغی اولاراق "یاغیش" سؤزو کئچمکده‌دیر. "یاغیش، ایسلامدان اؤنجه تورکلرین آداق اوچون، یاخود تانری‌لارا یاخینلیق الده ائتمک اوچون بوت‌لره کسدیکلری قوربان" اولاراق آنلاملاندیریلمیشدیر. یئنه عئینی اثرده (بسیم آتالای تر. ج. بیر. ص. 65) ایدهوُک/ایدوُک سؤزو کئچمکده‌دیر. "ایدهوُک: موقدّس و موبارک اولان هر نسنه. بوراخیلان هر حئیوانا بو آد وئریلر. بو حئیوانا یوک وورولماز، سودو ساغیلماز، یونو قیرقیلماز؛ صاحیبی‌نین ائتدیگی بیر آداق اوچون ساخلانار." شکلینده تانیملانمیشدیر.
احمد‌بیجان ارجیلاسونون باشچی‌لیغیندا بیر کومیسیون طرفیندن حاضیرلانان؛ (قارشیلاشدیرمالی تورک لهجه‌لری سؤزلوگو بیر، ص. 516-517) ده قوربان سؤزجوگو کیچیک سس دَییشیکلیک‌لری ایله؛ گوُربان، کوْربان، قوُربان (دیک)، قوُرمان‌دیق، قوُربان‌لیق شکلینده کئچمکده‌دیر.
"قاموس تورکی"ده بئله بیر تعریف یئر آلماقدادیر: " فی سبیل الله کسیلن و جنابی حاقّا وسیله‌یی تقرب اولونان قویون و سایر اتی یئییلر حئیوان".
فرید دوه‌لی‌اوغلو، عوثمانلی‌جا-تورکجه انسیکلوپدیک لوغتده: "آللاهین راضی‌لیغینی قازانماغا وسیله اولان شئی. 2. اتی یوخسول‌لارا پولسوز اولاراق پایلانماق نیتی ایله کسیلن (قویون، کئچی، مال، دوه… کیمی) حئیوان. 3. بیر مقصد اوغرونا فدا اولما. " شکلینده تعریف ائتمیشدیر.
تورک دیل قورومونون حاضیرلادیغی تورکجه سؤزلوکده: "1.دینین بیر بویروغونو و یا بیر آداغی(عهدی) یئرینه یئتیرمک اوچون کسیلن حئیوان. 2. موسلمان‌لاردا قوربان بایرامی. 3.مج. بیر ایدئال اوغروندا فدا ائدیلن و یا اؤزونو فدا ائدن کیمسه. 4.مج.بیر قضادا و یا فلاکتده اؤلن کیمسه. 5. بعضی بؤلگه‌لرده سسلنمه سؤزو اولاراق ایستیفاده ائدیلر.
یوخاریداکی تعریف‌لردن آیدین اولاجاغی اوزره قوربان، اینسانین آللاها یاخینلیق الده ائتمک اوچون آدادیغی جاندیر. ایرهلیده گؤروله‌جگی اوزره ایبتیدایی دین‌لرده قوربانلا بیرلیکده تانری‌لارا تقدیم ائدیلن هدیه‌لر ده قوربان احاطه‌سینه گیرمکده‌دیر.
قوربانین تاریخچه‌سی
قوربان کسمه عنعنه‌سی، ایسلام دینی‌نین دوغوشوندان چوخ اؤنجه‌کی چاغلارا قدر اوزانار. چوخ اسکی طبیعت دین‌لری ایله مزوپوتامیا، آنادولو، میصیر، هیند، چین، ایران و عیبرانی دین‌لرینده ایلین موعین آیلاریندا دینی مراسیم‌لرله قوربان تقدیم ائتمه، بایرام ائتمه عنعنه‌سی واردیر. [5] آنجاق اینسان‌لیق تاریخینده ان چوخ شؤهرت تاپان قوربان حادیثه‌سی حض. ابراهیم‌ینکی‌دیر. مشهور دین‌لر تاریخچیسی میرچا الیاده بو حادیثه اوزرینده بئله بیر شرح ائتمکده‌دیر: " مورفولوژیک آچیدان باخیلدیغیندا ابراهیمین اوغولونو قوربان ائدیشی اسکی-شرق دونیاسیندا تئز-تئز تطبیق اولونان و عیبرانی‌لرین پئیغمبرلر دؤنمینه قدر داوام ائتدیردیکلری، ایلک اوشاغین قوربان ائدیلیشی پراتیکیندن باشقا بیر شئی دئییل. ایلک اوشاق، اکثریتله بیر تانری‌نین اوشاغی اولاراق گؤرولردی…بو ایلک اوشاغین قوربان ائدیلمه‌سی، تانری‌یا عایید اولانین گئری وئریلمه‌سی دئمک ایدی… بیر آنلامدا اسحاق،[6] تانری‌نین اوغولو ایدی، چونکی سارا دوغورغان‌لیق چاغینی کئچدیکدن چوخ سونرا ابراهیم و سارایا وئریلمیشدی. آمّا اسحاق اینانج‌لاری یولویلا وئریلمیشدی اونلارا؛ وعد و اینانجین اوشاغی ایدی. ابراهیم طرفیندن قوربان ائدیلیشی، فورما اولاراق اسکی سامی دونیاسیندا یئنی دوغولموش کؤرپه‌لرین قوربان ائدیلیشینه بنزه‌سه ده مضمون باخیمیندان بونلاردان فرقلی‌دیر.
اسکی سامی دونیاسی‌نین بوتونونده بئله بیر قوربان، دینی ایشلَوینه باخمایاراق یالنیز بیر عنعنه ، آنلامی تامامیله قاورانا بیلر بیر آیین‌‌ایکن ابراهیمین دوروموندا بیر اینانج حرکتی‌دیر. بو قوربانین نییه ایستندیگینی آنلاماز؛ یئنه ده بونو یئرینه یئتیرر، چونکی تانری بئله ایسته‌میشدیر. گؤرونورده آخماق اولان بو حرکتله ابراهیم یئنی بیر دینی تجروبه‌نی، ایمانی باشلاتماقدادیر".[7]
میفولوژی دؤنمده‌کی قوربان ائیلمینی میرچا الیاده بئله آچیقلایار: "میفولوژی دؤنمده‌کی اینشا آیین‌لری‌نین آلتیندا یاتان نظریه بونا برابر گلمکده دیر؛ "جانلاندیریلمادیغی" ، بیر قوربان وئریله‌رک اونا "جان" بخش ائدیلمه‌دیگی تقدیرده هئچ بیر شئی سوره بیلمز؛ اینشا آیینی‌نین پروتوتیپی دونیانین قورولوشو اثناسیندا گئرچکله‌شن قوربان کسمه ائیلمی‌دیر. بئله کی، کیمی آرکایک کوزموقونی‌لرده دونیا، کائوْسو سیمگله‌ین بیر ایلک جاناوارین (تیآمات) و یا بیر کوزمیک دئوین (یمیر، پان-کوُ، پوُروُشا) قوربان ائدیلمه‌سی ایله واراولوش قازانمیشدیر". [8]
آیدین اولاجاغی اوزره ایبتیدایی زامان‌لاردا قوربان ائدیلن نسنه و یا شئی شخصاً ایلاهین اؤزو اولاراق تصوّور ائدیلمیشدیر. قیساجا اینسان‌لیق تاریخی‌نین تجروبه ائتدیگی بوتون دین‌لرده آماج، شکیل و مضمون یؤنونده بعضی فرقلی‌لیک‌لرله ده اولسا قوربان عیبادتینه راست گلمکده‌ییک.
ایبتیدایی دین‌لرده‌کی قوربان عیبادت‌لرینه کئچمه‌دن اؤنجه، قوربان نؤوع‌لری اوزرینده دایانماق فایدالی اولاجاق. قوربان /قوربان‌لیق‌لار عومومیتله قانلی (جانلی) و قانسیز (جانسیز) اولماق اوزره ایکی جوردور.
قانسیز قوربان‌لار اینسان، حئیوان و بالیق‌لار کیمی جانلی وارلیق‌لارین خاریجینده تانری‌لارا تقدیم ائدیلن دیگر هدیه‌لری احاطه ائدر. بو هدیه‌لر اینسان‌لارین صاحیب اولدوقلاری و ایستحصال ائده بیلدیکلری هر جور قیدا مادّه‌سی نؤوعوندن شئی‌لردیر.
قانسیز قوربان‌لارین دَییشیک بیر نؤوعو ده ایدیک/اوُدوُک (یوللانیلمیش، گؤندریلمیش) دئیه بیلینن و تانری اوچون باشی‌بوش بوراخیلان حئیوان‌لاردیر. بونون بیر اؤرنگی یاکوت تورک‌لرینده گؤره بیلیریک: "یاکوت‌لاردا گؤک‌تورک‌لرده اولدوغو کیمی تک بیر یارادیجی یوخدور.[9]
آغ یارادیجی (آییق تانگارا) اولاراق قبول ائتدیکلری تانرینی اینسانلارا جان (قوُت) وئرن و کایناتی یارادان اولاراق گؤرردیلر. بو آغ یارادیجینی دیگر یاخشی روح‌لاردان آیری توتار و اونا جانلی قوربان وئرردیلر. جانلی قوربان، حئیوان‌لاری باشی‌بوش بوراخماق‌دیر. بونلارا ایدیک/ایدوُک (یوللانیلمیش/گؤندریلمیش) دئییلردی. قوربان اولاراق باشی‌بوش بوراخیلان حئیوان‌لاردان ایستیفاده ائدیلمزدی. نه اتی یئییلر، نه سودو ساغیلار نه ده یوک حئیوانی اولاراق ایستیفاده ائدیلردی. اسکی زامان‌لاردا یاکوت‌لار آت سورولرینی شرق بؤلگه‌لرینه، بؤیوک یارادیجی‌یا قوربان اولسون دئیه سورردیلر.[10]
قاقائوزلارین قوربان عیبادتی ایچینده ان دیقته دگری "آللاه‌لیق" آدینی وئردیکلری قوربان‌دیر. ایدوُک سؤزو ایله عئینی آنلامی وئرن آللاه‌لیق؛ مال مولک صاحیبی بیر جوتچونون ان گؤزل اؤکوز بالاسینی قوربان‌لیق اولاراق سئچمه‌سی و چؤل‌لره یوللاماسی‌دیر.[11]
قانسیز قوربان‌لاردان بیری ده ساچی (libation)دیر. بو مؤوضودا داها ایرهلیده بیلگی وئره‌جه‌ییک.
قانلی قوربان‌لار ایسه تانری/تانری‌لارا تقدیم ائدیلن اینسان، حئیوان و بالیق‌لاردیر. حئیوان قوربان‌لاری‌نین باشیندا مال، قویون، کئچی، آیی، دونوز و تویوق گلیر. کولت‌لره باغلی اولاراق ایسیس (میصیر) کولتونده قاز، تورکلرین اسکی اینانج‌لاریندا ایسه آت موقدّس قوربان‌لارین باشیندا گلیر. بونلارین خاریجینده ایت، ائششک، ایلان وس. حئیوان‌لار دا قوربان اولاراق تقدیم ائدیلمیشلر.
اسکی چاغلاردا اینسان قوربان ائدیلمه‌سی، بیر جور تمیزلنمه و سِحر واسیطه‌سی ایدی. یوخاریدا دا ایضاح ائتدیگیمیز کیمی عاییله‌نین ایلک اوشاغی تانری‌یا عایید ایدی و اونا قوربان ائدیلمه‌سی لازیم ایدی. بو پراکتیکدن باشقا میصیرلی‌لر ایت باشلی اولاراق تصویر ائتدیکلری اینسانلارا "آنی" دئییرلر و اونلاری " آی تانریسی"-نا قوربان اولاراق تقدیم ائدیردیلر.[12]
یونان میفولوژی‌سینده ده اینسان قوربانی‌یلا قارشیلاشیریق. افسانه‌یه گؤره؛ " تروُوا دؤیوشونده مِنِلائوُس، هم آروادینی قورتارماق هم ده اینتیقام آلماق اوچون، قارداشی و آرقوْس کرالی آقامِمنونون باش کوماندیرلیگینده بیر اوردو توپلار. دؤیوشه بوتون یونان کرال‌لاری قاتیلار. گمی‌لره مینرلر. آنجاق کولک تانریسی یئلکن‌لری دولدورماز. تانری‌لار کولک وئرمک اوچون آگاممنونون قیزی ایفیگنیا‌نی قوربان ائتمه‌سینی ایستیرلر. ایفیگنیا قوربان ائدیلر. یئلکن‌لری دولان آخایولار آنادولویا کئچر، تروُوایا چاتارلار"[13]
کسیک باش کولتونه باغلی اولاراق اینسان قوربانی مؤوضوسوندا احمد یاشار اوجاک، میرچا الیاده‌دن بو بیلگی‌لری نقل ائدر: "… الیاده، سوئد، آلمان، فرانسه و اینگیلیس کیمی مملکت‌لرده اینسان قوربانی آیین‌لریندن بحث ائتدیکدن سونرا، بو آیین‌لرین اکینچی‌لیک کولتورو ایله سیخ باغلی اولدوغونو و چوخ قووّتلی بیر احتیماللا، بونون، سوریه، مزوپوتامیا و آنادولو کیمی بیر نئچه مرکزدن اسکی دونیایا یاییلمیش اولا بیله‌جگینی ایره‌لی سورمکده‌دیر.
الیاده آنادولودا اؤزل‌لیکله تاریخی دؤورلرده، مثلا ایلک چاغلاردا محصول مؤوسومو سببیندن ایجرا ائدیلن اینسان قوربانی و باش‌کسمه آیین‌لرینه اؤرنک اولاراق فریگیه‌لی‌لری گؤسترمکده‌دیر. فریگیه‌لرده بو حادیثه‌له ایلگیلی بیر ده افسانه اولدوغونو ایفاده ائدن الیاده، اونلارین عصرلر اؤنجه محصول زامانیندا اینسان‌لاری، باشلارینی کسمک صورتی ایله قوربان ائتدیکلرینی، حتّی الده مؤوجود دلیل‌لره گؤره، او زامان‌لار بو عادتین شرقی آغ‌دنیزین هر طرفینده یایغین اولدوغونو قئید ائتمکده‌دیر. الیاده‌یه گؤره، سؤز مؤوضوسو افسانه ایشده بو حادیثه‌‌نین خاطیره‌سینی عکس ائتدیرمکده اولوب بئله یئکون‌لاشدیریلا بیلر: افسانه‌نین قهرمانی مشهور کرال میداس‌ین غئیری مشروع اوغولو لیتیرسِس‌دیر. بو آدام قورخونج ایشتاهی ایله تانینماقدا و محصولونو، داها دوغروسو بوغدالارینی شخصاً بیچمگی چوخ سئومکده‌دیر. اؤزونون بیر عادتی واردیر: تارلادا اکین بیچمکدیکن، اورادان کیم کئچسه، اؤزو ایله اکین بیچمه یاریشینا مجبور ائتمکده‌دیر. یولچو بو یاریشمادا مغلوب اولسا، لیتیرسِس ال‌لرینی باغلاییر و تیرپانلا باشینی کسه‌رک بدنینی تارلایا آتیردی. گونون بیرینده، بیر یولچو قیلیغیندا هِرکول اورادان کئچر و طبیعتی ایله لیتیرسِس طرفیندن یاریشماغا چاغیریلار. آنجاق بو دفعه ترس بیر نتیجه ایله قارشیلاشیلار: لیتیرسِسین تانی‌یا بیلمه‌دیگی هرکول اونو مغلوب ائدر و باشینی کسه‌رک بدنینی مِندِرِس چایینا آتار. بئلجه اؤز عادتینه اؤزو قوربان گئتمیشدیر." [14]
ایران میفولوژی‌سینده ایسه اینسان قوربانی حاقیندا بو بیلگی‌لره صاحیب‌ایک: جمشید، تانری اهورا مزدانین وئرمیش اولدوغو هر شئیی اونوداراق، اینسانلارا ظولم ائتمگه باشلار. او سیرالاردا عربیستاندا ضحاک آدیندا بیر شاهزاده چیخار. شئیطان/اهریمن «انگره‌مَینیو»، دییشیک قیلیق‌لاردا ضحاکین یانینا گله‌رک اونون گووه‌نینی قازانار. و اؤنجه آتاسینی اؤلدورتدورر. داها سونرا ضحاکی جمشیدین اوزرینه سالاراق ایشیق‌لار اؤلکه‌سی ایرانی ایستیلا ائتدیرر. بو حادیثه‌دن سونرا ضحاک اؤزونو گوج و ظفرین سمبولو اولاراق اعلان ائدر. بو سیرادا بارماغینداکی اوزوک ده سوروشه‌رک دوشر. «انگره‌مَینیو»-نون صاحیب‌لندیگی ضحاک او گونلرده یالنیز پیس اینسان‌لارین ایشلرینی گؤرر اولموش.
یاخشی ایشلر گؤرمک و یاخشی‌لارلا گؤروشمک گیزلی توتولارمیش. چوخ کئچمه‌دن قوربان مسله‌سی اورتایا چیخمیش. شئیطان‌لاردان درس آلانلار قارا جادو ایله مشغول اولماغا باشلامیشلار. هر گون ایکی گنج آدام اؤلدورولوب ضحاکین چیگین‌لرینده‌کی ایلان‌لار دویورولماغا باشلانمیش.[15]
اسکی سامی قؤوم‌لرینده اینسان قوربانی چوخ یایغین بیر عنعنه حالینی آلمیشدی. تؤورات‌دا آدی چکیلن بوْلوْ یعنی باآل داها چوخ کؤرپه اتلری سئوردی. اونون تونج هئیکلی‌نین بیر فیرین اولان قارینیندا اوشاقلار یاندیریلار و بو اییرنج تانری دویورولاردی.[16]
جاهیلیت دؤنمی عرب‌لرینده ده اینسان قوربانینا راست گلیریک. جاهیلیت دؤورو عرب‌لری‌نین دان اولدوزونا داها دوغولمادان بؤیوک بیر عجله ایله اینسان و آغ دوه قوربان ائتدیکلری بیلینمکده‌دیر. یئنه اؤنملی بوت‌لردن العزایا اوغلان‌لارلا، قیزلارین و اسیرلرین ده قوربان ائدیلدیکلری ایره‌لی سورولمکده‌دیر. [17]
یئنه عئینی دؤنم‌لرده ماهیتی فرقلی ده اولسا عبدالمطلب، اوغولو عبداللهی قوربان ائتمه‌سی ایله ایلگیلی اولاراق بو بیلگی‌لره صاحیب‌ایک. حض پئیغمبرین بؤیوک باباسی عبدالمطلب، زمزم قویوسونون قازیلماسی اثناسیندا قریش‌‌لی‌لرین اؤزونه چیخارتدیقلاری چتینلیک‌لر سببی ایله، اگر اون دنه اوغولو اولسا و بونلار اؤزلرینی قورویاجاق یاشا گلیرلرسه ایچلریندن بیرینی کعبه‌نین یانیندا آللاه اوچون قوربان ائتمگی تعیین ائتمیشدی. عبدالمطلب ایستگی گئرچکلشینجه او، آداغینی(عهدینی) یئرینه یئتیرمک ایسته‌میش؛ اوغول‌لاری آراسیندا چکمیش اولدوغو پوشکده قوربان آدایی اولاراق عبدالله چیخمیشدی. عبدالمطلب عهدینی یئرینه یئتیرمگه جهد ائدینجه، بئله بیر عهدین عادت حالینا گلمه‌سیندن چکینن قریش‌لی‌لر اونا مانع اولموشلار ایدی. بو حادیثه قارشیسیندا ایکی‌یول آراسیندا قالان عبدالمطلب بیلگی‌سینه گووندیگی بیر قادینا باش ووردو؛ "عاغیللی قادین بئله دئدی: "منه ایلهام گلدی، سیزده قان عوضی ندیر؟" اونا اون دوه اولدوغونو سؤیله‌دیلر. "مملکتینیزه دؤنون و قوربان ائده‌جگینیز آدامی بیر طرفه، اون دوه‌نی ده بیر طرفه قویون و آرالاریندا پوشک آتین. اوخ آدامین علئیهینه چیخارسا، اون دوه داها علاوه ائدین و تکرار پوشک آتین. فال دوه‌لره چیخانا قدر دوه‌لری آرتیرین. دوه‌لری قوربان ائدیب آدامی بوراخین" دئدی. 100 دوه‌یه چاتانا قدر اوخلار عبداللهی گؤستردی. داها سونرا فال (پوشک) دوه‌لره چیخدی و کفّاره اولاراق بو 100 دوه قوربان ائدیلدی.[18]
و. إبرهارد، تورک‌لرده اینسان قوربانی‌نین اولمادیغینی، بو جور قوربانین تورکلر طرفیندن قاداغان ائدیلدیگینی یازار. بهاالدین اؤگل ده عئینی فیکیرده‌دیر. آتالارین روح‌لارینا اینسان قوربان ائتمه عادتی‌نین بیر موغول عنعنه‌سی اولدوغونو یازان اؤگل بئله بیر افسانه نقل ائدر: "تورکلر دیشی مارالی بیر نؤوع تانری داها دوغروسو بیر دیشی روح قبول ائدیردیلر. گؤک‌تورک‌لرین آتالاریندان بیری، تئز-تئز بیر ماغارایا گئده‌رک اورادا دنیز-تانریسی ایله سئویشرمیش. بیر مودت سونرا دنیز-تانریسی ماغارایا گلمز اولموش. بونون سببی بیر آغ-مارالین عسگرلر طرفیندن اؤلدورولمه‌سی ایمیش. بو وضعیتی اؤیرنن گؤک‌تورک رئیسی آغ-مارالی ووران آداملا قبیله‌سینی جزالاندیرمیش. بو جزایا گؤره گؤک‌تورک‌لرده اینسان قوربان‌لاری، همیشه بو عسگرین قبیله‌سیندن وئریلرمیش".
اؤگل‌ین بو افسانه ایله ایلگیلی فیکیرلری ایسه بئله‌دیر: "بو افسانه تورکلرین چوخ اسکی، بلکه ده تاریخدن اؤنجه‌کی عادت‌لری‌نین بیر عکس-صداسی‌دیر. چونکی گؤک‌تورک چاغی ایله ایلگیلی هئچ بیر قایناق گؤک‌تورک‌لرده اینسان قوربانی وئریلدیگینه دایر ان کیچیک بیر آچیقلاما دا یوخدور".[19]
آنجاق گؤک‌تورک‌لرده آت ایله بیرگه اینسان قوربان ائدیلدیگینه دایر بیزانس ائلچیسی والِنتی‌نین، ایستمی کاغانین جنازه تؤره‌نینی (یوغ) ایضاح ائدرکن ائتدیگی تصویر چوخ دیقت چکیجی‌دیر: "ماتم گونلریندن بیرینده، دؤرد دنه باغلی هون گتیردیلر (کاغانین) آتاسی‌نین آتلاری ایله بیرلیکده بونلاری اورتایا قویدولار… (او بیری دونیایا) گئدیب، (کاغانین) معیتینه گیرمه‌لرینی امر ائتدیلر". امل اسین، بو قئید حاقیندا، " کؤک‌تورک‌لرده، اینسان قوربان ائدیلدیگی حاقیندا تک روایت" دئمکده و " باشقا نادیر روایت‌لر شوبهه‌لی ماهیتده‌دیر و اساساً ده اؤلوم ایله بیتمه‌مکده‌دیر" دئیه علاوه ائتمکده‌دیر.[20]
"اینسان قوربانی آیین‌لری‌نین سیخ اکینچی‌لیک کولتورو ایله باغلی اولدوغو" [21] تثبیتیندن حرکتله، اسکی تورک توپلوموندا اینسان قوربانی اولماماسینی، تورکلرین کؤچری حیات طرزینی داوام ائتدیرمه‌لرینه باغلایا بیلریک.
آنجاق باشقیردلارین مشهور داستانی اورال-باتیردا، ایلده بیر دفعه، کاغانین اؤزو، دوغوم گونو، سویویلا یویوندوغو قویو و تانری اوچون قوربان سونولدوغونو گؤسترن بو میصراع‌لار ماراقلی‌دیر.
" سن اوزاق اؤلکه‌دن / یاخشی دوشونجه ایله گلمیسن / ائی ایگیدیم سن بیلسنسه / بیزیم اؤلکه‌ده اولسانسا/ قاتیل پادشاهین ائتدیگی / ایشلری گؤرسنسه؛ / آغری و خسته‌لیک گؤرمه‌ین / اؤلوم باشینا گلمه‌ین / قادینی، قیزی، کیشینی، آتانی / گنج و یاشلینی آییرمادان / ال و آیاق‌لارینی باغلادیب / آرالاریندان سئچدیریب / ایلده بیر دفعه ییغدیریر / سارایینا آلدیریر / قیزی ایگیدلر سئچیر / اؤزو قیزلار سئچیر / قالان‌لاری داهی / پادشاهین یاخین آدام‌لاری / اؤزلرینه سئچیرلر/ دیگرلرینه مرحمت ائتمیر / قانلی گؤزیاشلارینا باخمیر / دیری، ساغ/ قیزلاری گؤله سالدیریر / کیشی‌لری آتشده یاندیردیر / آتاسی اوچون، اؤزو اوچون / یاخین آدام‌لاری‌نین شانی اوچون /ؤز دوغولموش اولدوغو گون اوچون /ایلده بیر دفعه تانری اوچون /قانلی قوربان وئریر…
بیزیم اؤلکه ده بیر پادشاه وار / یاخین آدام‌لاری‌نین تؤره‌سی وار / ایشده بو خالق ایچینده/ چئشیدلی نسیلدن اینسان وار / هر ایل پادشاهین دوغولدوغو گون اوچون / آتا و آناسی‌نین حاقی اوچون / پادشاه دوغونجا سو آلیب / یویوندوغو قویوسو اوچون / قوربان وئرر تؤره وار/ پادشاهین توغونون بزه‌گینده / قارا قوزغون قوشو وار / او قوشلاری هر ایل / ایکرام‌لادیغی گونو وار / ایشده ایگید گؤرورسن / او قوشلاری بیلیرسن / گلیب داغا قونموشلار / یئمله‌نه‌جکلرینی بیلمیشلر / قیزلاری قویویا قویدوقدان سونرا / قیزلار اورادا اؤلدوکدن سونرا /هامیسینی قویودان گؤتوروب / قوزغون‌لارا آتیرلار/ اونلار اورادا یئییرلر/ ایشده باغلی ایگیدلر /هر سویدان گلمیشدیر / پادشاهین قیزی هر ایل / یئنیدن بیرینی سئچیر / اوندان قالانی پادشاهین اؤزو / سارایا کؤله‌لر سئچیر / اوندان دوروب قالانی/ تانری اوچون قوربان ائدرلر".[22]
ایسکیت (ساکا[23]] ) کرال‌لاری‌نین اؤلومو اوزرینه ائدیلن جنازه تؤرن‌لرینده؛ اؤلن کرالا او بیری دونیادا یاردیم ائتمه‌سی اوچون آروادی، خیدمتچیسی، آشبازی و آتی‌نین دا اؤلو ایله بیرلیکده مزارا قویولدوغونو گؤروروک؛ " ایچی بوشالدیلیب مومیالانان کرال قیرخ گون مودتله قبیله -قبیله دولاندیریلار و مزاری‌نین اولدوغو گئری‌یه گتیریلردی. بورادا جنازه، حاضیرلانان مزارا ائندیریلر و بیر دؤشکجه‌نین اوزرینه یاتیردیرلار. جنازه‌نین اطرافینا، زمینه میزراق‌لار باتدیقدان سونرا، مزارا تاوان تشکیل ائده‌جک تاختا تیرلر یئرلشدیریلر و بونلارین اوزرینه ده هؤرمه حصیردن بیر دام دوزه دیلیردی. کرالا عایید مزارین ایچینده ایچی بوش قالان یئرلره، بوغولاراق اؤلدورولن آروادی، ساقیسی، آشبازی، مهتری، خیدمتچیسی، خبرچیسی، بیر نئچه آتی، و اؤزونه عایید اولان اشیادان بیر قیسیمی، قیزیل قابلار باسدیردیلار. بوتون بو ایشلر تامام‌لاندیقدان سونرا، مزارین اوزرینده بؤیوک بیر تورپاق تپه دوزه‌لیر و ایسکیت‌لر بو تپه‌نی، مومکون درجه ده یوکسلتمک اوچون بیر-بیرلری ایله یاریش ائدردیلر."[24]
بو وئردیگیمیز اؤرنک‌لردن حرکتله تورک‌لرده اینسان قوربان ائتمه حادیثه‌سی‌نین گؤک‌تورک چاغیندان اؤنجه‌لر وار اولدوغونو و بالاخره بو عادتین قاداغان ائدیلمیش اولا بیله‌جگینی سؤیله‌یه بیلریک.
قوربان حادیثه‌سینده دیقت چکن بیر خوصوص دا، قوربان ائدیله‌جک حئیوان‌لارین رنگ‌لری‌دیر. بو رنگ‌لر قوربان سونولاجاق تانری‌نین ماهیتینه گؤره دَییشمکده‌دیر. عومومیتله گؤی‌اوزو تانری‌لارینا آغ و قیرمیزی رنگلی حئیوان‌لارین قوربان ائدیلمه‌سی بیر عنعنه‌دیر. چونکی، آغ رنگ دین‌لرده و خالق آراسیندا صاف‌لیغین، تمیزلیگین حساس‌لیغین ایشاره‌سی‌دیر] (بو مؤوضونو اسکی تورک‌لرده قوربان حیصه‌سینده داها گئنیش اولاراق ایشله‌یه‌جه‌ییک.)
ایبتیدایی توپلولوق‌لاردا قوربان کسمه یئرلری (قوربانگاه) و زامانی دا بیر اؤزل‌لیک اولاراق قارشیمیزا چیخماقدادیر.
میرچا الیاده قوربان سوناغی حاقیندا بئله دئمکده دیر: " کوزمیک زامانین کوزموقونی‌نین تکراری یولویلا اینشاسی براهمان قوربان تؤرن‌لری‌نین سیمگه‌چی‌لیگینده داها دا آچیق گؤرولمکده دیر. برهمان‌لاردا هر قوربان وئریش دونیانین یئنی بیر یارادیلیشینا برابردیر. بئله کی، قوربان سوناغی‌نین اینشاسی 'دونیانین یارادیلیشی' اولاراق قاورانماقدادیر.[26] بو حالی‌یلا بو قوربانگاه یئرلری بیر باخیما تمیزله‌نیلمیش مکان‌لاردیر. آیریجا تانری‌نین دا "اورادا" اینسانلارا داها یاخین اولاجاغی دوشونولدوگوندن سئچیلمیش ایلاهی بیر مکان اولدوغو دوشونوله بیلر.[27]
جاهیلیت دؤنمینده کعبه‌نین قارشیسیندا دایانان ایکی قایا واردی و بو قایالار بوت اولاراق قبول ائدیلمیشدی. و قریش‌لی‌لر قوربان‌لارینی بو ایکی قایانین آراسیندا کسیردیلر. افسانه یه گؤره: " إساف و نائله آدینداکی بو ایکی بوت؛ مکّه بوت‌لری آراسیندا یوکسک بیر یئره صاحیب دئییلدی، حتّی اونلارین کعبه‌نین قودسیتینه تجاووز ائتدیکلری اوچون داشا چئوریلمیش گوناهکار بیر قادینلا بیر کیشی اولدوغو روایت ائدیلمکده‌دیر".[28]
گؤک‌تورک‌لرده بیر آتا-ماغاراسی کولتونون اولدوغونو بیلیریک. گؤک‌تورک کاغانی/کاغان‌لاری ایلین بللی زامان‌لاریندا[29] دؤولتین ایره‌لی گلن‌لری و قبیله‌لرین سویلولارینی یانینا گؤتوره‌رک بو اجداد ماغاراسینا گئدیر و اورایا قوربان‌لار وئره‌رک سایغی دوروشوندا اولوردولار[30] بورادا بحث ائدیلن اجداد ماغاراسی‌نین اؤتوکن ییش-دا (اؤتوکئن مئشه‌سی) اولدوغونو ادهم روحی فیغلالی، امل اسین‌دن نقل ائتمکده‌دیر.[31]
یئنه اسکی تورک بویلاریندان ساقای‌لاردا دا هر اوچ ایلده، بیر داغ تپه‌سینده آیین کئچیریلدیگینی و قوربان‌لار کسیلدیگینی عبدالقادر اینان نقل ائتمکده‌دیر. [32] بئلتیر بویوندا ایسه قوربان آیین‌لری، قادین آیاغی دَیمه‌میش موقدّس بیر داغ تپه‌سینده کئچیریلمیش. آیین کئچیریلن بو یئر داها سونرا کایین[33] آغاج‌لاری ایله آغاجلاندیریلارمیش. بو آیین کئچیریلن یئره " تیگیر تاییجان /تانری‌یا قوربان کسیلن داغ" دئییلمکده‌دیر.[34]
کارلوق‌لارین موقدّس بیلدیکلری، دیبینده آنلاشیلمازلیقلارینی حلّ ائتدیکلری و قوربان کسدیکلری یاشیل بیر داش واردیر.[35]
اسکی تورک دینی‌نین ایزلرینی، بونا پارالل اولاراق قوربانگاه یئرلرینی بو گون آنادولونون بعضی یئرلرینده تعقیب ائده بیلیریک. ایلک دؤنم‌لرده اجداد ماغارالاری، موقدّس یاشیل داشلار و قادین آیاغی دَیمه‌میش داغلاردا اولان قوربانگاه یئرلری ایندیکی واختدا آداق قوربان‌لارینا باغلی اولاراق بعضی اؤولیا تکّه‌لری اطرافیندا یاشاما ساحه‌سی تاپمیشلار. اؤرنک اولاراق، چانکیری ائلی، ایلغاز ماحالی شئیخ یونس کندینده اولان توربه‌نی گؤستره بیلریک. اوشاغی اولمایان/ قالمایان کسلر بو توربه‌یه گلیر و عهد باغلاماق صورتی ایله اوشاق‌لاری‌نین اولاجاغینا/ قالاجاغینا اینانارلار. هر ایل مئی آییندا توربه‌یه قوربان کسیلر. یاغیش دوعاسی دا بورادا اوخونور. یئددی ایلده بیر یئددی اؤکوز قوربانی (بؤیوک دوعا/شوربالیق) دا یئنه بو کندده ائدیلمکده‌دیر. [36] بورادان موقدّس کسلرین روح‌لارینا-اسکی تورک‌لرده کی آتا روح‌لارینا- قوربان کسیلدیگینی و قوربانگاه یئری اولاراق دا بورانین ایستیفاده ائدیلدیگینی اؤیره‌نیریک.
قانلی قوربان پراکتیکی‌نین گئرچکلشدیریلمه‌سینده چئشیدلی اوصول‌لار تطبیق اولونموشدور. بو اوصول‌لارین باشیندا حئیوانین بوغازلانیلاراق قانی‌نین آخیدیلماسی باشدا گلیر. آج-سوسوز بوراخماق، سورویه‌رک، یاندیراراق اؤلدورمک و سودا بوغماق دا گئچرلی اوصول‌لارداندیر.
تورکلر موسلمان اولمادان اؤنجه، قوربان‌لاری کسمه‌ده اوچ دَییشیک اوصول تطبیق ائتمیشلر. ع. اینان، مایناقاشئف‌دن بئلتیرلرده کی قوربان‌لیق حئیوانین اؤلدورولمه‌سی ایله ایلگیلی اولاراق بونلاری نقل ائدر: "بئلتیرلرین هامیسی گلدیکدن سونرا قویون‌لاری کسمگه باشلادیلار. ان اؤنجه اونا خاص بیر اوصوللا قوربان‌لیق حئیوانی اؤلدوردولر. منیم گؤردوگوم قوربان‌لیق آغ بیر اوغلاق ایدی. اوغلاق بو صورتله اؤلدورولدو: ایکی آدام بیر قایین سیریغی‌نین ایکی باشیندان توتدو، ایکی آدام دا اوغلاغین اؤن و آرخا آیاقلاریندان توتوب بو سیریغین اوزرینه یاتیرتدیلار و حئیوانین بئل سوموگونو قیردیلار؛ قیشقیرماماسی اوچون آغیزینی تیخادیلار. عقیده‌لرینه گؤره بئله‌ایکن حئیوان قیشقیرسا مقبولییتینه علامت‌دیر. بئل سوموگو قیریلماقلا حئیوان تئز اؤلور؛[37]
اونو یئره یاتیردیب درحال قارینینی یاردیلار و بئل سوموگونه باغلی اولان عوضووندن بیرینی چیخاردیلار (بو عوضو اورک اولمالی‌دیر). بو عملیاتدان سونرا حئیوان درحال اؤلدو. قانینی یئره داملاتماماق[38] اوچون چوخ دیقتلی دریسینی اوزوب گؤوده‌سینی پارچالادیلار. باشینی، آیاق، باغیرساق و جیگرلرینی دری‌یه ساریب یاشیل بوداق‌لار اوزرینه قویدولار. [39] قوربان‌لیغین اؤن طرفینی قازانا قویوب دیگر قویون‌لارین اتی ایله بیرلیکده بیشیردیلر. لاکین اؤزلری بونون مراسیم قاعیده‌سینه موخالیف اولدوغونو و اوصولا گؤره قوربان‌لیغین بوتون اتلری‌نین "اولوغ اود " دا یاندیریلماسی لازیم گلدیگینی سؤیله دیلر."[40]
شامان آیین‌لرینده کئچن بونا بنزر بیر حادیثه‌نی ده رادلوف نقل ائتمکده‌دیر.[41]
ایسکیت‌لرده‌کی آتین قوربان ائدیلیش شکلی یوخاریدا نقل ائتدیگیمیز حرکتله اوست-اوسته دوشمکده‌دیر.[42]
سماوی اولمایان دین‌لرده قوربان
قوربانین تاریخچه‌سی بؤلومونده قیسا توخونمالاردا اولدوغوموز کیمی، قوربان عیبادتی اینسان‌لارلا وار اولموشدور. اینسان‌لار ایناندیقلاری دینین گره‌گی هر واخت قوربان تقدیم ائتمه ائیلمینده اولموشلار. قوربانین بیر عیبادت اولاراق یئرینه یئتیریلمه‌سی‌نین سبب‌لرینی بئش مادّه باشیندا ییغا بیلریک.
- حئیران‌لیق: اینسان‌لار چئشیدلی سبب‌لرله بعضی شئی‌لره (گؤی، آی، گونش، حئیوان وس.) حئیران‌لیق دویموشلار، بو حیسّ‌لرینی ده او حئیران اولدوقلاری وارلیق‌لارا قوربان تقدیم ائده‌رک دیله گتیرمیشلر.
- تشکّور: یئر اوزونده چوخ چئشیدلی نعمت‌لره صاحیب اولما شانسینا چاتان اینسان، بونلاری اؤزونه لوطف ائتدیگینی دوشوندوگو تانری یا دا تانری‌لارا قوربان تقدیم ائتمک صورتی ایله، شوکرونو ایفاده ائتمیشدیر. یعنی قوربانی بیر تشکّور واسیطه‌سی اولاراق دوشونموشدور.
- کؤنول آلما: ایبتیدایی دین‌لرده اینسان‌لار، تانری/تانریلارین غضبینی دیندیرمک یا دا ایشله‌میش اولدوقلاری سوچلارین جزاسیندان خیلاص اولماق اوچون قوربان ائیلمینده اولموشلار. قوربانی بیر نؤوع کؤنول آلما واسیطه‌سی اولاراق ایستیفاده ائتمیشلر. نه ده اولسا "یاریم آلما، کؤنول آلما" اوچون یئترلی‌دیر.
- بازارلیق (آداق): اینسان‌لار بعضی ایستک‌لری‌نین تانری/تانری‌لار طرفیندن قبول ائدیلمه‌سینی ایسته‌میشلر/ دیله‌میشلر. دیلک‌لری یئرینه گلینجه ده تانری‌یا بو لوطفونون قارشیلیغی اولاراق قوربان تقدیم ائتمیشلر.
- کفاره: اینسان‌لار ائتدیکلری پیسلیک‌لر و ایشله‌میش اولدوقلاری جینایت‌لرین قارشیلیغی اولاراق قوربان ائیلمینی گئرچکلشدیرمیشلر.
بیز بورادا بوتون سماوی اولمایان دین‌لرده کی قوربان عیبادتینی تک-تک اله آلماق یئرینه؛ تورکلرین کولتور آلیش-وئریشینده اولدوقلاری توپلولوق‌لارین قوربان عادتی اوزرینده دایاناجاغیق. بئله‌لیکله قارشی‌لیقلی ائتکی‌لشیم‌لری ده آچیقلامیش اولاجاغیق.
1.کونفوسیوسچولوق و تائویزمده قوربان:
تورکلرین تاریخ بویونجا کولتور آلیش‌وئریشینده اولدوقلاری میلت‌لرین باشیندا چینلی‌لر گلیر. چینلی‌لرده قوربان مراسیم‌لرینه بؤیوک اؤنم وئریلرمیش. چینلی‌لر قانلی قوربان اولاراق لکه‌سیز، تک رنگلی و عئیب‌سیز بیر اؤکوز قوربان ائدرلر. قانسیز قوربان‌لاری ایسه، جئشیدلی یئمک‌لر، ایپک پارچالار و یئشیم داشی‌دیر. چینلی‌لرده بیر ده ساچ قوربانی واردیر. کی، تانگی مغلوب ائتدیکدن سونرا یئددی ایل قوراق‌لیق و بونا باغلی اولاراق قیتلیق اولموش. تانگ، او زامان ساچلارینی کسمیش و یاغیش یاغماغا باشلامیش. –چینلی‌لرین باشلاری‌نین هر طرفینی تاراش ائدیب، پئیسره یاخین قیسیمده بیر توتام ساچ بوراخمالاری‌نین سببی بو اولسا گرک.- چینلی‌لرده قوربان تؤره‌نی بو شکیلده ائدیلردی. اؤنجه دوعا اوخونار. دوعانین سونوندا ایمپراتور سجده ائدر کیمی یئره قاپانار. دیگر حاضیر اولانلار دا عومومیتله دیز اوستو دوروردولار. بو پراکتیک‌لردن سونرا ساچی اولاراق گتیریلمیش اولان شئیلر کؤز حالینداکی اوجاق‌لارا آتیلاراق یاندیریلاردی. [43] بورادا قارشیمیزا چیخان دوعا عادتی بوتون دین‌لرده اورتاق بیر موتیودیر.
شامان‌لار دا قوربان آیین‌لری اثناسیندا دوعا ائدردیلر. برابرلرینده گتیردیکلری ساچی‌لارین کؤز حالینداکی آتشه آتیلماسی دا اسکی تورکلرین قوربان پراکتیکی ایله اوست-اوسته دوشمکده‌دیر. یاکوت‌لاردا دمیرچی‌لره تقدیم ائدیلن قوربان‌لارین جیگرلری‌نین دمیر اوجاق‌لاریندا یاخشیجا قیزاردیلدیقدان سونرا، بونلاری چکیج-سیندانلا ازردیلر. یئنه بئلتیرلرده اؤزونه خاص اوصوللا (بئل سوموگو قیریلاراق) اؤلدورولن حئیوانین دا بؤیوک آتشده یاندیریلماسی لازیم اولدوغونو یوخاریدا ذیکر ائتمیشدیک.
2. هیندویزم و بودیزمده قوربان:
تورکلرین دَییشیک دؤورلرده جئشیدلی دین‌لرین ائتکیسینه گیردیگینی و بونلاری قبول ائتدیکلرینی بیلیریک. هیندویزم و بودیزم هیندیستاندا دوغولوب داها سونرا تورکلر طرفیندن قبول ائدیلن دین‌لردن‌دیر.
قوربان هیندویزمده چوخ اؤنملی بیر یئره مالیک‌دیر. ودالارین امر ائتدیگی دینی حیات قوربان‌لار اطرافیندا توپلانمیشدیر. تانری‌لار بئله قودرت‌لرینی آنجاق قوربان‌لار سایه‌سینده گؤستره بیلمیشلر. کایناتی یارادان قوربان‌لار اولموش و گؤیده باشلامیشدیر. تانریلارین تقدیم ائتدیکلری قوربان‌لار یئر اوزونده‌کی‌لره (اینسانلارا) اؤرنک اولموشدور. اینسان‌لاری تانری‌لارلا یاخشی موناسیبتده ساخلایان یئنه قوربان‌لاردیر. تانری‌لارا تقدیم ائدیلن هر شئی قوربان‌دیر. هیندویزمده یایغین اولان قانسیز قوربان‌لاردیر. آنجاق یاز و قیش گون دؤنوم‌لری موناسیبتی ایله قانلی قوربان‌لارین دا تانری‌لارا تقدیم ائدیلدیگینی گؤرمکده‌ییک. بو قانلی قوربان‌لارین ان بؤیوگو و اؤزل بیر تؤرن طلب ائدنی "سوْما" قوربانی‌دیر. سوْمادا کئچی و اینک کیمی حئیوان‌لار قوربان ائدیلمیشدیر. تانریلارین حیرص‌لرینی تسکین‌لیک وئرمک مقصدی ایله تقدیم ائدیلن بو قوربان‌لارین یانیندا اؤزل هدیه‌لر ده تانری‌لارا تقدیم ائدیلمیشدیر.[44]
هیندویزمده قوربانگاه‌لاردا ان یاخشی حئیوان‌لارین قوربان ائدیلمه‌سی و اتلری‌نین یاخشی قیسیم‌لری‌نین یئنه بورادا اولان آتش‌لرده یاندیریلما عنعنه‌سی واردیر.
هیندویزمین بیر اؤزل‌لیگی ده اؤلموش/اؤلن کسلر اوچون قوربان کسمه شرطینی گتیرمیش اولماسی‌دیر. هیندویزمه گؤره، اؤلولر قوربان‌سیز آچ قالارلارمیش.
ودالاردا بئش گؤزل عملدن بیری اولاراق قوربان کسمه یئر آلماقدادیر.[45]
هیندویزمده گؤزله‌مه‌دیگیمیز اؤلولر اوچون قوربان کسمه، تورک‌لرده اؤلنله بیرلیکده آتی‌نین دا اؤلدورولمه سی اولاراق قارشیمیزا چیخماقدادیر. آتا (اجداد) ماغارالارینا تقدیم ائدیلن قوربانی دا بو باغلامدا دوشونه بیلریک.
بیر اخلاق دینی ساییلا بیله‌جک بودیزمده؛ داورانیش‌لارین اخلاقی اولماسینی تأمین ائده‌جک اساس‌لاردان بیری ده جانلی وارلیق‌لارین اؤلدورولمه‌مه‌سی‌دیر. بو سببله بودیزمده مقبول اولان قوربان، قانسیز اولانی‌دیر. بونلارین باشیندا سود، چیچک، دوگو گلمکده دیر. بودیست‌لرین قوربانگاه یئرلری بودا هئیکل‌لری‌دیر.
بلکه ده اسکی تورک‌لرده کی قانسیز قوربان‌لار و " ایدوُک "-لار بودیزمدن قایناقلانمیش اولا بیلر. تورک تاریخی بویونجا بوتپرست‌لیگه راست گلینمه‌دیگی اوچون؛ هر هانسی بیر بوتون و یا بوت‌لرین اطرافیندا قوربانگاه یئرلری ده مئیدانا گلمه‌میشدیر.
3. زردوشت‌لوک/ مزدایزمده قوربان:
تورکلرین موناسیبتده اولدوغو قؤوم‌لردن بیری ده ایرانلی‌لاردیر. ایراندا دوغان و تک تانری اینانیشینا یئر وئرن زردوشت‌لوگه، سؤیکندیگی تک تانری اهورا مزدایا نیسبتاً " مزدایزم " ده دئییلیر.
زردوشت‌لوگون موقدّس کیتابی اولان زند-أوستادا قوربانلا ایلگیلی بعضی بیلگی‌لر وار. أوستادا " فیبِر " (سو آتی) دئییلن بیر حئیوانین قوربان ائدیلدیگی ذیکر ائدیلمکده‌دیر. قوربانین اساسی عفودیر. اوستادا قوربانلا ایلگیلی دیقت چکن بیر خوصوص دا قوربان‌لارین، داغ تپه‌لرینده، چای و گؤل کنارلاریندا یوز آت، مین مال، اون مین قویون شکلینده قوربان ائدیلمه‌سی‌نین ایستنمه‌سی‌دیر.[46]
زردوشت‌لوکده کی قوربان عیبادتینده دیقتی چکن خوصوص قوربانگاه یئرلری‌نین تورکلرین قوربانگاه یئرلری ایله اوست-اوسته دوشمه‌سی‌دیر. بورادا قوربان ائدیله‌جک حئیوان‌لارین سایی‌یلا ایلگیلی اولان موبالیغه‌لی ایفاده‌لره "اوغوز داستانی"ندا دا راست گلیریک: "اوغوزون اؤز اؤلکه‌سیندن چیخیب جئشیدلی مملکت‌لر آلماسی و سونرا یئنه گئری‌یه، اؤز یوردونا گلمه‌سی تخمیناً اللی ایل داوام ائتمیشدی. اوغوز یوردا چاتماسی شرفینه توی اوچون دوخسان مین قوچ و دوققوز یوز مادیان کسیلمسینی امر ائتدی و بؤیوک بیر توی ائتدی ".[47]
4. اسکی تورک‌لرده قوربان:
اسکی تورک‌لرده کی قوربان عیبادتینه کئچمه‌دن اؤنجه اسکی تورک دینی ایله ایلگیلی اولاراق اورخان تورک‌دوغان‌ین دیقت‌لرینی کؤچورمه‌نین فایدالی اولاجاغی قناعتینده‌ییک.[48] تورک‌دوغان، اورخون آبیده‌لرینده کی بعضی ایفاده‌لردن حرکتله اسکی تورک دینی ایله ایلگیلی اولاراق بو چیخاریم‌لاردا اولور. " اؤد تئنگری یاشار، کیشی اوْغولی کوْپ اؤلگئلی تؤروًمیش " (ارگین، 1980/75) زامانی تانری یاشار، اینسان اوغلو همیشه اؤلمک اوچون یارادیلمیش. بو کؤکلو و آنلاملی سؤز، بیزه "تانری"نین اؤلومسوز، اینسانین ایسه اؤلوملو اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. او حالدا گؤک‌تورک‌لرده بئله بیلدیگیمیز قدری ایله اونیورسال دین‌لره یاخینلاشان بیر "تانری" آنلاییشی حاکیم‌دیر. آنجاق بو تانری، تورک تانریسی‌دیر، باشقا میلتین تانریسی دئییل.
"اوًزه تورک تئنگریسی ایدوُک ییری سوُبی آنچا ائتمیش ائرینچ" (ارگین، 1980/79) یوخاریدا تورک تانریسی، موقدّس یئری، سویو ائله تنظیم ائمیشدیر". گؤرولور کی، بورادا کایناتین یارادیلیشی (کوزموقونی) گلیشدیریلمکده‌دیر. بئله کی، " اوًزه کؤک تئنگری آسرا یاغیز ییر قیلوندیقدا ایکین آرا کیشی اوغلو قیلینمیش. کیشی اوغلیندا اوًزه ائچوًم آپام بوُمین کاغان، ایستئمی کاغان اوْلوُرمیش. اوْلوُروپان تورک بوُدوُنوُنگ ایلین تؤروسین توُتا بیرمیش (ارگین،1980/67) اوسته ماوی گؤی، آلتدا یاغیز یئر یارادیلدیغیندا، ایکیسی آراسیندا اینسان‌اوغلو قیلینمیش. اینسان اوغلونون اوزرینه آتالاریم بوُمین کاغان، ایستئمی کاغان اوتورموش. اوتوراراق تورک میلتی‌نین ائلینی تؤره‌سینی توتموش، دوزنه سوخموش."
زامانی یاشایان، یعنی اؤلومسوز اولان تانری اصلینده گؤک تانری‌دیر. ماوی گؤی ایله یاغیز یئر و ایکیسی آراسیندا اینسان‌اوغلو دا یارادیلمیشدیر. نئجه گؤک تانری یئری، سویو، موقدّس قیلمیش و اونلاری تشکیل ائتمیش ایسه، عئینی شکیلده بومین و ایستئمی کاغان‌لار دا تورک میلتی‌نین ائلینی تؤره‌سینی دوزنله‌میشلر.[49]
بورادا اسکی تورکلرین دینی اولاراق یایغین و یانلیش اولاراق بیلینن "شامانیزم" حاقیندا دا تورک‌دوغان بئله دئمکده‌دیر: "اسکی تورک‌لرده دینی اینانج‌لارلا ایلگیلی اولاراق بعضی کولت‌لره راست گلمکده‌ییک کی، "شامانیزم" بونلاردان بیری‌دیر. سوسیولوژی و آنتروپولوژی باخیمیندان کولت؛ بیر دینین عیبادت ایله بیرلشن تطبیق‌لری و مراسیم‌لر مجموعه‌سی‌دیر. بو سببله هر هانسی بیر کولت، دیوْنیسیوُس (Dionysius) کولتورینده گؤرولدوگو کیمی، تانریسال تطبیق، عمل‌لر و فیکیرلر مجموعه‌سینی احاطه ائدر. بو سببله، شامانیزم ده بیر دین دئییل بیر کولت‌دور."[50]
اسکی تورکلرین بؤیوک بیر چوخلوغو گؤک تانری دینینه اینانماقلا بیرلیکده، ایلیشکیده اولدوقلاری میلت‌لرین دین‌لرینی ده قبول ائتمیشلر. یوخاریدا دا گؤسترمگه چالیشدیغیمیز کیمی، دینی بیر ائیلم اولان قورباندا بو دین‌لرین ائتکی‌لرینی تعقیب ائده بیلیریک.
آ. قانلی قوربان‌لار:
قانلی قوربان‌لارین باشیندا آت گلمکده‌دیر. یوخاریدا دا ایضاحا چالیشدیغیمیز کیمی اینسان‌لارین قوربان اولاراق تقدیم ائتدیکلری، صاحیب اولدوقلاری وارلیق‌لارلا دوغرو موتناسیب‌دیر. بوتون کؤچری توپلولوق‌لاردا اولدوغو کیمی تورکلر اوچون ده آت ان دگرلی حئیوان‌لاردان بیری ایدی. دؤیوشده و باریشدا داواملی آت اوزرینده اولان تورکلر آیریجا آتین اتیندن و سودوندن ده ایستیفاده ائدیردیلر. [51] حال بئله اولونجا تانری‌یا تقدیم ائدیله‌جک ان دگرلی قوربان دا آت اولماقدادیر.
ماناس داستانیندا بیر چوخ یئرده آت قوربانی کئچمکده‌دیر: " ماناسین اوغولو سِمِتئی تالاس‌دا ذولفقار داغیندا اوتوران بای‌اوغلو باقایی زیارت ائدر. باقای سئوینر. تانری یولونا آتلار قوربان ائدر."[52]
یئنه ماناس داستانیندا ماناسین اؤلومو اوزرینه ائدیلن جنازه تؤره‌نینده آت قوربانی اؤنه چیخماقدادیر: "ماناس اؤلدوکدن سونرا، دوققوز گون گؤزله‌دیلر. دوخسان مادیان کسیلر. دوققوز-قات پارچا خالقا پایلانار. داها سونرا عئینی جنازه تؤره‌نینده آلتمیش ساییسی رول اویناماغا باشلار.[53] آلتمیش گون گؤزله‌دیلر. آلتمیش مادیان کسیلر و اؤلو مزارا قویولار. بو صورتله مراسیم بیتر ".[54]
قوربان ائدیلن آتلار جئشیدلی رنگلرده‌دیر. بونلارین باشیندا آغ، بوز، ساری رنگ‌لر گلمکده‌دیر. آغ رنگده‌کی قوربان‌لارین یاخشی روح‌لارا/تانری‌لارا تقدیم ائدیلدیگینی داها اؤنجه ایفاده ائتمیشدیک. آغ آت قوربانی حاقیندا اؤگل بونلاری سؤیله‌یر: " خیتای‌لاردا آغ آتا مینه‌رک، آغ تولکو اوولاما مراسیم‌لری، آغ آتلا آغ اؤکوزون گؤک تانریسینا قوربان ائدیلمه‌سی، بیر شهر ضبط ائدیلدیکدن سونرا، یئنه آغ آتلا قویون‌لارین قوربانی، چوخ اسکی تورک-موغول عادت‌لری‌نین بیزه گلن عکس‌لری‌دیر."[55]
ساری آت قوربانی ایله ایلگیلی اولاراق اؤگل بونلاری نقل ائدر: "ساری آت و یا ساری اینکله ساری دوه‌نین کسیلمه‌سی ده تورک میفولوژی‌سی‌نین موتیولریندن بیری‌دیر. ساری رنگده حئیوان‌لارین اتلری‌نین داها یاخشی خوصوصیتده اولدوغوندانمی؛ یوخسا قیزیل کیمی ساری رنگ‌لرین موقدّس اولوشوندان و یا سویلو طبقه‌نی گؤستردیگیندن اؤتریمی، بؤیوک سایغی ضیافت‌لرینده ساری حئیوان‌لارین کسیلدیگینی بیلیریک. "[56]
شامان آیین‌لرینده کی آت قوربانی‌یلا ایلگیلی اولاراق دا بیلگه سئییداوغلو بو بیلگی‌لری وئرر: "شامان آیین‌لرینده آچیق بیر رنگ آت قوربان ائدیلر. اتی بیر مراسیمله آیینه قاتیلان‌لارا پایلانار. ان یاخشی پارچا دا شامانا قالار. قوربان ائدیلمیش آتین روحونون شامانلا بیرلیکده گؤی‌اوزونده گزدیگینه و اوچونجو جنّته چاتدیغینا اینانیلار."[57]
آت قوربانی‌نین خاریجینده؛ مال، کئچی، قوچ، قوزو و اؤکوز ده اسکی تورکلره گؤره مقبول قوربان‌لیق‌لاردیر. مال قوربانی گئنیش شکیلده قازاخ-قیرغیزلار و قیرغیزلار آراسیندا یایغین‌دیر. مال قوربانی‌نین (اؤزل‌لیکله اؤکوز) گونوموزه عکس اولونماسینی چانکیری ائلی ایلغاز ماحالی شئیخ یونوس کندینده ائدیلن و یئددی ایلده بیر تکرار ائدیلن یئددی اؤکوز قوربان ائتمه تؤره نینده ایزله‌یه بیلیریک.[58]
یاکوت‌لاردا شامانلیغا گیریش تؤرن‌لرینده ائدیلن دوعالاردا؛ باشی‌نین یاریسی قارا اولان آغ اینک ایله قیرمیزی اینگین قوربان اولاراق تقدیم ائدیله‌جگی شامان آدایی‌نین دیلیندن ایضاح ائدیلمکده‌دیر.[59]
اسکی تورک‌لرده‌کی قوربان‌لارین رنگ‌لری باره‌سینده گؤستریلن حساس‌لیق، ایندیکی واختدا قوربان‌لیق‌لارین بزه‌مه‌سی، خینالانماسی شکلینده اؤزونو گؤسترمکده‌دیر.
ب. قانسیز قوربان‌لار:
قانسیز قوربان‌لارین باشیندا روح‌لارا باغیشلاناراق باشی‌بوش بوراخیلان " ایدوُک "لار گلمکده‌دیر. بو مؤوضونو یوخاریدا آچیقلادیغیمیز اوچون تکرار ائتمیریک.
قانسیز قوربان‌لارین بیر نؤوعو ده " ساچی " (libation)دیر. بو دینی ترمین بوتون تورک بویلاریندا اورتاق‌دیر. موغول‌لاردا "ساچوُ" اولاراق کئچمکده‌دیر. قانلی قوربان‌لارا تاییلقا یاخود هاییلقا دئییلدیگی کیمی ساچییا دا ساچیلقا یاخود چاچیلقا دئییلیر. کؤچری تورک بویلاریندا سود، قیمیز، یاغ، یارما قاریشدیریلمیش سود ساچی اولاراق ایستیفاده ائدیلن شئی‌لردیر.
ماهیت اعتیباریله ساچی، فؤوق‌العاده گوجلره صاحیب اولدوغونا اینانیلان اییه و روح‌لارا تقدیم ائدیلن و اونلار آدینا اونلارین راضی‌لیغینی و یاردیمینی قازانماق اوچون پایلانان جانسیز نسنه‌لره وئریلن بیر آد، اؤز اعتیباریله بیر جینس قوربان‌دیر.[60]
یئری گلدیکجه ایضاحا چالیشدیغیمیز کیمی اسکی تورک اینانیشین ایزلری شکیل و ماهیت دَییشدیره‌رک گونوموزه قدر گلمیشدیر. ساچی، دییشیک سؤیله‌نیش‌لری ایله ساچیلقا و یاخود چاچیلقا ایندیکی واختدا توی عادت‌لری بونیه‌سینده اؤزونو موحافیظه ائتمیشدیر. آشاغی‌یا آلاجاغیمیز اؤرنک‌لرده بونو بوتون آچیقلیغی‌یلا گؤرمه‌میز مومکوندور.
تورکیه‌نین اسکی‌شهیر شوکرانلی کندینده گلینین اوغلان ائوینه گتیریلیشی ایله ایلگیلی اولاراق بو پراکتیک‌لر تطبیق اولونماقدادیر: "گلین اوتاغینا آلیندیقدان سونرا یئنگه‌لری طرفیندن بزه‌گه آپاریلار. اوغلانین یولداش‌لاری دا دامادی اولدوغو یئردن گتیررلر. گلین بزه‌گه آپاریلارکن داماد قاچاراق گلینین اوستوندن پول و "داماد یئمیشی" دئییلن یئمیشی ساچار. قیزین یانینداکی یئنگه‌لر، یئمیش‌لری ییغاراق ایچری گتیررلر. بونلار ائوده اولان‌لارا پایلانار."[61]
تورکیه‌نین نیغده کاییرلی قصبه‌سینده تطبیق اولونان ساچی تؤره‌نی ایسه بئله‌دیر: " دامادین ائوی‌نین ائشیگینه سیرا ایله بیر قویون پوستو، بیر سایاجاق، بیر کندیر قویولار. گلین بونلارین اوستوندن آتلاییب کئچر و الینده‌کی یاغی قاپی‌یا یاپیشدیرار. گئری دؤنه‌رک یئرده‌کیلری توپلار. داها سونرا سو دولو تستینی آیاغی‌یلا قیرار. ایچینده کیشمیش، بوغدا، شکر قاریشیغی اولان بیر قاب گلینین الینه توتوشدورولار. گلین بونلاری قادین‌لارین اوزرینه سپر."[62]
بیزیم ده سیواس مرکز اسن‌یورت (شیمکوًرک) کندینده موشاهیده ائتدیگیمیز ساچی حادیثه‌سی بئله گئرچکلشدی: گلینین اوغلان ائوینه گیره‌جگی یئرین اوست طرفینده داماد و ساغدیچ یئرلرینی آلدیلار. گلین تام ایچری گیره‌جگی سیرادا داها اؤنجه‌دن حاضیرلانمیش اولان و بیر دسمالا قویولان پول، لبلبی، اوزوم گلینین باشی‌نین اوزرینه داماد طرفیندن ساچیلدی. اطرافدا اولانلار بیر-بیرلرییله یاریشارجاسینا بو ساچیلان‌لاری توپلاماغا چالیشدیلار.
ساچی یالنیز، تویلاردا دئییل حیاتین هر مرحله‌سینده گؤرولر. اوشاق دونیایا گلینجه، ایلک دیشی چیخینجا، ایلک دفعه ساچ تاراشی اولونجا ائدیلن پراکتیک‌لر ایله اؤلن بیر آدامین آردیندان ائدیلن یاردیم‌لار ده ساچی اولاراق دگرلندیریله بیلر. ساچی گئده رک ایسلامیتین ده تاثیرییله "صدقه" ایله عئینی‌لشمیشدیر. [63]
یاتیرلارا، چالی‌لارا، اولو آغاج‌لارا باغلانان بئزلری ده بو باغلامدا بیر ساچی اولاراق دوشونوله بیلر.[64]
ج. بعضی کولت‌لره باغلی اولاراق کسیلن/تقدیم ائدیلن قوربان‌لار:
شامان-قام دوعالاریندا قوربان بؤیوک بیر یئر توتار. شامانلیغی گیریش تؤره‌نینده آدای بئله دوعا ائدر: "اینسانلارا اؤلدوروجو خسته‌لیک‌لر گؤندرن بوْئوُرما لاهایتوْیوْن-ا، آروادی بوْئوُرای مالای خاتین-آ خیدمت ائده‌جگم. اوشاق‌لاری یاشامایان‌لارین اوشاق‌لارینا عؤمور وئرمه‌لرینی دیله‌یه‌رک باشی‌نین یاریسی قارا اولان آغ اینگی قوربان وئره‌جگم…
یاکوت خالقینا قودرتلی دمیرچی‌لر بخش ائدن خیتای باخشی توْیوْن-آ سایغی گؤستره‌جگم. دمیرچی خسته‌لنسه قیرمیزی اینک کسیب قوربان تقدیم ائده‌جگم؛ قوربانین جیگرلرینی و بؤیرک‌لرینی دمیرچی‌نین اوجاغینا باسدیراجاغام… اینسانلارا عاغیل خسته‌لیگی گؤندرن تامیق خاتینا حؤرمت ائده‌جگم. اونون راضی‌لیغی اوچون دوققوز کاکوم، دوققوز ساری سیچان، دوققوز کوکارجا، دوققوز گؤیرچین آزاد ائده‌جگم، قیرمیزی اینک قوربان ائده‌جگم."[65]
گؤک‌تورک‌لرده داغ و مارا کولتو اؤنملی بیر یئره مالیک‌دیر. موقدّس داغلار و اونلارین روح‌لاری آدینا چوخ مؤحتشم آیین و مراسیم‌لر ائدیلردی. داغ آیینی قوچ و بئلتیرلر بویلاریندا "تیگیر تایان" یعنی "گؤی قوربانی" ، ساقای‌لاردا "تاغ تایانی" یعنی "داغ قوربانی" شکلینده آدلاندیریلمیشدیر.[66]
تؤلؤس‌لرده بؤیوک دینی مراسیم‌لرده گؤیله بیرلیکده موقدّس روح‌لارا بیر چوخ آت قوربان ائدیلمیشدیر.[67]
بیر چین سولاله‌سی اولان توْبالارداکی گؤیه، یئره و خان سویلاری‌نین روح‌لارینا قوربان تقدیم ائدیلدیگینی بیلیریک. گؤک‌تورک‌لرده ایلین موعین گونلرینده اجداد (آتا) ماغارالارینا قوربان‌لار تقدیم ائدیلمکده‌دیر.[68]
اسکی تورک‌لرده کی یاس تؤرن‌لرینه "یوغ" دئییلدیگینی بیلیریک. بیری اؤلونجه دینی و حوقوقی بیر مجبوریت اولاراق بو یوغ تؤره‌نی گئرچکلشدیریلیردی. "بیر کیمسه اؤلونجه جسدی چادیری‌نین ایچینده یئره یاتیریلار. بوتون قوهومو بیرجه قویون، آت و یا مال قوربان ائدرلر. بونلار چادیرین خاریجینده یئرلره سریلر. سونرا هامی آتلار اوزرینده فریادلار قوپاراراق چادیرین اطرافیندا یئددی دفعه دؤنرلر و قاپی‌یا گلینجه اوزلرینی بیچاقلا یارالارلار؛ قان گؤزیاشلارینا قاریشار. جسدی باسدیرماق اوچون اوغورلو بیر زامان سئچیلمه‌سی عادت‌دیر. بیر کیمسه یازدا و یا یایدا اؤلموشسه، یارپاق‌لار تؤکوله‌نه قدر، پاییزدا و یا قیشدا اؤلموشسه یارپاق‌لار یاشیل‌لاشانا قدر گؤزله‌نیلر. اولاً اؤلونون آتی یاندیریلار و کولو -اؤلویه عایید دیگر اشیالارلا بیرلیکده- جنازه ایله بیرگه باسدیریلار؛ اصل دفن گونو تکرار قوربان‌لار کسیلر، مزارین اطرافی آتلارلا دؤور اولونور و مزارین اوستونه اؤله‌نین حیاتدا ایکن اؤلدوردوگو دوشمن ساییسینجا داشلار و یا هئیکل‌لر تیکیلر کی بونلارا "بالبال[69]" دئیرلر.
بونلاردا جنازه‌نی یاندیریب کول‌لرینی باسدیرماق عادتی ده واردیر. بو کؤچری‌لرین (توُ-کی‌ایئ) اعتیقادی‌جا گرک اشیا و آت گرک حیاتیندا اؤلدوردوگو دوشمن‌لر او بیری دونیادا اؤزونه خیدمت ائتمکله موکلف‌دیر".[70]
کؤپرولو، " مال: دینی سورگون اووو " و " شؤلن: عومومی ضیافت‌لر" ده‌کی قوربان موتیوی ایله ایلگیلی اولاراق بونلاری سؤیله‌یر: "تورک‌لرده دین، طبیعتی ایله، ایجتیماعی و سیاسی تشکیلات‌لاری‌نین ماهیتی ایله موتناسیب بیر شکیلده تجلّی ائدیردی. اونلار آیری طایفالار حالیندا یاشادیقلاری زامان "توتمیزم" دینینه سالیک ایدیلر.
اساسن "توتمیزم " ، طایفانین داها کیچیک، چوخ کیچیک تک پارچاسی دئمک اولان " سِمِیّه:طایفا " دینی‌دیر. " توتم " هر هانسی بیر طایفا پارچاسی‌نین اؤزونون آتاسی سایدیغی و آدینی آلدیغی بیتکی و یا حئیوانین معبود تانینماسی‌یلا تعیین اولونموش اولار. تورکلرین اووچولوق دؤورلرینه عایید اولان بو "سِمِیّه" تشکیلاتیندا سِمِیّه‌لر توتم‌لری‌نین اتینی یئیه بیلمزلر، تک ایلده بیر دفعه بیر جور ایبتیدای "حجّ" آیینیندن سونرا اونو قوربان ائده‌رک یئرلر ایدی. ایشده تورک‌لرده اوزون مودت داوام ائدن "مال: دینی سورگون اوْوو " و " شؤلن: عومومی ضیافت‌لر" بونون قالیغی‌دیر. "[71]
یازدیقلاریمیزی یئکونلاشدیراجاق اولساق؛ ائورنسل بیر عیبادت اولان قوربانین تورک میفولوژی‌سینده چوخ اؤنملی بیر یئره صاحیب اولدوغونو سؤیله‌یه بیلریک.
یازان: دوکتور صلاح‌الدین بککی
کؤچورن: عباس ائلچین
Kaynakça:
♦ Akyüz, Vecdi. “İnsanlık Tarihinde Kurban İbadeti”, (Bu makale, Ali Murat Daryal’ın ‘Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri’ adlı kitabının 309-347 sayfaları arasındadır. bkz. künye 5.)
♦ Araz, Rıfat. “Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sûfîliği ile Yatır ve Türbelerin Çevresinde Yaşayan Eski Türk İnançları”, Erdem, Atatürk Kültür Merkezi der.(Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı III), C.8, S. 24, Ocak 1996, s.783-827.
♦ Aşkun, Vehbi Cem. Sivas Folkloru, C.I, Kâmil Matbaası, Sivas 1940.
♦ Atnur, Gülhan. Ural Batır Destanı Üzerine Bir İnceleme, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) A.Ü. Sos. Bil. Enst. Erzurum 1996.
♦ Banarlı, Nihad Sâmi. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi,C.I, Millî Eğt. Bak. Yay., İst., 1971.
♦ Cingöz, Meltem Emine. “Şükranlı’da (Eskişehir) Evlenme Âdetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay., Ank., 1992, s. 9-21.
♦ Çınar, Ali Abbas. Türklerde At ve Atçılık, Kül. Bak. Yay. Ank., 1993 Daryal, Ali Murat. Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, 2. bs. İst., 1994 Doğan, Mehmet Can. “Adama ve Adanma Biçimleri”, Dergâh Sanat Kültür Edebiyat Der., S. 76, C. VII, Haziran 1996, s. 15-16.
♦ Eliade, Mircea. Ebedi Dönüş Mitosu, Çev. Ümit Altuğ, İmge Yay., Ank., 1994.
♦ Ergin, Prof. Dr. Muharrem. Orhun Abideleri, Boğaziçi Yay., 8.bs. İst., 1980.
♦ Eröz, Prof. Dr. Mehmet. “Türk boylarında ‘Kansız Kurban’ Geleneği”, Türk Kültürü, S. 211-212-213-214, Y. XVIII, May. Haz.Tem. Ağus., 1980, s. 17-22.
♦ Fığlalı, Ethem Ruhi. Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevilik-Bektaşilik, Ank., 1994.
♦ Güngör, Harun-Mustafa Argunşah. Gagauz Türkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı, Kül. Bak. Yay. Ank.,1991.
♦ İnan, Prof.Dr. Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK.,Yay., 4.bs. Ank.,1995 Kalafat, Dr. Yaşar. Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, 2.bs. Ata. Kül. Mer. Yay. Ank. 1995
♦ Kolcu, Ali İnsan. “Niğde Kayırlı Kasabası Evlenme Âdetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak.,Yay., Ank., 1992, s. 129-141.
♦ Köprülü, Ord.Prof.M. Fuat.Türk Edebiyatı Tarihi,3.bs. Ötüken Yay., İst., 1986.
♦ Lıngs, Martin. Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev.Nazife Şişman, İz Yay., 3.bs. İst.,1995. Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, TTK. Yay., 3.bs. Ank., 1995. Ocak, Ahmet Yaşar.Türk Folklorunda Kesik Baş, Türk Kül. Arş. Enst. Yay., Ank.,1989.
♦ Ögel, Prof. Dr. Bahaeddin, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), C.I, 2. bs. TTK. Yay. Ank., 1993
♦ Seyidoğlu, Prof. Dr. Bilge. Mitoloji Üzerine Araştırmalar Metinler ve Tahliller, A.Ü. Fen-Edb. Fak. Yay., Erz.,1990
♦ Seyidoğlu, Prof. Dr. Bilge. “Mitolojik Dönemde At” , Folkloristik Prof.Dr. Umay Günay Armağanı, Ank., 1996, s. 51-56.
♦ Taner, Tarhan. “İskitler’in Dînî İnanç ve Âdetleri”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi., S. 23, Mart 1969, s. 145-169.
♦ Tanyu, Prof. Dr. Hikmet. İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Boğaziçi Yay., İst., 1986.
♦ Tezcan, Prof. Dr. Mahmut. “Çankırı’da İslam Antropolojisinden Bir Örnek: Yedi Yılda Yedi Kurban”, Türk Halk Kültürü Araştırmaları 1993, Kül. Bak. Yay., Ank.,1993, s. 151152.
♦ Togan, A. Zeki Velidî, Oğuz Destanı-Reşiddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili, 2.bs. Enderun yay., İst., 1982.
♦ Turan, Osman. Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Dil ve Tarih-Coğ. Fak. Yay. Cumhuriyet Matbaası İst., 1941.
♦ Tümer, Prof. Dr. Günay- Doç. Dr. Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ank.,1988.
♦ Türkdoğan, Prof. Dr. Orhan. Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan Yay. İst., 1996.
Dipnotlar:
[1] R. Araz, “Doğu ve Güneydoğu Anadolu Sûfîliği ile Yatır ve Türbelerin Çevresinde Yaşayan Eski Türk İnançları”, Erdem Atatürk Kültür Merkezi der. (Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı III), C.8, S. 24, Ocak 1996, s. 783-827.
[2] B. Seyidoğlu, Mitoloji Üzerine Araştırmalar Metinler ve Tahliller, Ata. Ü. Yay. Erz. 1990, s. 4; A. Erhat, Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İst., 1989; B. Necatigil, 100 Soruda Mitologya, Gerçek yay., İst., 1969; E. Peterich, Küçük Yunan Mitologyası, Çev. Yakup Baydur, Maarif Basımevi, Ank., 1959.
[3] B. Seyidoğlu, a.g.e., s. 3
[4] B. Seyidoğlu, a.g.e., s. 5
[5] V. Akyüz. “İnsanlık Tarihinde Kurban ibadeti” (Bu makale Ali Murat Daryal’ın “Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, 2. bs. İst., 1994” adlı kitabının 309-347. sayfaları arasındadır.)
[6] Hz. İbrahim’in iki oğlu vardır: İshak ve İsmail. Kur’an-ı Kerim’de kurban edilecek çocuğun isminden söz edilmez. Ama tefsircilerin kanaatine göre bu İsmail’dir. Zira olay göçten hemen sonra olmuştur ki, o zaman İsmail vardı. Ayrıca olay Mekke’de geçmiştir. Mekke’ye gelen de İsmail’dir. (Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli, TDV Yay 86, Ank., 1993, s. 449 açıklama cümlelerinden); M. Eliade ise kurban edilen çocuğun İshak olduğunu bildirmektedir.
[7] M. Eliade. Ebedi Dönüş Mitosu, Çev. Ümit Altuğ, İmge Yay., Ank., 1994, s. 109-110.
[8] M. Eliade. a.g.e., s. 33.
[9] Türkler’de tek Tanrı inancı için bkz. Hikmet Tanyu, İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Boğaziçi Yay., İst.,1986; Abdülkadir İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK, Yay., 4.bs. Ank.,1995; Orhan Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan Yay., İst.,1996.
[10] B. Ögel, Türk Mitolojisi, C.I., 2. bs. Ank.,1993, s. 431; A. İnan, a.g.e., s. 98.
[11] H. Güngör-Mustafa Argunşah, Gagauz Türkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı, Kül. Bak. Yay. Ank., 1991, s. 36.
[12] B. Ögel, a.g.e., s.193
[13] N. S. Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, Millî Eğt. Bak. Yay. İst., 1971, s. 2
[14] A. Y. Ocak, Türk Folklorunda Kesik Baş, Türk Kül. Enst. yay., Ank., 1989, s. 54-55; (Mircea Eliade’nin eseri için bkz.”Traite d’Historie des Religions, Paris 1975″
[15] B. Seyidoğlu, Mitoloji Üzerine Araştırmalar, Metinler ve Tahliller, A. Ü. Fen-Edb. Fak. Yay., Erz., 1990, s. 71-78.
[16] V. Akyüz, a. g. m.
[17] V. Akyüz, a. g. m.
[18] M. Lings, Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev. Nazife Şişman, İz yay., İst., 1995, s. 31-32.
[19] B. Ögel, a.g.e., s. 570
[20] T. Gülensoy, Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yay., İst., 1989, s. 44
[21] A. Y. Ocak, a.g.e., s. 54
[22] G. Atnur, Ural Batır Destanı Üzerine Bir Araştırma, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) A. Ü. Sos. Bil. Enst. Erzurum 1996, s. 114-115-118.
[23] İskitler’in Türk oldukları konusunda bkz. Dr. İlhami Durmuş, İskitler (Sakalar), Türk Kül. Araş. Enst. yay. Ank., 1993
[24] T. Tarhan,”İskitler’in Dini İnanç ve Âdetleri”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi der., S.23, Mart 1969, s. 145-169
[25] H. Tanyu, a.g.e., s. 173.
[26] M. Eliade, a.g.e., s. 82-83
[27] M.C. Doğan, “Adama ve Adanma Biçimleri”, Dergah, S.76, C.VII, Haziran 1996, s. 15-16.
[28] M. Lings, a.g.e., s. 26
[29] Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi adlı eserinde; Doğu Göktürkleri’nin ecdat mağaralarına giderek kurban sundukları tarihin, “yılın beşinci ayının yirminci gününe” tekabül ettiğini söylemektedir. s.43. Göktürler’deki bu âdetin Hiong-nu’lardan gelmiş olabileceğini kaydeden Turan daha sonra Hiong-nu’lar’daki kurban hakkında şu bilgileri verir: “Göktürkler’in bu merasimleri (Ergenekon’dan çıkış yıldönümlerinde yaptıkları bayram), hakkında Çin ve İslam menbalarının naklettikleri rivayetler hep bir tarihî hadiseye işaret etmektedir. Bununla beraber Çin kaynaklarının “Hiong/nu”lar (Hunlar) hakkında verdikleri malumat bize bu ananenin, Göktürklerin tarihî hareketlerine intibak etmek üzere Hiong-nular’dan intikal etmiş olacağı ihtimalini veriyor: Her yılın ilk ayında, büyük küçük kumandanlar Tanju (Tanrı?)nun sarayında toplanırlar; yer ve gök ruhlarına, atalara kurban keserlerdi. Güzün “Tailin”de de bir içtima akdedilirdi. Çünkü o zaman otlar semirmiş bulunurdu. Bunu tavzih eden başka bir vesika da bunların yılın birinci, beşinci, dokuzuncu ayların “wu” günlerinde olmak üzere yılda üç defa “Liong” (Ejder) kurbanı yapılmak suretiyle, Semaya ve tanrılara kurban takdim edilirdi.” Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, İst., 1941, s. 45.
[30] B. Ögel, a.g.e., s.21
[31] E. R. Fığlalı, Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevilik-Bektaşilik, Ank., 1994, s.66.
[32] A. İnan, a.g.e., s. 53
[33] Kayın ağacının Türk kültüründeki yeri konusunda bkz. Kerim Yund, “Türklerin Kutlu Ağacı Kayın (Huş) Adı Üzerine”, Türk Kültürü der., S. 120, C.X, Ekim 1972, s. 36-40 ; Hikmet Tanyu, “Türklerde Ağaçla İlgili İnançlar” Türk Folklor Araştırmaları Yıllığı 1975, Kül. Bak. yay. Ank., 1976, s. 129-142.
[34] A. İnan, a.g.e., s. 55-56
[35] H. Tanyu, a.g.e., s. 91
[36] M. Tezcan, “Çankırı’da İslam Antropolojisinden Bir Örnek: Yedi Yılda Yedi Kurban”, Halk Kültürü Araştırmaları 1993, Kül. Bak. yay., Ank., 1993, s. 141-147.
[37] Yukarıda anlatılan hayvanın belkemiğinin kırılarak öldürülmesi olayını – çok uzak bir ihtimal de olsa- Şaman Kokoço Tebtegenberi’nin öldürülmesi olayında takip edebiliyoruz. Bkz. Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, 3.bs. TTK. yay., Ank., 1995, s. 163-168
[38] Fığlalı, bu konuda T. Feyizli’den şu bilgileri nakleder: “Türkler’de kurban gibi kanıda kutsaldı. Oğuzlar ve Kutluk’larda başına darbe vurularak öldürülen kurbanlarda ve kalbini sıkıp sökmek suretiyle öldürülmesi kandaki sihri kuvvetin yere düşmemesi içindir.” Fığlalı, a.g.e., s. 61. ; “Aynı kanı yere dökmeme hassasiyetini Alevi Türkmenleri’nde de görebiliyoruz:” Türkler Müslüman olduktan sonra, kurbanı kesmeğe ve kanını akıtmağa başladılar. Ancak eski adet ve inançlarını da büsbütün bırakmadıklarından “Kan tabusu” Alevi ve Bektaşi cemaatlerinde yaşadı. Bu cemaatlerin, kurban kesmek yerinde, “Tıglamak” terimini kullanmaları bunu gösterir…
Oniki hizmetten birini gören “kurbancı”, tığlanan tercemanın kanını büyük bir “kara kazan”ın içine akıtırlar. Kurbanın kanını, barsaklarını, işkembesini ve diğer artıklarını kefenleyip, tenha bir yere, çok derin bir çukura gömerler.” (M. Eröz, “Türk Boylarında ‘Kansız Kurban’ Geleneği”, Türk Kültürü der. S.211-214, Y. XVIII, Mayıs-Ağustos 1980, s. 17-22.
[39] Kurban edilen hayvanın sakatat kısmının deriye sarılarak yeşil dallar üzerine atıldığını gördük. Bu yapılan pratikle örtüşen bir olay da Veli kültüne bağlı olarak karşımıza çıkmaktadır. “Çocuğu olmayanlar Sivas’ta bulunan Abdülvahab-ı Gazi türbesine giderek akide (adak) adarlar. Çocuk doğduğu gün kurban kesilir. Derisi itina ile yüzülür. Kemiğine satır, bıçak vurulmaz. Elle karnından bir delik açılarak ciğeri ve bağırsakları çıkarılır. İyice içerisi temizlendikten sonra pirinçle doldurulur ve öylece pişirilir. Eti yenen kurbanın zayedilmeyen kemikleri toplanır, koyunun yüzülen derisi içine konularak, çocuğun doğduğu yere rastlayan toprağa gömülür.(“V. Cem Aşkun, Sivas Folkloru, C.I, Kâmil Matbaası, Sivas 1940, s. 147.)
[40] A. İnan, a.g.e., s. 57.
[41] W. Radlof, Sibirya’dan (Seçmeler) Çev. Prof. Dr. Ahmet Temir, Kül. Bak. yay. İst., 1976, s. 236-247.
[42] T. Tarhan, a. g. m.
[43] V. Akyüz, a.g.m.
[44] G. Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 69.
[45] V. Akyüz, a.g.m.
[46] V. Akyüz, a.g.m.
[47] Z. V. Togan, Oğuz Destanı Reşiddin Oguznâmesi, Tercüme ve Tahlili, 2.bs. İst., 1982, s. 47.
[48] Eski Türkler’de din sistemi ve çeşitli kültler hakkında bir çok araştırıcı değerli yayınlar yapmışlardır. Bu konu ili ilgili olarak Dr. Yaşar Kalafat’ın “Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri”, 2.bs. Ank., 1995 adlı kitabının bibliyografyasına bakılabilir.
[49] O. Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, Turan yay., İst., 1996, s. 187-189.
[50] O. Türkdoğan, a.g.e., s. 190
[51] A. Çınar, Türklerde At ve Atçılık, Kül. Bak. yay. Ank., 1993
[52] B. Ögel, a.g.e., s. 534.
[53] Altmış sayısı bize Çinlilerden geçmiş olmalıdır. Çin takviminin esası “altmış” sayısına dayanır ve bu nevi takvimlere “Sexagenaire” denir. Osman Turan Çin takviminin esası hakkında şu bilgileri verir: “Çinliler” onikili” devreyi müstakilen kullanmadıkları için bunu “onluk devre” ile karıştırarak “altmışlık” bir devre vücuda getirirler. Bu suretle, onlar yılları “altmışlık” devre ile gösterdikleri gibi, günleri de altmış günlük bir hafta ile hesap ederler ve her bir günü bu iki devrenin terkibi ile hasıl olan bir çift isimle ifade ederler”. (Osman Turan Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, s. 28)
[54] B. Ögel, a.g.e., s. 513.
[55] B. Ögel, a.g.e., s. 550
[56] B. Ögel, a.g.e., s. 522
[57] B. Seyidoğlu, “Mitolojik Dönemde At”, Folkloristik Prof. Dr. Umay Günay Armağanı, Ank., 1996, s. 51-56.
[58] M. Tezcan, a.g.m.
[59] A. İnan, a.g. e., s. 77-78.
[60] Y. Kalafat, Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ank., 1995, s. 111.
[61] M. E. Cingöz, “Şükranlı’da (Eskişehir) Evlenme Adetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay., Ank., 1993, s. 9-20.
[62] A. İ. Kolcu, “Niğde Kayırlı Kasabası Evlenme Adetleri”, Türk Halk Kültüründen Derlemeler 1992, Kül. Bak. yay. Ank., 1992, s. 129-135.
[63] Y. Kalafat, a.g.e., s. 111.
[64] M. Eröz, a.g .m.
[65] A. İnan, a.g.e., s. 77-78.
[66] A. İnan, a.g.e., s. 53
[67] B. Ögel, a.g.e., s. 17.
[68] B. Ögel, a.g.e., s. 21-22.
[69] “Balbal” terimine değişik zamanlarda değişik anlamlar yüklenmiştir. Bu terim hakkında İnan, kitabının arkasına bir açıklama koyma gereğini duymuştur: “Orhun yazıtlarında “balbal” kelimesi geçmektedir. Bu balbal kelimesi Tarihte ve Bugün Şamanizm’in dört yerinde geçmektedir. Orhun yazıtlarının ilk bulunduğu yıllarda bu kelime-terim, “yoğ törenini idare eden bey” diye açıklanmıştı. Sonra bunun yanlış olduğu anlaşıldı ve “öldürülen düşmanın adına dikilen heykel” diye izah edildi. Bunun da yalnış olduğu arkeolog ve tarihçi L. A. Evtıyuchova ile L. R. Kızlasov’un çalışmaları ile meydana çıkarıldı. Halbuki Kızlasov’un ispat ettiğine göre heykellerin hiç biri “balbal” değildir. Balballar ölen alpın, hayatında öldürdüğü düşmanların adına mezarına konulan taşlardan ibarettir. Bir kahraman alpın mezarının yanında bir sıra taşlardan birinde şu yazı okunmaktadır: “İşbara Tarkan balbalı” (“Ongon yazıtı” yanında). Mezardaki kahramanın öldürdüğü düşmanlar için bu “balbal” denilen taşlar sembol olarak konulurdu. Öldürülen şahıs önemli kişi ise “balbal” taşına adının da yazıldığı anlaşılmaktadır.” (Tarihte ve Bugün Şamanizm, 4. bs. Ank., 1995, s. 231.)
[70] F. Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, 4. bs. Ötüken yay., İst., 1986, s. 15-16.
[71] F. Köprülü, a.g.e., s. 14.
روس کولتورونده تورک ایزلری
روس کولتورونده تورک ایزلری
تورکلرین چینلی‌لر، فارس‌لار و عرب‌لردن سونرا ان اسکی قونشولاری اؤنجه روسلار سونرا دا بوتون اسلاولاردیر. اسلاولارین مین بش یوز ایله یاخین سوره ایچینده دایماً بیر تورک قؤومونون قونشوسو اولمالاری؛ تیجارت، اکونومی و یئرلشیم باخیمیندان بیربیرلری ایله یاخین تماس ایچریسینه گیرمه‌لرینی ساغلامیشدیر. بئله‌لیکله روس کولتورونده تورک تاثیرلری اورتایا چیخمیشدیر.
روس-تورک ایلیشکی‌لری‌نین تاریخی
تورک قؤوم‌لری ایله اسلاو زومره‌لری آراسینداکی ایلیشکی، اؤزل‌لیکله قارادنیزین قوزئیی و اورتا دنپر ساحه‌سینده باشلامیشدیر. باتی سیبیر و تورکیستاندان ایدیل بویونا دوغرو اوزانان گئنیش بوزقیر-استپ‌لردن، ان گئج میلاد سیرالاریندا دوغو اوروپایا سیزماغا باشلایان تورک قؤوم‌لری‌نین بعضی‌لری دنپر و دنستر بویلاریندا اسلاو عونصورلری ایله قارشیلاشمیشدیر. بو ایلک ایلیشکی‌لر حاقیندا کسین بیلگی‌لر اولماماسی ایله بیرلیکده، تورکلر و اسلاولار آراسینداکی یاخین ایلیشکی‌نین میلاددان سونرا 370 ایل‌لرینده باشلامیش اولان قؤوم‌لر بؤیوک کؤچلری سیراسیندا اولدوغو قووّتلی بیر احتیمال‌دیر.
میلاددان سونرا 6. یوزایلین اورتالاریندا قارادنیزین قوزئیی، بالکان‌لار و پانونیادا غالیب گوج حالینا گلن آوارلار، اسلاولاری دا حاکیمیت‌لری آلتینا آلمیشدیلار. اسلاولار اوزرینده‌کی آوار حاکیمیتی، اسلاولارین تشکیلات‌لانمالاریندا اولدوغو کیمی، بالکان‌لاردا یئرلشدیریلمه‌لرینده ده بؤیوک بیر رول اوینامیشدیر.
آوارلارین همن آردیندان بو آلانا، گوجلو دؤولت قورولوشونا صاحیب اولان خزرلرین حاکیم اولدوغو گؤرولور. خزر قاغان‌لیغی‌نین ان گوجلو دؤورونده، 862 ایلینده روس کنیازلیغی قورولموش و روسلار گلیشمک اوچون چوخ الوئریشلی شرط‌لره قوووشموشدور. خزرلرین بوراخدیقلاری ائتکی‌لر‌ده بوندا اؤنملی رول اوینامیشدیر. روس کنیازلاریندان مسیحیتی قبولو ایله شؤهرت قازانان ولادیمیرین قاغان عونوانینی داشیمیش اولماسی خزر ائتکیسی‌نین درجه‌سینی گؤسترمکده‌دیر.
قارادنیزین قوزئیینه گله‌رک دوْندان توُنایا قدر اوزانان گئنیش بوزقیرلاری باشدان باشا ایشغال ائدن پچنک‌لر ده روسیه تاریخی اوزرینه بؤیوک ائتکی بوراخمیشدیلار. روس‌لارین استپله موجادیله‌لری پچنک‌لرله باشلامیشدیر. کنیاز ایقوْر زامانیندا کئچیریلن دوستجا ایلیشکی‌لر ایسه، روس عسکری تشکیلاتینا پچنک‌لرین ائتکیسینی ساغلامیشدیر.
کوُمان‌لار دؤنمینده ایسه روس یوکسک طبقه‌سی‌نین کوُمان قیزلاری ایله ائولندیگی، کوُمان‌لاردان بیرچوخونون روس اراضیسینده قالدیغی، کوُمان بؤیوک‌لریندن بعضی‌لرنین مسیحیته گئچدیگی گؤرولمکده‌دیر.
آلتین اوردو دؤنمینده روس‌لارین کولتور باخیمیندان گلیشدیگی؛ آنجاق روس یوردونون تام بیر سیاسی آنارشی ایچینده چالخالاندیغی گؤرولمکده‌دیر. بو دؤنمده ده روس‌لارین یاشاییش، دوشونوش و گؤروش‌لرینده تورکلر ائتکیلی اولموشدور. آلتین اوردودا اولان گوجلو بیر مرکزیتچی دؤولت رژیمی ده روس کنیازلارینا اؤرنک اولموشدور.
قازان خانلیغی دؤنمینده ایسه روسلار قازانا قارشی دوشمانجا بیر سیاست ایزله‌میشدیلر. 1552 ایلینده قازانین دوشمه‌سی، روس-تورک ایلیشکی‌لری آچیسیندان بیر دؤنوم نؤقطه‌سی اولموشدور. بو دؤنمه قدر گؤرولن تورک حاکیمیتی، یئرینی روس حاکیمیتینه بوراخمیشدیر. بو تاریخدن سونرا روسلار طرفیندن بؤیوک بیر مسیحی‌لشدیرمه و آسیمیلاسیون سیاستی باشلادیلمیشدیر.
روس-تورک ایلیشکی‌لرینده آلینتی سؤزلر
روس قؤومونون تورک حاکیمیتی آلتیندا بیر دؤولته دؤنوشدوگو ایلک دؤورلردن اعتیباراً روس دیلینه بیر چوخ تورکجه آلینتی گئچمیشدیر. ایقور دستانی کیمی اسکی بیر منظومه‌ده ده بو آچیخجا گؤرولمکده‌دیر. بو آلینتی‌لار، ساده‌جه یئر آدلاریندا دئییل (کایالا، سوُلا، ایتیل، تموُتاراکان وس.)، حئیوان آدلاریندا (کِرِچت، قوْقوْل، بوُس بوٌری وب.)، مجوسی تانری آدلاریندا (بوْیان، وِلِس وس.)، قؤوم آدلاریندا (هون‌لار، خینوْولار، اوُقیرلار، اوْوارلار، اوْلبِرلر، آلپرلر وس.)، عسگری ترمین‌لرده (قیلیچ، کوْریچ، هوْروُقو، تِلِقا، یاپانچا وس.)، تیجارت و اکونومی ایله ایلگیلی ترمین‌لرده (آلتین، آربا، باریش، دِنگا، باسما، بیزمن، توْوار وس.) ده گؤرولور.
روس دیلینده کی بو آلینتی سؤزلره قارشی‌لیق، او دؤنمده تورک دیلینده روسجا آلینتی‌لارا راست‌لانیلماماقدادیر. 1552 تاریخیندن سونرا ایسه تورک دیلی‌نین روسجا اوزرینده کی اوستونلوگونو ایتیردیگی، آرتیق روسجا سؤزلرین تورک دیلینه گیرمگه باشلادیغی گؤرولمکده دیر.
روس اولاراق تانینان تورک اصیللی سولاله‌لر
1236 ایلیندن اعتیباراً موغول آخین‌لاری و حاکیمیتی ندنی ایله تورک فئودال‌لاری و اونلارا باغلی کیشی‌لرین روسیه‌یه کؤچو باشلامیشدیر. بو کیشی‌لر روسیه‌یه گلیب اؤزلرینه یئر ایسته‌میشدیلر و بئله‌لیکله تورک خالق‌لاری‌نین سورکلی کؤچدوکلری کندلر مئیدانا گلمیشدیر. سونراکی ایللرده تورکجه قونوشان خالق‌لارین روسیه‌یه کؤچمه‌سی آرتاراق دوام ائتمیشدیر.
قازان خانلیغی دؤنمینده ایسه روسیه، قازان اوچون همیشه سالدیرغان اولوب قازان تورپاق‌لارینا سورکلی هوجوم ائدیردی. اونون بو سیاستینه تورک فئودال‌لاری ده یاردیم ائتمیشدیر. بو سایه‌ده تورپاق الده ائده‌رک باشقا اوستونلوک‌لردن ده یارارلانمیشدیلار. یعنی روسیه، ایچ و دیش سیاستینی گئرچکلشدیریرکن تورک فئودال‌لارینی قوللانمیشدیر. روسیهنین مولکیتچی‌لری، یعنی زادگان‌لار چوخ زامان بونلارا دایاناراق مئیدانا گلمیشدیر .
بو کیشی‌لرین چوخو اؤز دیل‌لری تورکجه‌نی ده یاخشی بیلدیکلری اوچون روس دیپلوماسی‌سینده و عسگری آراشدیرما ایشلرینده ائتکین اولاراق قوللانیلمیشدیلار. چوخو زامان بونلار آراسیندان دؤولت گؤرَولی‌لری ده چیخمیشدیر.
قیساجاسی؛ ایشغال‌لار و روس سیاسی حاکیمیتی دولاییسییلا تورکلر مقام و مناصیب قازاناراق روس دؤولتینه قاتیلمیشدیلار. روس توپلومو ایچریسینده یوکسَلیب بوگون بیلیم و کولتور دونیاسیندا تانینان تورک سویلو یوزلرجه عاییله‌دن بعضی‌لر بونلاردیر:
توُرگنیف‌لر: توُرگنیف‌لرین آتاسی میرزا لئو توُرگنیف تعمید غُسلی تؤرنیندن سونرا ایوان آدینی آلمیشدیر. 1440لی ایللرده بؤیوک کنیاز واسیلی ایوانوویچ‌ین یانینا آلتین اوردودان گلمیش، آلتین اوردو زادگان‌لاری‌نین اؤنده گلن سیمالاریندان اولموشدور.
توُرگنیف آدی، کؤکونده تورگِن لقبینی قوروماقدادیر. بو کلمه موغولجا توُرگِن سورعتلی، تلَسیک سؤزوندن گلمکده‌دیر. بو سؤز، بوگونکو سیبیری تورک آغیزلاریندا عئینی آنلامدا قوللانیلماقدادیر.
توُرگِن لقبی بؤیوک احتیماللا گئچیجی آنلاما دایانیلاراق وئریلمیشدیر و بو آدی داشییانین کاراکتری -چابوق اؤفکه‌لنن، حیرصلی- ایله ایلگیلی‌دیر.
مشهور روس یازاری ایوان سرگئی‌یئویچ توُرگنیف بو نسیلدن‌دیر.
28 اوکتوبر 1818ده اوْرِل شهرینده دوغان ای. س. توُرگنیف، هله بیر اوشاقکن آلمانجا، اینگیلیسجه و فرانسیزجانی آنا دیلی کیمی قونوشماغا باشلامیشدیر. موسکو و پترزبورق بیلیم‌یوردلاریندا اوخویوب، فلسفه فاکولته‌سینی یاخشی درجه ایله بیتیرمیشدیر.
داها سونرا آلمانا گئده‌رک برلین بیلیم‌یوردونا گیرمیشدیر و اورادا 4 ایل قالمیشدیر. تاریخ، کلاسیک فیلولوژی علم‌لرینده چالیشمیش، یونانجا و لاتینجه اؤیرنمیشدیر. یوردونا گئری دؤنه‌رک پترزبورق بیلیم‌یوردوندا پروفسورلوق سیناغینی قازانمیشدیر. 1842 ایلی اونون اوچون دؤنوم نؤقطه‌سی اولموشدور. ایلک جیدی چالیشمالارینی بو دؤنمده ائتمیشدیر. رئالیزم آخیمیندان ائتکی‌لنن توُرگنیف 1885 ایلیندن سونرا بؤیوک رومان‌لارینی یاییملاماغا باشلامیشدیر. 3 سپتامبر 1883ده فرانسه ده پاریس یاخین‌لاریندا اؤلموشدور.
اثرلری؛ بیر اوْوجونون خاطیره‌لری، روُدین، زادگان یوُواسی، عرفه، آتالار و اوغول‌لار، توغ‌بای، چیی تورپاق، دومان، بوزقیرلار کرالی، ایلک عشق -دیر. ان اؤنملی رومانی اولان آتالار و اوغول‌لاردا نسیل‌لر آراسینداکی چاتیشمانی درینله‌مه‌سینه و دنگه‌لی بیر باخیشلا سرگیله‌میشدیر. رومان بیر باخیما توُرگنیف‌ین عوضوو اولدوغو کند منشألی زادگان آیدین‌لارین شهر منشألی رادیکال آیدین‌لارا مغلوب دوشوشونون اؤیکوسودور.
راحمانینوف‌لار: راحمانینوف سوی‌آدی یئنی آدلار سیراسینا داخیل‌دیر و شجره‌ده 1741 ایلی ایله قئید ائدیلمیشدیر .
تورکجه قونوشان خالق‌لاردان چیخدیقلارینی، اونلارین یاخین نسیل‌لرینده سیخ-سیخ تورک آدلی راحمانینوف‌لارا راستلانماسی تصدیق‌له‌ییر.
راحمانینوف سوی‌آدی‌نین تملینی عربجه رحمان-باغیشلاییجی کلمه‌سی اولوشدورماقدادیر. بو آد آللاها عایید اولان لقب‌لردن بیری‌دیر. بو سؤز عئینی زاماندا کیشی اؤزل آدی کیمی ده ایشله‌نیلیر.
بؤیوک روس بسته‌چیسی سرگئی واسیلی‌یئویچ راحمانینوف دا بو نسیلدن‌دیر.
1873 ایلینده نووقوروددا دوغان س. و. راحمانینوف، موسکو کونسرواتوواریندا یئتیشمیشدیر. بیر سوره موعلّیم‌لری؛ آرِنسکیی و تانِیئف‌ین ائتکیسینده قالدیقدان سونرا چایکوفسکی‌یه باغلانمیشدیر. باتی موسیقیسی و روس فولکلوروندان ایلهاملانان بسته‌لری ایله20. یوزایلین ان بؤیوک بسته‌چی‌لری آراسیندا یئر آلماقدادیر.
اثرلری؛ آلِکوْ، جوزاملی آتلی، "فرانچیسکا دا ریمینی" آدلی اوپرالار؛ اوچ سمفونی و سمفونیک شعیرلر، پیانو و اورکستر اوچون دؤرد کونسرت ، بیر اوچلو، ویولون‌سل و پیانو اوچون بیر سنات، پیانو اوچون بیرچوخ پارچا آیریجا یئتمیش دوققوز ملودی‌دیر.
کوْرساکوْف‌لار: کوْرساکوْف‌لار سولاله‌سی تملینی لتونی‌دن موسکویا گلن ونتسلاو ژگمونتوویچ کوْرساک آدلی شخصدن آلماقدادیر. اونون تؤرمه‌لری اولان کوْرساکوْف‌لار 7187/1676 ایلینده و باشقا تاریخ‌لرده چئشیدلی گؤرَولرده اولموش، یاخشی خیدمت‌لرینه قارشی‌لیق اؤدول‌لندیریلمیشدیلر.
کوْرساکوْف سوی‌آدی‌نین تملینی کوْرساک بوزقیر آتی سؤزو اولوشدورماقدادیر. بو سؤز، تورک لهجه‌لری‌نین قیپچاق قوروبوندان آلینمیشدیر. مشهور روس بسته‌چی، نیکولای ریمسکی کوْرساکوْف بو نسیلدن‌دیر.
سن. پترزبورقا یاخین تیخوین قصبه‌سینده دونیایا گلن ن. ر. کوْرساکوْف، پیانو چالماغی بورادا اؤیرنمیشدیر. 12 یاشیندا سن. پترزبورقداکی دونانما اوخولونا گیرمیشدیر.
1871ده سن. پترزبورق هونرستانیندا باشلادیغی پروفسورلوق گؤرَوینی، حیاتینین سونونا قدر دوام ائتدیرمیشدیر. 1874-1907 تاریخ‌لری آراسیندا سن. پترزبورق، موسکو، کیئف، بروکسل و پاریس‌ده چوخ ساییدا سمفونیک کونسرت یؤنتمیشدیر. دونانمانین براسس قروبوندا اون ایل چالیشمیش، موسیقی اوخولوندا یئدی ایل مودیرلیک، ایمپریال جاپللادا ایسه اون ایل مودیر یاردیمجی‌لیغی اتئمیشدیر. 1908 ایلینده لیوبنسک‌ده یاشامینی ایتیرمیشدیر.
ان تانینمیش اثری، مین‌بیر گئجه ناغیل‌لاریندان ایلهام آلمیش اولان شهرزاد اثری‌دیر.
قوْقوْل (قوْقِل) : چوخ سونرادان لهیستان‌دان کؤچه‌رک، 1775 ایلیندن اعتیباراً روسیه دووْریان‌لاری اولان کیشی‌لرین سولاله‌سی‌دیر. بو سوی‌آدی، تورک-بولغارلاردا (چوواش‌لاردا) قوش آدینی بیلدیرن قوْقوْل ~ کوْقوْل سؤزوندن دوزلمیشدیر.
تانینمیش روس رومان و اویون یازاری نیکولای واسیلی‌یئویچ قوْقوْل بو نسیلدن‌دیر.
ن. و. قوْقوْل 1809 ایلینده اوکراین‌ین سوْروْچینتسی‌ده دونیایا گلمیشدیر. یاشامی‌نین، دوشونجه‌لری‌نین بوتون قرارسیز و غریب یؤنلرینه قارشین، روس ادبیاتی ایچینده چوخ اؤنملی بیر یئری وار. روسیه‌یه اؤز اوزونو گؤسترن ایلک یازارلاردان‌دیر. آیریجا، کیچیک اینسانی بیر ادبیات قهرمانی ائتمه‌سی آچیسیندان دا اؤنملی‌دیر. ادبیاتی آشماق سعی‌لری ایله یاناشی ، روح سیخینتیسی دا داها یوکسک بیر دوزئیده تولستوی و داستایئفسکی طرفیندن سوردورولموشدور.
اثرلری؛ ناغیل‌لار، موفتتیش، پالتو، اؤلو جان‌لار، بوُرون، بیر دلی‌نین خاطیره دفتری، پورتره، اسکی زامان بیگلری، تاراس بوُلبا، فایتون، قومارچی‌لار، دعاوا، ائولنمه، پترزبورق حکایه لری-دیر.
شاه‌اثری اولان اؤلو جان‌لاردا فئودال روسیهنین دؤولت ایداره‌چی‌لیگینده‌کی عدالت‌سیزلیگی گؤستریر.
کوُتوُزوف‌لار: بؤیوک کنیاز آلکساندر یاروْسلاووْویچ نوسکیی‌نین یانینا پروُسلوُلاردان گلن، چوُد ساواشی‌نین تانینمیش قهرمانی قاوریلین نوه‌سی‌نین اوغلو و نوْوقوروْدلو پروشکانین نوه‌سی فِدوْر آلکساندروْویچ کوُتوُزدان‌دیر. روس تاختینا چئشیدلی روتبه‌لرده خیدمت ائتمیشدیلر. کوُتوُزوف سوی‌آدی‌نین تملینی تورک-بولغار کوُتوُز ~ کوُدور چیلدیرمیش، قوُدورموش سؤزو اولوشدورماقدادیر. بوتون لهجه‌لرده بو سؤزون آنلامی عئینی‌دیر.
1812 ایلینده روسیه اوردوسونون باش‌کوماندانی اولاراق، روسیه-فرانسه ساواشیندا ناپلئون کوماندان‌لیغینداکی فرانسه‌لی‌لری گئری پوسکوردن پرنس میخائیل ایللاریوْنووْیچ کوُتوُزوف دا بو سولاله دن‌دیر.
میخایل کوُتوُزوف، 1745 ایلینده سن. پترزبورق‌دا آنادان اولموشدور. هله 15 یاشیندایکن روس اوردوسونا قاتیلمیش، 1813 ایلینده اؤلومونه قدر بو اوردودا آکتیو اولاراق گؤرَو آلمیشدیر. اوردوداکی باشاری‌لاریندان دولایی بیله‌سینه کنیاز روتبه‌سی وئریلمیشدیر. ایکینجی دونیا ساواشی سیراسیندا آلمان قووّه‌لرینه قارشی قیزیل اوردونون آپاردیغی عسکری حرکاتدا اونون آدی ایله آنیلماقدادیر.
سونوج
تورکلر و روسلار آراسیندا یوزایل‌لر بویو سورن قونشولوق، تورکلرین روس خالقی ایله چئشیدلی ایلیشکی‌لر قورماسی سونوجونو وئرمیشدیر. بو ایلیشکی‌لر ایسه، روس دؤولتینین قورولماسیندا و شکیل‌لنمه‌سینده، قیساجاسی روسیه تاریخینده تورکلرین اؤنملی رول اویناماسینی ساغلامیشدیر. قازان-روس دؤورونه، اؤزل‌لیکله قازانین اله گئچیریلدیگی 1552 تاریخینه قدر تورک سیاسی حاکیمیتی دولاییسییلا تورک کولتورونون روس کولتورو اوزرینده داها ائتکیلی اولدوغو گؤرولمکده دیر. بو ائتکی، او دؤنمده روسجادا اولان تورکجه آلینتی‌لاردان دا آنلاشیلماقدادیر. آنجاق 1552 تاریخیندن اعتیباراً بو ایلیشکی‌لرین ترسینه دؤندوگو، آیریجا چئشیدلی اوستونلوک‌لردن فایدالانماق ایسته‌ین یوزلرجه عاییله‌نین ده روس دؤولتینه قاتیلدیغی گؤرولمکده‌دیر. بئله‌لیکله بوگون روس اولاراق تانیدیغیمیز بیلیم کولتور دونیاسیندان تانینمیش کیشی‌لرین ده داخیل اولدوغو یوزلرجه تورک سویلو سولاله اورتایا چیخمیشدیر.
یازان: سحر ممیش
اژه بیلیم‌یوردو، ادبیات فاکولته‌سی، تورک دیلی و ادبیاتی بؤلومو، ایزمیر
کؤچورن: عباس ائلچین
قایناق‌لار
- آنا بریتانیکا گنل کولتور آنسیکلوپدیسی، ایستانبول: آنا یایینجی‌لیق آ.ش و انسیکلوپدیا بریتانیکا اینج. یایین‌لاری.
- باسکاکوو، ن. آ. (1997)، تورک کؤکنلی روس سوی‌ادلاری (چئو. سامر کاظم‌اوغلو)، آنکارا: تورک دیل قورومو یایین‌لاری.
- حالیکوو، آ. ه. (1995)، روس تانینان 500 بولغار-تاتار تورک آصیللی سولاله (چئو. مصطفی اؤنئر)، ایستانبول: تورک دونیاسی آراشتیرمالاری واقفی یایین‌لاری.
- کاراآغاچ، گونای (2005)، دیل، تاریخ و اینسان، آنکارا: آک‌چاغ یایین‌لاری.
- کورات، آکدس نیمئت (1972)، 4-18. یوزییللاردا کارادنیز قوزئی‌ینده‌کی تورک کاویملری و دولت‌لری، آنکارا: تورک تاریخ قورومو باسیم‌ائوی.
- اؤنئر، مصطفی (2011)، تورکچه یازی‌لاری، ایستانبول: کئسیت یایین‌لاری.
- سلیمان، اولجاس (1992)، آزییا (چئو. ناتیق صفراوغلو)، ایستانبول: تورک دونیاسی آراشتیرمالاری واقفی.
آراشدیرمانین اورژینالینا کئچید: RUS KÜLTÜRÜNDE TÜRK İZLERİ
اوکراین-ین تورک اصیللی کوْبزاری
اوکراین-ین تورک اصیللی کوْبزاری
توْکماک شهریندن 1212-جی ایلده اؤلن بیر قوپوزچو اوزانین مزاری تاپیلمیشدیر. سینه داشینا سوریان الیفباسی ایله یازیلیب: "بو قبیر کوْبزار مئنگو تاش‌ین‌دیر". مئنگو تاش نسطوریان تورک ایدی. نسطوریان‌لیق یاری مسیحی، یاری یهودی مذهبینده اولان بیر طریقت‌دیر.
کوْبزار قوپوزچو ار دئمکدیر. کوْبزارلار چالدیقلاری قوپوزون صدالاری آلتیندا ماهنی‌لار اوخویار، داستان‌لار دانیشاردیلار. کوْبزار و قوپوز سؤزلری‌نین کؤکونده تورک دیل‌لرینده‌کی "قو" سؤزو دورور. تورکلرین و اوکراین‌لی‌لارین اجدادلاری گؤیلردن گلن سِحرلی سسلره قو دئییردیلر. بونا اویغون اولاراق آذربایجان تورکجه‌سینده "قو دئسن، قولاق توتولار" دئییمی واردیر.
محمود کاشغاری یازیر کی، اوغوزلار سازا، آباکان تاتارلاری کامانچایا بنزه‌ین موسیقی آلتینه قوپوز دئییرلر.
سِوچِنکوْ سوی‌آدی‌نین کؤکونده کی "سئبچی" ده تورک سؤزودور. اوکراین‌دا روس‌لاردان قاباق یاشایان دنِپر کازاک‌لاری، اوُزلار، پچنک‌لر، بِرِندئی‌لر یالنیز شاعیرلره یوخ، هم ده پئیغمبرلره سئبچی دئییردیلر. چونکی اونلار تانری‌نین سئبینی، یعنی سؤزونو اینسانلارا چاتدیریردیلار. سئبچی عئینی زاماندا جادوگرلره، فالچی‌لارا دئییلیردی. تانینمیش قازاخ عالیمی چوْکان ولیخانوف یازیر کی، قازاخ‌لار اولدوزلارا باخیب طالعدن خبر وئرن فالچی‌لاری سئبچی آدلاندیریردیلار.
اوکراین‌لی‌لارین اسلاویان‌لاشانا قدرکی آدی خاخوْل دا تورک سؤزودور. دنِپر، دنِستر کازاک‌لاری ساچلاری‌نین کنارلارینی قیرخار، اورتاسی‌نین توکونو اوزادیب ساچ کیمی هؤرردیلر. همین هؤروک آخاخوْل آدلانیردی. آذربایجان تورکجه‌سینده‌کی ککیل سؤزو خاخوْل اتنیک آدی‌نین آزجا دَییشیلمیش فورماسی‌دیر.
لقبی خاخوْل اولان تورکلرین بیر اویماغی ایسلامیتدن اول گونئی قافقازدا یورد سالمیشدی. آلبانیا ایله ایوئریا آراسیندا خاخوْل و خاتون موناستیرلاری‌نین وارلیغی دا فیکریمیزی تصدیق ائدیر.
شِوچِنکوْنون تاراس آدی دا تورکجه‌دیر. تورک دیل‌لری‌نین تاریخی لکسیکینده اونا تاراس، تالاس، تاراز و تیراس فورمالاریندا راست گلیریک.
گؤی‌تورکلرین اوْنگین آبیده‌سینده بئله بیر جومله وار: " موْچژوْ دئییر کی، او، آل تاراس کاوان ائلینده دوغولموشدور". ائل طایفا ایتتیفاقی‌دیر. آنجاق هر طایفا ایتتیفاقینا تورک دیل‌لرینده ائل دئییلمیردی. ائله حربی-سیاسی بیرلیک‌لره ائل، ائلات دئییلیردی کی، اونون اتنیک قروپ‌لاری اوتوراق اهالیدن دئییل، کؤچری ترکمه اویماق‌لاردان عیبارت اولسون. اوْنگین آبیده‌سینده کی یازی گؤستریر کی، آل تاراس ترکمه ایجماسی 8. عصرده کاوان ائلی‌نین ترکیبینده اولموشدور.
8-11. عصرلرین عرب تاریخچی‌لری تورکلری هم ده تیراس آدلاندیریرلار. تیراس آدلی تورک طایفالاریندان بیری 9-10. عصرلرده خزر خاقانلیغی‌نین اراضیسینده یورد سالمیشدیلار. بوندان قاباق اونلار بولقارلارین آراسیندا یاشاییردیلار. خزر خاقانی ایوْسیفین کوْردوْوا خلیفه‌سی‌نین وزیری خاصدای ابن-شافروُتا مکتوبوندا تیراس‌لارین آدی ت-ر-س حرف‌لری ایله یازی‌یا آلینمیشدیر. اونا گؤره ده بعضی متن‌شوناس‌لار اونو تاراس، بعضی‌لری تیراس کیمی اوخویورلار. تاراس تورکلرینین آیری-آیری قول‌لاری اوکراین‌دان علاوه قازاخیستان‌دا و قیرغیزیستان‌دا دا یاشاییردی. 4.عصرده قازاخیستان‌دا تاراس آدلی شهر وار ایدی.
محمود کاشغاری‌نین دیوانیندا تاراس شهری‌نین آدی تاراز فورماسیندادیر. بوندان باشقا، تالاس وادیسی‌نین آدی دا بعضی منبع‌لرده تاراز شکلینده یازی‌یا آلینمیشدیر.
اوکراین‌داکی دنِستر چایی قازاخیستان‌داکی تاراس شهری سالیناندان – دؤرد عصردن چوخ قاباق تیراس آدلانیردی. هرودوت یازیر کی، کیمِرلر دؤیوشده اؤلن یولداش‌لارینی تیراس چایی ساحیلینده تورپاغا تاپشیریب، کیچیک آسیایا کؤچدولر.
موقدسّ کیتابین بیرینجی و بئشینجی فصلینده وئریلن معلوماتا گؤره تیراس کیمِرین اوغلو، یافث‌ین نوه‌سی‌دیر. باشقا بیر یهود افسانه‌سینه گؤره، تیراس یافث و توْقارما نسلیندن اولوب، خزرلرین اجدادلاریندان بیری‌دیر. موْیسئیین تؤورات‌یندا ایسه تیراس یافث‌ین اوغلودور. بِسسارابییادا دنِستر چایی بویونداکی تیراسپوْل شهرینی (ایندیکی مولداوی اراضیسی) اونلار سالیبلار. تیراسپول تیراس شهری‌نین یونانجا آدی‌دیر. یونان دیلینده "پول" ، "پولیس" شهر، یاشاییش مسکنی دئمکدیر.
کیمِرلر کیچیک آسیایا کؤچندن سونرا تیراس خالقی‌نین بیر حیصه‌سی آلبانیادا یورد سالدی. موسی کاقان کاتوُکلوُ یازیر کی، تیراز خالقی‌نین پاتریارخی 488-جی ایلده کئچیریلن آلبان کیلیسا مجلیسینده ایشتیراک ائتدی و اؤز قبیله‌سی آدیندان مجلیسین قرارینی ایمضالادی. متنده کی "اؤز قبیله‌سی آدیندان" دئییمینه دیقْت یئتیرک. تیراس خالقی‌نین بیر حیصه‌سی مسیحیت دینینی قبول ائتمیش، آلبان‌لارلا قایناییب-قاریشمیشدیر. تیراس‌لارین باشقا بیر مسیحی ایجماسی شرقی آنادولودا تیراسخان شهرینی سالمیشدیر. ائرمنی‌لر همین شهرین آدینی اؤز مقصدلرینه اویغون اولاراق دراسخاناکِرت یازیرلار. خان ائرمنی سؤزودورمو؟
تیراسخان‌لارین مسیحی قانادی‌نین نسلی‌نین 6.عصرده اوُوان آدلی تاریخچیسی اولموشدور. ائرمنی‌لر اونو ایوْواننِس دراسخاناکِرتسی آدلاندیریرلار. تیراس دا، اوُوان دا تئوْنیم منشالی تورک اتنیک آدلاری‌دیر.
تیراس‌لارین ان دؤیوشکن آلپلاری جنوبا دوغرو حرکت ائده‌رک فینیقیه‌نی توتدولار. آرالیق دنیزینده دونانما یاراتدیلار. آنجاق ایل‌لر کئچندن سونرا اؤزلریندن دفعه‌لرله چوخ اولان سامی‌لره مغلوب اولدولار. آرامی، ایوری سالنامه‌لرینده اونلار فینیقیه‌نین کؤله کاستاسی کیمی خاطیرلانیرلار.
آمریکا عالیمی ژن د. ماتلاک یازیر کی، اونلار کؤله اولسالار دا، آغالار کیمی یاشاییردیلار. چونکی آتدان دوشسه‌لر ده، قیلینجی قینا قویمامیشدیلار. اؤز سیلاح‌لاری ایله اؤزلریندن گوجلولرین خیدمتینده اولوب، حربی غنیمتدن پای آلیردیلار.
موقدّس کیتابدا بیلدیریلیر کی، تیراس دؤرد بؤیوک یافث خالقیندان بیری‌دیر. اونلار قوزئی تورپاق‌لاریندان کؤچوب گله‌رک فینیقیه‌نی توتموش، تزار سوْلوْموْنون زامانیندا میلاددان اوْل 950-جی ایلده سیجیلیا، کوْرسیکا، ساردینیا آدالارینا کؤچوب گئتمیشلر.
تاراس شِوچِنکوْنون اجدادلاری قافقازدا، اؤن آسیادا، آرالیق دنیزی آدالاریندا یاد خالق‌لار آراسیندا اریییب ایتدیلر. اؤز تاریخی وطن‌لرینده دنِپر و دنِستر چایلاری آراسیندا روس ایشغالینا قدر، قیسماً ده اولسا، اؤز اتنیک کیملیک‌لرینی قورویوب ساخلایا بیلدیلر.
اگر تاراس شِوچنکوْنون شعیر دیلی‌نین 60 فایزی تورک سؤزلریندن عیبارت ایدیسه، دئمه‌لی، اوکراین‌ین کوْبزار تیتول‌لو ساز و سؤز صاحیب‌لری روس ایشغالینا قدر تام آسسیمیلاسیون اولونمامیشدی.
کوُموُک اصیللی عالیم مراد آدجی یازیر کی، تاراس شِوچنکوْنون دیلی‌نین تورک دیلی، روحونون تورک روحو اولدوغونو بیلدیکلرینه گؤره اونون کیتاب‌لاری‌نین روسیه‌ده چاپ اولونماسینا ایمکان وئرمیردیلر.
بیز آمئا نسیمی آدینا دیلچی‌لیک اینستیتوتوندا اوکراینلی کوْبزارین شعیرلری‌نین دیلینی تورکولوژی تدقیقاتین اوبیئکتینه چئویرمه‌لی‌ییک. ادبیات اینستیتوتوندا اوبرازلاری‌نین تورک کاراکترینی اؤیرنملی‌ییک. تاریخ اینستیتوتوندا اوکراین–آذربایجان اتنوژنتیک باغلارینی آشکارا چیخارمالی‌ییق. جوغرافیا اینستیتوتوندا توپونیمیک خریطه‌لرینی حاضیرلامالی‌ییق. الیازمالار اینستیتوتونون خطی ایله اثرلری‌نین ایلکین نوسخه‌لری‌نین صورتینی الده ائتمه‌لی‌ییک...
یازان: الهامی جعفرسوی
فیلولوژی اوزره علم‌لر دوکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
Ukraynanın türk əsilli Kobzarı
آذربایجانین ایلک قادین قزئتی : ایشیق
آذربایجانین ایلک قادین قزئتی : ایشیق
اون دوققوزنجو عصرین سونو - ییرمینجی عصرین اوّل‌لرینده بیر چوخ اؤلکه‌لرده اولدوغو کیمی، آذربایجاندا دا قادین‌لارین ایستیثمار و ظولمدن قورتولماسی، معاریف‌لنمه سی، مولکی و سیاسی، ائلجه‌ده ایقتیصادی، سوسیال و مدنی حوقوق‌لاری‌نین الده ائدیلمه‌سی اوغروندا موباریزه باشلامیشدی.
20. یوزایل‌لیگین اوّل‌لرینده قادین مؤوضوسو آرتیق آذربایجاندا ضیالی‌لار طرفیندن گئنیش موذاکیره اولونان ان آکتوال مسله‌لردن بیرینه چئوریلمیشدی. بئله کی، آذربایجان قادینی‌نین ساوادسیزلیغی، همچنین ایجتیماعی و سیاسی حیاتدان تجرید اولونماسی تکجه قادین‌لارین دئییل، بوتون خالقین حیاتیندا بیر چوخ پروبلم‌لره یول آچمیش و یئنی نسلین مورفّه گله‌جگینی تهلوکه آلتینا قویموشدو.
آذربایجان ضیالی‌لاری آزاد، تام‌حوقوقلو و ساوادلی قادین اولمادان موترقّی جمعیت یاراتماغین، عومومیتله، خالقین پروبلم‌لری‌نین حلّی‌نین مومکون اولمادیغینی آنلاییر و دینی تعصوب‌کش‌لرین هوجوم‌لاریندان چکینمه‌دن جمعیتین دیقّتینی قادین پروبلم‌لرینه یؤنلتمگه چالیشیر، قیزلارین چوخ ائرکن یاشدا زورلا ائولندیریلمه‌سینی، قادین‌لارین حوقوقی و ایجتیماعی وضعیتی‌نین چوخ آشاغی اولدوغونو تنقید آتشینه توتور و ان اساسی، قادین‌لار اوچون تحصیل اوجاق‌لاری‌نین یارادیلماسی و اینکیشاف ائتدیریلمه‌سی‌نین واجیب‌لیگینی وورغولاییردیلار. ضیالی‌لار، معاریفچی و خئیریه‌چی‌لر چوخ یاخشی آنلاییردیلار کی، قادین ایستر عاییله‌ده، ایسترسه ده جمعیتده اؤزونو ایفاده ائتمک اوچون موطلق تحصیل آلمالی، ایقتیصادی جهتدن تأمین اولونمالی‌دیر.
بو فیکیرلرین گئنیش ایجتیماعیته چاتدیریلماسیندا، قادین حوقوق‌لاری اوغروندا، ساوادسیزلیقلا و ایجتیماعی حیاتدان تجرید اولونما ایله موباریزه‌ده، شوبهه‌سیز، ان بؤیوک رولو آذربایجانین دؤوری مطبوعاتی اویناییردی. آذربایجان میلّی مطبوعاتیندا بو مسله ایلک اؤنجه 1903-جو ایلده گؤرکملی معاریفچی، پوبلیسیست، عالیم محمد آغا شاهتاختیلی طرفیندن "شرقی-روس" قزئتینده قالدیریلیر، داها سونرا "حیات" ، "ایرشاد" ، "یئنی ایرشاد" ، "ترقّی" کیمی قزئت‌لرده ده قادین ساوادسیزلیغی حاقیندا مقاله‌لر درج اولونور، پروبلمین حلی یول‌لاری آراشدیریلیردی. "ملا نصرالدین" درگیسی ایسه قادین آزادلیغی مسله‌لرینده چوخ جسارتله دینی تعصوب‌کش‌لره قارشی چیخیر، چادرانین گؤتورولمه‌سی و قادین‌لارین کیشی‌لرله تام برابرلیگی اوغروندا موباریزه آپاریر، بو آغریلی مؤوضودا ساتیریک یازیلار و کاریکاتورلار نشر ائدیردی.
1905-1907-جی ایل‌لر اینقیلابی قادین پروبلم‌لری‌نین حلّینه چاغیریش‌لاری داها دا آکتوال‌لاشدیردی. آذربایجان مطبوعاتی قادین‌لارا کیشی‌لرله برابر شکیلده مولکی و سیاسی حوقوق‌لار وئریلمه‌سینه چاغیریر، همچنین قادین‌لارین آزادلیغی و تحصیلی‌نین اهمیتی‌نین قورآنی-کریمده ده خوصوصیله وورغولاندیغینا دیقت چکه‌رک، دین خادیم‌لری و تعصوب‌کش روحانی‌لری ده اؤز طرفلرینه چکمگه چالیشیردیلار.
آذربایجان مطبوعاتیندا قادین مسله‌سینده ان علامتدار حادیثه دؤورونون ضیالی خانیم‌لارینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرن "ایشیق" آدلی قادین قزئتی‌نین نشری اولدو.
ایلک سایی 22 ژانویه 1911-جی ایلده چیخان "ایشیق" قزئتی‌نین ناشیری پوبلیسیست و حوقوقشوناس مصطفی‌بیگ علی‌بیگوف، رداکتورو ایسه مصطفی بیگین حیات یولداشی، زاقافقازیا اوْلگینسکی مامالیق و گینه‌کولوژی اینستیتوتونون مأذونو خدیجه خانیم علی‌بیگووا ایدی. "ایشیق" قزئتی‌نین نشری آذربایجان مطبوعاتی‌نین قادین آزادلیغی اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌نین تاثیرسیز اؤتوشمه‌دیگینی، قادین آزادلیغی طرفدارلاری‌نین و قادین‌لارین اؤزلری‌نین آرتیق جیدی بیر ایجتیماعی گوجه چئوریلدیگینی گؤستردی.
قزئتین اوز قابیغیندا اوشاغین الیندن توتاراق گونشین دوغماسینا ایشاره ائدن چادرالی بیر قادین تصویر ائدیلمیشدی. بونونلا قزئت ناشیری اینسان‌لارین خوشبخت گله‌جگی اوچون علم و تحصیلین واجیب‌لیگینه ایشاره ائدیردی. قزئتده دؤوری نشرلرین گله‌جک نسیل‌لر اوچون آکتوال‌لیغی خوصوصیله قئید ائدیلیردی. بئله کی، "ژنرال حاجی زینالعابدین تاغی‌یئف حضرت‌لری‌نین نیطقی. نوروز بایرامی موناسیبتیله" آدلی مقاله‌ده مشهور خئیریه‌چی حاجی زینالعابدین تاغی‌یئوین بو سؤزلری خوصوصیله وورغولانیردی: "اؤولادلاریم! گؤرویورسونوزمو کی، بنیم ساغ الیم دینی-ایسلامین روکنو و مداری-ایفتیخاری اولان قورآنی-عظیم‌‌الشأن‌ین اوستونده‌دیر و سول الیمده توتدوغوم ایسه قزئته‌دیر. اؤولادلاریم! بنیم سیزه آخیرینجی نصیحتیم بودور کی، بو قورآنی همیشه ساغ و قزئته‌یی ایسه سول الینیزده توتوب، میلّته صیدق و صداقت ایله خیدمت ائدسینیز!"
"ایشیق" قزئتینه آذربایجانین موختلیف گوشه‌لریندن مکتوب‌لار، مقاله‌لر، شعیرلر گؤندریلیردی. بو یازی‌لاردا اساساً تحصیل پروبلم‌لری ایشیقلاندیریلیردی. چایقیراقلی نابات خانیم "باجیلاریما بیر نئچه سؤز" آدلی مکتوبوندا یازیردی: "… بیر ناماز سوره‌سی بیلمک ایله تربیه‌لی اولوب، آنالیق مرتبه‌سینه چاتا بیلمریز. اؤیله قادین‌لار بیلیرم کی، هئچ ناماز سوره‌سی ده بیلمه‌ییرلر، معلوم کی، ناماز دا قیلمییورلار، مگر بونلارین حیاتی حیاتمی؟ خئیر، اونلارین حیاتی مئشه‌لرده کی ، اینسان‌لاردان قاچان حئیوان‌لارین یاشاماغینا بنزر، مگر بونا حیات دئنیلیرمی؟ بیز هر بیر طرفدن مظلومه‌لر، دیلسیز-آغیزسیز حئیوان‌لارا بنزه‌ییب، ایستیبداد آلتیندا عؤمروموزو سورویوروز!.. بیز قادین‌لارا مکتب لازیم، علم و معریفت لازیم!.."
هر مقاله‌سینده جمعیته، میلّته، دؤولته خئییرلی، حقیقی بیر وطنداش یئتیشدیرمک اوچون قادینین تحصیللی اولماسی‌نین واجیب‌لیگینی وورغولایان خدیجه علی‌بیگووا آذربایجان خالقی‌نین باشینا گلن بلالارین بؤیوک قیسمی‌نین سببینی محض آنالارین ساوادسیزلیغیندا گؤروردو: "طایفه‌یی-اوناثا علم و تربییه اینسانا سو ایله هاوا کیبی لازیمدیر، والله ایسلام بالالاری‌نین محو و نابود اولماغینا هئچ شکّیمیز اولماسین… سیبیریا صحرالاری و حبسخانالار کونج‌لری بیزیم قارداش‌لاریمیز ایله دولوب… آتالارینی، قارداش‌لارینی، آنالارینی و بیری-بیرینی اؤلدورن‌لر کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز. مسجیدلریمیزده اؤکور-اؤکور آغلاییب و اورادان چیخان کیمی گئدیب گوناهی-کبیر ائدن کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز... عولوم و صنایعده هامیدان دالا قالان کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز. اؤز آنا دیلینی دوز و سرراست دانیشا بیلمه‌ین کیمدیر؟ بیزیم قارداش‌لاریمیز... آروادلاریمیز… تحصیلی-علم و کامالات ائتمگینجه، اؤولادلاریمیزا قایدا ایله تربیه وئریب، ضلالتدن، قارانلیقدان، فقیرلیکدن، حبسخانالاردان و غئیری میلّت‌لرین تؤهمت و سرزنیش‌لریندن قورتاریب، ایشیغا چیخاردا بیلمه‌یه‌جه‌ییز".
خدیجه خانیم اؤز مقاله‌لرینده موسلمان قادینی‌نین آزادلیق و تحصیلله باغلی حوقوق‌لارینی مودافیعه ائتمکله یاناشی، قادین‌لارین عاییله ده ایکینجی درجه‌لی رولونا دا ایشاره ائدیردی: "عاییله‌نین صاحیبی کیشی‌دیر. عاییله‌نین خئییر و شری، ناموسو کیشی‌یه عاییددیر. قادین داخیلی-بئیتین زینتی و ایداره مأمورودور. کیشی ایله برابر و تای اولاماز. یعنی ائوده کیشی‌یه لاییق اولان حؤکمران‌لیق ائیله‌یه بیلمز". مسله‌یه بو جور یاناشما قادین‌لارین تام سربست‌لیگی، چادرانین گؤتورولمه‌سی، قادین‌لارا هر ساحه‌ده کیشی‌لرله برابر حوقوق وئریلمه‌سی طلبینده اولان دیگر ضیالی‌لارین، معاریف‌پرورلرین و ان اساسی، ملانصرالدینچی‌لرین سرت قیناغینا سبب اولوردو.
هم "ملا نصرالدین " درگیسینده، هم ده "ایشیق" قزئتینده بیر-بیرینه قارشی چوخ سرت یازیلار نشر اولونوردو. ملانصرالدینچی‌لر "ایشیق" قزئتی‌نین ناشیری و رداکتورونو ایکی اوزلولوکده گوناه‌لاندیریر، خدیجه علی‌بیگووانین اؤز مقاله‌لرینده شریعته عمل ائتمه‌نین واجیب‌لیگینی هر دفعه قئید ائتمه‌سینه، قادین‌لارین حیجابلی گزمه‌سینه اولان موثبت فیکرینه قارشی چوخ سرت اعتیراض ائدیردیلر.
درگی‌نین 1911-جی ایله عایید 7-جی ساییندا م.ع. صابر "دؤرد دیللی قیرمانج" آدلی شعیرینده خدیجه خانیمین سؤزو ایله عملی‌نین اویغونسوزلوغونا ایشاره ائدیر:
"ایشیق" قزئتی مودیره‌سی خدیجه خانیم جنابلاری دئییر کی:
" موسلیمه اؤورتلری مستوره اولماق ایستریز"،
ایشته سؤز، ایشته عمل (؟)، ایشته مووافیق بیر مرام.
باشقا بیر مقاله‌ده ایسه "ویزویزا" تخلوصلو مؤلیف "ایشیق"ین، عومومیتله، بوتون فعالیتینی شوبهه آلتینا قویوردو: " آللاه شاهیددیر کی، "ایشیق" باجاردیغی یئره کیمی چالیشیر. اگر آروادلارین آزادلیغی یولوندا چالیشماغی لازیم بیلمیرسه، او دا اونون اؤز ایشی‌دیر".
دیگر بیر مقاله ده ج.محمدقولوزاده کینایه ایله یازیردی: "دوغرودور، باکیدا چیخان "ایشیق" قزئتی موسلمان قارداش‌لاریمیزی ایشیقلاندیریر، آما بونو گرک بیله سن کی، چوخ برک ایشیق دا بیر شئی دئییل، آدامین گؤزونو قاماشدیریر".
"ایشیق" قزئتی‌نین رداکتورو ایسه، اؤز نؤوبه سینده، ملانصرالدینچی‌لری "بی‌تربیه و بی‌ویجدان" آدلاندیریردی: "جناب موللا، بؤیله موسلمانین قورآنی-مجیدی‌نین حؤکمونون و میلّی ایشلری‌نین ضیدینه قاریشیب ال آتماغی نه سیزه و نه سیزین کیبی بی‌تربیه و بی‌ویجدان لارا هئچ مصلحت گؤرمه‌ییریک… دوغرودور، ساققالین آغاریبدیرسا دا، لاکین فؤحشدن، بؤهتاندان باشقا، قزئته چیخاردان گوندن ایمدی‌یه کیمی بیر مسلک تاپماییب، آنجاق عولمانین و شریعتین ضیدینه گئدیب، اؤورتلری کوچه‌لرده، تییاترولاردا گزدیرمکلری مظلوم میلته وعظ بویورموسونوز و بونون ثمره‌سی ایسه مئیداندادیر. لعنت، مین دفعه لعنت!...".
"ملا نصرالدین" درگیسی‌نین 18-جی ساییندا درج ائدیلن بیر کاریکاتوردا خدیجه خانیم عکس اولونور کی، اوروپاسایاغی گئییمده، باشیندا بؤیوک شلیاپا، الینی چادرالی قادین‌لارا ساری اوزادیب دئییر: " باخ، موسلمان خانیم‌لاری بئله عیصمتلی و ناموسلو اولمالی‌دیر". ملانصرالدینچی‌لر همین کاریکاتور ایله "ایشیق" قزئتی‌نین رداکتورونون اؤزونون ضیالی و موعاصیر اولماسینا و موسلمان باجی‌لارینی معاریف و آزادلیق یولونا چیخارماق اوغروندا موباریزه‌یه باشلاماسینا رغماً، ایندی گئری آددیم آتماسینا ایشاره ائدیردیلر.
خدیجه خانیمین جاوابی اؤزونو گؤزلتمیر: "هرگاه سیز بؤیله لیباس‌لارین و شلیاپالارین طرفداری ایسنیزسه، بویورونوز کندینیزده اولان بی‌تربیه و بی‌علم آنا و باجینیزی، قوهوم و اقربانیزی گؤتورون تیفلیسه، اورادا اونلارا شلیاپا گئییندیریب تییاترولارا آپارینیز، سونرا سیزین طرفدارینیز موسلمان‌لارا تکلیف ائدینیز. جناب! ایسلام اؤولادینا، خواه اوناث، خواه ذوکور، لازیمدیر تربیه، آنا دیلی، شریعتی، وظایفی-بئیتیه‌نی اؤیره‌نیب بیلمک. موسلمان خانیم‌لاری اوچون شلیاپا مسله‌سی هله یوز ایل بوندان سونراکی مسله‌دیر…".
"ایشیق" قزئتی‌نین ناشیر و رداکتورو دیگر معاریف‌پرورلردن فرقلی اولاراق، اهالی‌نین اکثریتینی تشکیل ائدن دینی تعصوب‌کش‌لرین غضبی و نیفرتینه سبب اولمادان قزئتین نشرینه داوام ائتمک اوچون دین خادیم‌لری‌نین ده فیکیرلرینی نظره آلماغا سعی گؤستریردیلر. اونلار دین خادیم‌لرینی قیجیقلاندیرماماغا چالیشیر، بیر چوخ مقاله‌لرده شریعت مسله‌لرینه گئنیش یئر وئره رک، کیشی‌نین قادیندان اوستونلوگونه ایشاره ائدیر و بونونلا دا دین خادیم‌لری‌نین دستگینه نایل اولماغا جهد گؤستریردیلر و موعیّن معنادا بونا نایل ده اولا بیلیردیلر.
بئله شخص‌لردن بیری، مشهور دین خادیمی آخوند موللا روح‌الله محمدزاده قزئتین رداکتورونا مکتوب عونوان‌لایاراق، بو خئییر ایشی دستکله‌دیگینی دیله گتیریردی: "بونلاری غفلت و اطالت دؤشگیندن قالخیزماق و سامعه‌یی-عیبرت‌لرینی آچماق اوچون نیسوانا مخصوص قرائت‌خانا کیمی خوداپسندانه عمل‌لره ده تشبوث ائتمه‌لی‌ییز... موخدّراتی-ایسلامدان خدیجه خانیمین سعیی ایله باشلامیش بو نیتی-اینسان‌پسندانه ایسلام قادین‌لاری‌نین تحسینینی قازانیب، اؤز ممنونیت‌لرینی ایظهار ایله ریضایت‌لرینی قزئته‌لر سوتونوندا درج ائده‌جکلرینه شوبهه یوخ. بیز ده مُشارالیها‌نین بو یولدا عظیم بیر غئیرت و فداکارلیق گؤسترمگینه راضی‌لیق وئریب، ان صمیمُ‌‌القلب تبریک و ایظهاری-تشکّور ائدیریز".
بئله لیکله، آذربایجاندا ایلک قادین قزئتی هر طرفدن – هم لیبرال اولدوغو اوچون موترقّی ضیالی‌لاردان، هم ده قادین‌لارین حوقوق‌لارینی طلب ائتمک جسارتینه گؤره دین خادیم‌لری و رادیکال دیندارلاردان گلن هوجوم لارا تاب گتیرملی اولوردو.
بیرینجی‌لر اؤز دوشونجه‌لرینی و تنقیدلرینی مقاله و یا شعیرلرده تقدیم ائدیردیلرسه، ایکینجی‌لر داها قورخولو ایدی و علی‌بیگوف‌لار و قزئت مؤلیف‌لری‌نین حیاتی اوچون بؤیوک تهلوکه یارانیردی.
"قزئته‌میز نشره باشلایاندا بیز اکثر عولمامیز اولان روحانی آتالاریمیزا مجّاناً قزئته گؤندریب و مکتوباً اونلاردان میلّتین ایندیکی حالینا دایر آتالیق وظیفه‌سی‌نین اداسینی اوموردوق. لاکین روحانی آتالاریمیزین بیر نئچه‌سی بی‌حیس بیر هئیکل کیبی لازیمه‌یی-خیدمتده اولمادیغیندان معاده، ضیایی-علمه سدّ اولان بیر ظولماتی-جهل داغی کیبی اعتیراض ائدیب، قزئته‌میزی ده گئری قایتاردیلار.
بونلاردان بیریسی ده باکیدا مسجیدین مینبریندن جماعته: "جماعت، هر کیم "ایشیق" قزئته‌سینی اوخویارسا، کافیردیر" جومله‌لرینی بویوردوقدان علاوه ، "هر کیمین ائوینده "ایشیق" قزئته‌سی اولار ایسه، او ائو مورداردیر" سؤزلرینی ده تکرار بویورموش ایمیش"، - دئیه خدیجه خانیم علی‌بیگووا قزئتین عونوانینا دئییلن سؤزلردن، تعصوب‌کش‌لرین نیفرتیندن درین ناراحات‌لیغینی دیله گتیریردی.
دیندارلار طرفیندن اولونان هوجوم‌لار نتیجه‌سیز اؤتوشمه‌دی و "ایشیق" قزئتی مادّی چتینلیک‌لر یاشاماغا باشلادی. بئله کی، روحانی‌لردن و دینی تعصوب‌کش‌لردن احتیاط‌لاناراق، مؤلیف‌لر قزئته مکتوب، مقاله و شعیر گؤندرمگی، اوخوجولار ایسه آبونه اولونماغی دایاندیریردیلار.
موعلیمه آسیا آخوندزاده "تأسوفلر اولسون" آدلی مقاله‌سینده بو وضعیته اؤز اعتیراضینی بئله بیلدیریردی: "اؤز عالمینیزی فنا بیر حالا سالیب، یاخود قارارتماغی ویجدانینیز نئجه قبول ائدیر؟ و بو "ایشیق" قزئته‌سی بیر پارچا ساده‌جه آغ کاغیذدان عیبارت‌دیر. بو قزئته‌نی "ایشیق" ائدن سیزین تزه اولان گؤزل فیکیرلرینیز، ضیالی قلم‌لرینیز اولمایاجاقدیرمی؟... وطنه خیدمت بئله‌می اولار؟ باغبانی کؤچموش، باغچاسی ویران اولوب گول‌لری سولموش بولبول‌لر کیبی هایانا قاچیب داغیلمیشسینیز؟.. آنادان اولدوغو حالدا قالیب، مین ذیلّت ایله عؤمور ائدیب، کیشی‌لر نظرینده فقیر گؤرونوب، جفاکش اولان باجی‌لارینیزین یولوندا نه چوخ زحمت‌لر چکدینیز؟ نه تئز اوساندینیز؟ نییه لال اولدونوز؟.. آنالیق، خانیملیق وظیفه‌لرینی بئله قارانلیق بوجاق‌لاردا، بؤیله قارا بئیین‌لر ایله می ایفا ائده‌جکسینیز؟ اینسان‌لیق حوقوقونو بو حال ایله می قازاناجاقسینیز؟ وطنه ناموسلو، غئیرتلی اؤولادلار، میلّته تزه و دوغرو فیکیرلی، صادیق اعضالار بئله می یئتیشدیریله‌جکدیر؟"
ماتریال و آبونه‌چی آزلیغی "ایشیق" قزئتی‌نین یئگانه پروبلمی دئییلدی. 1912-جی ایلین ژانویه آییندا "ایشیق" قزئتینی رادیکال دیندارلاردان قورویان آخوند موللا روح‌الله محمدزادهنین ناماز قیلارکن فاجیعه‌وی شکیلده قتله یئتیریلمه‌سیله قزئت اؤز هامیسینی ده ایتیریر و بو حادیثه‌دن اوچ آی سونرا اؤز نشرینی دایاندیرماغا مجبور اولور. بئله‌لیکله، آذربایجان قادینی‌نین ایلک مطبوع اورقانی اولان "ایشیق" قزئتی 21 آوریل 1912-جی ایلده سون نؤمره‌سی ایله مطبوعات عالمینه الویداع دئییر.
ییرمینجی عصرین اوّل‌لرینده آذربایجان قادینی‌نین موباریزه تاریخینده اؤنملی یئر توتان بو قزئتین تام متنی سیاسی سندلر آرخیوی طرفیندن 2020-جی ایلده " علم و تحصیل" نشریاتیندا نفیس ترتیباتدا چاپ اولونموشدور.
اومید ائدیریک کی، بو نشر 20. عصرین اوّل‌لری مطبوعاتی، آذربایجان قادینی‌نین موباریزه تاریخی، معاریفچی قادین‌لاریمیزین علمی، بدیعی و پوبلیسیستیک یارادیجی‌لیغی ایله ماراقلانان‌لار اوچون فایدالی بیر قایناق رولونو اوینایاجاقدیر.
یازان: ائلمیرا علی‌اکبر اووا
آذربایجان جومهوریتی پرزیدنتی‌نین ایشلر ایداره‌سی‌نین سیاسی سندلر آرشیوی‌نین دیرکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
تانینمیش ائرمنی‌لر اؤز میلّتی، دیلی و مدنیتی حاقیندا نه دئییرلر
تانینمیش ائرمنی‌لر اؤز میلّتی، دیلی و مدنیتی حاقیندا نه دئییرلر
ائرمنی خیصلتی حاقیندا دونیانین بیر چوخ عالیم، فیلوسوف و یازیچی‌لاری طرفیندن فیکیرلر بیلدیریلیب. آمّا بو میلّتین تاریخی، ماهیتی، مدنیتی حاقیندا اصل حقیقتی هامیدان دقیق، اینجه‌لیک‌لرینه قدر آچان اؤز تانینمیش‌لاری اولوب. همین فیکیرلردن بعضی‌لرینی تقدیم ائدیریک.
- یقیشه چارنتس (شاعیر): "بیزده ریاکارلیق هله آنا بطنینده اولارکن یارانیر " .
- هوهانس تومانیان (یازیچی): "حقیقی قورتولوش داخیلدن باشلانمالی‌دیر، بیز ائرمنی‌لر ایسه داخیلن خسته‌ییک".
- قئورق آسلان (تاریخچی): " ائرمنی‌لر هارادا چؤرک بولدورسا، اورانی اؤزلرینه وطن حساب ائدیرلر".
- کروب پاتکانوف (تاریخچی): "ائرمنی‌لر بشر تاریخینده هئچ زامان هر هانسی بیر رول اویناماییبلار " .
- مانوک آقابگیان (دیلچی، ادبیاتشوناس): " ائرمنی خالقی نین کؤکلری هارادادیر، بورا نئجه، نه واخت، هارادان و هانسی یول‌لارلا گلیب، بیزده بو باره ده دقیق و آیدین معلومات یوخدور".
- خاچاطور آبوویان (یازیچی): "لعنته گلمیش تورک دیلی سانکی تانری‌نین خئییر-دوعاسینی آلیب... بوتون بایرام‌لاردا و توی مراسیم‌لرینده بیز ائرمنی‌لر تورکجه اوخویوروق. دیلیمیزین ان آزی 50 فایزی تورک سؤزلریندن عیبارت‌دیر. آذربایجان سؤزلری دیلیمیزه او قدر داخیل اولوب کی، بیزده ماهنی‌لار، شعیرلر، آتالار سؤزلری تورک و آذربایجانجا سسله‌نیر".
- لوون دابگیان (تاریخچی): " ائرمنی‌لر اؤز میلّی وارلیغی ایله باغلی بیرباشا تورکلره بورجلودورلار. اگر بیز بیزانسلی‌لار و یا دیگر اوروپالی‌لارین آراسیندا یاشاسایدیق، ائرمنی آدی آنجاق تاریخ کیتاب‌لاریندا قالاردی".
- قازاروس آغایان (شاعیر، یازیچی): " بیزیم آشیق‌لارین شعیرله سؤیلنن داستان‌لاری یوخدور، بو داستان‌لارین هامیسی آذربایجانجادیر. آذربایجان بایاتی‌لاریندان ایستیفاده ائتمگیمیزین سببی بودور کی، بو دیلده ایسته‌دیگین قدر ایکی‌معنالی و چوخ‌معنالی سؤزلر وار. ائرمنی خالقی و آشیق‌لاری تورکجه دانیشماقدا هئچ بیر چتینلیک چکمیرلر – بو دیل ائرمنی‌لر اوچون دوغمادیر. اونا گؤره ده بیز تورکجه اوخویوروق".
- چوروق قوستانیان (ادبیاتشوناس): " بیزیم آشیق‌لارین ائرمنی دیلینده شعیری، داستانی یوخدور، هامیسی صیرف تورک دیلینده‌دیر".
- آوِت ترتریان (موسیقی‌شوناس): "ائرمنی‌لر اونسیتده و دانیشیق دیلینده همیشه آذربایجان آتالار سؤزلری و مثل‌لرینه موراجیعت ائدیبلر".
- ادوین آروستامیان (دیلچی): "آذربایجان آتالار سؤزلری و ضرب-مثل‌لری‌نین چوخو ائرمنی‌لر طرفیندن ائرمنی دیلینه ترجومه اولونمادان ایستیفاده اولونور. چونکی آذربایجان سؤزلری‌نین درین فلسفی ماهیتی ترجومه‌یه گلمیر".
- جانِت نعلبندیان (ادبیاتشوناس): "همیشه تمیز ائرمنی سؤزو ائشیتمک ایسته‌میشم، آمّا تأسوف کی، بو گونه قدر ائشیده بیلمه‌میشم".
- پرچ پروشیان (فولکلورشوناس): " ائرمنی کیشی‌لر تورک بایاتی‌لارینی دینله‌ییب تورکجه آغلاییرلار، قادین‌لار ایسه اؤز اینیلتی‌لری ایله اونلاری موشاییعت ائدیرلر".
- آراکل باباخانیان (دیلچی): "ائرمنی آشیق‌لاری حیاتی ترنّوم ائدرکن آذربایجان دیلینه اوستونلوک وئریرلر. چونکی آذربایجان دیلی ائرمنی دیلیندن داها زنگین‌دیر".
- ققام تاروئردی‌یان (فولکلورشوناس): " ائرمنی آشیق‌لاریندان توپلادیغیم شعیرلرین موعین حیصه‌سی صیرف آذربایجان دیلینده‌دیر " .
- نیکوقایوز تیقرانوف (موسیقی‌شوناس): " آلکساندر سپندیاروفون نوت کیتابچاسیندا چوخلو سایدا دئییم‌لر، موغام‌لار وار: " ماهور " ، " راست " ، " چاهارگاه " ، " شوشتر " ، " کورد شاهناز " ... آ.سپندیاروف بو منبع‌لرین اکثریتیندن اؤز اثرلرینده ده ایستیفاده ائدیب. ائرمنی‌لرین قولاق‌لاری تار و کامانچا سسی ایله دولوب".
- آرام خاچاطوریان (بسته‌کار): " من آذربایجان آشیغی‌یام!"
قایناق:
"گلدیم، گؤردوم،...منیمسه‌دیم " (آذربایجان مدنی عنعنه‌لری نین منیمسه‌نیلمه‌سی
ائرمنی عنعنه‌سی حاقیندا) – [کیتابی یوکلهPDF ]
کؤچورن: عباس ائلچین
نظرات ارامنه ی مشهور در باره ی ملت، زبان و فرهنگ خودشان
شمارِ زیادی از دانشمندان، فیلسوفان و نویسندگان نقطه نظرات خود را در خصوص خصائل اخلاقی ارامنه بیان نموده اند. ولی دقیق ترین نقطه نظرات را در خصوص تاریخ، ماهیت، و فرهنگ ارامنه متفکرین ارمنی به تفصیل بیان کرده اند. شمه ای از این نقطه نظرات را به عنوان نمونه ذکر می کنیم:
- یغیشه چارِنز (شاعر): « در میان ملت ما نطفه‌ی ریاکاری در همان بطن مادر بسته می‌شود.»
- اوانس طومانیان (نویسنده): «رهایی واقعی باید از درون سرچشمه بگیرد، ما ارامنه از درون بیماریم.»
- گئورگ آصلان (مورخ): «هر جا که نان فراوان است، ارامنه آنجا را وطن خود می پندارند.»
- کروب پاتکانوف (مورخ): «ارامنه هیچ گاه در طول تاریخ بشر قادر به ایفای هیچ نقشی نشده اند.»
- مانوک آبگیان (زبان شناس، ادیب): «این که ریشه‌ی ارامنه در کجا است و چگونه، کی، از کجا و از چه راهی به اینجا آمده اند برای خود ما هم معلوم نیست و هیچ اطلاعات دقیقی در این باره وجود ندارد.»
- خاچاطور آبوویان (نویسنده): «این زبان ترکی لعنتی گویی دعای خیر خداوند را پشت سر خود دارد ... ما ارامنه در تمامی اعیاد و مراسم خودمان هم به زبان ترکی سرود می‌خوانیم. دست کم 50 درصد از کلمات زبان ما ترکی است. زبان ترکی و آذربایجانی آن چنان به زبان ما نفوذ پیدا کرده است که ترانه‌ها، اشعار، ضرب المثل‌ها در زبان ما به این زبان بیان می شود.»
- لوان دابگیان (مورخ): «ارامنه هستی خود را مستقیماً مدیون ترک‌ها هستند. اگر ما در بیزانس و یا اروپا زندگی کرده بودیم حالا از ارامنه هیچ چیزی جز یک نام در تاریخ باقی نمانده بود.»
- گازاروس آقایان (شاعر، نویسنده): «در زبان شعری عاشیقهای ما داستان وجود ندارد، تمامی داستان‌ها به زبان آذربایجانی است. علت این که ما از بایاتی‌های آذربایجانی استفاده می‌کنیم این است که این زبان بسیار گسترده و دارای کلماتی با معانی چندگانه است. عاشیقهای ارمنی در سخن گفتن به زبان آذربایجانی هیچ مشکلی احساس نمی کنند – این زبان برای ارامنه زبان بیگانه نیست، خودی است. به همین خاطر ما به زبان ترکی می‌خوانیم.»
- چوروگ گوستانیان (ادیب): «عاشیقهای ما شعر و داستان به زبان خودمان ندارند، همه‌ی آنها صرفاً به زبان ترکی است.»
- آوت ترتریان (موسیقیدان): «ارامنه در زبان گفت و گو و برای برقراری ارتباط همیشه از ضرب المثل‌های آذربایجانی استفاده می کنند.»
- ادوین آروستامیان (زبان شناس): «بسیاری از ضرب المثل‌ها و سخنان بزرگان آذربایجانی بدون آن که به زبان ارمنی ترجمه شوند به همان زبان اصلی استفاده می شوند. علت امر این است که زبان آذربایجانی از فلسفه‌ای عمیق بهره می‌برد و ضرب المثل‌های آن قابل ترجمه شدن نیست.»
- جانت نعلبندیان (ادیب): «آرزوی همیشگی‌ام این بوده که سخن ارمنی بدون کلمات بیگانه بشنوم ولی تا به امروز به این آرزوی خود نائل نگردیده ام.»
- پرچ پروشیان (فولکلور شناس): «مردان ارمنی بایاتی‌های ترک را شنیده و به زبان ترکی گریه می‌کنند زنانشان هم با ناله‌های خود آنها را همراهی می‌کنند.»
- آراکل باباخانیان (زبان شناس): «عاشیقهای ارمنی زمانی که می‌خواهند زندگی را ترنم کنند از زبان آذربایجانی استفاده می‌کنند. زیرا زبان آذربایجانی بسیار غنی‌تر از زبان ارمنی است.»
- گِگام تاروردیان (فولکلورشناس): «بخشی از اشعاری که از عاشیقهای ارمنی گردآوری کرده‌ام صرفاً به زبان آذربایجانی است.»
- نیکوگایوز تیگرانوف (موسیقیدان): «در کتاب نوت موسیقی الکساندر اسفندیاراف تعداد زیادی تصانیف و موسیقی مقامی هست: «ماهور»، «راست»، «چهارگاه»، «شوشتر»، «کرد شهناز»، .... ا. اسفندیاراف این منابع را در بسیاری از آثار خود نیز استفاده کرده است. گوش ارامنه از آوای تار و کمانچه پر شده است.»
- آرام خاچاطوریان (آهنگساز): «من عاشق آذربایجانم!»
منبع: http://anl.az/el/Kitab/2016/Azf-290799.pdf
قاجارلار دؤولتینین سوقوطو دؤورو: مشروطه حرکاتی و ستارخان
قاجارلار دؤولتینین سوقوطو دؤورو: مشروطه حرکاتی و ستارخان
20. عصرین اوّل‌لرینده قاجارلار دؤولتینه سون ضربه‌نی وورماق اوچون آریانچی فارسدیللی زومره هاوادارلاری اینگیلیس‌لرین تعلیماتی اساسیندا حرکته کئچمگه باشلادیلار. اصلینده بو تعلیماتا گؤره، قاجارلارین دئوریلمه‌سی اوچون اؤنجه اینقیلابی شراییط یارانمالی ایدی، داها سونرا ایسه بو اینقیلابی شراییطین گئدیشی اساسیندا سیاسی تاکتیکی گئدیش‌لرله آریانچی فارسدیللی زومره‌نین حاکیمیته گتیریلمه‌سی حیاتا کئچیریلمه‌لی ایدی. شوبهه‌سیز، اینگیلیس ایدئولوق‌لار دا یاخشی آنلاییردیلار کی، دونیانین اکثر ایمپریا دؤولت‌لرینده اولدوغو کیمی، قاجارلار دؤولتینده ده گئج-تئز اینقیلاب باش وئره‌جک و بو پروسه‌نی تورکلرین علئیهینه، فارسلارین ایسه لئهینه چئویرمک لازیمدیر. بو آنلامدا او زامان اولدوغو کیمی، ایندی ده ایدیعا ائتمک کی، قاجارلارداکی اینقیلاب حرکات اینگیلیس‌لرین اثری‌دیر، تامامیله یانلیش‌دیر. هله، همین دؤورده بو مولاحیظه‌یه قارشی چیخان بؤیوک تورک آیدینی علی بیگ حسین‌زاده یازیردی کی، بیر فردین حددی-بولوغا یئتیشمه‌سی اطرافیندا اولان اینسان‌لاردان کیمسه‌نین اثری-تشویقی اولمایاجاغی کیمی، قاجارلار دؤولتینده کی وطنداش‌لارین دا حوریت دعاواسی ائده‌رک اینقیلاب ائتمه‌لری اینگیلیس اثری اولا بیلمز: " اینگیلیس‌لرین عالمی-سیاستده ان بؤیوک هونرلری حادیثه‌لر تؤرتمک اولماییب بلکه بیلنفسه حوصوله گلن حادیثه‌لردن ایستیفاده ائتمه‌لری‌دیر" .
علی بیگ حسین‌زاده‌نین بو فیکیرلرینه قاتیلماقلا یاناشی حساب ائدیریک کی، اینگیلیس ایدئولوق‌لاری‌نین، او جومله‌دن روس‌لارین دا اساس مقصدی قاجارلاردا اینقیلاب باش وئره‌جگی تقدیرده عدالت‌لیک، برابرلیک، اینسان‌لیق کیمی ایدئیالارا ساریلاراق حرکاتین آپاریجی قووّه‌‌سینی تشکیل ائده‌جک یئنی‌لیکچی-موترقّی روحلو تورکلری اؤز سویوندان اولان قاجارلارلا دوشمن حالینا گتیرمک، بونون فوْنوُندا ایسه آریانچی فارسلاری اؤن پلانا چیخارماق اولموشدور. باشقا سؤزله، قاجارلاردا گؤزله‌نیلن اینقیلابدا حؤکومت و اینقیلابچی‌لار قیسمینده (قاجارلار و تورک اینقیلابچی‌لار) داها چوخ قوربان وئرن تورکلر، قازانان ایسه آریانچی فارسدیللی زومره اولمالی ایدی. بئله اولدوغو تقدیرده ده، تورک قاجارلار دؤولتی دئوریله‌رک اونون یئرینه آریانچی فارسدیللی پهلوی‌لرین حاکیمیته گتیریلمه‌سی چوخ دا چتین اولمایاجاقدی. بو آنلامدا هله، اینقیلابا قدر آریانچی فارسدیللی زومره ایچینده مؤوجود اولان "اینگیلیس بارماغی‌نین" قاجارلار دؤولتینده کی اینقیلابین گئدیشینده داها دا فعال‌لاشماسی، عئینی زاماندا 100 ایل اوّل اولدوغو کیمی بو فعال‌لاشمانین سؤزده روس-اینگیلیس رقابتی (روس‌لارین هیندیستانا گئدن یولونا سیپر چکمک) اولاراق قلمه وئریلمه‌سی باشا دوشولن‌دیر. اصلینده اینقیلابی گئرچکلشدیرن قاجارلاردان تزار روسیه‌سینه تیجارت و فهله‌لیک اوچون گئدن گونئی آذربایجان تورکلری ایدی کی، چارلیقدا یاشادیقلاری مودّتده حوریت دوشونجه‌سینه قاپیلمیش، عئینی زاماندا بوراداکی سویداش‌لاری‌نین، اؤزل‌لیکله ده قوزئی آذربایجان تورکلرینین ده بوندا بؤیوک رولو اولموشدور. حسین‌زاده یازیر: "حال و کئیفیت بو مرکزده ایکن ایرانداکی حوریت حرکاتی‌نین سببینی اینگیلیس حؤکومتی بارماغی‌نین اوجوندا دئگیل، روسیه جاماعاتی‌نین قلبیندن فؤوران ائدن حوریت آتشی‌نین ایرانا دوشموش شراره‌لرینده آرامالی‌دیر" .
احمد بیگ آغا اوغلو دا "ایران و اینقیلابی" اثرینده قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینیقلابین مادّی و معنوی سبب‌لرینی دَیرلندیررکن بو مسله‌ده قافقاز و آذربایجان عامیلینی ده قئید ائتمیشدیر: "اینقیلابین مادّی سبب‌لری آراسیندا ان چوخ دیقته لاییق اولانلار بونلاردیر: 1) ایداره‌چی‌لیکده اویغونسوزلوق، 2) سوء-ایستیفاده؛ 3) جبر و ظولم؛ 4) فقیرلیک، احتییاج؛ 5) اجنبی هوجوم‌لاری. معنوی سبب‌لره گلینجه، اونلاری دا بئله موعین‌لشدیرمک مومکوندور؛ 1) ایرانلی‌لارین خاریجله موناسیبت‌لری‌نین آرتماسی و بو سایه‌ده موعین قدر اوروپالی‌لاشمالاری؛ فیکیرلره اولان تاثیرلر؛ روسیه‌ده و خوصوصاّ ایرانین یاخینلیغینداکی قافقاز و آذربایجانداکی اویانما حرکات‌لاری". آغااوغلو معنوی عامیله عایید آخرینجی مسله ایله باغلی اونو دا یازیردی کی، واختیله تزار روسیه‌سینه موهاجیرت ائدن "ایرانلی‌لار" (اکثری ده تورک اولماقلا) قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینقیلابدا موهوم رول اوینامیشلار.
عومومی‌لیکده، حساب ائدیریک کی، قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینقیلابین گئدیشینده اینگیلیس‌لرین یا دا روس‌لارین رولونون شیشیردیلمه‌سی دوغرو اولمادیغی کیمی، اونلارین آریانچی فارسدیللی قووّه‌‌لری ائتدیگی یاردیم‌لار دا تامامیله گؤزآردی ائدیلمه‌ملی‌دیر. باشقا سؤزله، هر ایکی خالق و اونلارین دؤلت‌لری قاجارلار دؤولتینه و اونون اساس سوتونو اولان تورکلره موناسیبتده منفی رول اوینامیشلار. اؤزل‌لیکله، اینگیلیس‌لرله روس‌لارین ناصرالدین شاهین قتلیندن (1896) سونرا تاختا اوتوران مظفرالدین شاه قاجارین (1896-1907) حاکیمیتی دؤنمینده قاجارلار اوزرینده اوینادیغی قورخونج سیاست اونودولمامالی‌دیر. اصلینده 1896-جی ایلده "یئنی‌لیکچی" میرزه رضا کرمانی طرفیندن ناصرالدین شاهین قتله یئتیریلمه‌سی یانلیز اینگیلیس‌لرله روس‌لاری دئییل، عئینی زاماندا اؤلکه‌ده کی بوتون داخیلی و خاریجی قووّهلرین حرکته کئچمه‌سینه سبب اولدو. هر حالدا بوتون یئرلی و خاریجی قووّهلر اوچون 50 ایله یاخین حاکیمیت سورموش ناصرالدین شاهلا موقاییسه‌ده مظفرالدین شاهلا دیل تاپماق داها آسان اولمالی ایدی.
مظفرالدین شاه دؤورونده قاجارلار دؤولتینده ایداره ائتمه مسله‌سینه گلینجه، اوّل‌لر اولدوغو کیمی دئمک اولار کی، فدرالیزم و موختاریت پرینسیپ‌لرینه عمل اولونوردو. بئله‌کی، اؤلکه‌ده ایداره ائتمه 4 بؤیوک ایالت (آذربایجان، خوراسان، کرمان، فارس) و بیر سیرا موستقیل قوروم‌لار، یئرلی حؤکومت‌لر (استاراباد، گیلان، مازانداران، تهران، زنجان، همدان، قزوین، ایصفاهان، لورستان، خوزیستان و ب.) شکلینده حیاتا کئچیریلیردی. همین ایالت و یئرلی حؤکومت‌لر تهراندان گؤندریلن حاکیم تعیین اولونسا دا، اؤلکه ده واحید ایداره ائتمه اوصولو ایله باغلی قانون اولمادیغی اوچون، هر بیری اؤز قابیلیت‌لرینه، میلّی عادت-عنعنه‌لره اویغون اولاراق ایداره اولونوردو. دئمک اولار کی، ایالت‌لر و یئرلی حؤکومت‌لر موستقیل اولوب، یالنیز عوموم میلّی اهمیتلی مسله‌لرده تهران حؤکومتینه باغلی ایدیلر.
تاریخچی عالیم عئینالله مدتلی دوغرو یازیر کی، همین دؤورده قاجارلار دؤولتینین ایداره اولونماسیندا ایسه عنعنه‌وی اولاراق اساس رولو آذربایجان تورکلری اویناییردیلار: "ایرانین ایداره ائدیلمه‌سینده آذربایجانلی‌لارین عنعنه‌وی اوستون رول اویناماسی، حاکیمیتده اولان سولاله‌لرین، اساساً، آذربایجان تورک‌لریندن اولماسی، ایران اوردوسوندا، خوصوصاً ظابیط‌لر آراسیندا اونلارین آپاریجی مؤوقع‌لرده اولماسی، آذربایجانلی و ایلک نؤوبه‌ده، آذربایجاندان اولان قاجار ضیالی‌لاری‌نین اؤلکه‌نین مدنی حیاتیندا موهوم رول اوینایاراق آذربایجاندا و بوتون ایراندا اهمیتلی طبقه تشکیل ائتمه‌لری 19. عصرین سونو- 20.عصرین اوّل‌لرینده اؤلکه ده میلّی موناسیبت‌لرین وضعیتینه موعین درجه ده تاثیر گؤستریردی".
بیزجه، قاجارلار دؤولتینده خئیلی درجه ده فدراتیو بیر ایداره اوصولو اولدوغو حالدا، اؤلکه‌نین آنارشی‌یه سوروکلنمه‌سی هئچ ده تصادوفی اولمامیشدیر. خوصوصیله ده، مظفرالدین شاه دؤورونده قاجارلارین آنارشی‌یه دوغرو سوروکلنمه‌سینده باشلیجا رولو اینگیلیس‌لر، موعین قدر ده روسلار اوینادیلار. اینگیلیس‌لرله روسلار قاجارلاری اؤزلریندن آسیلی وضعیته سالماق، داها سونرا دا سوقوطونا سبب اولماق اوچون هر جور واسیطه‌یه ال آتیردیلار. ایلک نؤوبه‌ده، ایقتیصادی ساحه‌ده قاجارلار دؤولتی روسیه ایله اینگیلیس‌ین تامامیله "بورج باتاقلی‌لیغی" آسیلی‌لیغینا دوشورولدو. بو بورجالمالاری اؤلکه‌نین موستقیل‌لیگینی قورخو آلتینا آلان، منلیگینی اکسیلدن، ناموسونو پوزان حال کیمی دَیرلندیرن آذربایجان جومهوریتی‌نین قوروجوسو، ایلک جومهورباشقانی، تانینمیش موتفکّیریمیز محمدامین رسولزاده یازیردی: "دؤولتی بو آغیر، منلیک قیران اورتام‌لاردا آلینان بورجا توتدوروب آغیر مالیه دورومونا سالان مظفرالدین شاه پارا بولماق سیاستی باخیمیندان اورتامی آغیرلاشدیران بیر چوخ اوستونلوک‌لر ده وئرمیش، بو یؤنده آتاسی ناصرالدین شاهی دا کئچمیشدیر" . بوتون بونلار یئتمزمیش کیمی، اوسته‌لیک قاجارلار حربی گوجونو ده بیر واختلار قوزئی آذربایجان اوغروندا ساواشدا اودوزدوغو روس‌لارین ایختیارینا بوراخمیشدیر. سؤزون آچیغی، قاجارلار حؤکمدارلاری‌نین اینگیلیس‌لردن سونرا رئال دوشمن‌لری اولان روسلار قارشیسیندا بو قدر عاجیز دوروما دوشمه‌لری چوخ آغریلی بیر حال ایدی. رسولزاده یازیردی: " اؤزولو ناصرالدین شاه چاغیندا قویولموش روس سوبای‌لاری باشچی‌لیغیندا یارادیلمیش ایران قازاق آلایینا دا مظفرالدین شاهین آغالیغی دؤنمینده اؤزل اوستونلوک‌لر وئریلمیشدی" .
بئله‌لیکله، قاجارلار دؤولتینده یئنی‌لشمه‌‌نین قاچیلماز اولماسی گونده‌مه گلمیشدی. ساده‌جه، بو یئنی‌لشمه‌‌نین هانسی شکیلده باش وئرمه‌سی، داها اؤنملیسی هانسی قووّهنین گئرچکلشدیرمه‌سی مسله‌سی وار ایدی. بیر چوخلاریندان فرقلی اولاراق حساب ائدیریک کی، او زامان قاجارلار دؤولتینده ایصلاحاتچی‌لیق ایستگی ایله مئیدانا چیخان‌لار آراسیندا تورک یئنی‌لیکچی‌لرین اولماسی طبیعی ایدی. تورک یئنی‌لیکچی‌لری‌نین بورادا اساس مقصدی هئچ ده قاجارلارین ضعیف‌له‌دیلمه‌سی یا دا دئوریلمه‌سی دئییل، تام عکسینه شیعه‌لیک، ایرانچیلیق قیلیغینا گیرمیش شووینیست فارسلاری حاکیمیتدن اوزاقلاشدیرماق، بو دؤولتین ایلک باشلاردا اولدوغو کیمی عدالتلی شکیلده ایداره اولونماسینا نایل اولماق ایدی. آنجاق اینگیلیس‌لر آذربایجان تورکلرین قارشی آریانچی‌‌لیق، ایرانچیلیق ایدئولوژیسی آدی آلتیندا فارس عامیلیندن مهارتله ایستیفاده ائتدیلر. باشقا سؤزله، حاکیمیتی، اوردونو تورکلرین الیندن آلماق اوچون، آریانچی‌لیغی، ایرانچی‌لیغی اورتایا آتیب تورک-فارس موناسیبت‌لرینی کسکین‌لشدیردیلر.
قاجارلار دؤولتینین یئنی‌لشمه‌‌سی تورک حاکیمیتی‌نین داواملی‌لیغی اوچون واجیب عامیل ایدی. چونکی قاجارلار اؤزونده گوج تاپیب یئنی‌لشمه‌یه‌جگی تقدیرده، اونلارین دئوریله‌رک یئرینده آریانچی فارسلارین حاکیمیتین قورولماسی پلانی چوخدان حاضیرلانمیشدی. بو آنلامدا 1906-1909-جو ایللرده قاجارلاردا باش وئرن اینقیلابین ایکی خطدن بیری اوزرینده اینکیشافی قاچیلماز ایدی. بیرینجی خطه گؤره، قاجارلار اؤلکه‌ده باش وئرن یئنیلشمه حرکاتینی لئهینه چئویره‌رک یئنیدن آذربایجان تورک مرکزلی سیاست یوروتمه‌لی، عئینی زاماندا دینی مذهبچی‌لیکدن اوزاق دونیوی حاکیمیته سؤیکنمه‌لی بونونلا دا آغالیق‌لارینا داوام ائتمه‌لی ایدی. ایکینجی خطه گؤره، اؤلکه ده باش وئرن یئنیلشمه حرکاتی قاجارلارین علئیهینه چئوریلمه‌لی، اونون یئرینه "لیبرال-دموکرات" قیلیقلی ایرانچی‌لار-آریانچی‌لار حاکیمیته گتیریلمه‌لی ایدی.
بیزجه، ایلک دؤورلرده نیسبتاً بیرینجی خطین طرفدارلاری اوغور قازانماغا باشلامیشدیلار. بئله کی، مظفرالدین شاه قاجار تورک دوشمنلرینین گؤزلمه‌دیگی حالدا، هئچ بیر دیره‌نیش گؤسترمه‌دن قاجارلار مجلیسی‌نین آچیلماسی (1906، اوکتوبر)، داها سونرا آنایاسالی دؤولتین اعلان اولونماسی (1906، 30 دسامبر) باره‌ده فرمان‌لار وئرمیشدیر. بو ایسه، اؤزل‌لیکله قاجارلارین دا قانینی داشیدیغی حاکیم تورک اولوسو طرفیندن بؤیوک سئوینجله قارشیلانمیشدیر. باشقا سؤزله، مظفرالدین شاه بو آددیمی ایله اساساً یئنی‌لیکچی‌لیک طرفداری اولان تورکلرین سئوگیسینی قازانمیشدیر کی، تورک اولوسویلا قاجارلار آراسیندا قوپموش باغلار یئنیدن بیرلشمگه اوز قویموشدور. بونونلا دا، آریانچی ایرانچی‌لارلا اونلارین هاوادارلاری‌نین سایه‌سینده اوزون مودّت "درین بیر اویقو ایچینده حرکت‌سیز دوُران" قاجارلار دؤولتینده یئنی‌لیکچی روحلو بیر اویانیش باش وئرمیشدیر.
مظفرالدین شاه قاجارین اؤلکه‌ده مشروطیت اعلان ائتمه‌سینی بؤیوک سئوینجله قارشیلایان تورکچولوگون، تورانچی‌لیغین ایدئولوقو علی بیگ حسین‌زاده "حیات" قزئتینده نشر اولونان "حوریت و وطنی-فردوسی" (1906، سپتامبر) مقاله‌سینده شاهین بو آددیمینی امیر تئیمورون بوتون حربی غلبه‌لرینه برابر توتموشدو: " تورک نسلیندن اولان یئنی بیر حؤکمدارین، تئیمورون بوتون ظفرلرینه بدل بؤیوک بیر موظفریته نایل اولویور! یاشا مظفرالدین، یاشا!" . او، داها سونرا "فویوضات" درگیسینده مظفرالدین شاهین اؤلومو موناسیبتی ایله قلمه آلدیغی"مظفرالدین" آدلی مقاله‌سینده اونون هله تبریزده ولیهد اولارکن ایصلاحات لارا مئییللی اولماسیندان، داها سونرا شاه اولدوغو دؤورده بو ایصلاحات‌لاری داوام ائتدیرمه‌سیندن بحث ائتمیشدیر: " علم و معاریفین قدرینی بیلن مظفرالدین شاه آذربایجانداکی جانیشین‌لیگی زامانی بیر چوخ ایجرااتی-نافعه‌دن خالی قالمادی. غربین افکاری-ترقّی و مدنیتینی ایراندا نشر اوچون تبریزده " ناصری " نامیله بیر جریده چیخماغا باشلادی. اوروپا اوصولوندا مُتفنن ظابیط‌لر یئتیشدیرمک اوچون یئنه عئینی شهرده "موظفریه" نامیله بیر مکتبی-عالی بینا اولونوب، بونون اوچون اوروپادان واگنر خان کیمی خوصوصی موعلیم‌لر دعوت ائدیلدی. بو سایه‌ده اوموری-عسکریه ده بیر خئیلی ایصلاحات و تنظیمات ووجودا گلدی. مرحوم هر یئرده آذربایجان اهالیسی‌نین ایمدادینا یئتیشمگه غئیرت ائدییوردو".
ع.حسین‌زاده یازیردی کی، اؤلکه‌نین شاهی سئچیلدیکدن سونرا دا مظفرالدین شاه ایصلاحات‌لارینا داوام ائتمیش، دؤولتین ایداره اوصولونون یئنی‌لنمه‌سی اوچون فرمان‌لار وئرمیشدیر. ایلک دؤورلرده بو فرمان‌لاری جیدی اوغور قازانماسا دا، چوخ کئچمه‌دن اؤلکه ده کؤک سالمیش ایستیبداد بوروکراسینین یئنی‌لمه‌سینده موهوم رول اوینامیشدی. او، یازیردی: "ترقّی و ایصلاحاته ضیدی و ایستیبداد و فساد طرفداری اولان منفور بوروکراسینین آخیر نفسی یاقلاشیب، یاواش-یاواش تجددود و اینقیلاب عماره‌لری ظوهورا باشلادی " .
ع.حسین‌زاده یه گؤره، مظفرالدین شاهین اؤلکه‌ده مشروطه‌نی اعلان ائتمه‌سینده ده بیر طرفدن اوروپانین، روسیهنین، ژاپونون اینکیشافی فوْنوندا ایسلام عالمی‌نین، ایسلام مدنیتینین گئری‌لیگی، دیگر طرفدن قاجارلاردا موطلقیتین عوثمانلی‌دا اولدوغو کیمی، دریندن کؤک آتماماسی، خوصوصیله ده بورانین عولما و آلوئرچی صینفی‌نین حؤکومته قارشی اعتیبارلا ایستیقلال‌لارینی موحافیظه ائده بیلمه‌لری، ایالت و یئرلی حؤکومت‌لرین خئیلی درجه‌ده موستقیل اولمالاری موهوم رول اوینامیشدیر. او، یازیردی: "مظفرالدین شاه حضرت‌لری هم اؤزونو، هم خاندانینی، هم ده میلّتینی ایستیبدادین، معیت و بوروکراسی ایستیبدادینین الیندن خیلاص ائدیب حؤکمدار ایله میلّت آراسینداکی حایلی قیسماً رفع ائده بیلدی". اونون فیکرینجه، ایتیحادا-ایسلاما بؤیوک بیر جیغیر حاضیرلایان‌لاردان اولان مظفرالدین شاه مشروطه اعلان ائتمکله ده یالنیز قاجارلار تاریخینه دئییل، اؤلکه‌نین بوتون تاریخی اوچون بیر ایلکه قول قویموش اولدو.
م.ا.رسولزاده ده 1912-جی ایلده تورکیه‌ده قلمه آلدیغی "ایران اینقیلابی‌نین تاریخی" مقاله‌سینده یازیردی کی، اؤلومونه آز قالمیش مشروطه‌چی‌لیگی (آنایاساچی‌لیغی) بیلدیرمیش مظفرالدین شاه اولوسون ایچدن سئوگیسینی قازانمیشدی. رسولزاده یازیردی: "شاه آنایاساچی‌لیغی بیلدیردیکدن سونرا دئمک اولار اوروپا آغالاری کیمی چوخ آز دئییله‌جک دوزیده، بیر قاچ قوللوقچولاری ایله سایا بیر بیچیمده تهران کوچه‌لرینی دولاشیر، بازارلارا چیخیر، یاشایان‌لارین آلقیش‌لارینی قازانیر، خئییر-دوعا گؤرور، بوندان اولدوقجا دویغولانیردی. اوخومامیش‌لار مظفرالدین شاهی تاریخین یئتیشدیردیگی تکلردن سایاراق اینجه قلبلی اولدوغونو دوشونوردو. یاشایان‌لار ایچینده اونا اورکدن گوونن‌لر، باغلانان‌لار اولموش، اولوسال جوشقونون بوندان یوکسگی دوشونولموردو. پارلمانین اؤنونده توپلانان یاشایان‌لاردان " یاشاسین آسیا ایمپراتورو " دئیه باغیران‌لار اولموشدو".
حساب ائدیریک کی، دونیا تاریخی، او جومله‌دن تورک (آذربایجان) تاریخی مظفرالدین شاهلا باغلی منفی جهت‌لرله یاناشی، موثبت تاریخی مقام‌لاری دا اونوتمامالی‌دیر. هر حالدا اونون تورک مشروطه‌چی‌لرین ده تاثیری ایله روحانی‌لرین باسقیسیندان اوزاقلاشیب تورک اولوسویلا یاخینلاشدیقجا یئنی‌لیکچی جهت‌لری اورتایا چیخمیشدی. تبریزدن تهرانا گلرکن تورک شاهزاده‌لرینی اؤزو ایله برابر مرکزه گتیرن، اوسته‌لیک تورک شاهزاده‌لریندن عین‌الدوله‌نی اؤزونون وزیری تعیین ائتمیش مظفرالدین شاهین بوتون بونلارلا یاناشی تورک مشروطه‌چی‌لری دستکله‌مه‌سی، 1906-جی ایلده آذربایجان ایالتی انجومنی‌نین، یا دا آذربایجان میلّی جمعیتی‌نین یارانماسینا دا راضی‌لیق وئرمه‌سی تصادوفی اولا بیلمزدی. آ.قاسملی یازیر: " بو انجومن سایه‌سینده یگیرمی نفر آذربایجان تورکو انجومنه عوضوو سئچیلمیش، گونئی آذربایجاندا میلّی تفکّور صورتله اینکیشاف ائتمگه باشلامیش، مذهب چاتیشمالارینا سون وئریلمیش، تورکجه تدریس یاپان مکتب‌لر یارانمیش، تورکجه مطبوعات اینکیشاف ائتمیش، یئنی سیاسی تشکیلات‌لار یارانماغا باشلامیش، عومومیتله "انجومنی میلّی تبریز " گونئی آذربایجانین ایداره ائدیلمه‌سینده اؤنملی یئر قازانمیشدی. "انجومنی میلّی تبریز "-ین سیاسی بئینینی "مرکزی-غئیبی" آدلی تشکیلات تشکیل ائدیردی کی، بو گیزلی تشکیلات تدقیقاتچی‌لارین فیکرینجه، نریمان نریمانوفون دستکله‌دیگی گونئی آذربایجان تورکلری طرفیندن باکیدا یارادیلان سوسیال دموکرات پارتیاسی‌نین کود آدی اولان " ایجتیماعیون عامیون " پارتیاسی ایدی " . م.ا.رسولزاده ده واختیله "ایران تورکلری" اثرینده یازیردی کی، 1-جی روسیه اینقیلابی دؤورونده (1905-1906) اونون تاثیری آلتیندا قافقازداکی ایرانی‌لار (چوخو تورکلر اولماقلا) باکیدا سوسیال دموکرات پارتیاسی آدلی جمعیت یارادیبلار. بو تشکیلاتین قاجارلار دؤولتینده و قافقازدا اؤزک‌لری‌نین اولدوغونو یازان رسول‌زاده‌یه گؤره، مشروطه‌نین اعلان اولونماسیندا اونلارین موهوم رولو اولموشدور. بو تشکیلاتین لیدرلری آراسیندا علی موسیؤ تبریزی، حئیدرعمواوغلو و باشقالاری وار ایدی.
مظفرالدین شاه قاجاردان سونرا قاجارلار دؤولتینین باشینا کئچن اوغلو محمد علی شاه قاجارین (1907-1909) تورک اولوسو ایله قاجارلار آراسیندا یئنیدن یارانان بیرلیک باغینی گوجلندیرمک یولونو توتماق عوضینه، عکس آددیملار آتماسی دیقت‌چکیجی‌دیر. تورک اولوسو، او جومله‌دن تورک آیدین‌لاری محمدعلی شاه قاجارین دا آتاسی‌نین یولونو داوام ائتدیره‌جگینی گؤزله‌ییردیلر. مثلا، علی بیگ حسین‌زاده 1907-جی ایلده " فویوضات "دا یازدیغی بیر مقاله‌سینده اینانیردی کی، مظفرالدین شاهین "موقدس وصیت‌لری اورتادا دورورکن محمدعلی شاه منفور ایستیبدادلارین نصیحت‌لرینه قولاق وئرن دئییلدی" . حسین‌زاده‌یه گؤره، قاجارلارین آنایاسالی دؤولت اولماسی اوروپا دؤلت‌لرینه، او جومله‌دن آلمان، اینگیس و روسیه‌یه صرف ائتمیر. اونا گؤره ده، قاجارلار دؤولتینین شاهی موطلقیت یولو توتمامالی، مشروطیت فیکریندن اصلا واز کئچمه‌ملی‌دیر.
1907-جی ایلین ژانویه‌سینده آذربایجان ایالت انجومنی 7 مادّه‌دن عیبارت طلب‌لرینی (آنایاسایا اویغون بیر ایداره ائتمه سیستمی‌نین قورولماسی، اؤلکه اراضیسینده ایالت و ویلایت انجومن‌لری‌نین تشکیل اولونماسی و س.) سارایا گؤندردی و همین طلب‌لر یئرینه یئتیریلمه‌یه‌جگی تقدیرده آذربایجانین قاجارلار دؤولتیندن آیریلا بیله‌جگینی اعلان ائتدی. محمدعلی شاه دا تاختا اوتوردوقدان سونرا، یعنی 12 فوریه 1907-جی ایلده اوّلجه صدراعظم واسیطه‌سی ایله مجلیسه تذکره گؤندره‌رک مشروطیت رژیمینه باغلی‌لیغینی بیلدیردی. بوندان سونرا بیرینجی مجلیس 122 مادّه‌دن عیبارت اولان قانون قبول ائتدی کی، پروف. نصیب نصیبلی‌یه گؤره، بوراداکی بعضی قانون‌لار، او جومله‌دن ایالت و ویلایت انجومن‌لری‌نین یارادیلماسی دا اساساً قاجارلار دؤولتینین ایداره ائتمه قورولوشونا گؤره موعین‌لشدیریلمیشدی. او، یازیردی: "ایالت و ویلایت انجومن‌لری دؤنمین ایران دؤولتینین "ممالک محروسه قاجار" پرینیسیپیندن قایناق‌لانیردی (لاکین بو پرینسیپ آنایاسادا یئر آلمیردی). انجومن، ایرانداکی خالق‌لارین اؤنملی و تک دموکراتیک و میلّی اوغورلاریندان بیری ساییلمالی‌دیر. چوخ میلّتلی ایراندا میلّتلرآراسی پروبلم‌لرین یومشالدیلماسی، حتّی سونرالار حلّ ائدیلمه‌سینده حساس رول اویناما پوتانسیلینه صاحیب ایدی" .
مشروطه دؤورونده تبریز، اورمیه و تهراندا یایینلانان قزئت‌لر اساساً تورک و فارس دیل‌لرینده اولسا دا، اساس آغیرلیق فارس دیلی ایدی. تورک و فارس دیل‌لرینده یایینلانان قزئت‌لرده بیر قایدا اولاراق عوموم اؤلکه پروبلم‌لرینه موراجیعت ائدیلمیش، تورکلوک مسله‌سی دئمک اولار کی، مطبوعات صحیفه‌لرینده یئر آلمامیشدیر. بو باخیمدان ن.نصیبلی‌یه گؤره، مشروطه دؤوروندن ان کارلی چیخان فارس‌لار اولموشدور. هر شئیدن اؤنجه فارسلارین اون ایل‌لرجه آلیشامادیقلاری قاجار حاکیمیتی ضعیفله‌میش، اؤلکه ایداره ائتمه‌سینده بؤیوک آغیرلیغی اولان فارس بوروکراسینین رولو داها دا آرتمیشدی.
قاجارلار دؤولتینین ایلک مجلیسینده تورک میلّت وکیل‌لری فارس‌لارا نیسبتده سای باخیمیندان آز اولسالار دا (ایلک مجلیسده میلّت وکلیل‌لری‌نین یاریسی هئچ بیر منطیقه اویغون اولمادان تهراندان، یاریسی دا دیگر بؤلگه‌لردن سئچیلمیشدی)، آنجاق ان فعّال و یئنی‌لیکچی طرف ایدیلر. ایلک مجلیسده پارتیالارین فراکسیون‌لاری اولماسا دا، آنجاق ایکی آخین: 1) یئنی‌لیکچی‌لر، و 2) موحافیظه‌کارلار وار ایدی کی، یئنی‌لیکچی‌لر آخینی‌نین باشیندا تورک سویلو س.ح.تقی‌زاده ایله حاجی میرزه ابراهیم آغا دایانیردی. ایلک قاجارلار مجلیسی قووولاندان سونرا تقی‌زاده اوروپایا قاچماغا مووفّق اولسا دا، حاجی میرزه ابراهیم آغا اعدام اولونموشدو.
بوتون حال‌لاردا، ایلک پارلمان دؤنمینده تهراندا 70-آ یاخین سیاسی جمعیت‌لر وار ایدی کی، اونلارین آراسیندا " آذربایجان جمعیتی " (آذربایجان انجومنی)، یا دا " تبریز جمعیتی " اؤن یئری توتوردو. رسولزاده یازیردی کی، " آذربایجان جمعیتی " بوتون جمعیت‌لرین باش یئری، یؤنلدیجیسی ایدی؛ آذربایجان-تبریز جمعیتی‌نین عوضولری‌نین چوخو ایسه تورکلر ایدی، یؤنتیم قورولو دا تورکلرین الینده ایدی. ع.مددلی یازیر کی، آذربایجان-تبریز جمعیتی‌نین اصیل وظیفه‌سی مجلیس اوچون نامیزدلر ایره‌لی سورمک و اونلاری سئچمکدن عیبارت اولسا دا، تئزلیکله اؤز سعی‌لری نتیجه‌سینده اصلینده بؤلگه‌سل پارلمانا چئوریلمیشدی. عئینالله مدتلی یازیر: " همین ایلین اوکتوبروندا تبریز شوراسی‌نین " جریده ملی " (میلّی قزئت) قزئتی فارس دیلینده نشره باشلادی. قزئتین بیر سیرا مقاله‌لرینده انجومنی-تبریز میلّی مجلیس آدلاندیریلمیشدی و بو تهراندا مجلیس عوضولری‌نین اعتیراضینا سبب اولموشدو. بونا گؤره، مجلسیده کی آذربایجانلی وکیل‌لر مسله‌یه آیدینلیق گتیردیلر و انجومنی-تبریزین میلّی مجلیس یوخ، ایالت شوراسی اولدوغونو وورغولادیلار. لاکین تبریز شوراسی بؤلگه‌سل مسله‌لرله مشغول اولماقلا کیفایت‌لنمیر، آنایاسانین آردیجیل مودافیعه‌چیسی کیمی ضروری حال‌لاردا تهرانا - مجلیسه ده اهمیتلی تاثیر گؤستریردی".
قاجارلار دؤولتینده آنایاسانین قبولوندان (1907-جی ایلین مئی-ژوئن آیلاری) آز سونرا تهران حؤکومتی‌نین روسیه و اینگیلیس‌‌دن یئنی بیر بورج آلماق ایستگینه قارشی چیخان مجلیسین بونونلا یاناشی، قاجارلارین خاریجی دؤلت‌لرین سیاسی-ایقتیصادی آسلی‌لیغیندان قورتولماسی اوچون قبول ائتدیگی 5 مادّه‌لیک قرارا (میلّی بانکین قورولماسی، روسیه و اینگیلیس‌‌دن هر جور بورج طلبی‌نین یاساقلانماسی، شاها موعین میقداردا معاشین باغلانماسی و س.) قارشی‌لیق محمدعلی شاه دا، صدراعظم میرزه نصرالله خانی (مشیرالدوله) وظیفه‌سیندن اوزاقلاشدیراراق آنتی-مشروطه‌چی میرزه علی‌عسگر خانی (اتابک اعظم) اونون یئرینه گتیردی. اوسته‌لیک، محمدعلی شاهین مشروطیتی لغو ائدیب موطلقیته قاییتماق یولوندا روسیه و اینگیلیسنین دستگینی آلماق اوچون (اصلینده بو پلانی تورک دوشمنی اولان همین دؤلت‌لرین اؤزلری حاضیرلامیشدیلار) 31 آقوست 1907-جی ایلده قاجارلار دؤولتینی روسیه و اینگیلیس آراسیندا نوفوز دایره‌سینه بؤلونمه‌سینه راضی‌لیق وئرمه‌سی یالنیز صدراعظم میرزه علی عسگر خانین اؤلومونه گتیرب چیخارمادی، عئینی زاماندا اؤلکه‌ده داخیلی آنارشی پیک حدده چاتدی.
آذربایجان تورک موتفکّیری، دؤولت خادیمی میرزه ابراهیموفا گؤره، بو دؤورده موترقّی قووّهلر موحافیظه‌کار قووّه‌‌لرله فعال شکیلده موباریزه آپاریردیلار، آنجاق سون نتیجه‌ده سونونجولار اوستون گلدیلر: "عومومیتله، او ایل‌لر ایراندا و گونئی آذربایجاندا ایجتیماعی-سیاسی حیاتین سون درجه غئیری-ثابیت، دییشکن، گؤزله‌نیلمز حادیثه‌لرله زنگین اولدوغو دؤور ایدی. بو دؤورده یالنیز موترقّی اینقیلابی قووّهلر دئییل، عکس جبهه‌نی تشکیل ائدن مورتجع ظولمکار، موحافیظه‌کار، قارا قووّه‌‌لر‌ده فعال صورتده اللشیردی، برک ال-آیاقدا ایدی. اونلار، موترقّی قووّهلرین مظفرالدین شاهدان قوپاردیقلاری مشروطه حؤکومونون عملی اولاراق حیاتا کئچیریلمه‌سینه یول وئرمه‌دیلر و 1907-جی ایلده، یعنی روسیه‌ده استولیپین ایرتیجاعسی‌نین حؤکم سوردوگو، هر جور قان‌سوران‌لارین مئیدان سولادیغی دؤورده کوت‌بئیین، ساتقین محمدعلی شاهی حاکیمیت باشینا گتیردیلر. او ایسه هم تزاریزمین، هم ده اینگیلیس‌لرین کؤمگی و تحریکی ایله مجلیسی توپا توتدو، مشروطه طرفدارلارینا هوجوم ائتدی".
همین دؤورده محمدعلی شاهدان آنتی-مشروطه‌چی‌لیک، آنتی-حوریتچی‌لیک دوشمنچی‌لیگی گؤزله‌مه‌ین یئنی‌لیکچی-موترقّی آذربایجان تورکلری تبریزی مشروطه‌نی قوروما حرکاتی‌نین مرکزینه چئویرمکله یالنیز اؤزلرینی دئییل، قاجارلاری دا بو قورخونج اویوندان خیلاص ائتمگه چالیشیردیلار. بو آنلامدا قاجارلار دؤولتینین اساس میلّتی اولان تورک اولوسونون اؤز سویوندان اولان قاجارلار سولاله‌سی‌نین شاهینین دوغرو اولمایان سیاستینه قارشی چیخماسی خیانت دئییل، تام عکسینه اویونا گتیریلمیش تورک حؤکمداری محمدعلی شاهی دوغرو یولا چکمک و تورک حاکیمیتی‌نین نوفوذونو برپا ائتمک ایدی. آنجاق خاریجی قووّهلرین، خوصوصیله ده روسیه دیپلوماسی‌سی‌نین تاثیری آلتینا دوشموش محمدعلی شاه تورک خالقینا آرخالانماق یا دا موترقّی تورک مشروطهچیلرینین حاق سسینی دینله‌مک عوضینه، تهرانداکی مجلیسی داغیداراق موطلقیته قاییتماق یولوندان واز کئچمه‌دی. " شاه و اونون اطرافیندا توپلانمیش مورتجع قووّهلر طرفیندن هله 1908-جی ایلین آوریل-مئی آیلاریندان حاضیرلانماقدا اولان حؤکومت چئوریلیشی همین ایل ژوئن آیی‌نین 23-ده حیاتا کئچیریلدی. عکس اینقیلاب بوتون ایراندا (قاجارلاردا-ف.ع.) هوجوما کئچدی. لاکین تبریزده اینقیلابی حرکات داها جیدی شکیل آلدی، بورادا آذربایجان ایالت انجومنی، تبریز سوسیال-دموکرات تشکیلاتی و محلّی انجومن‌لر یئنی اینقیلابی موباریزه‌یه، قطعی دؤیوش‌لره حاضیرلاشماغا باشلادیلار. اینقیلابی موباریزه‌نین مرکزی تهراندان تبریزه کئچدی".
بیزجه، " اینقیلابی موباریزه‌نین مرکزی‌نین تهراندان تبریزه " کئچمه‌سینده گئری‌لیکچی، یعنی آریانچی فارس مشروطه‌چی‌لرین یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطه‌چی‌لرین یانیندا یئر آلمامالاری دا موهوم رول اوینادی. آریانچی فارس مشروطه‌چی‌لر اینگیلیس‌لرین مصلحتی ایله، سیاسی مانور ائده‌رک محمدعلی شاهین یانیندا مووقّتی ده اولسا، یئر آلماغی داها موناسیب بیلدیلر. چونکی مشروطه‌نین یئنی‌لیکچی آخینی اولان تورکلرین سایجا آزلیقدا اولماسینا باخمایاراق اؤنه چیخماغا باشلاماسی، اؤزل‌لیکله قاجارلارین پایتاختی تهراندا مؤوجود اولان پارلماندا تاثیرینی آرتیرماسی آریانچی فارس‌لارلا، اونلارین اساس هاواداری اینگیلیسی قطعیاً قانع ائتمیردی. هر حالدا بو دؤورده اعلان اولونموش مشروطه‌نین یئنی‌لیکچی قووّهسی کیمی تورکلر تهراندا توپلانمیش ایلک مجلیسین قرارلارینا حؤکومتین عمل ائتمه‌یه‌جگی تقدیرده یئنی حؤکومت سئچه‌جک‌لرینی بیان ائتمه‌سی تصادوفی دئییلدی. همین پروسه‌لرین جانلی شاهیدی اولان م.ا.رسولزاده بونونلا باغلی چوخ دوغرو یازیردی کی: " " ایران باهادیرلاری تورک‌لردیر " - دئمک ایران اینقیلابی‌نین (قاجارلار مشروطه حرکاتی‌نین - ف.ع.) اساسی ایله، اساسی-علمیه‌سی ایله ایثبات ائدیلمیش بیر حقیقت‌دیر کی، بو باره ده هئچ دانیشیق بئله اولماز".
ایلک مجلیسی مودافیعه ائده‌رک دؤولتین فداراسیون یاپیسینی گئرچکلشدیرمگه چالشان یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطه‌چی‌لری آذربایجانین قاجارلار دؤولتینده کی موهوم نوفوذونو دا برپا ائتمک ایسته‌ییردیلر. بو مسله ایله باغلی میرزه ابراهیموف یازیردی: " ستارخان حرکاتی اینقیلابی-دموکراتیک قانون‌لار اساسیندا ایداره اولونان فدراسیون ایران یاراتماق، آذربایجانا موختاریت الده ائتمک مسله‌سینی عمللی اولاراق اورتالیغا چکمیش و حتّی قیسا بیر مودتده بو مسله‌نی حلّ ائتمیشدی ده. ستارخان دؤورونده تشکیل اولونموش ایالت انجومن‌لری موعین حوقوق‌لارا مالیک اولان موختار دؤولت اوصولوندان باشقا بیر شئی دئییلدی. ایالت انجومنی‌نین قراری ایله او زامان آذربایجاندا دوغما دیلده مطبوعات و کیتاب‌لار نشر ائدیلمیش، مکتب‌لرده آنا دیلینده تعلیم حیاتا کئچیریلمیشدی. لاکین اینقیلاب اؤز ایشینی آخیرا قدر آپارا بیلمه‌میشدی. بیر یاندان اینگیلیس ایمپریالیزمی، او بیری یاندان تزاریزم آزادلیق حرکاتی‌نین گئنیشلنمه‌سینه یول وئرمه‌میش، اونلاردان هر بیریسی اؤز مقصدلری اوچون ایستیفاده ائتمگه چالیشمیش و مورتجع قووّه‌‌لری ایش باشینا گتیرمیشدیلر".
تورک یئنی‌لیکچی‌لری‌نین اؤنه چیخماسیندان راحات‌سیز اولان، بونا گؤره ده مشروطه‌یه دستک اولماق عوضینه، اوّلجه محمدعلی قاجارین یانیندا یئر آلمالارینی روس و اینگیلیس حؤکومت‌لری شاها قارشی "فنا" وضعیتده بولونماق ایسته‌مه‌مه‌لری کیمی ایضاح ائتمیشلردی. اصلینده تورک دوشمنی روس و اینگیلیس حؤکومت‌لری یاخشی بیلیردیلر کی، تهراندا یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطهچیلرینین گوجلنمه‌سی اصیل پلانلارینی حیاتا کئچیرمگه انگل اولاجاقدیر. خوصوصیله ده، ایلک مجلیسین قاپادیلماسینا انگل اولمایان اینگیلیس حؤکومتی نؤوبتی حمله‌ده، ایرانچی قیلیقلی آریانچی فارسلارین، عئینی زاماندا ایرانچیلیق تورونا دوشموش تورکلرین پارلماندا اولماسینی پلان‌لاییردی. اصلینده تهرانداکی مجلیسین و حؤکومتین ایرانچیلیق اوزریندن فارس‌لاشدیریلماسی پلانی‌نین نتیجه‌سینده تهرانین بیر قاجارلار-آذربایجان-تورک پایتاختیندان، حؤکومتله مجلیسین ده قاجارلار-آذربایجان-تورک روحوندان اوزاقلاشدیریلیب اویغون اولاراق ایران-فارس پایتاختینا و ایران-فارس حؤکومتینه-پارلمانینا چئوریلمه‌سی‌نین تملی قویولدو. ان آجیناجاقلیسی اودور کی، محمدعلی شاه قاجارین دؤورونده سلطنتین ولیعهدی‌نین تبریزده اوتورماسی عنعنه‌سی ده پوزولدو.
یئری گلمیشکن، یالنیز 1-جی دونیا ساواشی ندنی ایله 1915-جی ایلین یازیندا تبریزه داخیل اولان عوثمانلی تورک اوردوسونون رهبرلیگی تهران حؤکومتینه بیلدیرمیشدیر کی، قاجارلار سلطنتی‌نین ولیعهدی تبریزه گلرسه، عوثمانلی تورک اوردوسو درحال شهری ترک ائده‌جکلر. دئمه‌لی، ایرانچی مرکزلی تهران حؤکومتی یالنیز 9 ایل‌لیک بیر آرادان سونرا عوثمانلی لارین تأکیدیندن سونرا مجبوراً سلطنتین ولیعهدینی تبریزه گؤندرمگه راضی اولموشدور.
محض تهرانین قاجارلارین پایتاختی اولدوغو حالدا تورک روحوندان اوزاقلاشدیریلماسی پروسه‌نی‌نین باشلانماسییلا دا، ایستر-ایسته‌مز آذربایجان تورکلرینین گؤزو، تورکلرین ایکینجی پایتاختی تبریزه و آذربایجان ایالت انجومنینه چئوریلدی. رسولزادهنین تعبیرینجه دئسک، تهراندان سونرا تبریزی مشروطه حرکاتی‌نین اساس دایاق‌لاریندان بیری حالینا گتیرن تورکلر، بو حرکاتین یالنیز مادّیاتینی دئییل، معنویاتینی دا سونونا قدر ایداره ائتمگه چالیشمیشلار. " تبریز عادتاً ایران افکاری-احرارانه‌سی‌نین بیر ناظیمی-موطلقی اولموشدور، مشروطیتین بیر درجه ایستیقراریندان و مجلیسی-میلّینین آچیلیشیندان سونرا دا تورکلرین حیاتی-سیاسیه‌ده اهمیت‌لری آرتمیش و عددلری‌نین نیسبتیندن داها چوخ فعالیت‌لری گؤرولموشدور. گرک بیرینجی مجلیسده و گرک ایکینجی ده آذربایجان وکیل‌لری نوفوذو-نظر و همیت-وطنیه‌جه سایر آرکاداش‌لاریندان دایما یوکسک بیر مؤوقعده بولونموشلاردیر". بیزجه، ایلک مجلیسله موقاییسه‌ده ایکینجی مجلیسده تورک میلّت وکیل‌لری سایجا چوخالسالار دا، آنجاق کئیفیت باخیمیندان ("ایرانچیلیق" آنلاییشی‌نین اورتاق دؤولتچی‌لیکدن فارس دؤولتچی‌لیگینه کئچیدی باخیمیندان) آریانچی فارسچی‌لارین کؤلگه سینده قالماغا باشلادیلار.
بوتون حال‌لاردا، 1908-1909-جو ایللرده قاجارلار دؤولتی ایله یئنی‌لیکچی-موترقّی تورک مشروطهچیلرینین موناسیبت‌لری‌نین کسکینلشمه‌سی، یعنی دؤولتین اساس ایکی تورک قووّه‌‌سی‌نین (حاکیم و موخالیف) قارشی-قارشی‌یا قویولماسی، هر ایکیسینی ده ضعیف سالدی. تورک آغالیقلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لرین قارشی-قارشی‌یا گلمه‌سینده موهوم رول اوینایان ایرتیجاعچی-گئری‌لیکچی آریانچی فارس‌لارلا اونلارین هاوادارلاری بو پروسه‌دن چوخ کارلی چیخمیش اولدولار. بئله‌لیکله، بیزجه، محمدعلی شاهین روس دیپلوماسی‌سی‌نین تاثیری آلتیندا موطلقیتچی‌لیک دوشونجه‌سیندن، آنتی-مشروطه‌چی‌لیگیندن ایستیفاده ائدن آریانچی فارسلارین ایکی طرفه (قاجارلار آغالیغینا و یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لر) سون ضربه‌نی وورماق اوچون حرکته کئچدیکلری بیر واختدا مشروطه‌نی قوروماق اوچون یئنی‌لیکچی تورکلرین آیاغا قالخماسی طبیعی ایدی.
محمدعلی شاهین مشروطیت دئییل، موطلقیت یولو توتماسی قاجارلارین طالعیینی حلّ ائدن اساس فاکتور اولدو. بئله‌کی، موعین بیر آرالیقدان سونرا یئنیدن مشروطیت، حوریت "مئیوه سینی درمیش" تورک اولوسونون حتّی، قارشیلارینداکی‌نین اؤز سویوندان اولدوقلارینی بیلدیکلری حالدا بئله، بوندان واز کئچمه‌یه‌جکلری، سونونا قدر موجادیله وئره‌جکلری بللی ایدی. شوبهه‌سیز، بونو محمدعلی شاهدان فرقلی اولاراق اونو موطلقیت یولونا سوروکله‌ین روس‌لارلا اینگیلیس‌لر ده یاخشی بیلیردیلر. باشقا سؤزله، قاجارلار دؤولتی حؤکمداری‌نین مشروطه‌نی لغو ائدیب موطلقیته دؤنمه‌سینه ایلک اعتیراض ائدن‌لرین یئنی‌لیکچی تورکلرین اولماسی قاچیلماز ایدی کی، بوتون بونلار گئرچک‌لیگه چئوریلدی.
بوتون حال‌لاردا بیزجه، مشروطه‌نین فاجیعه‌لی سونلوغوندا محمدعلی شاه، یا دا بوتؤولوکده قاجارلار دؤولتینین ایداره ائدیجی‌لری، موعین قدر ده ستارخان باشدا اولماقلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لر ده موعین قدر یانلیشلیغا یول وئریبلر. آنجاق ایلک مجلیسین فاجیعه‌لی سونلوغوندا اساس رولو محمدعلی شاهلا ستارخان یا دا قاجارلارلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لر دئییل، ایرتیجاعچی آریانچی فارس‌لارلا اونلارین هاوادارلاری (اینگیلیس، روسیه) اوینامیشلار. بو آنلامدا قاجارلارین سوقوطوندا "محمدعلی شاه می، یوخسا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لریمی گوناهکاردیر؟" دوشونجه‌سیندن بیر قدر اوزاقلاشیب، یالنیز اؤز-اؤزوموزو دوشمن کیمی قلمه وئرمکدن ال چکمه‌لی‌ییک.
بونونلا باغلی علی بیگ حسین‌زاده هله، 1908-1909-جو ایللرده یازدیغی " سیاستی-فوروست " اثرینده چوخ اینجه، حساس شکیلده آغا محمد شاه قاجارین دیلیندن یازیردی کی، اصلینده قاجارلار اؤزلری حاکیمیت باشیندا اولدوغو مودّتجه، مشروطیت و حوریت علئیه‌دارلاری دا دئییلدیلر. بو آنلامدا محمدعلی شاه دا اصلینده تامامیله مشروطیت علئیه‌داری اولمادیغی حالدا اویونا گتیریلمیشدیر. حسین‌زاده یازیردی: "محمدعلی شاه ان خطرناک بیر طریقی-ضلالته ساپمیشدیر. اونو او طریقه سؤوق ائدن‌لر ده امیر باهادورلار، حاجب الدوله‌لر، سیز و امثالی‌سینیز (میر هاشم، شیخ فضل الله، سیدعلی یزدی-ف.ع.). بو خاینانه حرکتینیزدن اوتانیب قیزارمییورسونوز، قورخمویورسونوز؟!"
اونا گؤره ده، 1908-1909-جو ایللرده تبریزی مشروطه‌نی قوروما حرکاتی‌نین مرکزی حالینا گتیرن یئنی‌لیکچی تورک-آذربایجان مشروطه‌چی‌لرله (ستارخان، باقرخان و ب.) آریانچی فارس‌لار آراسیندا باش وئرن موباریزه‌نی داها دریندن آنالیز ائتمه‌لی‌ییک. اؤنجه‌لیکله، بیلمه‌لی‌ییک کی، یئنی‌لیکچی تورک-آذربایجان مشروطه‌چی‌لری قاجارلارا قارشی دئییل، محمدعلی شاهی ال‌لرینده اویونجاغا چئویرن آریانچی فارس ایرتیجاعچی‌لارلا اونلارین هاوادارلارینا قارشی موباریزه آپارمیشدیر.
اگر مرکزی تبریز اولماقلا یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لری بیرمعنالی شکیلده قاجارلارا، قاجارلار دؤولتچی‌لیگینه قارشی قیام قالدیریب اونلارلا ساواشمیش اولسایدیلار، او زامان دئیه بیلردیک کی، اونلار خیانتکاردیرلار، چونکی بونونلا دا قاجارلارین تاریخ صحنه‌سیندن سیلینمه‌سینه جیدی زمین حاضیرلامیشلار. آنجاق هئچ بیر زامان آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین قاجارلاری دئویریب اونلارین یئرینه، باشقا بیر سولاله‌نی حاکیمیته گتیرمک کیمی نیّت‌لری اولمامیشدیر. تورک مشروطه‌چی‌لر باشدا ستارخان اولماقلا، یالنیز قاجارلارین مشروطه‌لی-آنایاسالی بیر دؤولت حالیندا قالماسی اوچون محمدعلی شاه و اونون اطرافیندا توپلانمیش ایرتیجاعچی آریانچی فارس‌لارلا، عئینی زاماندا اونلارین ایمپریالیست هاوادارلاری روس‌لارا، اینگیلیس‌لره قارشی موجادیله وئریبلر. ع.حسین‌زاده‌نین تعبیرینجه دئسک، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین موجادیله‌سی گئری‌لیکچی‌لره، ایرتیجاعچی‌لارا، اونلارین هاوادارلارینا قارشی اولوب یئنی‌لیکچی‌لیک و مدنیت اوغروندا ایدی.
بو باخیمدان تبریزده‌کی مشروطه‌چی‌لرین لیدری ستارخان دا، اونون یول‌گؤستره‌نی نجف عولمالاری دا یاخشی بیلیردیلر کی، یئرلی ایرتیجاعچی فارس‌لارلا اونلارین دستکچی‌لری اولان روسیه ایله اینگیلیس هانسی اویونو اویناییرلار. یئنی‌لیکچی تورک مشروطهچیلرینین گووندیکلری یئگانه دؤولت ایسه عوثمانلی تورکیه‌سی ایدی. باشقا سؤزله، موحافیظه‌کار آریانچی فارس‌لار روسیه و اینگیلیس‌‌دن دستک آلاراق حرکت ائتدیکلری حالدا، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین یئگانه اومید بسله‌دیگی عوثمانلی تورکلری (گنج تورکلر یا دا "ایتیحاد و ترقّی"چی‌لر) ایدی. اونا گؤره ده، تزار روسیه‌سینه مخصوص حربی بیرلشمه‌لر 1909-جو ایلین آوریلین سونلاریندا تبریزی ایشغال ائتدیکدن سونرا آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین عوثمانلی کونسول‌لوغونا سیغینماسی تصادوفی اولمامیشدیر. بونو، ستارخان تبریز حرکاتی روسلار طرفیندن باسیلدیقدان آز سونرا (1909-جو ایل 27-28 مئی) عوثمانلی کونسول‌لوغوندا اوندان بیر قزئته‌چی کیمی موصاحیبه آلان م.ا.رسولزاده یه بئله آچیقلامیشدیر. "- من وطنیمین ایستیقلالی یولوندا بیر ایل تامام چالیشدیم. اؤلوم ایچینده دیریلدیم. ایندی عزیز وطنده بیر ایشیق اوجو گؤروندوگو زامان، او دوغما آنام باشقا بیر هلاکته اوغراییر. آساییش حاضیرلاماق و راحت‌لیک برداوام ائتمک اوزره گلمیش اولان روسلار، حالا بیر حرکتی-ایستیلاجویانه‌یه باشلامیشلار کی، آرتیق وطنیمیزین ایستیقلالیندان قطعی-اومید ائدیر، اعلان اولونان عفوی-عومومیه اینانا بیلمییوروز. زیرا خاریجی‌لر هر کسی ایسترلرسه، توتارلار هر نه ایسترلرسه، ائدرلر. مملکتین حاکیم‌لری وظیفه آلماق ایستییورلار. ایشته بؤیله بیر حالده بیز نه قاییرا بیله‌ریک. آرتیق جانبازلیق مئیدانینا آتیلیب، موقاتیله باشلاماق ایشه کئچمز. چونکی بوراسی وطنی داها تئز الدن وئرمگه سبب اولا بیلر. اودور کی، بیز ده بورادا مُتحصّن اولوب، صولحه پروتستیمیزی بوتون دؤلت‌لره بیلدیریب، خاریجی‌لرین تئزلیکله ویلایتیمیزدن چیخمالارینی ایسته‌ییریک. من آرتیق ایستردیم کی، بیزیم میلّت عوثمانلی ایله یاخینلاشسین. ایندی بو حالدان بیر درجه موتشکّیرم کی، بیزی بیرلشدیرییور (عوثمانلی‌دا باش وئرن "گنج تورکلر" اینقیلابینی نظرده توتور-ف.ع.). تأمین آلماق و بسته گیرمک اوچون دوغروسو بوراسینی مووافیق گؤردوک. زیرا، ایسلام مملکتی و عومده‌سی مشروطه‌لی بیر مملکتین نوماینده‌سی‌دیر…
سردار غایتده قانی ایستی بیر آدام، حرکتی خئیلی جلددیر، دانیشیغی چوخ جیدی‌دیر. مشروطه‌پرستی‌لیگی دین درجه‌سینده قوی‌دیر. بو آدام مشروطه طرفداری اولماقدا فاناتیزم ائدییور.بوتون حرکتینی، ووجودونو، زوری-بازوسونو میلّته صرف ائتمیش اولان بو آدام اؤزونو تکراراً بیان ائتدیکلرینه گؤره نجف عولماسی حؤکمی-موقدس‌لرینه تابع اولوب، اونلار نه امر ائدیرسه، بیر آن تاخیر ائتمزسیزین ایجرایه حاضیردیر".
دئمه‌لی، آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری باشدا ستارخان اولماقلا، بیر طرفدن سیاسی-ایدئولوژی مسله‌لرده نجف عولمالاری‌نین فیکیرلری ایله حرکت ائدیب، دیگر طرفدن عوثمانلی تورکلری ایله یاخینلاشماغی مقبول گؤروبلر. شوبهه‌سیز، نجف عولمالاری ایله عوثمانلینی ایداره ائدن "ایتّیحاد و ترقّی"چی‌لر، یا دا " گنج تورکلر" ایسه هئچ بیر زامان تورک‌سویلو قاجارلار دؤولتینین دئوریلمه‌سیندن یانا اولا بیلمزدیلر. 1908-جی ایلدن اعتیباراً عوثمانلی‌دا حاکیمیتی اله کئچیرن "ایتّیحاد و ترقّی" تشکیلاتی‌نین اساس مقصدی قاجارلار دؤولتینده حاکیم تورک نوفوذونو قورویوب ساخلاماق ایدی. رحیم علی‌یئف یازیر کی، ایستانبولدا یارانمیش و "گنج تورکلر"له یاخین اولان "سعادت انجومنی"نین اساس مقصدی آذربایجان مرکزلی مشروطه حرکاتینا یاردیم ائتمک اولموشدو. اونون فیکرینجه، نجف‌ده یاشایان آذربایجانلی دین خادیمی اسدالله ماماغانی‌نین ایستانبولا گتیریلمه‌سی و اونا 1908-جی ایلین نوامبریندا "سعادت انجومنی"نین رهبرلیگی‌نین تاپشیریلماسی تصادوفی دئییلدی. چونکی ماماغانی "ایتّیحاد و ترقّی"نین لیدرلری یاخین ایدی، بو تشکیلاتدا قاجارلاردا، او جومله دن آذربایجاندا تورکلوک شوعورونو اینکیشاف ائتدیرمگه چالیشیردی.
بئله اولدوغو تقدیرده دئیه بیلریک کی، عوثمانلی‌داکی "گنج تورکلر"ی اؤزونه دوست حساب ائدن آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین ده اساس مقصدی قاجارلاری حاکیمیتدن دئویرمک اولمامیشدیر. ساده‌جه، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین دایم دستکله‌مگه حاضیر اولدوقلاری قاجارلارین حاکیمیتیندن تک ایستک‌لری عوثمانلی کیمی آنایاسالی و پارلمانلی اؤلکه اولماق ایدی. تبریزده کی مشروطه حرکاتی‌نین باشچی‌لاری (تورکیه‌ده کی گنج تورکلر کیمی) حساب ائدیردیلر کی، قاجارلار دؤولتی یئنیلشمه سورجیندن، مشروطه حرکاتیندان کناردا قالاجاغی تقدیرده سوقوطا اوغرایاجاقدیر. محض بونون گئرچکلشمه‌مه‌سی اوچون ده آذربایجان مرکزلی تورک مشروطه طرفدارلاری قاجارلار دؤولتینین آنایاسالی، پارلمانلی اؤلکه کیمی ایداره اولونماسی یولوندا موجادیله وئرمیشلر. بو آنلامدا تورک مشروطهچیلرینین باشلادیقلاری حرکات قاجارلارا قارشی عوصیان دئییل، تام عکسینه قاجارلار دؤولتینین آنایاسالی، پارلمانلی اؤلکه اولماسینی قوروماق ایدی. دئمه‌لی، تورک مشروطهچیلرینین ساواشی دا قاجارلارلا دئییل، محمدعلی شاهی الینده اویونجاغا چئویرن خاریجی قووّه‌‌لرله ایرتیجاعچی فارس‌لار آراسیندا اولموشدور.
ساده‌جه، بورادا دیقت ائده‌جگیمیز اساس مسله مشروطه دؤنمینده روحانی‌لرین، موللالارین اوینادیغی رولدور. داها دوغروسو، قاجارلار دؤولتینده باش وئرن اینقیلابین باشیندا روحانی قیسمی‌نین اولماسی ایدی. چوخ ماراقلی‌دیر کی، روحانی مشروطه دؤنمینده ایکی قیسمه آیریلاراق بیر حیصه‌سی محمدعلی شاه قاجارا، دیگر قیسمی ایسه آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لره دستک وئرمیشلر. حساب ائدیریک کی، بو آنلامدا مشروطه دؤنمینده روحانی‌لر ایکی قیسمه بؤلونموشدور: 1) ایران فارس روحلو روحانی‌لر، 2) آذربایجان تورک روحلو روحانی‌لر. یوخاریدا دا گؤردوگوموز کیمی، آذربایجان تورک روحلو روحانی‌لرین باشیندا نجف عولمالاری دایانمیشدیر. بونو، ستارخان رسولزاده یه وئردیگی موصاحیبه‌سینده آچیق شکیلده ایفاده ائتمیشدیر: "روس و اینگیلیس کونسول‌لاری یانیما گلدیکلرینده: مشروطه سنین الینده دیر- دئدی‌لر. من ایسه جاواب وئردیم کی، سیز بؤیوک بیر سهو ائدیرسینیز، من مشروطه‌نین ایتی ایشلی بیر پاسبانی‌یام. صاحیب‌لری ایسه نجف عولمایی-أعلمی‌دیر. اونلار نه امر ائدیرلرسه، من او ساعاتداجا ایجرایا حاضیرام".
آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین آنایاسالی و پارلمانلی اؤلکه‌نی قوروماق یولونداکی باشلادیغی حرکاتین قارشیسی‌نین آلینماسیندا، عئینی زاماندا محمدعلی شاه قاجاری دئوریلمه‌سینده اساس رولو تزار روسیهسی ایله اینگیلیس اوینادیلار. ایلک نؤوبه‌ده، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین آنایاسالی یا دا پارلمانلی دؤولت ایداره‌چی‌لیگینی مودافیعه ائتمه‌لری تورک دوشمنلرینین مکرلی پلانلارینی پوزدوغو اوچون، "بئله بیر شراییطده اینگیلیس‌لر و تزار روسیهسی آچیق موداخیله‌یه ال آتدیلار. تزار روسیهسی خاریجی کونسول‌لوق‌لاری و تبعه‌لری مودافیعه ائتمک و گویا تبریزه ارزاق داشینماسینی تأمین ائتمک بهانه‌سیله 1909-جو ایلین آوریلین 29-دا اؤز قوشون‌لارینی تبریزه یئریتدی. بونونلا دا تبریز عوصیانی یاتیریلدی". اصلینده ایسه بونونلا دا "تبریز عوصیانی"نا دئییل، بو دؤورده مشروطه‌نین یئنی‌لیکچی قووّهسی اولان آذربایجان تورک‌لرینه، آذربایجان ایالتی انجومنینه، او جومله‌دن ده قاجارلار دؤولتینه جیدی ضربه وورولدو. چونکی تورک دوشمنی روسیه ایله اینگیلیس بیر یاندان آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لرینی تبریزده قان ایچینده بوغدوقلاری حالدا، دیگر طرفدن تهراندا اؤز ماراق‌لارین اویغون آریانچی-ایرانچی حؤکومت و پارلمان فورمالاشدیرماغا چالیشیردیلار.
عومومیتله، روسیه و اینگیلیس‌ین قاجارلارلا باغلی مؤوقع‌لری بیر چوخ مسله‌ده اوست-اوسته دوشسه‌ده، آنجاق اونلار دؤولت یؤنتیمی مسله‌سینده تامامیله فرقلی یول توتوردولار. بئله کی، روسیه قاجارلاردا موطلقیت یا دا مونارشی طرفداری اولوب محمدعلی شاه قاجارین مشروطیتی لغو ائتمه‌سینه یاردیم ائتدیکلری حالدا، اینگیلیس اؤزونو داها چوخ مشروطه طرفداری کیمی گؤستره‌رک پارلمانلی ایداره-اوصولونا دستک وئریردی. بو آنلامدا روسیه قوشونلارینین تبریزده مشروطه طرفدارلارینی مغلوب ائتمه‌سی تصادوفی اولمادیغی کیمی، عئینی زاماندا اینگیلیس‌ین ده اؤز ماراق‌لارینی حیاتا کئچیرمه‌سی یولوندا موهوم بیر حادیثه ایدی. اگر روسلار بونونلا دا قاجارلار دؤولتینده محمدعلی شاه قاجارین موطلقیتچی حاکیمیت ایستگینی رئال‌لاشدیرماغا چالیشیردیلارسا دا، اینگیلیس‌لر ایسه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مغلوبیتیندن سونرا محض اساساً آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرین الی ایله محمدعلی شاه قاجاری تاختدان سالیب تهراندا اینگیلیس‌پرست حؤکومت قورماق نیتی گودوردولر. چونکی اینگیلیس‌لره گؤره، تبریز حادیثه‌لریندن سونرا آذربایجان تورکلرینین روس‌لارا و شاها اولان نیفرتی داها دا درینلشمیشدیر کی، محمدعلی شاه قاجارین حاکیمیتدن گئتمه‌سی آن مسله‌سی ایدی. محض بو سببدن ایدی کی، اینگیلیس‌لر روس قوشونلارینین تبریزی ایشغال ائده‌رک آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لرینی مغلوب ائتمه‌سینه گؤز یومور و اساس دیقتی ده محمدعلی شاه قاجاردان سونراکی حاکیمیتی ایسته دیکلری کیمی فورمالاشدیرماغا یؤنلدیردیلر.
بئله لیکله، قاجارلار دؤولتینین چؤکمه سی اوچون الیندن گله‌نی ائدن اینگیلیس‌لر تورک مشروطه‌چی‌لرله محمدعلی شاه اوز-اوزه قویماقلا اساس مقصدلرینه خئیلی درجه‌ده یاخینلاشدیلار؛ گیلان و ایصفاهاندان اولان مشروطه‌چی‌لرین تهران اوزرینه حرکت ائتمه‌سینه شراییط یاراتماقلا حاکیمیت دییشیک‌لیگینه نایل اولدولار. بئله کی، 1909-جو ایلین ژوئیه‌سینده تهراندا اینگیلیس‌لرین تاثیری آلتیندا لیبرال-دموکرات قیلیقلی آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرین اؤنجول‌لوگونده تشکّول تاپان ایکینجی چاغری مجلیس محمدعلی شاه قاجارین وظیفه‌سیندن اوزاقلاشدیریلیب اونون یئرینه اوغلو احمد شاه قاجارین گتیریلمه‌سینه قرار وئردی.
اینگیلیس‌لرین تضییقیله محمدعلی شاه اوّلجه بوتون بونلارا راضی اولوب تاختدان اوغلو احمد شاه قاجارین خئیرینه ایمتیناع ائتدیگینی بیان ائتسه ده، آز سونرا روس‌لارین "اوست عاغلی"یلا یئنیدن مشروطیت اعلان ائده‌رک شاهلیقدا قالماق ایسته‌دیگینده بولوندو. چونکی روسلار گؤروردولر کی، محمدعلی شاهدان سونرا شاهلیق تاختینا اوتوردولان احمد شاه قاجارین اطرافی اساساً اینگیلیس‌پرست آریانچی فارس‌لار، بیر ده لیبرالیزم، دموکراسی جریان‌لاری‌‌‌‌نین تاثیری آلتینداکی تورک‌سویلو ایرانچی وکیل‌لرله قاپانمیشدیر. بئله بیر دورومدا تزار روسیهسی محمدعلی شاهین شاهلیق تاختینا برپاسینی داها اویغون گؤروردو. روسیهنین "اوست عاغلی"یلا حرکت ائدن سابیق شاهین یئنی مشروطیت اعلا‌‌‌نینا اوّلجه ایناناراق شادلیق ائدن آریانچی‌لار-ایرانچی‌لار آز سونرا اینگیلیس‌لرین تضییقی ایله فیکیرلرینی دییشدیریب، بوندان واز کئچدیلر. همین حادیثه‌لرین بیرباشا ایشتیراکچیسی اولان رسولزاده یازیردی: "پولیتیکانی اولدوغوندان داها شیدّتلی بیر صورتده گؤرن مشروطه‌چی‌لر اول کره ده بؤیله بیر ایقدامه راضی اولموش کیمی گؤرونوب، هر یئرده مشروطه‌نی قبول ائتمک اوزره سئوینج و شادلیق‌لار ائتدیلرسه ده، بیلأخره کارئت بیردن-بیره دَییشیب اینقیلابچی‌لار الدن گئتمکده اولان حیثیاتی میلّیه‌‌لرینی اعاده ائتمک اوزره سؤزو بیر یئره قویوب گیلانلی‌لار و ایصفاهانلی‌لارلا بیرلیکده تهرانا حرکت ائتمگه باشلادیلار".
آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری تبریزده موجادیله وئردیگی دؤورده محمدعلی شاهین یانیندا یئر آلان سیپهدارلارین، بختییاری‌لرین، یپریم‌لرین مؤوقع دَییشدیرمه‌لری‌‌‌‌نین، عئینی زاماندا گیلانلی، ایصفاهانلی مشروطه‌چی‌لرین ده بیردن-بیره اینقیلاب خطی توتمالاری‌‌‌‌نین اصیل ماهیتینی او زامان تامامیله درک ائتمه‌ین رسولزاده بوتون بو باش وئرن‌لری داها چوخ محمدعلی شاه ایستیبدادینین ییخیلیب یئرینه مشروطیتین برپا اولونماسی یؤنوندن قییمت‌لندیرمیشدیر. حالبوکی آریانچی-ایرانچی فارسلارین اینگیلیس‌لرین گیزلی دستگیله محمدعلی شاهین تاختدان سالیب یئنیدن آنایاسالی دؤولت، پارلمانلی اؤلکه ستاتوسونو برپا ائتمگه چالیشمالاری رسولزادهنین دوشوندوگو کیمی تورک، فارس، عرب، کورد، بلوج و دیگر خالق‌لار آراسیندا فرق قویمادان "ایرانلی‌لار" ، "ایرانلیق" اوچون دئییل، محض قاجارلاردا آریانچی فارسلاری حاکیمیته گتیرمگه، آریانچی فارس دؤولتینی برپا ائتمگه زمین حاضیرلاماغا گؤره لازیم ایدی.
هر حالدا تبریز باشدا اولماقلا آذربایجاندا ستارخا‌‌‌نین باشچی‌لیق ائتدیگی مشروطه‌نی قوروما حرکاتی زامانی محمدعلی شاهین یانیندا یئر آلمیش گیلان ایالتیندن سیپهدارین، بختییاری‌لردن سردار اسعدین، قافقاز ائرمنی داشناک‌لاری‌‌‌‌نین لیدرلریندن یپریم‌ین و باشقالاری‌نین آز سونا شاها خیانت ائده‌رک "ایران" ، "ایرانلی‌لیق" آدلی ماسکایا بورونموش آریانچی مشروطه‌چی‌لره قوشولماسی اینگیلیس ایدئولوق‌لاری طرفیندن اؤنجه‌دن پلان‌لاشدیریلمیشدی. ستارخانلا محمدعلی شاهین اینگیلیس‌لر طرفیندن اویونا گتیریله‌رک اوز-اوزه قویولماسینا شوبهه ائتمه‌ین س.ج.پیشه‌وری سونرالار بو مسله ایله باغلی یازیردی: "بو هئچ ده آیدین دئییل کی، یپریم‌ین دسته‌لری ایرانین آزادلیغی و ایستیقلالیتینه سردارئ-میلّینین (ستارخا‌‌‌نین-ف.ع.) موجاهیدلریندن داها چوخ علاقه بسله‌سینلر. یاخود بختیاری خانلاری مرکزی حؤکومتی قووّت‌لندیمکده تبریز و تهران آزادیخواه‌لاریندان داها ایرهلیده اولسونلار. بورادا بیر چوخ اینجه‌لیک‌لر وار. همین اینجه‌لیک‌لر آذربایجان موجاهیدلرینه علاقه بسله‌ین‌لری تاریخچی‌لرین، قزئتچی‌لرین یازی‌لاری، خوصوصیله کلاسیک تاریخ کیتاب‌لاریندان شوبه‌لندیریر".
شوبهه‌سیز، بو مسله‌ده اساس اینجه‌لیک اینگیلیس‌لرین اؤنجه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری ایله محمدعلی شاه قاجاری قارشی-قارشی یا قویاراق ضعیف‌لتمه‌سی، داها سونرا گوجدن دوشموش، اوسته‌لیک روسیه‌دن تامامیله آسیلی وضعیتده اولان شاهین داها چوخ ایصفاهانلی، گیلانلی مشروطه‌چی‌لرین الی ایله دئوریلمه‌سی ایدی. چونکی اینگیلیس‌لر یاخشی بیلیردیلر کی، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مقصدی شاهی دئویرمک دئییل، ساده‌جه مشروطه‌نی قوروماق، عدالتلی ایداره ائتمه سیستمینی یاراتماقدیر. عئینی زاماندا، اینگلیس‌لر حساب ائدیردیلر کی، آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری ایله دیل تاپماق چوخ چتین اولدوغو حالدا، حامی‌لری اولدوغو آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرله آنلاشیب قاجارلاری نوفوذ دایره‌لری آلتیندا ساخلاماق داها آسان‌دیر. اونا گؤره ده، آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین تبریزده روسلار طرفیندن مغلوب ائدیلمه‌سی موهوم بیر شانس ایدی کی، بونو یاخشی دَیرلندیرن اینگیلیس ایدئولوق‌لار آز سونرا آریانچی-ایرانچی (اونلارین آراسیندا آذربایجان تورکلری ده وار ایدی) مشروطه‌چی‌لری اؤن پلانا چیخاراراق بیرینجیسی، شاهی اونلارین الی ایله تاختدان سالماقلا مشروطه‌نین یا دا پارلمانین طالعینی اؤز ماراق‌لارینا اویغون لیبرال، دموکرات قیلیقلی "ایرانچی"لارا وئردیلر، ایکینجیسی قاجارلار تاختینا دا فورمال بیر قاجار شاهینین چیخاریلماسینی تأمین ائتدیلر. اینگیلیس‌لرین بو پلا‌‌‌نینی گئج آنلایان، یا دا بونون قارشیسینی آلماقدا چتینلیک چکن روسلار محمدعلی شاه قاجاری شاهلیق تاختیندا ساخلاماق اوچون یئنی بیر حمله ده بولونسالار دا، آنجاق سابیق شاهی یالنیز "شاه‌سئون‌لر " ، قاشقای‌لار و تورکمن‌لر مودافیعه ائتدیلر. گؤرونور، بونا سبب ده، بیر طرفدن سابیق شاهین بوتون خطالارینا باخمایاراق تورک اولماسی، دیگر طرفدن ایسه اینگیلیس‌لرین هاوادارلیغی ایله آریانچی فارسلارین حاکیمیتی اله کئچیرمه‌لرینه قارشی اولمالاری ایدی.
همین دؤورده قاجارلار دؤولتینین تاریخینده تورک دوشمنلرینین ان چوخ اویونا گتیردیگی محمدعلی شاه قاجارین "ایران مشروطه‌چی‌لری"ندن قورونماق اوچون تهرانداکی روسیه ائلچی‌لیگینه سیغینماسی‌نین دا دوشوندوروجو آنلام‌لاری واردی. اصلینده بو اولای بیر داها گؤستریردی کی، محمدعلی شاهین بئله بیر دوروما دوشمه‌سینده تزار روسیه‌سینه حددن آرتیق گووه‌نیب، تورک خالقینا و اونون آپاریجی قووّهسی اولان یئنی‌لیکچی تورک مشروطه‌چی‌لرینه اعتیماد ائتمه‌مه‌سی موهوم رول اوینامیشدیر. همین دؤورده بو پروسه‌نی دیقتله ایزله‌ین تانینمیش موتفکّیریمیز اوزئییر حاجی‌بیلی ده یازیردی کی، محمدعلی شاهین عوثمانلی سولطانی 2-جی عبدالحمیددن فرقلی اولاراق اؤز طالعینی خالقین ایختیارینا بوراخماماسی چوخ تأسوف دوغوران حال اولموشدور: "حالبوکی عبدالحمید میلّت طرفیندن اؤلدورولمه‌یه‌جگیندن هئچ ده امین دئییلدی. محمدعلی‌‌‌‌نین بو یولدا عبدالحمیدی تقلید ائتمه‌مگینه یئنی سبب اولا بیلر: یا اولا جانی‌‌‌‌نین قورخوسو و میلتین مردلیگینه اینانماسی و یاینکی اؤز میلتینه قارشی قلبینده بسله‌دیگی نیفرت، بو باره ده تفصیلاتا گیریشمگه احتیاج یوخدور. هر حالدا محمدعلی‌‌‌‌نین قلبی بؤیوک و عالیجناب آدام‌لارا مخصوص حیسیاتی-عالیه‌دن بلمرّه بوش اولدوغو تبییون ائتدی".
اونو دا اونوتمامالی‌ییق کی، تورک دوشمن‌لریندن قورونماق اوچون قاجارلار دؤولتینین باشچیسی محمدعلی شاه روسیه ائلچی‌لیگینه سیغیندیغی حالدا، اینگیلیس‌لرین آرخاسیندا دوردوغو "ایران مشروطه‌چی‌لری"نین و اینگیلیس‌لرین اویونونا گتیریله‌رک خیانته اوغرایان آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین لیدری ستارخان ایسه تورکیه ائلچی‌لیگینه پناه آپارمیشدیر. یعنی ستارخان اوزونو نه روسیه‌یه، نه ده اینگیلیسه توتموش، دوغما قارداشی حساب ائتدیگی تورکیه کونسول‌لوغونا سیغینمیشدیر. بو بیر داها اونو گؤستریر کی، قاجارلار دؤولتینین تنزّولونده اساس یانلیشیغی آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لری دئییل، روسیهنین تاثیری آلتینا دوشموش محمدعلی شاه قاجار ائتمیشدیر. ع.حسین‌زاده‌نین تعبیرینجه دئسک، آرتیق اونون حاکیمیتی دؤورونده قاجارلارین آز-چوخ اورتادا اولان ایقتیدار و نوفوذو دا الدن چیخمیشدی: "طالعیین آرتیق اؤزلرینه موخالیف اولدوغونو سئزییورلار، آنلایورلار کی، ایقتیدار و نوفوذلاری الدن گئدییور. بیر فردین (محمدعلی شاهین-ف.ع.) سیاستی-حئیوانیه‌سی اوزوندن گئدییور". بوتون حال‌لاردا ایسه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مغلوبیتیندن، ائله‌جه ده محمدعلی شاه قاجارین تاختدان اوزاقلاشدیریلماسیندان داها چوخ قازانان اوّلجه تزار روسیهسینین یانیندا "ایران ایرتیجاعچی‌لاری" قیلیغیندا محمدعلی شاها خیانت ائدن، آز سونرا اینگیلیسنین یانیندا لیبرال-دموکرات قیلیقلی "ایران مشروطچیلری" نه چئوریلیب ایکینجی مجلیسده اساس قووّه‌یه چئوریلن آریانچی‌لار-ایرانچی‌لار اولدولار.
عومومیتله، روسیه و اینگیلیسنین قاجارلارلا باغلی مؤوقع‌لری بیر چوخ مسله‌ده اوست-اوسته دوشسه ده، آنجاق اونلار دؤولت یؤنتیمی مسله‌سینده تامامیله فرقلی یول توتوردولار. بئله کی، روسیه قاجارلاردا موطلقیت یا دا مونارشی طرفداری اولوب محمدعلی شاه قاجارین مشروطیتی لغو ائتمه‌سینه یاردیم ائتدیکلری حالدا، اینگیلیس اؤزونو داها چوخ مشروطه طرفداری کیمی گؤستره‌رک پارلمانلی ایداره-اوصولونا دستک وئریردی. بو آنلامدا روسیه قوشونلارینین تبریزده مشروطه طرفدارلارینی مغلوب ائتمه‌سی تصادوفی اولمادیغی کیمی، عئینی زاماندا اینگیلیسنین ده اؤز ماراق‌لارینی حیاتا کئچیرمه‌سی یولوندا موهوم بیر حادیثه ایدی. اگر روسلار بونونلا دا قاجارلار دؤولتینده محمدعلی شاه قاجارین موطلقیتچی حاکیمیت ایستگینی رئال‌لاشدیرماغا چالیشیردیلارسا دا، اینگیلیس‌لر ایسه یئنی‌لیکچی آذربایجان تورک مشروطهچیلرینین مغلوبیتیندن سونرا محض اساساً آریانچی-ایرانچی مشروطه‌چی‌لرین الی ایله محمدعلی شاه قاجاری تاختدان سالیب تهراندا اینگیلیس‌پرست حؤکومت قورماق نیتی گودوردولر. چونکی اینگیلیس‌لره گؤره، تبریز حادیثه‌لریندن سونرا آذربایجان تورکلرینین روس‌لارا و شاها اولان نیفرتی داها دا درینلشمیشدیر کی، محمدعلی شاه قاجارین حاکیمیتدن گئتمه‌سی آن مسله‌سی ایدی. محض بو سببدن ایدی کی، اینگیلیس‌لر روس قوشونلارینین تبریزی ایشغال ائده‌رک آذربایجان تورک مشروطه‌چی‌لرینی مغلوب ائتمه‌سینه گؤز یومور و اساس دیقتی ده محمدعلی شاه قاجاردان سونراکی حاکیمیتی ایسته‌دیکلری کیمی فورمالاشدیرماغا یؤنلدیردیلر.
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
میلی بیرلیک کیتابی
میلی بیرلیک کیتابی
" میلّی بیرلیک" — محمد امین رسولزادهنین آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی فیکرینی آشیلایان، میلّی دؤولتین برپاسی اوغروندا یازیلان مقاله‌لر توپلوسو.
یارادیلماسی
م.ا.رسولزاده بولشویزم دؤورونده آذربایجاندا یئریدیلن ایدئیالارین تورک میلّتی‌نین، آذربایجانلی‌لارین حیاتینا، میلّی روحونا یاد اولدوغونو گؤسترمک اوچون «میلّی تسانود» آدلی ایدئولوژی یاراتمیشدیر. او عرب سؤزو «تَسَانُد»و اوروپا دئییمینجه «سولیداریزم» کیمی وئرمیشدیر. «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سی‌نین اساس‌لاری بولشویکلرین آذربایجاندا قیرغین‌لار، سورگون‌لر، رِپرسیالارکی «کومونیزم» قوردوقلاری ایللرده یارادیلمیشدیر. میلّی ایدئولوق کیمی بورجونو بیلن محمدامین بیگ اوروپادا یاییلان لیبرالیزم، کومونیزم و باشقا نظریه‌لری آراشدیراراق، آذربایجاندا یاغی‌لارین یئریتدیگی، میلّی روحا یاد ایدئیالارین یوخ، آنجاق «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سی‌نین یاییلماسینی دوزگون سایمیشدیر:[۱]
" «مادام کی، میلّیتچی‌ییک، دئییریک؛ مادام کی، میلّی دؤولت ایستیقلالینی مودافیعه ائدیریک، او حالدا بیزیم اوچون نه کوسموپولیت لیبرالیزمه و نه ده کومونیزمه تحمّول (یؤنلمه) جایز (دوزگون، اویغون) اولا بیلمز. بیزجه، مودافیعه ائدیله‌جک یگانه سوسیال سیستم میلّی تسانود سیستمی‌دیر». «نه فردی حورّیّتله شخصی مولکیّتین موطلقیتیندن دوغان کاپیتالیست آنارشی‌سی ایله سرمایه ایستیبدادی، نه ده اینسان‌لاری منلیگیندن چیخاراراق بیر کؤله و ماشین حالینا گتیرن کومونیزم اسارتی! نه موطلق لیبرالیزم، نه ده موطلق کوللکتیویزم! او حالدا: ایکیسینی تألیف (اوزلاشدیران) ائدن سولیداریزم — تسانود. م.ا.رسولزاده"
میلّی بیرلیگین ایدئولوژیسی
م.ا. رسولزادهنین اساس‌لارینی یاراتدیغی «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سینده اِتاتیزم(دؤولتچی‌لیک) پرینسیپی گوجلودور. او دؤنمده شرقده اتاتیزمه دایانان ایدئولوژی و ایداره ائتمه دوزگون بیر سیاست ایدی. مصطفی کمال آتاتورک ده تورکیه جومهوریتینده اتاتیزمی اوغورلا تطبیق ائتمیشدیر. بو پرینسیپ‌لر چاغداش آذربایجان جومهوریتی اوچون ده اؤنملی‌دیر. آذربایجانی روس-ائرمنی-ماسون بولشویک‌لری‌نین الیندن قورتارماغا، قوروماغا چالیشان، آمّا الی قلمدن، یوکسک ایدئولوژی دوشونجه‌دن، سیاسی کونفرانس‌لار کئچیرمکدن باشقا بیر شئیه یئتمه‌ین محمد امین بیگ دئییردی: دیلی، مدنیتی، دینی، اخلاقی، روحی-معنوی عالمی - میلّتی بیر اولان آذربایجاندا کومونیزم ایدئولوژی‌سینه یئر اولا بیلمز! بورادا آنجاق میلّی بیرلیک، میلّی همرأی‌لیک ایدئولوژیسی کئچرلی، باشاریلی اولا بیلر! میلّی بیرلیک دوشونجه‌سی چاغداش آذربایجان جومهوریتینده ده آذربایجانچیلیق ایدئولوژی‌سی‌نین تورکچولوک، ایسلامچی‌لیق، چاغداشلیق ایدئیالارینی کؤکلشدیرن باغدیر. محمد امین رسولزاده آذربایجاندا کومونیزم یایان یاغی‌لارا دئییردی: «حؤکومت دئمک، لنین‌ین تعبیرینجه، حدّی ذاتیندا (اؤزلوگونده) بیر صینفین دیگر صینیف‌لری ازمک و اؤزونه تابع ائتمک اوچون قورموش اولدوغو جبر ماشینیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر. بونون اوچون ده مارکسا گؤره، فهله‌نین نه وطنی وار، نه ده میلّتی. وطن و میلّت حیسسیندن محروم اولان بو یئنی اینسان‌لار زومره‌سی - پرولتاریات - «بورژوا دیکتاتورلوق‌لارینی» دئویره‌رک، اؤز حاکیمیتینی قوراجاق و تدریجله بوتون صینیف‌لری اورتادان قالدیراراق صینیف‌سیز و تضادسیز بیر جمعیت یاراداجاق»سا، بو، اینسان‌لیغین فاجیعه‌سی اولاجاقدیر! [۲]
مقاله و آراشدیرمالار
«میلّی بیرلیک» کیتابینداکی آذربایجان باغی ایله باغلانمیش آشاغیداکی‌لار کیمی مقاله و آراشدیرمالاری یئر آلمیشدی:
- میلّت اولماق عزمی؛
- میلّتچی‌لیک پاتریوتیزم؛
- میلّی بیرلیک؛
- میلّی اخلاق؛
- اسکی و یئنی نسیل؛
- یانلیش ترمین قوللانمایاق؛
- قیسیلمایان بیر سس؛
- دموکراسی و سووئت‌لر؛
- اورتاقلی بیر گون؛
- قورخودان " ایصلاحات " ؛
- روسیه کؤله‌لیگینده؛
- آذربایجاندا روس موستملکه‌چی‌لیک سیاستی
میلّت اولماق عزمی
میلّت آنلامینی ایفاده اوچون دیلیمیزده ایکی سؤز واردیر: میلّیت و میلّت. بونلاردان بیرینجیسی لیسانی (دیلی)، دینی، عیرقی، قؤومی، تاریخی، جوغرافی، ایقتیصادی و سیاسی عامیل‌لرین تاثیری ایله مئیدانا گلن اِتنیک بیر توپلولوغو ایفاده ائدر. ایکینجیسی ایسه بو توپلولوقدا دوغان عومومی بیر ایراده‌نی آنلادیر. جوزپه ماتزینی‌نین معروف تعریفینه گؤره، میلّت: «تورپاغین، منشأیین، اخلاق ایله عادت‌لرین و لیسانین بیرلیگیندن دولایی، حیاتیندا و ایجتیماعی ویجدانیندا آنلاشما و اورتاقلیق یاراتمیش بیر اینسان توپلولوغونا» دئییلیر. امیل دورکیم‌ین نظرینده ایسه: «اِتنیک عامیل‌لر و یاخود ساده‌جه تاریخی سبب‌لرله عئینی قانون‌لار آلتیندا یاشاماق و تک بیر دؤولت قورماق ایسته‌ین اینسان توپلولوغونا میلّت دئییلیر». دموکراتیک آذربایجان توپلولوغوندا بو میلّت اولماق ایراده‌سی، سؤزون عصریمیزده‌کی مدنی معناسی ایله 28 مئی ایستیقلال حادیثه‌سی و بیاننامه سیله تأسیس (یاراندی) ائتدی. 32 ایلدن بری دونیا تاریخی‌نین ان قورخونج بیر ایستیلاسی آلتیندا بولونماسینا، ان آمانسیز توتالیتار بیر رژیمین محکومو اولماسینا رغماً، آذربایجان توپلولوغو بو ایراده‌یه صادیق قالدیغینی هر فورصتده ایظهار ائتمکده، میلّیت دؤوروندن چیخاراق میلّت اولدوغونو، 28 مئی فیکرینه باغلی‌لیغینی هر واسیطه ایله ایثبات ائتمکده دیر.[۳]
میلّتچی‌لیک - پاتریوتیزم
آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی فیکرینده میلّتچی‌لیک و میلّیتچی‌لیک آنلام‌لاری‌نین فرقی چوخلارینا تام آیدین دئییلدیر. محمد امین رسولزاده بولشویکلرین یوردوموزون ان دَیرلی اینسان‌لارینی «میلّتچی» دامغاسی ایله اؤلدوردوگو ایللرده تورک دیلینده کی میلّتچی آنلامی‌نین اوروپاداکی پاتریوتیزم ترمینی‌نین قارشیلیغی اولوب، پاتریوتیزمین تاریخ بویو، ائله‌جه ده 20. یوزایل‌لیکده ده بوتون دونیادا ان شرفلی بیر ایجتیماعی-سیاسی پروسه اولدوغونو دئیه‌رک، دونیا ایجتیماعی فیکرینی بو مسله‌یه یؤنلتمگه چالیشیردی. محمد امین بیگ یازیردی: «بیر میلّتچی، هر شئیدن اول ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوت‌دور» و «اوروپالی‌لارین پاتریوت ترمینیله ایفاده ائتدیکلری آنلام، بیزیم میلّتچی سؤزو ایله آنلاتماق ایسته‌دیگیمیز آنلامین عئینی‌دیر. بو، اوروپالی‌لارین ناسیونالیزم سؤزو ایله دئدیکلری میلّیتچی‌لیکدن تامامیله باشقا بیر شئی‌دیر». محمد امین رسولزاده «میلّتچی‌لیک - پاتریوتیزم» مقاله‌سینده بو مسله‌نی داها گئنیش آچیقلامیشدیر: «میلّتین، دؤولت اولماق عزمینده ایصرار ائدن بیر میلّیت اولدوغو بیلگین سوسیولوق‌لار طرفیندن کشف و تعریف ائدیلمیشدیر. بونو بیز، کئچن ساییمیزدا قئید ائتدیک. بیر میلّتچی‌نین وطن آنلاییشی، جوغرافی معناداکی وطنی موستقیل بیر دؤولت حالینا گتیرمک ایستمه‌سی‌دیر. بیر میلّتچی، هر شئیدن اوّل ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوت‌دور... ناسیونالیزم غربی اوروپا دموکراسی آنلاییشینجا، تجاووزچو و عومومی ترقّی یولونا گیرمک ایسته‌مه‌ین، دونیانین سئیریندن (گئدیشیندن) آیریلمیش بیر گئری‌لیک حرکتی‌دیر. حالبوکی پاتریوتیزم بیر میلّتین اؤز موقدّراتینا شخصاً اؤزونون حاکیم اولماسی و اؤزونه‌مخصوص میلّی بیر دؤولت قورماسی حرکاتی‌دیر، بو ایسه بوتون دونیانی بوروین ترقّی حرکاتی‌نین بیر پارچاسی، دموکراتیک بیر حرکات‌دیر. تاریخی موعین شرط‌لرین تاثیریله میلّیت حالیندان میلّت حالینا گلن توپلولوق‌لارین موستقیل بیر دؤولت قورماق و یا ایستیلایا اوغرایان وطن‌لری‌نین ایستیقلالینی گئری آلماق اوغروندا موجادیله ائدن‌لره موطلق اوروپا تِرمین‌لریله بیر آد لازیمسا، بونلارا میلّیتچی ناسیونالیست دئییل، میلّتچی پاتریوت، حرکات‌لارینا دا میلّیتچی‌لیک ناسیونالیزم دئییل، میلّتچی‌لیک پاتریوتیزم دئمک لازیمدیر!».[۴]
میلّی بیرلیک
م.ا.رسولزاده 1952-جی ایلین اوکتوبروندا آنکارادا یاییملادیغی «آذربایجان» درگیسینده کی «میلّی بیرلیک» مقاله‌سینده یازیردی: «میلّتچی‌لیک فیکرینه اینانان‌لارین ایلک وظیفه‌سی «میلّی بیرلیک»ی موحافیظه ائتمک‌دیر. بو، میلّتچی‌لیک فیکری‌نین اساسی و تملی‌دیر. اینترناسیونالیست و کوسموپولیت نظریه‌لرله اورتایا آتیلان مارکسیزم، کومونیزم و آنارشیزم کیمی دوکترین‌لرین اصیل غایه‌سی میلّی بیرلیک و بوتونلوگو سارسماق، پارچالاماق و پوزماق‌دیر». نه یازیق کی، بو موشترک تورک کولتورو تاریخین مرحمت‌سیز سئیری (گئدیشی) نتیجه‌سینده بیر-بیریندن اوزاق، موختلیف ساحه‌لره داغیلمیشدیر. موشترک دوشمن ده، بو آیری-آیری تورک کولتور پارچالارینی بیر-بیریندن اوزاقلاشدیرماق و بیر-بیرینه یابانچی قیلماق اوچون الیندن گلن هر شئیی ائتمیش و هله ده دورمادان ائتمکده‌دیر. ایندی، بو دوروم قارشیسیندا تورک گنجلیگینه دوشن اصیل وظیفه ، بو اوجسوز-بوجاقسیز تورک کولتورونه بوتون اؤزل‌لیک‌لریله تانیماق، اؤیرنمک، سئومک، منیمسمه‌لی و تانیتماق‌دیر.[۵]
میلّی اخلاق
بشر توپلولوغوندا فردلر اوچون اولدوغو کیمی، میلّت‌لر اوچون ده موعیّن و ثابیت بیر تاقیم اخلاق قایدالاری واردیر. فردلردن اینسان توپلولوغو دوروست اولمالارینی، دوغرو سؤیلمه‌لرینی، حیله و تزویره (یالانا) باش وورمامالارینی، ایچلریله دیشلاری‌نین بیر اولماسینی، باشقالاری‌نین حاق و حورّیّت‌لرینه تجاووز ائتمه‌مه‌لرینی، دوست و موخالیف‌لری‌نین فیکیرلرینه سایغی گؤسترمه‌لرینی، غیبت و ایفتیرادان ساقینمالارینی، حیرص (سونسوز آرزو)، کین و خودبین‌لیک کیمی کؤتو حیس‌لره اسیر اولمامالارینی، تربیه و نزاکتدن آیریلمامالارینی، وطن و میلّت‌لرینه باغلی قالمالارینی، یوردداشلارینا اعظمی (بؤیوک) یاردیمدا بولونمالارینی، مملکت قانون و نیظام‌لارینا سون درجه رعایتکار اولمالارینی، یوردون ریفاه و سعادتینه دورمادان چالیشمالارینی، عاییله و اقرابالیق باغلارینی قوتسال سایمالارینی، اؤولادلارینی وطنه خئییرلی اولاجاق شکیلده یئتیشدیرمه‌لرینی، یورد و میلّتله ایلگیلی ایشلرده بؤیوک فداکارلیق گؤسترمه‌لرینی طلب ائتمکده‌دیر.
بونلاری عئینیله ائدن‌لره جمعیت اخلاق و سجیه صاحیبی بیر اینسان، وطنپرور، موکمّل بیر وطنداش، موشفیق بیر آتا و میلّی قهرمان کیمی ایضافه ائدر. عکسینی ایشله‌ین‌لره میلّی توپلولوغون ائنینده-سونوندا نه کیمی دامغالار ووراجاغی دا معلوم‌دور! بوتون بو عومده‌لره رعایت ائدن میلّت‌لره اینسان‌لیق جامعه‌سی ایره‌لی، کولتورلو، سجیه‌لی، زینده (ساغلام) و ایستیقبالی گله‌جگی پارلاق میلّت‌لر دئیه قیمت وئریر. عکس یولو توتان‌لارا بشر توپلولوغو دا، تاریخ ده چؤکموش، چوروموش و اؤلومه محکوم میلّت‌لر دامغاسینی وورورلار. تاریخ بویونجا میلّی دؤولت قورماغا و یاشاتماغا مووفّق اولموش و اون سالمیش میلّت‌لر، هم اخلاق و سجیه‌‌لری اعتیباری ایله ساغلام اولان و ساغلام قالمیش میلّت‌لردیر. اخلاق و فضیلت فردلری یوکسلتدیگی کیمی، اونو داشییان میلّته قارشی دونیا ایجتیماعی فیکری‌نین بسله‌یه‌جگی اعتیبار و اعتیمادی دا گئت-گئده یوکسلده و آرتیرا بیلیر و بئله‌جه میلّی دعاوانین تحقّوقونو (گئرچکلشمه‌سینی) بیر خئیلی قولایلاشدیریر. سجیه‌‌سی دوزگون و ساغلام بیر میلّت گله‌جگیندن امین اولا بیلیر. چونکی میلّی ساحه‌ده‌کی هر مووفّقیتین باشی و اساس شرطی میلّی فضیلت‌دیر.[۶]
اسکی و یئنی نسیل
اینسان اؤولادی یاورو اولاراق دونیایا دوغولار، آتا و آناسی‌نین حیمایه‌سی آلتیندا بؤیویوب یئتیشه‌رک گنجلیک، اولغونلوق، یاشلی‌لیق و ایختیارلیق مرحله‌لرینی آشدیقدان سونرا یئرینی و ائدیندیگی تجروبه‌لری یئنی نسله بوراخاراق داری بقایا (سونسوزلوغا) اینتیقال ائدر. بیر میلّتین یئنی نسلی اسکی‌سینه نظرن داها آز کولتورلو و داها آز تجروبه‌لی اولورسا، او میلّتین وارلیغی و گله‌جگی تهلوکه‌یه معروض قالا بیلیر. البته، یئنی نسیل اسکی‌لرین کؤتو احتیراص‌لارینی هئچ بیر صورتله تواروث ائتمه‌ملی و بونلاری حقیر (دَیرسیز) گؤرمه فضیلتینی اؤز روحوندا دایم قووّت‌لندیرملی‌دیر. گنجلیگین تک شوعاری میلّته فراغات‌لا و تمیز بیر قلبله خیدمت اولمالی‌دیر. بئله بیر گنجلیگی اولان میلّت، حالیندان و ایستیقبالیندان (گله‌جگیندن) تامامیله امین اولا بیلیر.[۷]
یانلیش تِرمین قوللانمایاق
چاغداش مدنیته آیاق اویدورماغا معطوف (یؤنلمیش) ایصلاحات حرکتینه بیزده غربلی‌لشمک و اوروپالی‌لاشماق آدی وئریلمکده‌دیر. گئری قالمیش شرق مملکت‌لرینی «غرب مدنیتین» اولاشدیرماق یولوندا رادیکال اوصول‌لارا باش ووران میلّی تورک اینقیلابی‌نین ایدئولوژی‌سینی ایشله‌ین‌لر شرق مدنیتی و غرب مدنیتی دئیه ایکی‌یه آیریلان مدنیت آنلام‌لارینی قارشیلاشدیرارکن اساسلی بیر خطایا دوشور، یانلیش تِرمین قوللانیرلار. میلّی تورک دئوریمی شرقی آتیر، غربی توتورموش، شرق مدنیت دَییشدیریرمیش، غرب مدنیتینی آلماق تاریخی ضرورتمیش و سایره...
حالبوکی سوی تفسیرلره محل وئرمه‌دن بیر بوتون اولاراق اله آلینان دونیا مدنیتینی شرقه و غربه آییرمادان اوفوقی دئییل شاقولی آیریلیق‌لاریندان بحث ائتمک داها دوغرو و داها معقول‌دور (عاغلاباتان‌دیر). میلّتچی تورکیه بوگونکو گنج شرقلی‌لره اؤرنک اولاراق ائتدیگی دئوریم حمله‌سیله شرقدن سییریلیب غربه قاتیلمیر، گئری اورتاچاغ سویه‌دن چیخاراق ایره‌لی چاغداش سویه‌یه یوکسَلیر.[۸]
قیسیلمایان بیر سس
م.ا.رسولزاده بو مقاله‌سینی تورکیه جومهوریت حؤکومتی‌نین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعه‌لریله «بیلدیریش» قزئتی‌نین باغلانماسیندان تأسوف حیسّی کئچیره‌رک یازمیشدیر: " میلّی آذربایجان ایستیقلال دعاواسی‌نین سسی! - بودور بیزه هیجان وئرن بیر نیدا!... بو گون برلین‌دن ائشیتدیگینیز بو سس، اون ایله یاخین بیر مودّتدن بری ایستامبولدان گلیردی و نه قدر طبیعی ایدی. گنج بیر تورک وطنی‌نین، ایستیلایا اوغرامیش بیر تورک میلّتی‌نین غصب ائدیلمیش حاقینی و حاق ائتمیش (قازاندیغی) ایستیقلالینی مودافیعه ائتمک اوزره، تورکجه اولاراق اینتیشار ائدن بیر نشره، ایلتیجا (سیغینماق) اوچون قارداش تورکیه‌دن ده موناسیب بیر یئر تصوّور اولونا بیلیرمیدی؟!... یابانچی روس ایستیلاسی‌نین قیزیل تررورو آلتیندا بوغوجو بیر تأسوفله اوخوناجاق بو مقاله‌نین آذربایجانلی موجاهیدلرده دوغوراجاغی تأثیر، بو سطیرلری یازارکن بیزی چوخ دوشوندورور. حئیرت دولو گؤزلری گؤروروک سوروشور: مگرسنه اولموش؟!... تورکیه جومهوریت حؤکومتی‌نین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعه‌لریله «بیلدیریش» قزئتی قاپانمیشدیر... - خئییر، اولا بیلمز! مومکون دئییل. پسیکولوژی، منطیقی بیر اینکار! - فقط، یازیق. واقعه مئیداندا. حقیقت بوتون چیلپاقلیغی ایله مؤوجود...آجی مؤوجودیت!... بیزی حئیرت‌لر ایچریسینده بوراخان بو حقیقته ایندی دوشمن سئوینیر. " [۹]
دموکراسی و سووئت‌لر
روسیه ایمپریالیزمی‌نین هر هانکی رنگده اولورسا اولسون بولوندوغو جبهه هئچ بیر زامان روسیه اسارتینده کی میلّت‌لرین اولدوغو بیرلشمیش بیر جبهه اولا بیلمز! جهانین خطرلی و اندیشه‌لی گونلر ایچریسینده اولدوغونو بیز ده تقدیر ائدیریک. دونیانین چیخاجاق یئنی حرب تهلوکه‌سی قارشیسیندا دویدوغو ایضطیرابی، شوبهه‌سیز، بیز ده دویوروق؛ فقط، روس ایستیلاسی ایله کومونیزم دیکتاتورلوغونون نه اولدوغونو شخصاً اوزه‌ریمیزده ائدیلن قانلی و وحشتلی تجروبه‌لر نتیجه‌سینده چوخ بؤیوک آجیلارلا دویدوغوموزدان، نه صولحون، نه ده حورّیّتین روسیه قووّتی و کومونیزمله ائتلاف (اوزلاشما) صورتیله مودافیعه ائدیلمه‌یه‌جگینی دخی ایکی دفعه ایکی دؤرد ائدر کیمی، موحقق (قطعی) بیلیریک.[۱۰]اونونون اوچوندور کی، یولوموز آیدین و تاکتیکیمیز آشکاردیر. دموکراسی - ایدئولوژی‌میز، سووئت‌لرسه - دوشمنیمیزدیر.
اورتاقلی بیر گون
«آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی‌نین کؤکو آذربایجان تورکونون روس تزاریزمینه قارشی داوام ائتدیردیگی میلّی کولتور اوغرونداکی موجادیله‌دیر». بو موجادیله‌نی او، یالنیز باشینا دئییل، اونونلا عئینی بلایا موبتلا اولان دیگر تورک ائل‌لریله برابر اولاراق داوام ائتدیریردی. 1905-جی ایلده نیجنیده اینتیقال (کئچیریلن) ائدن «موسلمان ایتیفاقی» کونقرسینده آذربایجان تمثیلچی‌لری فعال صورتده ایشتیراک ائله‌میش؛ 1917-جی ایلده موسکو کونقرسینده دخی آذربایجانلی‌لارین چوخ موهوم رول‌لاری اولموشدو. تزاریزمه قارشی موجادیله‌لرینده آذربایجان تورکلری قیریم، قازان و تورکوستان تورکلریله اورتاق چالیشمیشلار. میلّی مدنیت خوصوصیاتی‌نین روس تجاووزوندن موحافیظه‌سینه یؤنلمیش موجادیله‌ده روسیه موسلمان‌لاری بیرلیکده حرکت ائله‌میش، کار و زیانا دایما شریک اولموشلار». «28 مئی 1918-جی ایلده اعلان اولونان آذربایجان ایستیقلالی، 1917-جی ایلین مئی‌ینده موسکودا مونأکید «عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری قورولتایی»ندا اعلان اولونان میلّی-محلّی موختاریت پرینسیپی‌نین تکامولوندن باشقا بیر شئی دئییلدی». «آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی روسیه اسارتینده کی تورک ائل‌لری ایستیقلالچی‌لیغی‌نین پیشداری (اؤنجولو) ایدی. بو اعتیبارلا 28 مئی یالنیز آذربایجان ایستیقلالچی‌لاری نظرینده دئییل، روسیه اسارتینه قارشی قیام ائدن بوتون تورک ائل‌لری نظرینده ده مؤحترم بیر جیدال (دعاوا) گونودور».[۱۱]
قورخودان " ایصلاحات "
موسکودان «ایصلاحات» خبری گلدی. سووئت‌لر ایتیفاقی کونقرسینده موهوم بیر قرار آلینمیشدیر: بوندان سونرا سووئت سئچکی‌لری موساوی، دوغرو و گیزلی اولاراق کئچیریله‌جکمیش. دئمک کی، ایندی‌لیک نظری اولاراق [چونکی یئنی سئچکی‌لر بیر نئچه ایل سونرا کئچیریله‌جک] بیر طرفدن کؤیلو ایله شهر فهله‌سی آراسینداکی سیاسی موساوات‌سیزلیق قالخاجاق، دیگر طرفدن ده هر کؤیلو ایله فهله بئش-آلتی واسیطه‌یه احتیاج قالمادان دؤولتین ان بؤیوک کونقرسینه اؤز دِلِگه‌لرینی دوغرودان-دوغرویا گؤندره‌جکدیر و عئینی زاماندا رأیینی هر کسدن ساخلی و گیزلی اولاراق وئره بیله‌جکدیر.
قیزیل اوردونون شؤهرت حیرصی (سونسوز آرزو) داشییان کوماندان‌لاریندان بیر قیسمینی حرکته گتیره‌جک سووئت "وطنچی‌لیگی"نین قیزیل ایستیبداد آلتیندا ازیلن میلّت‌لرده ده نیفرت، اعتیمادسیزلیق عئینی حیسّی اویاراجاغینا کیم اینانیر؟!...
اون یئددی ایلدن بری تطبیق ائتدیگی ظولم و سویغونچولوق سیستمیله سووئت حؤکومتی، کؤیلو کوتله‌سی اوزرینده و میلّی اؤلکه‌لرده او قدر درین بیر نیفرت، اعتیمادسیزلیق و اؤزونه قارشی اؤلچوسوز بیر کین حیسّی اویاتمیشدیر کی، بو کیمی حیله‌لرله اونلاری آلداداراق، اؤز ایستیبدادی اوغروندا شوعورلو اولاراق قوربان حالینا گتیرمک ایمکانینا اینانماق اوچون، سووئت‌لر حسابینا چوخ نیک‌بین اولماق لازیم؟!...[۱۲]
روسیه کؤله‌لیگینده
قافقازلی موحریرلردن بیری روس ایمپریالیزمینی ترویج (دستکله‌ین) ائدن ائرمنی سیاسی‌لرینه چوخ یئرینده بیر ایسیم وئرمیشدیر - روس ایمپریالیزمی‌نین کؤنوللولری! بئله‌لرینه بیزجه، عئینی حاق و عئینی مووفّقیتله «روسیهنین کؤله‌لری» دئمک ده جایزدیر (دوزگوندور). میلّت‌لریندن زیاده اؤز ذؤوق و منفعت‌لری اوچون حرکت ائدن ائرمنی سیاستچی‌لریندن بیر قیسمی میلّتداش‌لارینی برابر یاشاماق مجبوریتینده اولدوغو قونشولاری علئیهینده ماجراچی‌یانا چیخمازلارا سؤوق ائتمکدن ساقینیلیرسا، بیزجه، اؤز عیرقداش‌لاری حسابینا چوخ عاغیللی و چوخ اهمیتلی بیر حرکتده بولونموش اولورلار!...[۱۳]
آذربایجاندا روس موستملکه‌چی‌لیک سیاستی
سووئت علم‌لر آکادمی‌سی‌نین تزار دؤورو و ایداره‌سینه عایید اولاراق نشر ائتدیگی آرشیو ماتریال‌لاری آراسیندا تاریخیمیزین او دؤورونو ایشیقلاندیران چوخ موهوم ماتریال‌لار نشر ائدیلمیشدیر. اساسیندا اوچ جیلددن عیبارت اولوب، «روس ایمپریالیزمی‌نین آذربایجاندا 1820-دن 1860-آ قدر سورن کولونی (موستملکه‌چی‌لیک) سیاستی»نه عایید اولان آرشیو ماتریال و وثیقه‌لری‌نین ایلک جیلدی س‌س‌ری علم‌لر آکادمی‌سی‌نین تاریخ اینستیتوتو طرفیندن «سووئت‌لر ایتیفاقی میلّت‌لری‌نین تاریخی» سِری‌سینه داخیل اولاراق 1936-جی ایلده نشر ائدیلمیشدیر. «فئودال موناسیبت‌لری و موستملکه‌چی‌لیک رژیمی»نی ایشیقلاندیران بو جیلددن سونرا گله‌جک جیلدلرده کیتابین موقدّیمه‌سیندن گؤرولدوگو کیمی، «آذربایجاندا میلّی موستملکه‌چی‌لیک حرکات‌لاری» ایله «آذربایجاندا تیجارت و صنایع تاریخینه عایید ماتریال‌لار» درج اولوناجاقمیش، لاکین بو جیلدلر حاقیندا هئچ بیر خبر اولماماسینی م.ا.رسولزاده بو مقاله‌سینده دیله گتیریر. مقاله ده م.ا. رسولزاده میلّتی روس موستملکه‌چی‌لیک رژیمینی ایشیقلاندیران بو سندلرله یاخیندان تانیش ائدیب.[۱۴]
اتک یازیلار
- Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Milli Birlik. Bakı. “Çıraq” nəşriyyatı, 2009. 176 səh.
- Faiq Qəzənfər oğlu Ələkbərov. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü. Bakı, “Elm”, 2007, - 270 səh.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 5, 1 avqust 1952, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 6, sentyabr 1952, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 12, 1 mart 1952, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 11, fevral 1953, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 12, mart 1953, Ankara.
- “Azərbaycan”, il 1, sayı 8, noyabr 1952, Ankara.
- “İstiqlal”, sayı 1, 10 yanvar 1932, Berlin.
- “İstiqlal”, 20 mart 1933, Berlin.
- “İstiqlal”, 15 iyun 1933, Berlin
- “Qurtuluş”, sayı 4, fevral 1935, Berlin.
- “Odlu yurd” , il 1, sayı 10, dekabr 1929, İstanbul.
- Vətən diləyi”, sayı 1-2, oktyabr-noyabr 1937, Berlin
کیتابی ائندیر : میلّی بیرلیک PDF
کؤچورن: عباس ائلچین
میرزه بالا محمدزادهنین دونیاگؤروشونده تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچی‌لیق
میرزه بالا محمدزادهنین دونیاگؤروشونده تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچی‌لیق
دوکتور فایق علی اکبرلی
آذربایجان تورک موتفکّیری میرزه بالا محمدزاده (1898-1959) باکی‌نین قالا کندینده دونیایا گلمیش، اوّلجه 7-جی " روس-تاتار " مکتبینده و م.محمودبیلی‌نین رهبرلیک ائتدیگی " روشدیه " ده اوخوموش، 1915-جی ایلده باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاات-معمارلیق بؤلمه‌سینه داخیل اولموشدور. تکنیکومدا اوخودوغو دؤورده " محمدیه " کومیته‌سینه داخیل اولان محمدزاده یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر.
او، م.ا.رسولزادهنین تؤصیه‌‌سی ایله " آچیق سؤز "- ه مقاله‌لر یازماغا باشلامیش، عئینی زاماندا " قورتولوش " ، " دوغرو سؤز " کیمی درگی و قزئت‌لرده مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. 1917-جی ایل 2-جی روسیه اینقیلابیندان سونرا " اتفاق متعلّمین " و " گنجلر صداسی " درگی‌لری‌نین فعال یازارلاریندان اولان میرزه بالا " موساوات "-آ عوضو اولموشدور. جومهوریت دؤورونده محمدزاده " گنجلر یوردو " درگیسی‌نین رداکتوررو اولوب، 1919-جو ایلین اوکتوبروندا " موساوات "-ین 2-جی قورولتاییندا پارپارتیانین باکی کومیته‌سی‌نین عوضوو سئچیلمیشدی.
27 آوریل ایشغالیندان سونرا گیزلی فعالیت گؤسترن " موساوات "-لا یاناشی، او، میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین باشچیسی و " ایستیقلال " قزئتی‌نین رداکتورو اولموشدور. عئینی زاماندا، او، آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومه‌چی و اورتا مکتبده موعلّیم ایشله‌میش، " یئنی ییلدیز " درگیسینده آذربایجان تورک تاریخینه دایر سیلسیله مقاله‌لر یازمیش و " آذربایجان تورک مطبوعاتی " (1922) آدلی کیتابچاسینی چاپ ائتدیرمیشدی.
او، 1924-جو ایلده قوزئی آذربایجانی ترک ائده‌رک اؤنجه تهرانا گئتمیش، اوچ ایل بورادا یاشادیقدان سونرا 1927-جی ایلدن تورکیه ده مسکونلاشاراق " آذری تورک " ، " اودلو یورد " درگی‌لرینده علمی-پوبلیسیستیک مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. ایستانبول بیلیم‌یوردونون حوقوق فاکولته‌سینی بیتیرن محمدزاده 1932-جی ایلده سووئت ایتّیفاقی‌نین تأکیدلی طلبی ایله ایستانبولو ترک ائدیب ورشوا(1932-1939) اوز توتموش، 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش " موساوات "-ین 3. قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر. او، 1939-جو ایلده لهستانین آلمان ایله شوروی آراسیندا ایشغالی عرفه‌سینده ایستانبولا دؤنه‌رک " میلّیت " و " جومهوریت " قزئت‌لرینده روسیه‌ده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقاله‌لر یازمیشدیر.
محمدزاده 1954-جو ایلدن اعتیباراً مونیخ‌ده یئرلشن " س‌س‌ری-نی اؤیرنمه اینستیتوتو " ندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفه‌سینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجه‌سینده نشر اولونان "درگی " آدلی سیاسی درگی‌نین باش رداکتورو اولموشدو. او، رسولزاده وفاتیندان سونرا 1955-جی ایلده " موساوات "-ین باشقانی اولموش، 1959-جو ایلده ایستانبولدا دونیاسینی دییشمیشدیر.
محمدزادهنین ایجتیماعی-سیاسی و فلسفی ایرثی‌نین اساسیندا آذربایجانین میلّی ایستیقلال دعاواسی و بو یولدا گؤردوگو میلّی علم‌لر، یعنی آذربایجان تاریخی، ادبیاتی، فلسفه‌سی، مدنیتینه حصر ائتدیگی اثرلری دایانیر. اونون اساس اثرلری آشاغیداکی‌لاردیر: " آذربایجان میثاقی میلّیه‌سی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " (1927، ایستانبول)، " ارمنیلر و ایران " (1927، ایستانبول)، " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938، برلین)، " آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا " (1951، آنکارا) و ب.
گنج یاشلاریندان تورکچولوک اساسیندا " اوچلو " دوستورا اساسلانان محمدزاده جومهوریته قدرکی " آچیق سؤز " ، " دوغرو سؤز " ، " قورتولوش " کیمی قزئت-درگی‌لردا تورکچولوک، آذربایجان تورکچولوگو (میلّیتچی‌لیک) و ایستیقلالچی‌لیق مؤوضولاریندا مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، محمدزادهنین دونیاگؤروشونده اساس یئری آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق توتموشدور. میلّی ایستیقلال دعاواسی و اونون تاریخی، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین یارانماسی، اینکیشافی و ماهیتی‌نین اؤیره نیلمه‌سی باخیمدان محمدزادهنین ان قییمتلی اثرلری " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938)، " آذربایجان میلّی میثاقی. 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " (1927) و باشقلاری‌دیر.
او، همین اثرلرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین ایلک روشئیم‌لری‌نین 19.عصرده یئنی ضیالی زومره‌سی‌نین یارانماسی ایله مئیدانا چیخدیغینی ایره‌لی سورور. اونون فیکرینجه، م.ف.آخوندزاده، ح.زردابی و باشقالاری‌نین اؤنجول‌لوگو ایله بو زومره میلّتین اویانماسی، بیرلشمه‌سی و یوکسلمه‌سی اوچون ساواشا باشلامیشدیر. محمدزاده یازیردی:
" یئنی ضیالی زومره میلّتین یوکسلمه‌سینه و میلّی وارلیغینی قوروماسینا یارایاجاق یئنی حیات و یئنی ایجتیماعی موناسیبت‌لر طرزینی قوروماق اوچون اسکی ایجتیماعی موناسیبت‌لری ییخماق ایسته‌ین میلّتچی ایدئالیست کادرلار ایدی. 19.عصرین اورتالاریندان اعتیباراً ساواشا آتیلاراق قیسا مودّت سونرا بیزه موعاصیرلشمیش بیر ادبیات، مطبوعات، صنعت، تئاتر، موعاصیر مکتب و معاریف وئرن مدنی-میلّتچی ایدئالیست کادرلار اورتا عصرلرین اسکولاستیک، چوروک و میلّی وارلیغی تهدید ائدن کؤهنه ایجتیماعی تأسیسات‌لارین جاهیل و موتعصیب نوماینده‌لری‌نین دین پرده‌سی آلتیندا کسکین موقاویمت‌لرینه معروض قالمیشدی. بو جاهیل و موحافیظه‌کار غئیری-میلّی زومره‌نی روسیه بوتون واسیطه و ایمکان‌لارلا حیمایه ائدیر، قووّت‌لندیریردی " .
اونا گؤره، مدنی-میلّتچی ایدئالیستلر موحافیظه‌کار قووّهلرین بیرلشمیش موقاویمت‌لرینی قیراراق، یئنی حیات طرزی یارادیر، بو دا ضیالی زومره‌نین تاکتیکی‌نین سیاسی‌لشمه‌سینه سبب اولوردو. محمدزاده یازیردی:
" ایدئالیستلر میلّی وارلیغی قورویوب یاشاتماق اوچون موعاصیر مدنیته قوووشماغی، میلّی دیل، ادبیات، صنعت، مطبوعات و س. یوکسلتمگی ایره‌لی سوروردولر. اونلار گؤزل بیلیردیلر کی، میلّی مدنیت و میلّی خوصوصیت‌لرینی قوروماغا مووفّق اولمایان میلّت محوه محکوم‌دور " .
20.عصرین اوّل‌لرینده ایسه مدنی میلّتچی‌لیگین، مدنی تورکچولوگون یئرینی سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلمیش (تورکچولوک) و آذربایجان تورکچولوگونو هدفله‌میشدیر. محمدزاده یازیردی کی، مدنی میلّتچی‌لیگین سونراکی فورماسی ع.حسین‌زااده طرفیندن " تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق و اوروپالاشماق " کیمی بیر پرینسیپ حالینا گتیریلمیش، داها سونرا “ موساوات “-ین باشلیجا شوعاری و میلّی آذربایجان بایراغی‌نین اساسینی تشکیل ائتمیشدیر: " بئله لیکله، تورک میلّی حرکاتی گرک گئنیش معناسی ایله، گرکسه ده آذربایجان اؤلچوسونده 20.عصرین اوّل‌لرینه دوغرو شکیل‌لنمگه باشلامیشدیر. 20.عصرین اوّل‌لری تورکلوگون میلّیت دؤوروندن میلّت دؤورونه کئدیگی بیر دؤوردور " .
محمدزاده قوزئی آذربایجان تورکلرینین میلّیتدن میلّته کئچمه‌سینی ایسه جمعیتین آیری-آیری عوضولری آراسیندا میلّی ایراده‌نین، میلّی دوشونجه‌نین، میلّی موقاویمتین یارانماسی ایله ایضاح ائدیردی. اونون فیکرینجه، آرتیق 20.عصرین اوّل‌لرینده موترقّی آذربایجان تورک ضیالی‌لاری اؤزلرینی خانلیق‌لار دؤورونده سارای‌لارا توپلاشاراق خانلارین ذؤوقونه اویغون اولاراق اؤزونو آپاران شاعیر و موتفکّیرلر دئییلدیر: " بو کولکتیو بیر حرکات ایدی. بو کولکتیو حرکاتدان حقیقتاً کولکتیو بیر ویجدان، کولکتیو بیر شوعور و ایراده دوغاجاقدی. بو شوعور و ایراده بولورلاشدیقجا ماهیتی و هدفی آرتیق بولورلاشمیش اولان میلّی حرکات اؤز ظاهیری سیماسینی آد تاپاراق ایسلامی اتیکتدن چیخیر، میلّی تورک سیماسینی آلیردی. چونکی کولکتیو ویجدان ایسلامی ماهیتینی چوخدان ترک ائتمیش، ایجتیماعی موناسیبت‌لرده دینین باغلیییجی‌لیق یئرینی دیل آلمیش اولوردو " . اونون فیکرینجه، بئله‌لیکله بو شوعورلو و کولکتیو حرکات تورکچولوک دوغاراق مدنی میلّتچی‌لیگه یئنی بیر یؤن وئریردی.
19.عصرین اورتالاریندان اعتباراً یارانماغا باشلایان مدنی میلّتچی‌لیگین، مدنی تورکچولوگون 20-جی عصرین اوّل‌لرینده سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلماسینی چوخ دوغرو موعین‌لشدیرن محمدزاده قئید ائدیر کی، بو دؤور آذربایجان تورک ضیالی‌لاری ایکی آیریجدا: 1) داخیلی موحافیظه‌کارلارلا؛ 2) تزار روسیهسی ایله موباریزه قارشیسیندا قالمیشدی. محض بو آیریج آذربایجان تورک ایدئالیست میلّتچی‌لرینی 20.عصرین اوّل‌لرینده ایکی قروپا آییرمیشدی: " نتیجه ده روس لیبرال‌لاری ایله همفیکیر اولان ترقی‌پرور زومره و روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان اینقیلابی گنجلیک کیمی ایکی ایجتیماعی حیزب (قووّه) مئیدانا گلمیشدی. خاطیرلادیلان هر ایکی حیزب (قووّه) 19.عصرین ایدئالیست‌لری طرفیندن اعلان ائدیلمیش میلّتچی‌لیک پرینسیپ‌لرینه صداقتده اورتاق ایدی " .
دئمه‌لی، 19.عصر آذربایجان تورک ضیالی‌لاری مدنی میلّتچی‌لیگین، تورکچولوگون اساسینی قویموش، اونلارین داوامچی‌لاری اولان سیاسی تورکچولر ایسه 20.عصرین اوّل‌لرینده بو ایدئیانی بیر قدر ده اینکیشاف ائتدیره‌رک، عئینی هدفه ایستیقامت‌لنمه‌سینه باخمایاراق، ایکی فرقلی‌قووّه1) روس لیبرال‌لاری ایله همفیکیر اولان میلّی لیبرال‌لار- " ایتّیفاقچی‌لار " (ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی و ب.)، 2) روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان میلّی اینقیلابچی‌لار (م.ا.رسولزاده، آ.کاظم‌زاده، ای.آشوربگیوف و ب.) شکلینده مئیدانا چیخمیشدیر. بو ایکی قووّهنین اساس رقیب‌لری ایسه تزار روسیهسی و اونون سیاستینی آذربایجاندا دستکله‌ین یئرلی مورتجع موحافیظه‌کارلار ایدی.
روس لیبرال‌لاری ایله همفکیر اولان " ایتّیفاقچی‌لار " ، یعنی ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی روسیهنین ترکیبینده قالماق و " قانون دایره‌سی "-ندن کنارا چیخماماقلا، دینی موسیسه - روحانی ایداره‌سی بایراغی آلتیندا و میلّتچی پروقراملا روسیه موسلامان‌لاری‌نین بیرلیگینه چالیشیردی. محمدزادهنین فیکرینجه، " ایتّیفاقچی‌لار "-ین بو تاکتیکینی قبول ائتمه‌ین بیر اینقیلابچی گنجلیک دوغموشدو: " قارا و مورتجع قووّه‌لره حیمایه‌دارلیغی داوام ائتدیرن و اونلارین الی ایله اویانیش حرکاتینی دایاندیرماق ایسته‌ین، عئینی زاماندا پولیس و فیتنه‌کارلیق واسیطه‌لرینه ال آتان تزاریزم دوردوقجا میلّی اینکیشافا ایمکان اولمایاجاغینی ایره‌لی سورن بو گنجلیک میلّی اینکیشافا الوئریشلی بیر زمین حاضیرلاماق اوچون تزاریزم رژیمینی دئویرمک لوزومونا اینانیردی. بو یئنی جریان روس اینقیلابچیلاری ایله امکداشلیق تاکتیکینه اوستونلوک وئریر و روس کادئت‌لری ایله همفیکیر اولان ایتّیفاقچی‌لاری، خوصوصیله بو تشکّولون لیدری و ایدئولوقو اسماعیل بیگی تنقید ائدیردی " . میلّی اینقیلابچی‌لار (م.ا.رسولزاده و ب.) حساب ائدیردیلر کی، تزاریزمه قارشی موباریزه ده هله لیک، روس اینقیلابچیلاری ان صادیق اولماسا دا، ان موناسیب موتفیق‌دیرلر.
تزار روسیه‌سینه قارشی موباریزه ده میلّی اینقیلابچی‌لارین دوغرو یول توتدوغونا اینانان محمدزاده یه گؤره، حادیثه‌لرین سونراکی گئدیشی ده میلّی لیبرال‌لارین- " ایتّیفاقچی‌لار "-ین دئییل، میلّی اینقیلابچی‌لارین دوغرو یول توتدوغونو اورتایا قویدو:
" " ایتّیفاقچی‌لار "-ین لیبرال میلّتچی‌لیک تاکتیکی مغلوبیت اوغرامیشدی. حادیثه‌لر اینقیلابچی میلّتچی‌لره حاق وئریردی. تورکلر میلّی حاقلارینی، میلّی وارلیق‌لارینی ساواشدا قازانا بیله‌جکلردی. اینقیلابی تاکتیکی سئچن میلّتچی‌لر ایدئولوژی باخیمدان ایتّیفاقچی‌لارین میلّی مسله‌ده‌کی ایدئولوژی‌سیندن فرقلی بیر ایدئولوژی ایزله‌میردیلر. اونلار اینانیردیلار کی، تزاریزیم ییخیلمادیقجا، تورکلر دیگر اسیر میلّت‌لرله بیرلیکده سیاسی حاق و حورّیّته مالیک اولمادیقجا بو پروقرامین تطبیقی غئیری-مومکوندور " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، 20-جی عصرین اوّل‌لرینده ایجتیماعی-سیاسی حادیثه‌لر اینکیشاف ائتدیکجه و بیر سیرا عامیل‌لرین تأثیری آلتیندا میلّی لیبرال‌لار و میلّی اینقیلابچی‌لار بیرلشه‌رک عینی تاکتیک یوروتمگه باشلادیلار. آنجاق بو قووّهلرین سیاسی-ایدئولوژی باخیش‌لاریندا، ایلک دؤورلرده " ایسلام میلّتچی‌لیگی " ، " موسلمان‌لارین بیرلیگی " ، " موسلمان‌لیق " ، " اومّتچی‌لیک " موهوم یئر توتوردو. محمدزاده‌یه گؤره، همین دؤورده " ایسلام میلّتچی‌لیگی "نین ایدئولوقو احمد بیگ آغااوغلو یازی‌لاریندا اوستونلوگو " اومّتچی‌لیگه " ، یعنی " موسلمان قایغیسی "-نا و " موسلمان قؤوم‌لرینی تنزّولدن قورتارماغا " وئریردی. میرزه بالایا گؤره، دؤورونون حاکیم ذهنیّیتی آلتیندا اوچونجوقووّه کیمی اورتایا چیخان " موساوات " دا یارانیشی‌نین ایلک ایل‌لرینده محض بئله بیر خط، یعنی " ایسلام میلّتچی‌لیگی "-نی سئچمیش، آنجاق " بو دوکترینه قاپانیب قالمامیش، آذربایجان جمعیّتی ایله بیرگه دینامیک تکامول یولو کئچمیش و آذربایجان جمعیّتی‌نین میلّی شوعورونو تنظیم و ایداره ائتمکله اونو اؤزو ایله بیرلیکده میلّتچی‌لیگه، تورک میلّتچی‌لیگینه و آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغینا قوووشدورموشدور " .
“ موساوات “-ین یالنیز ایسلامچی دئییل، هم ده تورکچو، یئنی‌لیکچی و ایستیقلالچی بیر پارتیا اولماسی رسولزاده 1913-جو ایلده ایستانبولدان باکی‌یا دؤنوشوندن سونرا باش وئرمیشدی. محمدزاده ده یازیر کی، قوزئی آذربایجاندا " اومّتچی‌لیک " دن " میلّتچی‌لیگ "-ه کئچن، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین (آذربایجان تورکچولوگونون) تمل پرینسیپ‌لرینی ایشله‌ییب حاضیرلایان رسولزاده اولموشدور. بئله کی، تانینمیش تورک موتفکّیری جمال‌الدین افغانی‌نین یولونو داوام ائتدیرن رسولزاده " ایسلام میلّتچی‌لیگی "نین یئرینه " تورک میلّتچی‌لیگی " نی ایره‌لی سورموشدور. محمدزاده یازیردی: " شئیخ جمال‌الدین افغانی کیمی محمد امین بیگ ده ایسلامیتین و موسلمان‌لیغین میلّیت دئییل، " اومّتچی‌لیک " ایفاده ائتدیگینی، میلّیتین ایسه دین اوزرینده دئییل، دیل و مدنیّت بیرلیگی اوزرینده قورولدوغونو و بو میلّی دیریلیگین تملینی تشکیل ائدن میلّی مدنیّتین عونصورلرینی ایضاح ائدرک میلّی حرکاتین ایجتیماعی فلسفه‌سینی قورموشدور ". اونون فیکرینجه، 1915-جی ایلدن ایشیق اوزو گؤرن " آچیق سؤز " قزئتینده ایلک دفعه اولاراق " موسلمان " ، " تاتار " اوزینه " تورک " سؤزونو ایشلدن، " بیز تورکوک! " دئین رسولزاده بو سورعتله " اومّت " و " اومّتچی‌لیک " دؤورونو رسماً قاپامیش، " میلّت " ، " تورک میلّتچی‌لیگی " دؤورونون باشلاندیغینیاعلان ائتمیشدیر
محمدزاده‌یه گؤره، رسولزاده اومّتچی‌لیکدن میلّتچی‌لیگه، ایسلامچی‌لیقدان تورکچولوگه کئچمه‌سینده افغانی‌نین بؤیوک رولو اولوب: " " اومّت " دؤورونو یاشایان موسلمان شرقینده میلّیت شوعورونون اویانماسیندا چوخ بؤیوک رولو اولان مشهور ایسلام موتفکّیری شئیخ جمال‌الدین افغانی‌نین " میلّیت خاریجینده سعادت یوخدور " - دئین " وحدتی جینسیه فلسفه‌سی "-نی (یعنی " میلّی بیرلیک فلسفه‌سی " ) فارسجادان تورکجه‌یه چئوریب " تورک یوردو " ندا درج ائتمه‌سی ده بو زامانا راست گلیر. سونرالاری باکیداکی نشریاتیندا میلّیت مسله‌سینی ایشلدیگی زامان جمال‌الدین افغانیدن چوخ فایدالاندیغی گؤروله‌جکدیر" .
اونون فیکرینجه، تزار روسیهسی اسارتینده‌کی تورکلرین 19-جو عصرین اورتالارینا دوغرو میلّی-مدنی یوکسلیشی شکلینده باشلایان میلّی قورتولوش حرکاتی بو گونه قدر اوچ دؤور کئچمیشدیر: 1) میلّی-مدنی اویانیشین بیر نتیجه‌سی اولماق اوزره " میلّی-مدنی موختاریت " اوچون موجادیله دؤورو؛ 2) میلّی-سیاسی دؤولت شوعورونون بیر نتیجه‌سی اولماق اوزره، تام ایستیقلالا گتیرجک " میلّی-محلّی (تورپاق) موختاریتی " اوچون موجادیله دؤورو؛ 3) روسیه‌دن تامامیله آیریلماغی ایفاده ائدن تام ایستیقلال اوچون موجادیله دؤورو.
محمدزادهنین فیکرینجه، میلّی-مدنی موختاریت توپچوباشوف باشدا اولماقلا، 1905-1907-جی ایللرده " روسیه موسلمان‌لاری ایتّیفاقی " پارتیاسی طرفیندن اورتایا آتیلدیغی حالدا، میلّی-محلّی موختاریت ایدئیاسی‌نین باشیندا ایسه 1917-1918-جی ایللرده رسولزاده دایانمیشدیر:
" بعضی تورکوستان شاعیرلری‌نین نظمه چکمیش اولدوقلاری بو تاریخی مودافیعه‌دن سونرا قبول ائدیلن بو " میلّی تئز "-ه گؤره، بؤیوک چوخلوغونو روس اولمایان میلّت‌لر تشکیل ائدن روسیه ایمپراتورلوغو میلّی واحیدلره، یعنی میلّت‌لرین سایی قدر آیری-آیری موستقیل میلّی دؤولت‌لره پارچالاناجاق، او جومله‌دن اولماق اوزره، روس اسیری تورکلرین ده اؤزلرینه مخصوص میلّی دؤولت‌لری اولاجاقدیر " .
اونا گؤره، رسولزاده میلّی-محلی موختاریت ایدئیاسی‌نین آرخاسیندا بیر طرفدن روسیه تورکلرینین بیرلیگی، دیگر طرفدن ایسه روسیه اسارتی آلتیندا اولان آیری-آیری تورک میلّت‌لری‌نین - آذربایجان، تورکوستان، وولقا-اورال، قیریم، سیبیر و باشقالاری‌نین تام ایستیقلال‌لاری دایانیردی:
" آرتیق تام ایستیقلالدان باشقا بیر قورتولوش یولونون مؤوجود اولمادیغی آنلاشیلمیشدی. ایلک و موثبت اؤرنگی موستقیل و دموکراتیک میلّی آذربایجان جومهوریتی تشکیل ائدن بو حرکات و دعاوا اطرافیندا رسولزاده محمد امین کونقرس، کونفرانس، قورولتای، مجلیس و ییغینجاق‌لاردا سؤیلدیگی نیطق‌لر، اوخودوغو معلومات‌لار، ائتدیگی موباحیثه و موذاکیره‌لر، نشر ائتدیگی بیاننامه و وئردیگی بیانات‌لار، چیخاردیغی قزئته و درگی‌لر، یازدیغی مقاله و چاپ ائتدیردیگی کیتاب‌لار سیاسی تاریخیمیزین قیزیل صحیفه‌سینی تشکیل ائتمکده‌دیر " .
محمدزاده اؤزو ده، " آچیق سؤز " قزئتینده آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق اوغروندا موباریزه آپارمیشدیر. او، " آذربایجان چاغیرییور " آدلی مقاله‌سینده تورک گنجلیگینه اوز توتاراق یازیردی:
" ائی گنج تورکلر! بو گون موقدّس کعبه‌نیز اولان وطنیمیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. اگر حقیقی علم آرزو ائدییورسانیز، یئنه وطنی آزاد ائتمه‌لی‌سینیز. اگر بیر میلّت اولاراق یاشاماق ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. هر بیر فیکرینیز، هر بیر دوشونجه‌نیز، هر بیر عمل و دیلگینیز اونون ایچریسینده تأمین اولونمالی‌دیر. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزلری بیر میلّت اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین ناموسونوز یئنه وطنیمیزین ایچینده سالامات اولا بیلر".
" آذربایجان میلّی میثاقی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " اثرینده ایستیقلال بیاننامه‌سینی گئنیش شکیلده تحلیل ائدن محمدزاده اؤنجه، ایستیقلالین قبول ائدیلمه‌سی شرایطینی و بو بیاننامه‌دن سونرا قوزئی آذربایجاندا باش وئرن حادیثه‌لره نظر یئتیرمیشدیر. او، یازیردی:
" مملکتین جانلی، ترقی‌پرور، موتحریک و محصولدار قیسمینی محض بو زومره‌لر تشکیل ائدیردی. فئودالیزمله آرتیق چوخدان " الویداع! " - دئمیش اولان آذربایجاندا میلّی خاندان دا اولمادیغیندان ایستیبداد و جومهوریت آراسیندا تردّود ائتمیردی. تردّود ائدن‌لر، " دموکراتیک جومهوریت " ای قورو بیر نظریه حساب ائدن‌لر آذربایجانین کئچیرمیش اولدوغو ایجتیماعی-ایقتیصادی دؤورلری و ایجتیماعی-سیاسی جریان‌لاری بیلمه‌ین‌لردیر. آذربایجان ایستیقلالینی آذربایجان بیگ و خانلاری‌نین اینتریقاسی آدلاندیران دوشمن‌لریمیز، " دموکراتیک جومهوریت "-ی ده موساواتین شخصی آرزوسو حساب ائدن‌لر بیر شئیی اونودورلار کی، موساواتی تشکیل ائدن مفکورچی‌لر ده، خالق حرکاتی‌نین اؤزونو ده یارادان یئنه میلّت، آذربایجان خالقی ایدی. موساوات فیرقه‌سی ده یالنیز میلّتین رأیینی، او مجلیس ده یالنیز میلّتین ایراده‌سینی تمثیل ائدیردی. اونا گؤره ده " دموکراتیک جومهوریت " قراری میلّتین اؤز قراری، اؤز فرمانی و اؤز ایراده‌سی کیمی قبول ائدیلمه‌لی‌دیر " .
اونون فیکرینجه، میلّی شورانین بوتون قرارلاری، او جومله‌دن " ایستیقلال بیاننامه‌سی " خالقین ایراده‌سی‌نین محصولو ایدی. او، یازیردی کی، بو باخیمدان میلّی شورا " صینفی، مسلکی، جینسی، میلّی و دینی سرحدلری آرادان قالدیراراق بوتون وطنداش‌لارا برابر سیاسی-وطنی حوقوق‌لار تأمین ائتدیگی کیمی، اؤز سرحدلری داخیلینده‌کی میلّت‌لره ده حوریّت و سربست‌لیک وئریردی. میلّت‌لرین حوریّت و ایستیقلالینی، میلّی منافعیین اینکیشاف و تکامولونو اؤزو اوچون غایه قبول ائدن بیر مجلیس مومکون دئییلدی کی، باشقا جور حرکت ائده بیلسین " .
او، بوتون بونلارلا یاناشی، میلّی شورانین بعضی مسله‌لرده احتیاطلی آددیملار آتماسینی، دؤورون شرطلرینی بعضاً نظره آلماسینی دوغرو حساب ائتمیشدیر. خوصوصیله ده، میلّی شورانین آذربایجان جومهوریّتی‌نین ایستیقلالینی اعلان ائدرکن اؤلکه‌نین باشدان-باشا بیر آنارشی ایچریسینده، خوصوصیله ده باکی باشدا اولماقلا قوزئی آذربایجانین شرق حیصه‌سی‌نین بولشویک-داشناک ایستیلاسی آلتیندا اولدوغونو دیقته چاتدیران محمدزاده یازیردی:
" بونا گؤره مملکت قانون‌لاری و تشکیلات‌لاری نیظاما سالماقدان اوّل حوقوقاً و رسماً اعلان ائتدیگی ایستیقلالی، آذربایجان میلّی شوراسینی فاکتیکی اولاراق یاراتمالی ایدی. ایکینجیسی، آذربایجان ایستیقلالینی اعلان ائتدیکدن سونرا قانون‌لار و تشکیلات‌لارین اساس‌لاری مسله‌لرینی موسیسه‌لر مجلیسینه بوراخاراق ایستیقلالین قورونماسی اوچون سیلاحلی موباریزیه باشلامیشدی کی، بو دا اصلینده مفکوره اوغروندا سیلاحلی موباریزیه باشلاماق دئمکدی. دئمه‌لی، میلّی شورانین ایستیقلالی اعلانی قراری مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورونون سونو دئییلدی کی، ایلک سیرایا مفکوره‌نین طبیقیندن، مفکوره‌چی‌لیک‌ده‌کی اوچونجو دؤوردن بحث ائدیلسین. بو ایستیقلال اعلانی قراری ایله مفکوره‌چیلیگین ایلک حاضیرلیق دؤورو بیتیردی. بوندان سونرا ایکینجی دؤور، مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورو باشلایاجاقدی. بو موباریزه زامانی بیر ایستیقلال قرارگاهی حالینا گلن میلّی شورا و اونون حؤکومتی، آذربایجانین خیلاصی و ایستیقلالی‌نین فاکتیکی اولاراق (دئ-فاکتو) ووجوده گلمه‌سی اوچون چالیشاجاقدی " .
محمدزاده اونو دا خاطیرلادیردی کی، آذربایجان تورکچولوگونه، اونون اساس هدفی اولان میلّی ایستیقلالچی‌لیغا قارشی ایکی اساس موخالیف قووّه اولموشدور:
1) " بئین‌المیللچی‌لیک " آدی آلتیندا پرده‌لنن بولشویک‌لرله،
2) " ایسلام بیرلیگی " آدی آلتیندا پرده‌لنن " ایتیحادچی‌لار " .
او، یازیردی:
" روسیه موسیس‌لر مجلیسی سئچکی‌لرینه قدر ساغی و سولو تمثیل ائدن ایکی غئیری-میلّی پارتیا اؤز فعالیتی و تبلیغات‌لاری ایله یالنیز ایستیقلال علئیهینه دئییل، هم ده آذربایجان فیکری‌نین " آذربایجان " تعبیری‌نین، تورکلوک جریانی‌نین دا علئیهینه ایش آپارمیشدیلار. نهایت ایستر یئرلی، ایسترسه ده موسیس‌لر مجلیسینه سئچکی‌لرده خالق موساوات پارتیاسی و اونونلا بیرلیکده حرکت ائدن " بیطرف دموکرات قروپ "-آ سس وئرمکله تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچی‌لیق غالیب گلمیش، غئیری-میلّی جریان‌لار مغلوب اولموشدو "
آنجاق قوزئی آذربایجان تورکلرینین " بئین‌المیللچی " بولشویک‌لرله " ایسلام بیرلیگی " طرفدارلاری ایتیحادچی‌لاری دئییل، محض تورک بیرلیگی طرفداری موساواتچی‌لاری دستکله‌دیگینی یازان محمدزاده‌یه گؤره، واختیله " موساوات فیرقه‌سی علئیهینه موباریزه ائدن، " آذربایجان " کلمه‌سینی یاخین بوراخمایان " غئیری-میلّی " قووّهلر بئله ایستیقلالدان سونرا اونو پروقرام‌لاری‌نین ایلک صحیفه‌سینه قئید ائتمیشدیر:
" میلّی موحیطیمیزدن اجنبی‌لره اوشاقلیق ائدن " غئیری-میلّی " جریان‌لار دئییل، آذربایجانچی‌لیغین، تورکلوگون، ایستیقلالچی‌لیغین آمانسیز دوشمنی اولان روسیه بئله بو گون بیر " آذربایجان " قیطه‌سی تانیماقدا، اهالیسی‌نین تورک اولدوغونو، حتا آذربایجانین موستقیل بیر جومهوریت اولدوغونو سؤزده ده اولسا قبول ائتمکده‌دیر " .
میرزه بالا محمدزاده‌یه گؤره، 20-جی عصرین اوّل‌لرینده گئدن میلّی آزادلیق موجادیله‌سیندن میلّیتی، ایستیقلالی، دموکراسینی، جومهوریتی ردّ ائدن و " ایسلام بیرلیگی "-نی اساس گؤتورن " ایتیحاد " ، ائله‌جه ده سول جبهده دایانان " بئین‌للمیللچی " مارکسیست-لنینچی‌لر " موساوات " لا موباریزده مغلوب چیخمیشدیر. آنجاق اونلار بو مغلوبیتله مووقّتی باریشمیشدیر، چونکی ایدئیا خط‌لری تامام فرقلی ایدی. او، یازیردی:
" اونلار اوچون " موساوات "-ین مودافیعه ائتدیگی میلّیتی، تورکلوک، دموکراسی و جومهوریت پرینسیپ‌لری یابانچی، حتّا ضرلی شئیلر ایدی. تا ایلک گوندن اعتباراً " موساوات "-ین دیله گتیردیگی پرینسیپ‌لره موخالیف اولان بو فیرقه‌لرین آذربایجان بایراغینا صداقت‌لری مووقّتی و کئچیجی بیر زامان اوچون ایدی. ایسلامی بیئن‌المیلل شوعارلارلا پرولتار-مارکسیست دوکترین‌لرین آذربایجانچیلیق، میلّیتیچی‌لیک و جومهوریتچی‌لیک پرینسیپ‌لری ایله اوزلاشمایاجاغی گؤز قاباغیندادیر " .
بئله‌لیکله، او، بئله قناعته گلیردی کی، آذربایجان میلّی میثاقی، بو گون بئله قانلی موباریزه فیرتینالاری ایچریسینده آیدین قورتولوش یولو گؤسترن بیر ایستیقلال چیراغی‌دیر. او، یازیردی:
" آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان خالقی‌نین بوتون تفکّور، خیال، آرزو، عمل، مقصد و ایدئال‌لارینی، حیس و عقلینه عایید دوشونجه‌لرینی تمثیل ائدن، اونا سعادت قاپی‌لاری آچان، اونون یوکسلیش و بختیارلیق یول‌لارینی آیدینلادان بیر مشعل‌دیر. آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان تورکلوگونون صینیف و جینس منسوبیتینی نظره آلمادان هر بیر فردی‌نین و عومومی هئیتی ایله هامیسی‌نین حیات و سعادت مفکوره‌سی‌دیر. بو حیات و سعادت مفکوره‌سی صونعی بیر سیرا خیالپرست‌لرین فانتزی‌لریندن عیبارت دئییل، اون ایل‌لر، بلکه ده اللی ایل‌لرله داوام ائدن ایجتیماعی، ایقتیصادی، سیاسی، مدنی و ثمرلی بیر موباریزسی‌نین نتیجه‌سی‌دیر " .
موهاجیرت دؤورونده ده یالنیز " موساوات "-ین آذربایجانچیلیق، ایستیقلالچی‌لیق، تورکچولوک و جومهوریتچی‌لیک پرینسیپ‌لرینه صادیق قالدیغینی قئید ائدن میرزه بالا یازیردی کی، م.ا.رسول‌زاده‌ه ایستانبولا گلنه قدر آذربایجان ایستیقلال دؤورونون کئچیجی و تصادوفی بیر حادیثه اولدوغو قناتینه هر یئرده تصادوف اولونوردو. رسولزادهنین آچدیغی میلّی دعاوا، خوصوصیله اونون بو یؤنده یازدیغی " آذربایجان جومهوریتی " اثری یئنیدن بوتون دونیانی آذربایجاندان بحث ائتمگه مجبور ائتمیشدی.
آذربایجان میلّی ایدئیاسینی دایم مودافیعه ائدن محمدزاده حساب ائتمیشدی کی، آذربایجانچی‌لیغین تاریخی بیر میسسیاسی وار و او، " موساوات " -ین " یئنی پروقرام اساس‌لاری "-ایندا اؤز عکسینی بئله تاپمیشدی:
" آذربایجان قدیم زامان‌لاردان بری تاریخین موختلیف دؤورلرینده اؤزونه‌مخصوص سیاسی وارلیق گؤسته‌ره‌رک موستقیل دؤولت حالیندا یاشامیشدیر. آذربایجان خالقی ایسه موعاصیر میلّت اولماق اوزره زنگین بیر کولتور حیاتینا مالیک بولونموش و بونون منطیقی نتیجه‌سی اولاراق سیاسی بیر ایدئال داشیمیشدیر. بو ایدئالا ترجومان اولان میلّی آذربایجان " موساوات " خالق فیرقه‌سی 1918-جی ایلده میلّی آذربایجان جومهوریتی ایستیقلالی‌نین اعلانینداکی تشبوثو، بو تشبوثون فیکیردن ایشه کئچیریلمه‌سی یولونداکی فعالیتی و نهایت قیزیل روس ایستیلاسینا قارشی میلّی موجادیله ایشینده گؤستردیگی یول گؤسترن‌لیگی ایله بوتون آذربایجانلی‌لارین بیریجیک سیاسی تشکّولودور " .
او، داها سونرا یازیردی:
" ایستیقلال و میلّی دؤولت ان یوکسک، ان قودسی و ان اینسانی بیر مفکورنی میلّی سرحدلر داخیلینده گئرچکلشدیرمک اوچون بیر واسیطه‌دیر. ذاتاً سیاسی تورکچولوک، میلّی دؤولت قورماق حرکاتی میلّی وارلیغی قوروماق اندیشه‌سیندن و مدنی میلّتچی‌لیگی گئرچکلشدیره بیلمک آرزوسوندان دوغمامیشدیرمی؟ موستقیل و آزاد بیر میلّی دؤولت حیاتی تورک مدنی بیرلیگینی تطبیق ائتمکدن و گئرچکلشدیره بیلمکدن علاوه میلّتین فردلرینی سعادته و ریفاها قوووشدورماق، ایجتیماعی بیر عدالت و برابرلیک قورا بیلمک اوچون ده لازیمدیر " .
بئله‌لیکله، او، بئله بیر دوغرو نتیجیه گلیر کی، “ موساوات “-ین لیدرلیگی ایله آذربایجان خالقی اومّتچی‌لیکدن-ایسلامچی‌لیقدان تورکچولوگه، عومومی تورکچولوکدن آذربایجان تورکچولوگونه-آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگینه دوغرو بؤیوک بیر یول کئچمیشدیر: " اگر او ( " موساوات ")، " ایسلامچی‌لیق " دؤوروندن " عومومی تورکچولوگه " ، اورادان دا تورک کولتور بیرلیگینه اساسلانان " آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگینه " کئچمه‌میش اولسایدی، یئرینی باشقا ایفراط و غئیری-میلّی فیرقه‌لره وئرجکدی " .
بس، سیاسی تورکچولوگون نتیجه‌سی اولاراق مئیدانا چیخان تورک دؤولت‌لری، کونکرت اولاراق آذربایجان تورک دؤولتی موستقیل اولاجاغی تقدیرده هانسی قورولوشا، هانسی سیاسی سیستمه اساسلانمالی ایدی. " موساوات "-ین " یئنی پروقرام اساس‌لاری "-نا گؤره، موستقیل تورک دؤولتینده نه ایفراط لیبرالیزمه، نه ده کومونیزمه یئر اولمایاجاقدی:
" بو قناعتله او، فردی آزادلیق و شخصی مولکیت اساسینی سیاست و ایقتیصاد پرینسیپی اولاراق قبول ائتمکله برابر عصریمیزین گوندن-گونه قووّت‌لنن بیر سنتزی حالیندا اولان همرأی‌لیک (سولیداریزم) سیستمی گرگینجه دؤولتله جمعیتین حاقلارینی تانیییر و اونلارین چارپیشان زومره منفعت‌لری اوزرینده نیظاملاییجی رولونو اویناماغا موکلّف مؤسیس‌لر اولدوغونو قبول ائدیر. بو سورعتله موساواتچی‌لیق میلّی بیرلیک و همرأی‌لیگی اساس اولاراق قبول ائدیر، هر جور صینیف و زومره حاکیمیتینی ردّ ائدیر " .
بو پروقراما گؤره، تورک مدنیتینین اینکیشافی و تکامولو، آذربایجان تورکونون سعادتی و ریفاهی بئله بیر میلّی همرأی‌لیک سیستمی داخیلینده مومکوندور. محمدزاده بو مسله‌ده ده " موساوات "-ین یئنی پروقرامیندان چیخیش ائتمیش و رسولزادهنین ایره‌لی سوردوگو میلّی همرأی‌لیک (سولیداریزم) ایدئیاسینی مودافیعه ائتمیشدی. آرتیق بورادا فردی آزادلیق و مولکیتی ایله یاناشی، عومومی‌نین منفعتی ده واردیر. او یازیر:
" بو تزده جمعیت ده (بوتون) وار، فرد ده (تک). فردی حوریت و مولکیت، عومومون، بوتونون، دؤولتین – میلّتین عالی منافع‌لرینه ضرر وورمامالی‌دیر. اونا گؤره میلّت-دؤولت فردی حوریت و مولکیت‌لری کونترول ائتمک حاقّینا مالیک‌دیر " .
محمدزاده آذربایجان تورکچولوگو، آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی، تورک بیرلیگی ایدئیالاری 1950-جی ایللرده قلمه آلدیغی مقاله‌لرینده ده اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. 1950-جی ایللرده " آذربایجان " درگیسینده قلمه آلدیغی " قافقاز ایسلام اوردوسو " ، " ایستیقلال ظفری‌نین داستانی " ، " محمد امین رسولزاده " و باشقا مقاله‌لرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسینی اینکیشاف ائتدیرن محمدزاده بیرمعنالی شکیلده ایستیقلالچی مؤوقعیینی سونا قدر قورویوب ساخلامیشدیر. " قافقاز ایسلام اوردوسو " مقاله‌سینده تورکیه‌نین آذربایجان جومهوریتینه حربی یاردیمینی عئینی میلّتین بیر-بیرینه قوجاق آچماسی کیمی دَیرلندیرن محمدزاده یازیردی:
" تاریخی وظیفه‌سینی شرفله یئرینه یئتیریب گئدن قافقاز ایسلام اوردوسو اؤزوندن سونرا گنج میلّی بیر اوردونو نووه‌سینی یاراتمیشدی. بو اوردونون تأمین ائتدیگی نیظام و اینتیظام سایه‌سینده اینگیلیس ایشغال اوردوسو کوماندان‌لیغی آذربایجان ایستیقلالینی تانیماقدا ایلک آددیم اولاراق آذربایجان حؤکومتینی یئگانه مشروع (قانونی) مقام اولاراق اعلان ائتمیشدیر " .
اونون فیکرینجه، 27 آوریل فاجیعه‌سی‌نین کومونیست‌لرین هر یئرده چیغیردیقلاری و باغیردیقلاری کیمی، آذربایجان کندلی و ایشچیسی‌نین اینقیلابی دئییل، ساده روسیه اوردوسونون وحشیجه ایستیلاسی اولماسی هر کسه آیدین و آچیق‌دیر. بونو نظره آلاراق، او قئید ائدیردی کی، آذربایجان تورک خالقی‌نین معصومانه آخان قانیندان یارانان میلّی اینتیباه روس آغالیغی‌نین سون قبیر داشی اولاجاقدیر:
" ائی تورک خالقی! سنی آزاد ائده‌جک و خوشبخت یاشاداجاق موباریزیه بوتون قووّتله حاضیرلاش، سنی بو موباریزه خیلاص ائده‌جکدیر! آذربایجانین ایستیقلالینی بیر دفعه قوردون، ایکنیجی دفعه ده قورماق باجاریغینا مالیک‌سن. دوشمنینی تانی، میلّی اینتیباهینی یوکسلت، حاق سنینله‌دیر " .
محمدزادهنین دونیاگؤروشونده مارکسیزم-لنینیزمین، بولشویزمین تنقیدی ده موهوم یئر توتموشدور. 1955-جی ایلده مونیخ‌إه " قورتولوش " رادیوسوندا یاییملانمیش " آذربایجاندا آزادلیق یوخدور " مقاله‌سینده محمدزاده بیان ائدیردی کی، سووئت روسیهسینین ایشغالیندان سونرا آذربایجان تورکو ان بسیط اینسانی حوقوق‌لاریندان بئله محروم ائدیلمیشدیر:
" یوخ یوردداشلاریم، بولشویکلرین قیزیل یالان‌لارینا اینانمایین. یاشادیغینیز حیات آزادلیق حیاتی دئییل. اورادا امک ده آزاد دئییل، دیلک ده آزاد دئییل، اینسان دا آزاد دئییل. امگین و دیلگین آزاد ساییلا بیلمه‌سی اوچون هر شئیدن اوّل اینسانین اؤزو آزاد اولمالی‌دیر. اینسان بوتون حوقوقی، مدنی، ایقتیصادی و باشقا اینسانی حاقلارا مالیک اولمالی‌دیر " .
اونا گؤره، بوتون بو حوقوق و آزادلیق‌لار ایسه آذربایجاندا یوخدور، چونکی بولشویکلر بونو آذربایجانلی‌لارین ال‌لریندن زورلا آلمیشدیر. او، یازیردی:
" هر شئی کومونیست پارتیاسی‌نین و حؤکومتی‌نین مالی‌دیر. و مملکت اونلارین بیر مالیکانه‌سی‌دیر. تیجارت آلت‌لری ده اونلارین اینحیصاریندادیر. سیز یئتیشدیردیگینیز محصول‌لاری یوخ قیمتینه اونلارا تسلیم ائتمک مجبوریتینده‌سینیز. هله ایسته‌دیگینیز و مؤحتاج اولدوغونوز محصولو یئتیشدیرمک آزادلیغینا دا صاحیب دئییلسینیز " .
محمدزاده دئییردی کی، بو حقیقتی، یعنی سؤزده فهله و کندلی‌نین آزاد اولماسینی اصلینده ایسه حاکیمیتین بیر قروپون الینده جمع‌لشمه‌سینی بولشویکلرین لیدری لنین بئله قبول ائتمیشدیر. بئله کی، لنین " نه ائتمه‌لی؟ " اثرینده یازیر کی، فهله و کندلی‌یه آزادلیق وئرمک، اوسته‌لیک اونلارا حاکیمیتده حؤکومت ایشلری اعتیبار ائتمک اولماز. محمدزاده‌یه گؤره، لنین‌ین بو فیکیرلری "NEP" دؤورونده بوتون چیلپاقلیغی ایله ایثبات ائدیلدی:
" عزیز یورداش‌لاریم! گؤرورسونوز کی، بولشویکلر آزادلیق دوشمنی اولدوقلارینی اؤزلری ده بویون‌لارینا آلیرلار. بونون بیر حقیقت اولدوغونو لنین‌ین سؤزلری و اونون قانلی وصیتینی یئرینه یئتیرن استالین‌ین قانلی ایجرااتی دا ثوبوت ائتدی. آزادلیق سایه‌سینده اونلارین قانلی دیکتاتورالارینا سون قویاجاغیمیزی بیلدیکلری اوچون بولشویکلر سیزی بوتون حاقلاردان و واسیطه‌لردن محروم ائتمیشلر. اونلارین الینیزدن آلدیقلاری یالنیز امک و دیلک آزادلیغی دئییلدیر. یعنی سیز یالنیز ایقتیصادی آزادلیقدان محروم دئییلسینیز. بولشویکلر سیزین طبیعی و اینسانی حاقّینیز اولان دیله‌دیگینیز کیمی اینانماق، دوشونمک، ییغیلماق، دانیشماق، یازماق و جمعیت قورماق آزادلیق‌لاریندان دا محروم ائتمیشلر. یعنی سیز بولشویک‌لردن باشقا بیر شئیه اینانا بیلمزسینیز " .
محمدزاده یارادیجی‌لیغیندا تورکچولوک و تورانچی‌لیغین تورک خالق‌لاری اوچون هانسی: سیاسی یوخسا، مدنی بیرلیک معناسی داشیماسی ایله باغلی مؤوجود اولان فیکیرلری دیرلندیرمگه و بو مسله‌ده توتدوغو مؤوقعیی ایفاده ائتمگه چالیشمیشدی. محمدزاده هله، 27 آوریل ایشغالینا قدر تورکچولوگون/تورانچی‌لیغین تبلیغاتچیسی اولموشدور. او، حساب ائدیردی کی، آذربایجان تورکلری تورکچولوک شوعورو ایله مئیدانا آتیلمیش، آذربایجان تورکلوگو ایلک اوّل موستقیل و حورّ بیر جومهوریت ووجودا گتیرمیشدیر:
" آذربایجان تورکلوگو شرق عالمینده یئنی بیر تاریخ ووجودا گتیرمیش، تورک-توران تاریخینده یئنی بیر اینتیباه دؤورو یاراتمیشدیر " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، چاغداش دؤورده تورک فدراسیونو، تورک بیرلیگینی ووجودا گتیرمک اوچون، اوّلجه اورتاق بیر دیل، دین و مدنیت صاحیبی اولان خالق‌لار آراسیندا بیرلیک اولمالی‌دیر. بو ایسه دینی بیرلیکدن چوخ، میلّی بیرلیکله مؤوجود اولا بیلر. او، یازیردی:
" یالنیز بو موناسیبت بوتون موسلمان‌لاری مکانیکی بیر صورتده بیرلشدیرن " ایتیحادی-ایسلام "-دان عیبارت اولا بیلمز. " ایتیحادی-ایسلام " غئیری-مومکون بیر میف، بیر اعتیقاددیر. عکسینه، بوتون تورکلرین، بوتون فارسلارین، بوتون عرب‌لرین جانلی بیر ووجود کیمی بیرلشمه‌لری هم مومکون، هم ده آرزو ائدیلن‌دیر. موسلمان اولان میلّت‌لر بیرر میلّت و بیرر میلّی حؤکومت حالینا گلدیکدن سونرا بئله " ایتیحادی-ایسلام " دئییل، ایسلام ایتّیفاقی مومکون حادیثه اولا بیلر. آنجاق بئله بیر سیاسی ایتّیفاق مؤوجود اولماسا دا مدنی بیر ایتّیفاق واردیر و اولمالی‌دیر. بوتون تورکلر اؤز آرالاریندا بوتون دونیا فدراسیونونا بیر آددیم آتماق اوچون بیر فدراسیون یاراتمالی‌دیرلار. " یئنی توران بیرلیگی " آنجاق موستقیل تورک حؤکومت‌لری‌نین فدراسیونو شکلینده تصوور اولونا بیلر کی، آذربایجان دا بو موستقیل توران سیلسیله‌سی‌نین موهوم بیر حلقه‌سی دیر " .
او، یازیردی کی، هله تزار روسیهسینین داغیلماسی عرفه‌سینده تورکچولر و تورانچی‌لار واحید تورک دؤولتینین قورولماسی ایستگینده بولونسالار دا، بونون ایمکان‌سیز اولدوغونو آنلامیشدیلار:
" روسیهنین خارابالیق‌لاری اوزرینده واحید دئییل، آیری-آیری تورک دؤولت‌لری قورولور و یاخود قورولماق ایسته‌نیر. دونیا تورکلرینین ژئوپولیتیک وضعیتی، جوغرافی وضعیت اعتیباریله داغینیق و بیر-بیری‌لریندن اوزاق اولمالاری، اونلاری آیری-آیری دؤولت‌لر قورماغا سؤوق ائتمیشدی. دوغرودور، " موساوات " فیرقه‌سی بو وضعیتی نظره آلمیش و بو میلّی دؤولت پرینسیپینی دیله گتیررکن بیر گون بو دؤولت‌لرین فدراسیون یاراداجاقلارینی تصوور ائتمیشدی. فقط او " بیر گون " اوزاق، بو گون ایسه یاخین ایدی. تورک دونیاسی‌نین ژئوپولیتیک وضعیتی، مدنیت و کولتور خوصوصوندا عئینی مفکوره، غایه و تاکتیک صاحیب موختلیف تورک ائل‌لرینی سیاسی-دؤولتچی‌لیک ساحه‌سینده محلّی یوردچولوق-وطنچی‌لیک یولونا سؤوق ائتمیشدی " .
اونون فیکرینجه، بیر بوتون حالدا باشلایان تورک میلّی حرکاتی‌نین آیری-آیری یوردچولوق و میلّی دؤولتچی‌لیک حالینا گلمه‌سینده سیاسی، جوغرافی، ایقتیصادی و استراتژی سبب‌لر موهوم رول اوینامیشدی.
محض بو سبب‌لرین نتیجه‌سی‌دیر کی، تورکیه ده میلّی حرکاتا باشلایان‌لار یالنیز تورکیه تورکلرینی دوشونموش، اونلارین پروقرامیندا تورکیه خاریجینده کی تورکلردن بحث اولونمامیش، حتّی تورکیه میثاقی-میلّینی گئرچکلشدیرمک اوچون غربی اوروپا ایمپریالیست‌لری ایله دؤیوشده تورکوستان، قیریم، ایدیل-اورال و آذربایجان تورکلرینین موباریزه آپاردیقلاری روسیه ایله موتفیق اولماق مجبوریتینده قالمیشدی. تورکیه جومهوریتی قورولدوقدان سونرا دا بو پروسه داوام ائتمیش و تورک بیرلیگی اوغروندا موباریزه آپاران " تورک اوجاغی " اوّلجه فعالیتینی تورکیه ایله محدودلاشدیرمیش، داها سونرا ایسه بیر مودت قاپانمیشدیر. محمدزاده یازیر:
" آرتیق تورکیه ده بیر تورکیه تورکچولوگو دوغموشدو و بو حالین جیغیریندان ساپمیش بیر خطاسی اولماق اوزره " آنادولو میلّتچی‌لیگی " اپیزودو دا موشاهیده ائدیلمیشدی. " آنادولو " مجموعه‌سی اطرافیندا توپلانان بیر قروپ ضیالی‌لاردان عیبارت زومره‌نین ایره‌لی سوردگو ایدیعایا گؤره تورکلوک بیر میلّت دئییل، بیر عیرق‌دیر و بو عیرقه آنادولو، آذربایجان، تورکوستان و ای.آ. کیمی میلّت‌لر داخیل‌دیر " .
دوغرودان دا بو دؤورده، تورکچولوگون ایدئولوقو ساییلان ض.گؤک‌آلپ بئله تورکچولوگون و تورانچی‌لیغین رئال سیاسی-ایدئولوژی هدفی کیمی تورکیه‌چی‌لیگی گؤتورموشدو. اونون فیکرینجه، اوزاق گله‌جکده اوغوزچولوق و داها سونرا تورانچی‌لیق مومکوندور کی، بو ایسه داها چوخ سیاسی دئییل، مدنی بیرلیک ماهیتلی ایدی. گؤک‌آلپ یازیر:
" یوز میلیون تورکون بیر میلّت حالیندا بیرلشمه‌سی تورکچولر اوچون قووّتلی بیر جوشقونلوق قایناغی‌دیر. توران مفکوره‌سی اولماسایدی، تورکچولوک بو قدر سورعتله یاییلمایاجاقدی. بونونلا برابر، کیم بیلیر، بلکه گله‌جکده توران اولکوسونون گئرچکلشمه‌سی ده مومکون اولاجاقدیر " .
م.ب.محمدزاده قئید ائدیردی کی، آرتیق تورکچولوک-تورک بیرلیگی کیمی رومانتیک تورانچی‌لیق دا اسکی معناسینی تامامیله دییشدیرمیشدی. تورکچولوک و تورانچی‌لیق مسله‌سینده، “ موساوات “-ین 1936-جی ایلده قبول ائتدیگی " یئنی پروقرام اساس‌لاری "-نا گؤره، عومومی تورکچولوکله آذربایجانچی‌لیغی ایدئال بیر صورتده بیرلشدیرمگه نایل اولماق لازیم ایدی. یعنی موساواتچی‌لار تورک مدنی بیرلیگینه صادیق و باغلی قالماقلا یاناشی، موستقیل آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسینی مودافیعه ائدیردیلر. او، یازیردی:
" موساواتچی‌لیق بؤیوک تورک کولتورونه باغلی، میلّی، مدنی و اینسانی دَیرلری منیمسه‌ین، حورّیّت، جومهوریت و ایستیقلال ایدئالینا صادیق آذربایجان وطن‌سئورلیگی‌دیر. بؤیوک تورکلوگه منسوب بیر مملکت اولماسی سببیله آذربایجان دیگر تورک ائل‌لری ایله کولتورل صورتده باغلی‌دیر. بو باغلی‌لیغین بوندان اول اولدوغو کیمی، بوندان سونرا دا قورونماسینی موساواتچی‌لیق جیدیتله مودافیعه ائدر" .
میرزه بالایا گؤره، تورکچولوک ان یوکسک سعادت ماهیتینده اولدوغو اوچون، میلّییته باغلی قالماق، میلّت کیمی یاشاماق، یابانچی‌لاشماقدان قورتولوب میلّته دؤنمک، منسوب اولدوغو میلّت تورک اولدوغو اوچون، تورکلشمک، تورک اولاراق یاشاماق، تورک اولاراق قالماق دئمکدیر. تورکچولوگون هدفی اولان تورانچی‌لیغین مقصدی شوروی ایمپراتورلوغونو پارچالاماق، شوروی اسارتی آلتیندا اینله ین اسیر میلّت‌لری قورتارماق، موسکونو دونیا صولحو اوچون تهلوکه تشکیل ائتمه‌یه‌‌جک بیر حالا گتیرمکدیر کی، بو دا تورک دونیاسی‌نین، او جومله دن ده تورکیه‌نین امین-آمانلیغی دئمکدیر.
میرزه بالا هله، 1918-جی ایلین اوّل‌لرینده تیفلیسده قافقاز کونفدارسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچی‌لار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤستره‌رک قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانیلماسی مقصدی ایله یارادیلان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته سی‌نین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق " گنجلر صداسی " درگیسی‌نین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدور. میرزه بالا بو کومیته هئیتی ایله بیرگه قصبه‌لرده، کندلرده، فابیرک‌لرده تبلیغات آپاراراق قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسی ایستیقامتینده اؤنملی رول اوینامیشدی.
بو مسله ده ده رسولزاده ایدئیالاری‌نین داوامچیسی اولان محمدزاده، قافقازچی‌لیق ایدئیاسینی موهاجیرتده یاشادیغی دؤورده ده داوام ائتدیرمیشدیر. خوصوصیله ده، 1930-جو ایللرده تشکولو و فعالیتینده آذربایجان سیاسی موهاجیرلری‌نین ده یاخیندان ایشتیراک ائتدیگی " قافقاز کونفدراسیون شوراسی " فعالیته باشلامیشدی.
قافقاز خالق‌لاری‌نین جوغرافی، ایقتیصادی و تاریخی علاقه‌لرینی اونلارین بیرلیکده یاشاماسینی شرطلندیرن عامیل سایان محمدزاده گؤستریردی کی، قافقاز خالق‌لاری آیریلدیقلاری زامان اسارته دوشموش، بیرلشدیکلری زامان قورتولموشلار. اونون اوچوندور کی، تورکیستاندا، قوزئی قافقازدا، ایدیل-اورالدا " پارچالا و حؤکم ائت " سیاستینی تطبیق ائدن موسکو همیشه زاقافقازیادا بیرلیگی انگلله‌میشدیر.
“ موساوات “-ین 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلن 3-جو قورولتایی‌نین " یئنی پروقرام اساس‌لاری"-نا گؤره، آذربایجان تورکلری موستقیل‌لیک الده ائتمک اوچون قافقازین دیگر میلّت‌لری ایله بیر یئرده موباریزه آپارمالی و حتّی اونلارلا کونفدراتیو دؤولتده بیرلشمگی بئله ایستیثنا ائتمه‌ملی ایدی. محمدزاده ده موساواتین " یئنی پروقرام اساس‌لاری " پروقرامیندان چیخیش ائده‌رک قئید ائدیردی کی، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین مؤوجودلوغونا سبب ایسه شرقی اوروپا ایله یاخین شرقی بیرلشدیرن و خزرله قارا دنیز آراسیندا یئرلشن قافقازین آیریلماسی غئیری-مومکون اولان بیر عوضوودور:
" قافقاز میلّت‌لری موختلیف باغلارلا بیر-بیرلرینه او قدر باغلی‌دیرلار کی، هامیسی موستقیل و همرأی اولمادان هئچ بیری آزادلیغینی قورویا بیلمیر. آذربایجان مسله‌سی بوتون قافقاز مسله‌سی‌نین بیر پارچاسی‌دیر. قافقازدا موستثنا و نوفوذلو بیر یئر توتان آذربایجان اؤز ایستیقلالینی الده ائدیب قوروماق اوچون قافقازین دیگر میلّت‌لری ایله ال-اله یورومک مجبوریتینده دیر " .
قافقاز خالق‌لاری‌نین بیر گون یئنیدن اؤز موستقیل‌لیگینی الده ائده‌جگینه اینانان موتفکّیر، 1958-جی ایلده قلمه آلدیغی " قافقاز ایستیقلال اعلانی‌نین 40-جی ایل‌دؤنومو موناسیبتی ایله " آدلی مقاله‌سینده یازیردی کی، بو گون قافقاز روسیهنین ایشغالی آلتیندا اولسا دا، آنجاق عوصیان حالیندادیر:
" قافقاز بو گون بولشویکلرین حاکیمیتی آلتیندا میلّیت و ایستیقلال آتشی ایله توتوشموش بولونویور. بولشویک ایستیلاسی‌نین آرادان قالخماسی ایله قافقاز خالق‌لاری‌نین الده ائده‌جکلری باغیمسیزلیق و حورّیّت یاخین شرقی ده راحاتا قوووشدوراجاقدیر. بو اعتیبارلا بو گون سووئت‌لر بیرلیگی‌نین حربی بازاسی اولان قافقاز بو ایشغالدان قورتولدوقدان سونرا بوتون دونیا اوچون بیر باریش و گوون عونصورو اولاجاقدیر " .
اونون دونیاگؤروشونده میلّی مدنیت، میلّی اخلاق مسله‌لری ده موهوم یئر توتموشدور. محمدزاده دوغرو یازیردی کی، هر بیر میلّت ماهیتجه ده، فورماجا دا میلّی مدنیتدن چیخیش ائتملی‌دیر. عکس تقدیرده میلّی مدنیتدن اوزاق قالان بیر دؤولتده قاجارلار دا، عوثمانلی‌لار دا اولدوغو کیمی، اوچوروم‌لار یارانار و عوصیان‌لار چیخار:
" اسکی سارای ذهنیتیله " ماهیتی " و هر شئیی کندی‌لریندن عیبارت بیلن کومونیست‌لر چوخ درین غفلت ایچریسینده ایدیلر. آذربایجانین حقیقی وضعیتینی اوبیئکتیو باخیشلا گؤره بیلمه‌دیکلریندن فیکیرلرینده ایصرار ائدیردیلر. حالبوکی شکیلجه و ماهیتجه تورک اولان آذربایجان مدنیتی یئنی شراییط ایچریسینده بو مدنیتی ماهیتجه داها چوخ تورکلشدیرمیش و میلّی‌لشدیرمیشدیر " .
او، میلّی قووّهلرین اوّلجه عرب الیفباسیندان لاتینا کئچیلمه‌سینه اعتیراض ائتمه‌لرینه سبب اولاراق، بولشویکلرین مکرلی نیت‌لرینی و بونون آذربایجان ایله تورک دونیاسی آراسیندا علاقه‌لره ضربه اولماسینی گؤسترمیشدی. او، دوغرو یازیردی کی، سووئت ایدئولوق‌لاری روسلاشدیرما نتیجه‌سینده یاری روسجا، یاری تورکجه اولان " اینترناسیونال " دیل یارادیردیلار.
عومومی‌لیکده، محمدزادهنین مودافیعه ائتدیگی ایدئیالارین اساسیندا آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق دایانمیشدیر. اونون دونیاگؤروشونده " میلّی آذربایجان " ، " آذربایجانچیلیق " ، " آذربایجانیزم " ، " آذربایجان میلّی ایدئیاسی " دئدیکده ده، یالنیز عومومی تورکچولوگون دوغوردوغو و اونون موستقیل بیر حیصه‌سینه چئوریلمیش آذربایجان تورکچولوگو ایفاده اولونموشدور. آنجاق اونون سیاسی فلسفه‌سینده آذربایجانچیلیق یالنیز تورکچولوکله محدودلاشمامیش، عئینی زاماندا ایستیقلالچی‌لیغی، موساواتچی‌لیغی، خالقچی‌لیغی و دؤولتچی‌لیگی ده اؤزونده عکس ائتدیرمیشدیر. محمدزاده آذربایجانچیلیق و تورکچولوک آراسینداکی موناسیبت‌لره خوصوصیله دیقت ائتمیشدیر. بونا سبب ده، بیر چوخ‌قووّه‌لرین مومکون اولدوغو قدر آذربایجانچی‌لیغی تورکچولوکدن اوزاقلاشدیرماق جهدلری ایدی. او، یازیردی:
" آذربایجانچیلیق ایدئیاسینی اورتایا آتماقلا بیز هئچ ده تورکچولوگو اینکار ائتمیریک، آنجاق آذربایجان وطنی ایدئیاسینی بیرینجی یئره کئچیریر، آذربایجانین جوغرافی سرحدلری داخیلینده میلّتین یئکدیل‌لیگینی و وحدتینی بیرینجی درجه‌لی وظیفه کیمی ایره‌لی سوروروک" .
او، آذربایجان میلّی ایدئیاسیندان (آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق) سونرا ان چوخ دیقت ائتدیگی ایدئیالار تورانچی‌لیق/ تورکچولوک، قافقازچی‌لیق و میلّی همرأی‌لیک (سولیداریزم) اولموشدور. محمدزاده اوچون تورانچی‌لیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونو و ایستیقلالچی‌لیغی آیاق اوسته توتماق اوچون اساس نووه حساب اولونوردو. چونکی تورانچی‌لیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونون و میلّی ایستیقلالچی‌لیغیین وار اولما سببی ایدی. اگر تورکچولوک ضعیفله‌ینده ده، گوجلننده ده بوندان ان چوخ تاثیرلنن محض آذربایجان تورکچولوگو ایدی.
قایناق‌لار
- محمدزاده م.ب آذربایجان میلّی میثاقی. ۲۸ ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی. «آذربایجان» ادبی-بدیعی ژورنالی، نؤمره4، باکی، ۱۹۹۱
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- گؤک‌آلپ ض. تورکچولوگون اساس‌لاری. باکی، معاریف، ۱۹۹۱
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- محمدزاده.م.ب. تورکلوک و کومونیزم. «آذربایجان» درگیسی، ییل:۱۹، سایی ۲۰۱، آنکارا ۱۹۷۰، ص.۴
- احمدلی. ر. میرزه بالا محمدزادهنین ایجتیماعی-سیاسی گؤروش‌لری.باکی، اوزان، 2017
- محمدزاده م.ب. «ماورایی – قافقاسیا فدراسیاسی ندن داغیلدی؟»، «قورتولوش» درگیسی، ییل:۳، سایی: ۲۱، تمموز-آقوستوس، برلین، ۱۹۳۶، ص.۱۴
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- محمدزاده م.ب. قافقاز ایستیقلال اعلانی‌نین ۴۰-جی ایل‌دؤنومو موناسیبتی ایله. «درگی»، ییل: نؤمره۱۲، مونیخ ۱۹۵۸، ص.۳-۱۷
- محمدزاده م.ب. کؤیلو حرکاتی. لنین میلّی سیاستی. باکی، ۲۰۰۷، ص.۵۳
- محمدووا فاتیمات. آذربایجان موهاجیرتی‌نین کولتورولوژی ارثینده دیل پروبلمی. باکی، «علم»، ۲۰۰۹، ص.۵۶
- محمدزاده م.ب. سوویئت آذربایجاندا تورک دیلی‌نین روسلاشدیرما و ایمحا سیاستی حاقّیندا. قورتولوش، برلین، ۱۹۳۶، نؤمره۲۰، ص.۵۶
- محمدزاده م. ب. آذربایجان میثاقی-میلّیسی. آنکارا، ۲۰۰۲، ص.۵۴
- محمدزاده م.ب. قافقاز ایسلام اوردوسو. آذربایجان موهاجیرت ارثی. باکی، «علم و تحصیل»، ۲۰۱۱، ص.۵۸
- محمدزاده م.ب. آذربایجاندا آزادلیق یوخدور. آذربایجان موهاجیرت ارثی. باکی، «علم و تحصیل»، ۲۰۱۱، ص.۵۱
- محمدزاده م.ب. مارت گونلری. «ایستیقلال» قز.، ۳۱ مارت، ۱۹۲۰، نؤمره۱۲
- رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۳-۱۹۰۹). ۱-جی ج.، ۲-جی جیلدده، باکی: آذرنشر، ۱۹۹۲، ص.۸
- محمدزاده م.ب. رسولزاده محمدامین. «درگی»، ییل: ۱ اوجاق-مارت، مونیخ، ۱۹۵۶، ص.۱۳۷
- محمدزاده م.ب. آذربایجان چاغیرییور، «آچیق سؤز» قزئتی، ۰۴.۰۱.۱۹۱۸
- محمدزاده م. ب. آذربایجان میلّی خارتیاسی. ۲۸ ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی. «آذربایجان» ادبی-بدیعی ژورنالی، نؤمره ۴، باکی، ۱۹۹۱، ص. ۱۳۸-۱۳۹
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورکلرینین ایستیقلال موجاهیدی – میرزه بالا محمدزاده
آذربایجان تورکلرینین ایستیقلال موجاهیدی – میرزه بالا محمدزاده
آیدین مدد‌اوغلو قاسملی
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوچنت
19. عصرین ایکینجی یاریسی، 20. عصرین اوّل‌لرینده قوزئی آذربایجاندان چوخ‌سایلی و گوجلو میلّی ضیالی کادرلاری یئتیشمیش، اونلار آذربایجان خالقی‌نین مادی و معنوی اینکیشافینا چالیشمیش، گله‌جک آزادلیق و موستقیل‌لیک اوغروندا موباریزه یه حاضیرلامیشدیر. بو دؤورده ادبی-بدیعی معاریفچی‌لیگه سیاسی معاریفچی‌لیک ده قوشولموش، اینقیلابی حرکات‌لارین تاثیری ایله بیر-بیری‌نین آردینجا یارادیلان یئنی-یئنی مطبوعات اورقان‌لاری، خئیریه جمعیت‌لری و سیاسی پارتیالار تزار روسیهسینین میلّی اویانیشا قارشی بوتون ژاندارم قووّه‌‌لرینی حرکته گتیرمه‌سینه، میلّی مطبوعات اوزرینده گوجلو سانسور تطبیق ائتمه‌سینه باخمایاراق، یئرلرده میلتچی‌لیک دالغاسی داها دا گوجلنمیشدی. بو دالغا ایشچی صینفینی ده حرکته گتیرمیشدی.
بئله‌لیکله، آذربایجان میلّی ضیالی‌لاری، میلّی مطبوعاتی کئچمیش دوشونجه‌لردن اوزاقلاشاراق موعاصیر میلّیتچی ایدئولوژی‌یه یییه‌لنمیش و یئنی بیر میلّی کیملیک اطرافیندا بیرلشه‌رک خالقی دا واحید دوشونجه اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلامیشدیلار.
بو دؤورده فعالیت گؤسترن سیاسی خادیم‌لر کیمی رومانتیک جریان نوماینده‌لری ده روس تزاریزمی‌نین ایرتیجاع رژیمینه، موستملکه‌چی سیاستینه قارشی بیرگه کسکین موباریزه آپارمیشلار کی، بونون دا نتیجه‌سینده هم میلّی-سیاسی ایدئولوژی لیدرلرین، هم رومانتیک‌لرین، هم ده رئالیست‌لرین بیرگه سعی‌یی نتیجه‌سینده آذربایجان میلّی ایدئولوژیسی فورمالاشمیشدی. عومومیتله 20. عصرین بیرینجی و خوصوصیله ایکینجی اون‌ایل‌لیگی آذربایجان خالقی‌نین مدنی و سیاسی-ایدئولوژی اینتیباه دؤورو اولموشدور.
آذربایجانین میلّی، سیاسی، ایدئولوژی، رومانتیک و رئالیست جریان نوماینده‌لری‌نین هامیسی آذربایجان ایجتیماعی تفکورونون قارانتی رولوندا چیخیش ائتمیش آذربایجان تفکور تاریخی‌نین ایدئیا شرفی، آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگی‌نین محک داشلاری اولموشلار. اونلار بدیعی، علمی سیاسی و ایدئولوژی فلسفه اساسیندا بیر دموکراتیک جمعیت فورمالاشدیرماق، میلّی دَیرلره سؤیکنن، میلّی ایدئولوژی اساسیندا بیر دؤولت یاراتماغا چالیشمیش، بونا نایل اولموش، شرقده ایلک دموکراتیک خالق جومهوریتی یاراتمیش و قیسا مودتده اولسا دا دموکراتیک دؤولتی ایداره ائتمگه باشلامیشدیلار. بئله شخصیت‌لردن بیری ده بوتون حیاتینی آذربایجانین موستقیل‌لیگینه حصر ائدن آذربایجان ایستیقلال موجاهیدی میرزه بالا محمدزاده دیر.
61 ایل‌لیک عؤمرونده (1898-1959) کشمکشلی حیات کئچیرن م.محمدزاده 13 آقوست 1898-جی ایلده آذربایجانین آوشاران (آبشرون) بؤلگه‌سی‌نین زیره کندینده بالیقچی عاییله‌سینده آنادان اولموشدور. عاییله‌سینی دولاندیرماق اوچون 20. عصرین اوّل‌لرینده باکی‌یا کؤچن آتاسی هله اوشاقکن وفات ائتدیگیندن عاییله‌نی دولاندیرماق اوچون آناسی‌نین ائوده بیشیردیگی قوغال‌لاری واغزالدا ساتماقلا برابر، مکتبده تحصیل آلماقلا دا مشغول اولموشدو.
1907-جی ایلدن باکیدا «یئددینجی روس-تاتار» مکتبینده اوخویان میرزه بالا اورانی بیتیردیکدن سونرا محمودبیلی حبیب بیگین رهبرلیک ائتدیگی «روشدیه»ده اؤز تحصیلینی داوام ائتدیرمیش، 1914-جو ایلده اورانی بیتیره‌رک 1915-جی ایلده آذربایجان تورک گنجلیگی‌نین میلّی قورتولوش یولونداکی فعالیتینده موهوم رول اوینایان باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاآت معمارلیق بؤلمه‌سینه داخیل اولموشدو.
میرزه بالا محمدزاده «آذربایجان خالقی» و «آذربایجان تورک میلتچی‌لیگی» آنلاییش‌لارینی منیمسه‌ین خالقین اؤز دؤولتینی قورما سورجینه داخیل اولدوغو سیاسی بیر دؤنمده یازارلیق و قزئتچی‌لیک حیاتینا باشلامیشدی. هله اورتا مکتبده اوخویارکن مکتب یولداش‌لاری ایله بیرلیکده رسیملی «آرزو» آدلی مجموعه یایینلایان 14 یاشلی میرزه بالا محمدزادهنین «نفع علم و یاخود علمین سودو» آدلی ایلک اثری 1912-جی ایلده باکیدا عیسی بیگ آشوربیگوفون «کاسپی مطبعه‌سی»نده چاپ ائدیلمیشدی. بو اثرله یازیچی‌لیق حیاتینا باشلایان میرزه بالا سونرادان دیگر مطبوع اورقان‌لاردا دا چیخیش ائتمیشدی. تکنوکومدا اوخودوغو دؤورده گنجلرین یاراتدیغی غئیری-قانونی «محمدیه کومیته سی»نه داخیل اولان میرزه بالا اؤز یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، اونون 1916-جی ایلده تشکیل ائدیلن ییغینجاق‌لاریندا هر ایکیسی اؤز چیخیش و شعیرلری ایله توپلانتی‌لارا فرقلی بیر هیجان قازاندیرمیشدیلار.
تزاریزم ایستیبدادی هر ایکی آذربایجان ضیالیسی‌نین نیفرتینه سبب اولدوغو کیمی، هر بیر طلبه ده اونا دوشمن موناسیبت بسله‌میشدی. بو روحدا بؤیوین میرزه بالا سونرادان گنجلیگین تزاریزمه قارشی توپلانتی‌لارینا باشچی‌لیق ائتمیش، آلوولو نیطق‌لر سؤیله‌میش و اؤزونو ایستیبدادا قارشی گله‌جک اینقیلابا حاضیرلامیشدی. میرزه بالا بو دؤورده استالین‌ین یاخین آدامی اولان لاورنتی بریا ایله یاخینلیق ائتمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده، م.رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله اونون نشر ائتدیردیگی «آچیق سؤز» قزئتینه یازیلار یازماغا باشلامیش، سونرادان بو قزئتین آکتیو یازارلاریندان بیری اولموش، عئینی زاماندا هفته‌لیک «بصیرت» ژورنالی‌نین دا باش رداکتورو اولموشدور. بوتون بونلارلا یاناشی، میرزه بالا «قورتولوش» و «دوغرو سؤز» کیمی قزئت‌لرده ده مقاله‌لرله چیخیش ائتمیش، 1917-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا باکیداکی آذربایجان گنجلری‌نین لیدری سویه‌سینه یوکسلمیشدی. « اتفاقِ متعلّمین » و «گنجلر صداسی» ژورنال‌لاری‌نین دا فعال یازارلاریندان بیری اولان میرزه بالا تزار روسیهسینین شیعه-سوننی قارشی‌دورما یاراتما سیاستینه قارشی دؤورو مطبوعاتدا مقاله‌لرله چیخیش ائتمیش، بو حادیثه‌‌نین قارشیسینی آلماغا چالیشمیشدی.
آذربایجانداکی سیاسی حادیثه‌لره آکتیو قوشولان میرزه بالا بو دؤورده آرتیق آچیق فعالیته کئچمیش، موساوات پارتیاسی‌نین سیرالارینا داخیل اولموش، پارتیانین نوفوذلو، تانینمیش عوضولریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
1918-جی ایلده «گونئی قافقاز موسلمان جمعیتی» طرفیندن محلی کومیته‌لرله علاقه یاراتماق اوچون آرخاداشی محمد صالح قولوزاده ایله بیرلیکده شاماخی‌یا گؤندریلن میرزه بالا 1918-جی ایلین اوّل‌لرینده یارانمیش زاقافقازیا سئیمی‌نین فعالیتی دؤورونده اؤز ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی تیفلیسسده داوام ائتدیرمیشدی.
1918-جی ایلین 28 مئی‌ینده آذربایجان خالق جومهوریتی اعلان اولوندوقدان سونرا میرزه بالا همین ایلین 23 ژوئیه‌سیندن نشره باشلایان «گنجلر یوردو» ژورنالی‌نین رداکتوررو اولموشدو.
«موساوات» پارتیاسی‌نین نزدینده یارانان «گنجلر جمعیتی»نین اورقانی اولان بو ژورنالین 35 نؤمره‌سی چاپ ائدیلدیکدن سونرا باغلانمیشدی. بو دؤورده میرزه بالانین «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی کیتابچاسی تیفلیسسده چاپ اولونموشدو.
1918-جی ایل دسامبرین 7-ده باکیدا طنطنه‌لی شکیلده آچیلان آذربایجان پارلمانیندا استنوقرافچی ایشله‌ین میرزه بالا محمدزاده موستقیل آذربایجان حؤکومتی قورولدوقدان سونرا حؤکومتین اورقانی اولان «آذربایجان» قزئتی‌نین موخبیری و سونرا رداکتوررو اولموشدو.
1919-جو ایلین سپتامبر آیی‌نین 16-دا آذربایجان دؤولت تئاتریندا میرزه بالانین «باکی اوغروندا موباریزه» پیئسی‌نین ایلک تاماشاسی اولموش، همین ایلین اوکتوبروندا او، موساوات پارتیاسی‌نین باکی کومیته‌سی‌نین عوضوو سئچیلمیشدی.
باکی‌نین زیره کندینده آنادان اولوب حیاتینین 26 ایلینی (1898-1924) قوزئی آذربایجاندا، 3 ایلینی (1924-1927) گونئی آذربایجاندا، فاصیله‌لرله 31 ایلینی (1927-1932 و 1939-1955) تورکیه ده، 7 ایلینی (1932-1939) لهستاندا و 4 ایلینی (1955-1959) آلماندا کئچیرن میرزه بالا محمدزادهنین بو دؤورلرده موختلیف دایره‌لرله علاقه‌سینی نظره آلاراق اونون ایجتیماعی-سیاسی، ایدئولوژی و علمی یارادیجی‌لیغینی و فعالیتینی آلتی دؤوره بؤلمک اولار.
بیرینجی دؤور 1912-1920، ایکینجی دؤور 1921-1927، اوچونجو دؤور 1927-1932، دؤردونجو دؤور 1932-1939، بئشینجی دؤور 1939-1955، آلتینجی دؤور ایسه 1955-1959-جو ایل‌لری احاطه ائدیر.
20. عصرین اوّل‌لرینده آذربایجاندا باشلایان یئنیلشمه و میلّیتچی‌لیک حرکاتی‌نین جانلی شاهیدی و حادیثه‌لرین ایشتیراکچیسی اولان میرزه بالا محمدزاده هله «روشدیه»ده اوخودوغو دؤورده اوشاقلیق یولداشی جعفر جبارلی ایله بیرلیکده میلّیتچی موعلیم اولان ماحمودبیلی حبیب بیگین تاثیری ایله دؤورون میلّیتچی جبهه‌سینده یئر آلمیش، درسدن سونرا جعفر جبارلی ایله بیرلیکده تئز-تئز میلّیتچی درنکلرین توپلانتی‌لاریندا ایشتیراک ائتمیشدی.
ایلک سیاسی فعالیته باکی پولیتکنیک تکنیکوموندا اوخویارکن گیزلی «محمدیه تشکیلاتی»ندا باشلایان میرزه بالا اؤز دوستو جعفر جبارلی ایله بیرگه او دؤورده کی «اتفاق متعلّمین» و «قافقاز طلبه‌لرین مرکزی کومیته‌سی» آدلی گنجلیک تشکیلات‌لاری‌نین لیدرلریندن اولموشلار. «اتفاق متعلمین» عئینی آدلی هفته‌لیک قزئتینده میرزه بالا میلّی و سیاسی یازی‌لارلا چیخیش ائتمیش، روسجا و تورکجه چاپ اولونان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته‌سی‌نین اورقانی اولان «گنجلر صداسی» قزئتی‌نین باش یازاری اولموشدور.
تزار روسیه‌سینده باش وئرن سیاسی حادیثه‌لر آذربایجاندا دا تزار روسیهسینین ایستیبدادینا قارشی اولان بوتون سیاسی قووّه‌‌لری حرکته گتیرمیشدی. میرزه بالا محمدزادهنین ده ایچینده بولوندوغو بو دؤنمده سیاسی آکتیولیک آرتمیش بیر سیرا سیاسی و ایجتیماعی تشکیلات‌لار، خئیریه جمعیت‌لری ایله یاناشی، یئنی-یئنی میلّی مطبوعات اورقان‌لاری یارادیلمیش، میلّی ضیالی‌لار آراسیندا بیر همرأی‌لیک یارانمیش، بو ایکی موهوم آپاریجی زومره‌نین یاخین علاقه‌سیندن ده میلّیتچی‌لیک ایدئیاسی دوغولموش و بونونلا دا قیسا بیر مودت عرضینده سیاسی حرکاتا چئوریلمیشدی. آذربایجان میلّی ضیالی‌لاری گئتدیکجه روسیه یؤنوملو جریان‌لارین تاثیریندن اوزاقلاشاراق اوزونو تورکیه و غرب جریان‌لارینا چئویرمیش و بونونلا دا آذربایجاندا سیاسی یؤنون دَییشمه‌سینه نایل اولموشدولار. غرب‌یؤنلو یئنیلشمه و میلّیتچی‌لیک حرکاتی‌نین اؤن پلانا چیخماسی گنج میرزه بالانین دا فیکیرلری‌نین گئنیشلنمه‌سینه سبب اولموشدو کی، بو ایشده محمدمین رسولزادههنین و اونون رداکتوررلوغو ایله 2 آقوست 1915-جی ایلدن باکیدا نشر اولونماغا باشلایان «آچیق سؤز» قزئتی‌نین بؤیوک رولو اولموشدور.
" تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق، موعاصیرلشمک " شوعاری ایله نشر اولونان «آچیق سؤز» قزئتی‌نین «آچیق سوتون‌لار»ینا محمدامین رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله مقاله‌لر یازان میرزه بالا محمدزاده ایلک یازی‌لارینی داها چوخ میلّی ایدئال، میلّی مدنیت، میلّی تاریخ، میلّی ادبیات مؤوضولارینا حصر ائتمیشدی. آذربایجانین بولشویکلر طرفیندن ایشغالیندان سونرا محمدامین رسولزادههنین تکلیفی ایله غئیری-قانونی فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچی‌لیق ائدن گنج میرزه بالا ایستیلاچی‌لارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین دا صدری سئچیلمیش، «ایستیقلال» آدلی قزئتین باش رداکتوررو اولموش، 1927-جی ایلده رسولزادههنین دعوتی ایله گونئی آذربایجاندان ایستانبولا گله‌رک بورادا رسول‌زاده‌ه ایله بیرلیکده میلّی آذربایجان موهاجیر مطبوعاتینی و میلّی آذربایجان مرکزینی یاراتمیشدی. داها سونرا رسولزادههنین دعوتی ایله 1932-جی ایلده لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیش، اونونلا بیرگه «یئنی قافقاسیا» درگیسی نشر ائتدیرمیشدی.
آذربایجان سیاسی تاریخینده محمدامین رسول‌زاده‌ه ایله میرزه بالا محمدزاده کیمی بیر-بیرینه بو قدر دریندن باغلانان و بیر-بیرینی تاماملایان دیگر شخصیت‌لره دئمک اولار کی، ایندییهدک راست گلینمه‌میشدیر. م.رسولزادههنین فیکیر و دوشونجه‌لرینی میرزه بالا قدر دریندن منیمسه‌ین، اونو گئنیشلندیرن و یایان باشقا بیر شخصیته تصادوف ائدیلمیر. هئچ تصادوفو دئییلدیر کی، م.رسولزادهنین وفاتیندان سونرا محض میرزه بالا محمدزاده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتی‌نین و موساوات پارتیاسی‌نین رهبری سئچیلمیشدی.
دونیا تاریخینه یئنی بیر ایستیقامت وئرن 1917-جی ایل روسیه اینقیلاب‌لاری 300 ایل‌لیک رومانوف‌لار سولاله‌سی‌نین حاکیمیتینه سون قویماسینا، روسیه‌ده اؤنجه مووقّتی حؤکومت، سونرا ایسه بولشویک حؤکومتی یارانماسینا باخمایاراق، مرکزده اولدوغو کیمی، اوجقارلاردا دا بیر حاکیمیت بوشلوغو یارانمیش، و بو بوشلوقدان ایستیفاده ائده‌رک آذربایجان میلّی قووّه لرینی و گنجلیگینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرن موساوات پارتیاسی آچیق فعالیته باشلامیش، چوخ رادیکال بیر مؤوقع توتاراق روسیه‌ده‌کی موسلمان خالق‌لار اوچون دموکراتیک جومهوریت طلبی ایله چیخیش ائتمگه باشلامیشدی. بو تاریخی حادیثه‌لر آذربایجان گنجلیگینی ده حرکته گتیرمیش، گنجلر میلّی تشکیلات‌لارا عوضو اولماغا باشلامیش، مملکت دعواسیندا جان-باشلا موباریزه یه قوشولموشلار. میرزه بالا محمدزاده ده محض بو دؤورده موساوات پارتیاسینا داخیل اولموش، پارتیا داخیلینده آکتیو فعالیتی ایله پارتیانین ساییلان شخصیت‌لریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
گنجلردن عیبارت دسته‌لرله باکی اطرافی کند و قصبه‌لره ، نفت معدن‌لرینه گئدن میرزه بالا، صادق قولوزاده، پیری مرسل‌زاده و رضا ذکی کیمی یولداش‌لاری ایله برابر روسیه یؤنوملو تشکیلات‌لارا، خوصوصیله بولشویک و منشویک‌لره قارشی تبلیغات آپارمیش، نتیجه‌ده موسلمان فهله‌لری ده موساوات پارتیاسینا عوضو اولموش، پارتیانین ایشینده فعال ایشتیراک ائتمگه باشلامیش، میلّی موباریزه یه قوشولموشدولار.
میرزه بالا 1918-جی ایلده پارتیانین گنجلر جمعیتی‌نین اورقانی اولان «گنجلر یوردو» درگیسی‌نین یؤنتیم باشقانی اولموشدو. او، «آچیق سؤز» قزئتی‌نین 4 ژانویه 1918-جی ایل تاریخلی ساییندا چاپ ائتدیردیگی «آذربایجان چاغیرییور» آدلی یازیسیندا آذربایجان تورک گنجلیگینی وطنین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه یه سسله‌یه‌رک گؤستریردی کی:
« ائی گنج تورکلر! بو گون کعبه‌یی-موقدسینیز اولان وطنینیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز آذربایجان زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. اگر میلّی مکتب‌لر ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین عیرض و ناموسونوز یئنه وطن ایچینده سالامات اولا بیلر. »
(باخ: میرزه بالا محمدزاده، «آذربایجان چاغیرییور»، «آچیق سؤز» قزئتی، 04.01.1918، ص.22-23)
عوموم‌روسیه موسسیس‌لر مجلیسینی داغیدان، زاقافقازیا مووقّتی حؤکومتینی تانیمایان مرکزده کی بولشویکلرین مرکزی ایجراییه کومیته‌سی لنین و استالین‌ین ایمضالادیقلاری 13 نؤمره‌لی بیر دِکرِتله استپان شاومیانا، کوزنتسوفا و دیگر بولشویک‌‌لره قافقازدا «سووئت‌لشمه عملیاتینی» حیاتا کئچیرمک تاپشیریلمیشدی.استپان شاومیانا تورکیه‌ده روس اوردوسونون ایشغالی آلتیندا اولان اراضی‌لرده ارمنیستان دؤولتی یاراتماق صلاحیتی ده وئرمیشدیلر. زاقافقازیا کومیسارلیغی‌نین طلبی ایله تیفلیسدن چیخاریلاراق یولداش‌لاری ایله بیرلیکده باکی‌یا گلن شاومیان بورادا اؤنجه روس حربیچی‌لری‌نین و داشناک پارتیاسی‌نین کؤمگی ایله ارمنی‌‌‌لرین تورکلره اولان دوشمنچی‌لیگیندن باجاریقلا ایستیفاده ائتمیش، باکی سووئتینی و بلدیه مجلیسینی دَییشدیرمیش، بورادا بولشویکلرین چوخلوغونو تأمین ائتمیش، باکی شهر ایداره‌چی‌لیگینده چالیشان آذربایجان تورکلرینی توتدوقلاری وظیفه‌لردن اوزاقلاشدیرمیش و بئله‌لیکله ده باکیدا اؤزونون رهبرلیگی آلتیندا بیر سووئت حؤکومتی قورموشدو.
ارمنی‌‌لرله روس بولشویک‌لرینی موسلمان‌لارا قارشی هوجوما تشویق ائدن شاومیانین باشچی‌لیغی ایله 1918-جی ایل مارسین 30-دان آوریلین 1-نه قدر باکیدا مینلرله گوناهسیز موسلمان اؤلدورولموش، اونلارین ائولری یاندیریلمیش، ماغازالاری تالان ائدیلمیش، آذربایجان معمارلیغی‌نین نادیر اینجی‌لریندن اولان «ایسلامیه» بیناسی ارمنیلر طرفیندن یاندیریلمیشدی. موسلمان‌لارا قارشی تجاووز بونونلا بیتمه‌میش، ارمنی-روس بیرلشمه‌لری آذربایجانین شاماخی، سالیان کوردمیر، لنکران، قوبا و دیگر بؤلگه‌لرینه هوجوم‌لار ائده رک قیرغین‌لار، یانغین‌لار، تالان‌لار تؤرتمیش، تاریخده آنالوقو اولمایان جینایت‌لر، سوی‌قیریم‌لار حیاتا کئچیرمیشدیلر.
آذربایجاندا باش وئرن بو سیاسی حادیثه‌لر دؤورونده میرزه بالا محمدزاده عوضوو اولدوغو موساوات پارتیاسی‌نین تاپشیریغی ایله زاقافقازیا سئیمی‌نین فعالیتینده ایشتیراک ائتمک اوچون سئیمین مرکزی اولاراق سئچیلن تیفلیس شهرینده اولموش، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی بورادا داوام ائتدیرمیشدی. میرزه بالا گورجوستاندا قافقاز فدراسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچی‌لار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤستره‌رک قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانماسی مقصدیله یارادیلان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته‌سی‌نین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق گنجلر صداسی درگیسی‌نین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدو.
میرزه بالا تیفلیسسده اولدوغو قیسا مودت عرضینده سیاسی فعالیتله یاناشی، اورادا نشر ائدیلن قزئت و ژورنال‌لاردا واخت‌آشیری قافقاز خالق‌لاری‌نین تاریخی، مدنیتی، ادبیاتی و عادت –عنعنه‌لری ایله باغلی مقاله‌لر یازمیش، قافقاز خالق‌لاری آراسیندا بیرلیک و برابرلیک یاراتماغا چالیشمیشدی. او، تیفلیسسده اولدوغو دؤورده «ایکی اینقیلاب آراسیندا» و «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرلر یازمیشدی. مؤلیف «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی اثرینده 1905-1917-جی ایل‌لر آراسیندا قافقازدا و آذربایجاندا باش وئرن سیاسی و ایجتیماعی حادیثه‌لری، او دؤورده کی معاریف، مطبوعات، ادبیات، تئاتر و دینی مسله‌لرله یاناشی، قادین حاقلاریندان، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلرینین میلت اولاراق وار اولماسینی داوام ائتدیرمک اوچون واحید ایدئولوژی اطرافیندا بیرلشمه‌سینی ان عومده وظیفه کیمی اورتایا قویموشدو.
میرزه بالا 1918-جی ایلده تیفلیسده یازدیغی «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرینده آذربایجانین او گونلرده کی وضعیتینه قیسا نظر سالمیش، لنین طرفیندن عوموم قافقاز کومیسارلیغینا تعیین ائدیلن ارمنی استپان شاومیانین باشچی‌لیغی ایله 1918-جی ایل 31 مارس باکی قیرغینیندان، بو قتل‌عامدا 17 مین مظلوم، سیلاح‌سیز، مودافیعه‌سیز موسلمان – تورک اهالی‌نین ارمنیلر طرفیندن وحشیجه‌سینه قتل‌عاما معروض قالدیغیندان، باکی‌نین ارمنی-داشناک و بولشویک‌لردن تمیزلنمه‌سینده ایشتیراک ائدن تورک عسگرلری‌نین قهرمان‌لیغیندان بحث ائتمیشدیر. اثر خالق طرفیندن بینیلدیگیندن 15 سپتامبر 1919-جو ایلده آذربایجان دؤولت تئاتریندا ایلک و سون دفعه صحنه‌یه قویولموشدو. تأسوفلر اولسون کی، میرزه بالانین بو پیئسی ایندییهدک الده ائدیلمه‌میشدیر. اثرین یالنیز تاماشاسی‌نین پروقرامی آذربایجان دؤولت تئاتر موزه‌سی‌نین فوندوندا ساخلانیلیر. بو پروقرامدا اثرین 21 پرسوناژی‌نین و رول‌لاری ایفا ائدن آکتیورلارین آدلاری گؤستریلمیشدیر.
1920-جی ایلین 27 آوریلینده آذربایجانین ایکینجی دفعه روسلار طرفیندن ایشغال اولوندوقدان سونرا غئیری-لئقال فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچی‌لیق ائدن میرزه بالا محمدزاده ایستیلاچی‌لارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین دا صدری سئچیلمیشدی. میلّی موقاویمت کومیته‌سی‌نین عوضولری گیزلی مطبعه یاراداراق «ایستیقلال» آدلی قزئت نشر ائتمگه باشلامیشدیلار. بو دؤورده میرزه بالا محمدزاده آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومه‌چی و اورتا مکتبده موعلیم ایشله‌میش، «یئنی ییلدیز» ژورنالیندا آذربایجان تاریخینه دایر سیلسیله مقاله‌لر و 1922-جی ایلده باکیدا «آذربایجان تورک مطبوعاتی» آدلی اثرینی چاپ ائتدیرمیشدی.
1923-جو ایلین ژوئیه آییندا یئرلی سووئت اورقان‌لاری طرفیندن گیزلی چاپ اولونان «ایستیقلال» قزئتی مطبعه‌سی‌نین یئری موعین‌لشدیریلمیش، موقاویمت کومیته‌سی‌نین و قزئتین نشر اولوندوغو مطبعه‌نین بوتون ایشچی‌لری حبس ائدیلمیش لاکین میرزه بالا محمدزاده ایمکان تاپاراق گیزلنمیش، 1924-جو ایلین مئی آییندا گونئی آذربایجانین انزلی شهرینه موهاجیرت ائتمیش، لاکین چِکا آگنت‌لری طرفیندن تعقیب ائیلدیگیندن او، اوّلجه تهرانا، اورادان دا تبریزه گئتمیش، بیر مودت تبریزده یاشادیقدان سونرا تکنیکوم مأذونو اولدوغو اوچون گونئی آذربایجانین سولدوز شهری اطرافیندا شوسه یولو چکیلیشینده موهندیس-تکنیک وظیفه‌سینده چالیشمیش، شخصی ائولرده موعلیم‌لیک ائتمکله یاناشی، م.رسول زاده‌نین رداکتوررلوغو ایله ایستانبولدا نشر اولونان «یئنی قافقاسیا» ژورنالینا مقاله‌لر گؤندرمیشدی.
اوچ ایل گونئی آذربایجاندا یاشادیقدان سونرا 1927-جی ایلده ایستانبولا گلن میرزه بالا بورادا «آذربایجان میثاقی-میلّیسی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی» و «ارمنیلر و ایران» آدلی کیتاب‌لارینی نشر ائتدیرمیش، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله نشر اولونان «یئنی قافقاسیا»، «آذری تورک»، «اودلو یورد» ژورنال‌لاری ایله یاخیندان امکداشلیق ائتمیش، 1930-جو ایلین اوّل‌لرینده ایستانبول بیلیم‌یوردونون حوقوق فاکولته‌سینی بیتیرمیش، 1932-جی ایلده سووئت ایتتیفاقی‌نین طلبی ایله ایستانبولو ترک ائتمک مجبوریتینده قالاراق لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیشدی.
1932-1939-جو ایللرده لهستاندان یاشایان میرزه بالا، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله برلینده نشر اولونان «ایستیقلال» قزئتینده (1932-1934) و «قورتولوش» ژورنالیندا (1934-1938) آذربایجانین ایستیقلال پروبلمینه حصر اولونموش خئیلی مقاله‌سی چاپ اولونموشدو. بو دؤورده اونون همچنین برلینده «قورتولوش» ژورنالی‌نین مطبعه‌سینده «میلّی آذربایجان حرکاتی» آدلی سامباللی کیتابی نشر ائدیلمیشدی. اونون «موساوات» پارتیاسی‌نین نشر ائتدیگی بولتن‌لرده ده روس موستملکه اوصول-ایداره سینی ایفشا ائدن خئیلی میقداردا مقاله لری چاپ اولونموشدو.
میرزه بالا محمدزاده 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش «میلّی آذربایجان موساوات خالق فیرقه‌سی»نین اوچ قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، 1939-جو ایلده لهستانین آلمان ایله سووئت ایتتیفاقی آراسیندا گیزلی بؤلوندوگو زامان او ایستانبولا دؤنه‌رک «میلّیت» و «جومهوریت» قزئت‌لرینده روسیه‌ده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقاله‌لر یازمیشدی.
1949-جو ایلده میرزه بالا محمدزادهنین یاخیندان ایشتیراکی ایله آنکارادا «آذربایجان کولتور درنگی»نین اساسی قویولموش، 1951-جی ایلده اونون «آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا» آدلی اثری بو درنک طرفیندن چاپ اولونموشدو. او، همچنین آنکارادا آذربایجان کولتور درنگی طرفیندن بوراخیلان «آذربایجان» ژورنالیندا آذربایجان تاریخی ایله باغلی خئیلی مقاله چاپ ائتدیرمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده 1954-جو ایلدن اعتیباراً مونیخ‌ده یئرلشن س‌س‌ری-نی اؤیرنمه اینستیتوتوندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفه‌سینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجه‌سینده نشر اولونان سیاسی ژورنالین باش رداکتوررو اولموشدو.
اؤز یازی‌لاریندا میرزه بالا محمدزاده، «م.ب.محمدزاده، نوح‌اوغلو، آ.کوت، م.ب.داشدمیر، علی کوتلوک، آذری، سنان و کمال» ایمضالاریندان ایستیفاده ائدن میرزه بالا محمدزاده 6 مارس 1955-جی ایلده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتی‌نین لیدری، آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین معماری، «موساوات» پارتیاسی‌نین رهبری، خالقیمیزین بؤیوک اوغلو م.رسولزادههنین وفاتیندان سونرا آذربایجان میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین و «موساوات» پارتیاسی‌نین رهبری سئچیلمیشدی.
میرزه بالا هله لهستاندا اولدوغو دؤورده ورشودا قارا دنیزلی بیر تورک عاییله‌سی‌نین قیزی اولان باهیره خانیملا نیشانلانمیش، ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی‌نین باشلادیغی ایللرده تورکیه یه دؤنه‌رک اونونلا ائولنمیش، لاکین بو ائولی‌لیکدن اؤولادلاری اولمامیشدی.
بوتون معنالی حیاتینی خالقی‌نین میلّی ایستیقلالی یولوندا فدا ائدن، آذربایجان آزادلیق موباریزه‌سی‌نین بؤیوک و اونودولماز قهرمان‌لاریندان اولان میرزه بالا محمدزاده 8 مارس 1959-جو ایلده ایستانبولدا اورک خسته‌لیگیندن وفات ائتمیش و ایستانبولون «قاراجا احمد» قبریستان‌لغیندا دفن اولونموشدو.
روحو شاد اولسون.
کؤچورن: عباس ائلچین
19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین اینکیشاف خوصوصیت‌لری
19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین اینکیشاف خوصوصیت‌لری
گونئی آذربایجاندا دا 19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّ‌لرینده مدنیتین آیری-آیری نؤوع‌لری معاریف، مطبوعات، ادبیات، اینجه صنعت، تئاتر اینکیشاف ائتدی. گونئی آذربایجاندا قوزئی آذربایجانداکی مدنیتدن فرقی اونون ایسلام‌لا داها سیخ باغلی اولماسی‌دیر. قوزئی آذربایجاندا مدنیت روسیهنین تاثیریله اوروپا دَیرلرینه قوووشدوغو حالدا، گونئی آذربایجاندا مدنیت ایران حاکیمیتی‌نین تاثیری آلتیندا فارسچی‌لیغا، ایسلاما داها چوخ باغلی ایدی.
" آذربایجان تاریخی " کیتابیندا گؤستریلیر کی، " 19.عصرده، بوتون ایراندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا جمعیتین،اساساً، فئودال زادگان طبقه‌لرینه خیدمت ائدن و دؤولت طرفیندن دئییل، آیری-آیری شخص‌لر، دینی مرکزلر واسیطه‌سیله تشکیل اولونان معاریف سیستمی خالقین حیاتینا و اونون گله‌جک اینکیشافینا اصلا خیدمت ائده بیلمیر، عکسینه، مانع اولوردو. بوتون یاخین و اورتا شرق اؤلکه‌لرینده اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا باشلیجا تحصیل اوجاق‌لاری مدرسه‌لر ایدی. بونلار دا، عادتاً، دینی ایداره‌لر، ایری تاجیرلرین بعضی نوماینده‌لری طرفیندن و خئیریه ایشلری اوچون ایعانه توپلانماسی حسابینا تأسیس ائدیلیردی. 19.عصرده گونئی آذربایجاندا مدرسه‌لر یالنیز تبریزده و بیر نئچه باشقا شهرده وار ایدی کی، بونلارین دا چوخونو کیچیک (15-30 نفرلیک) مدرسه‌لر تشکیل ائدیردی. 19.عصرین سونلاریندا ایسه گونئی آذربایجانین بوتون شهر و بؤلگه‌لرینده 150 عومومی و خوصوصی مکتب، 10 مدرسه وار ایدی. بونونلا بئله، گونئی آذربایجاندا مؤوجود اولان بو مکتب و مدرسه‌لرین، دئمک اولار کی، اکثریتی جمعیتین موعاصیر ایجتیماعی، سیاسی، مدنی اینکیشافی طلباتینا خیدمت ائتمگه اصلا قادیر دئییلدی. همین مکتب‌لری باشا وورموش گنجلر، اینضیباطی و حربی مأمورلار، یوکسک منصبلی دؤولت خادیم‌لری‌نین بؤیوک اکثریتی بو باخیمدان، اصلینده، ساوادسیز ایدیلر.
گونئی آذربایجاندا موعاصیر تیپلی تحصیلین اساسی 1875-جی ایلده تبریز دؤولت مکتبی‌نین (تبریز دارالفنونون) آچیلماسی ایله قویولموشدو. بورادا،اساساً، حربی و مولکی مأمورلار، حکیم‌لر حاضیرلانیردی. مکتب 20 ایل فعالیت گؤسترمیش و ایلده 40-45 مأذونو اولموشدو. تبریزده "دبستان" آدلی ایلک خوصوصی یئنی تیپلی ( " اوصولی-جدید " ) مکتبی 1888-جی ایلده ایران معاریفی‌نین آتاسی میرزه حسن رشدیه آچدیردی. او، گونئی آذربایجاندا، ایلک دفعه اولاراق، الیفبانی یئنی صؤوتی-اوصول (سس اوصولو) ایله آذربایجان دیلی اساسیندا تدریس ائتمگه باشلامیش، چوخلو درسلیک‌لر، او جومله‌دن، " وطن دیلی " ، " آنا دیلی " درسلیک‌لرینی یازمیشدی.
1905-1911.جی ایل‌لر ایران اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا 37 میلّی (تبریزده 22)، 1911-1925-جی ایللرده ایسه 50-دن چوخ (تبریزده 29) مکتب آچیلمیشدی. همین مکتب‌لرده آذربایجان و فارس دیل‌لریندن علاوه ، عرب، فرانسه و روس دیل‌لری ده تدریس اولونوردو. 1917-جی ایلده ایسه گونئی آذربایجاندا ایلک اورتا مکتب تأسیس ائدیلمیشدیر.
گونئی آذربایجانین مطبوعات تاریخی 19.عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلاییر. گونئی آذربایجاندا فارس دیلینده نشر ائدیلن ایلک قزئت "آذربایجان" دیر. قزئت 1858-جی ایلده تبریزده حؤکومتین رسمی اورقانی کیمی چاپ اولونموش و ایراندا نشر ائدیلمیش ان قدیم قزئت‌لر ایچریسینده اوچونجوسودور.
1905-1911جی ایل‌لر اینقیلابینا قدر گونئی آذربایجاندا 18 آددا قزئت و درگی بوراخیلیردی. اونلارین بعضی‌لری ایسه دؤولت طرفیندن رسمی بوراخیلان مطبوعات اورقان‌لاری ایدی.
1905-1911.جی ایل‌لر مشروطه اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا ایلک دفعه آنا دیلینده بیر سیرا قزئت و درگی‌لر ( "آذربایجان" ، "آنا دیلی" ، "مزه لی" ، "زنبور" ، " حشرات الارض" )، آذربایجان ایالت انجومنی‌نین ایکی دیلده - فارس و تورک دیل‌لرینده نشر ائتدیگی " ناله ملت " ، "موللا نصرالدین" درج اولوندو و یاییلماغا باشلادی. بو دؤورده آذربایجاندا چیخان قزئت و درگی‌لرین اساس حیصه‌سینی اینقیلابی حرکاتین غلبه‌سی‌نین طرفداری اولان دموکراتیک مطبوعات تشکیل ائدیردی. ایران مؤلیف‌لری‌نین وئردیگی معلوماتا گؤره، مشروطه اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا 50-یه یاخین آددا قزئت و درگی نشر ائدیلمیشدیر.
مشروطه اینقیلابی‌نین مغلوبیتیندن سونراکی دؤور (1913-1917-جی ایل‌لر) عرضینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین تهران حاکیم دایره‌لری طرفیندن سیخیشدیریلماسی نتیجه‌سینده نشر اولونان قزئت و درگی‌لرین سایی خئیلی آزالدی. بو دؤورده نینکی آذربایجاندا، حتّی بوتون ایران میقیاسیندا دموکراتیک، او جومله‌دن، فهله مطبوعاتینا، حتّی اونلارین منافعیینی مودافیعه ائتمگه تمایول گؤسترن مطبوعاتا بئله، تصادوف اولونمور.
1917.جی ایلدن سونرا ایسه یئنیدن ویلایتده مطبوعات ترقّی ائتمگه باشلاییر. بو دا، سؤزسوز کی، ایرانین قونشوسو اولان روسیه‌ده باش وئرمیش فوریه و خوصوصیله، اوکتوبر حادیثه‌لری ایله باغلی اولموشدور. بو دؤورده گونئی آذربایجاندا ان موهوم قزئت‌لردن بیری 1917-جی ایلده ابولقاسم فیوضات و شئیخ محمد خیابانی‌نین رهبرلیگی ایله نشره باشلایان، قیسا فاصیله لرله 1921-جی ایله قدر چاپ اولونان "تجدد" ایدی.
19.عصرین ایکینجی یاریسیندا گونئی آذربایجاندا معاریفچی ادبیات یاراندی. شعیرده، ایلک دفعه اولاراق، خالق حیاتینین رئال منظره‌لرینی، اؤلکه‌نین حیاتینداکی رئال حادیثه‌لری (1871-1872-جی ایللرده کی قیتلیق و آجلیق، 1891-1892-جی ایل‌لر " تنبکی عوصیانی " ، اجنبی‌لرین اؤلکه ده آغالیغی و س.) عکس ائتدیرمکله، بعضی معاریفچی‌لیک ایدئیالارینی تبلیغ ائتمک ساحه‌سینده اساسلی آددیملار آتیلیر. گونئی آذربایجانین 19.عصر شعیری‌نین موباریز جریانینی یارادان، اؤز یارادیجی‌لیق لاریندا میلّی آزادلیق ایدئیالارینی گئنیش تبلیغ ائدن شاعیرلر سیراسیندا حاجی مهدی شکوهی‌نین، رضا صراف‌ین، میرزه علی خان لعلی‌نین، سعید سلماسی‌نین، میرزه علی معجز شبستری‌نین و ب. آدلارینی چکمک اولار. گونئی آذربایجان شعیری‌نین 19-20. عصرین اولّ‌لرینده اینکیشافی‌نین عومومی مئیلی رئال حیاتا یاخینلاشماق، اونون ان واجیب، تاخیرسالینماز پروبلم‌لرینی عکس ائتدیرمک اولموشدور.
بو دؤورده گونئی آذربایجاندا م.ف.آخوندوفون بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا ایلک دفعه درام اثرلری یازیلدی (میرزآغا تبریزی‌نین پیئس‌لری). م.ف.آخوندوفون داوامچی‌لاری زینالعابدین مراغه‌ای ( " ابراهیم بیگن سیاحتنامه‌سی " )، ع.طالیبوفون ( " پاک آداملارین مسلک‌لری " ) اثرلری 1905-1911-جی ایل‌لر ایران اینقیلابی‌نین ایدئولوژی و سیاسی جهتدن حاضیرلانماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر. 20. عصرین اولّ‌لرینده ایجتیماعی-سیاسی پوبلیسیستیکا ( " موللا نصرالدین "-چی نثر) ادبیاتین آپاریجی ژانرلاریندان بیری کیمی گئنیش ووسعت آلدی. بو سپکیده یازیلان اثرلر ایچریسینده اؤنجه ابوالضیا شبستری و سید حسین عدالت‌ین "ایران نو" ، "آنا دیلی" ، "عدالت" قزئت لرینده کی فلیئتون‌لارینی، جمشید اردشیر افشارین مقاله و ادبی-فلسفی کاراکترلی یازی‌لارینی قئید ائتمک اولار.
19.عصرده گونئی آذربایجاندا تئاتر غرب مدنیتینین موستقیم تاثیری نتیجه‌سینده یارانمیشدی. بئله کی، 70-80-جی ایللرده " معاریفپرور " ناصرالدین شاهین اوروپایا سفریندن سونرا دارولفونون موداویم‌لری‌نین قووّهسی ایله سارای عیان‌لاری اوچون واخت‌آشیری تئاتر تاماشالاری تشکیل ائدیلیردی. بونا باخمایاراق، عیان‌لار اوچون تشکیل اولونان بو ایلک تئاتر تاماشالاری ایراندا، او جومله‌دن ده، گونئی آذربایجاندا تئاترین اینکیشافینا او قدر ده تاثیر گؤستره بیلمه‌میشدی. دراماتوروژی و تئاترا اولان باخیش آذربایجاندا (ایراندا دا) م.ف.آخوندوفوون یارادیجی‌لیغی‌نین بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا فورمالاشمیشدی. 1870-1874-جو ایللرده میرزه جعفر قراجه داغی طرفیندن م.ف.آخوندوف پیئس‌لری فارس دیلینه ترجومه اولوندوقدان سونرا ایراندا ایلک اوریژینال درام اثرلری یاراتماق تشبّوثو مئیدانا چیخدی. بو تشبّوثون ایلک مودافیعه‌چیسی بیر نئچه پیئس مؤلیفی میرزآغا تبریزی ایدی. لاکین اونون اثرلری مضمون، ایدئیا و بدیعی دَیری اعتیباریله ضعیف اولدوغوندان، صحنه اوزو گؤره بیلمه‌دی.
مدنی حیاتین بو ساحه‌سینده ایلک اهمیتلی آددیملار یالنیز 1905-1911-جی ایل‌لر اینقیلابی دؤورونده آتیلدی. بو ایشده ده قوزئی آذربایجانین مدنیت خادیم‌لری‌نین کؤمگی و شخصی ایشتیراکی موهوم رول اویناییردی. 1909-1916-جی ایل‌لر عرضینده گؤرکملی آکتیورلار صدقی روح‌الله، عباس میرزه شریف‌زاده‌نین رهبرلیگی ایله باکی تئاتر تروپپالاری دفعه‌لرله ایرانا گلمیش، تهراندا، تبریزده، رشتده، قزوینده، ایصفاهاندا و ب. شهرلرده تاماشالار وئرمیشلر. اونلارین رپرتواری،اساساً، ع.حقوئردی‌یئو، ن.وزیروف و ن.نریمانوفون، همچنین، غرب دراماتورق‌لاری‌نین اثرلریندن عیبارت ایدی.
طبیعی‌دیر کی، بئله امکداشلیق، خوصوصیله، گونئی آذربایجاندا، ایلک نؤوبه ده، تبریزده داها گئنیش ووسعت آلیر، چونکی بو شهرین بیر چوخ ضیالی‌لاری و قاباقجیل، فعال گنجلری قوزئی آذربایجاندا باش وئرن ایجتیماعی و مدنی حادیثه‌لرله یاخیندان تانیش ایدیلر.
1916.جی ایلده تبریزده ایلک تئاتر بیناسی تیکیلدی. گونئی آذربایجاندا قیسا مودتده (10-12 ایل) میلّی تئاتر یارادیلماسی پروسه‌سی‌نین تمل داشی قویولدو. تئاتر تاماشالاری آنا دیلینده اولدوغوندان، خالق طرفیندن تئز قاورانیلیر و عئینی زاماندا، آذربایجان دیلی‌نین فورمالاشماسیندا، مدنیت ساحه‌سینده یاییلماسیندا، ادبی دیلین فورمالاشماسیندا موهوم رول اویناییردی.
واحد عمروف / فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو )
کؤچورن: عباس ائلچین