ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی آذربایجان ادبیاتیندا ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا ادبی مجلیس‌لرین رولو
آذربایجان ادبیاتیندا ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا ادبی مجلیس‌لرین رولو
تنزیله رستم خانلی
اؤزت
اون دوققوزنجو عصرین اوّلینده روسیه‌نین ایشغالچی‌لیق سیاستینه قارشی خالقین موقاویمت و دیره‌نیشی ایله باشلانمیش اینتیباه عصرین ایکینجی یاریسیندان اعتیباراً تورک میلّی تفکّورونده‌کی ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اوروپا معاریفچیلیک و تنقیدی رئالیزم باخیشلاری ایله سنتزی نتیجه‌سینده آذربایجاندا اؤزونه‌مخصوص، شرقده و غربده آنالوقو اولمایان، آذربایجان " فردیّتچی‌لیگینی اؤزونده احتیوا ائدن " ایسلام-تورک-اوروپا مضمونلو بیر دموکراتیک حرکات فورمالاشدیردی. آذربایجان نه شرقده کی رادیکال ایسلام ماهیتلی موستقیل‌لیک حرکات‌لارینی، نه غربده کی میلّتچی و میلّتچی اولدوغو قدر آتئیست و غرب کوسموپولیتیزم روحلو کومونا ایدئیالارینا کؤکلنمیش اینقیلابی چئویریلیش‌لر یولونو اؤز موستقیل دؤولتچیلیک آرزولارینا ایدئال سئچمه‌میشدی. آذربایجان تام فرقلی، اونون فردی‌لیگینی، اؤزونه‌مخصوص‌لوغونو آچیق شکیلده ایفاده ائدن، آیدین‌لاری‌نین، او جومله‌دن ادبیاتی‌نین، تاریخی‌نین، فلسفه‌سی‌نین روحوندان گلن هومانیست، اینسانی دَیرلری جمعیت حیاتیندا آپاریجی قووّه‌یه چئویرمک آماجیندا اولان بیر دؤولت اوغروندا عملی فعالیت مئیدانینا گلیب چیخمیشدی. میرزبالا محمدزاده " آذربایجان میلّی منشورو " آدلی مقاله‌سینده همین یولون یولچولاری‌نین عوضسیز خیدمت‌لرینی آشاغیداکی کیمی قئید ائتمیشدیر: " آذربایجان میلّی منشورونون خولاصه‌سی، ایستیقلال فیکری‌نین تأسیسینده واقف‌دن توتموش جاویده قدر، ذاکردن باشلامیش جاوادا قدر، میرزه فتحعلی‌دن اوزئییره کیمی، " اکینچی "-دن " آذربایجان "-آ و " یئنی قافقازیا " یا " دک هر بیری‌نین اولدوقجا بؤیوک رولو و دَیری اولموشدور. 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمه‌سی و موستقیل دؤولتچی‌لیگه ایستیقامتلنمهسی بیر سیرا جیدی حادیثه‌لرله شرط‌لنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین فارس و عرب دیل‌لریندن قاباغا کئچمه‌سی: هم تدریس پروسه‌‌سینده، هم درس‌لیک‌لرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونه‌لرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، ا19.عصرین ایکینجی اونایللیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسه‌سی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمه‌سیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیس‌لرین فعالیت شبکه‌سی‌نین گئتدیکجه گئنیشلنمه‌سی، تکجه قلم اهلینی دئییل، علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگه‌سینده بیرلشدیره‌رک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمه‌سی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیف‌لرین چوخ آز قیسمی همین پروسه‌لرده بو ادبی مجلیس‌لرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروض‌چولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظه‌کارلیق اوجاق‌لاری کیمی تقدیم ائتمیشلر.
اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیسلرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیسلرده فعالیت گؤسترمیش اینسانلارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر.
آچار سؤزلر: ادبی مجلیسلر، آذربایجان ادبیاتی، ایستیقلال دوشونجه‌سی، دؤورون ادبی شخصیّت‌لری، تورکچولوک ایدئیالاری.
گیریش
سیاسی-ایجتیماعی فیکیرلریمیزین ترقّی و تکامول تاریخینی تشکیل ائدن بو دؤور بوگونکو آیدین و پارلاق ایستیقلال مفکوره‌سی‌نین تملینی تشکیل ائدیر. حتّی ان اوزاق ایستیقلالیمیزی تعیین ائتمک اوچون بئله کئچیردیگیمیز فیکری اینکیشاف تاریخینه باخماق و اوندان میلّی حرکاتین روح و ماهیتی حاقیندا بیر فیکیر آلماق کیفایت ائدر. او دؤورون ده اؤزونه‌مخصوص مفکوره سی، مفکوره اوغروندا چکیشمه‌سی، موباریزه‌سی، او دؤورون قهرمان‌لاری، مظلوم‌لاری، شهیدلر و موجاهیدلری اولموشدور.
اونلارین یورولماق بیلمه‌ین چکیشمه‌لری نتیجه‌سینده‌دیر کی، بو گون بیز مینلرجه گنجی اؤلومه سؤوق ائدن بیر منشور آلمیشیق. ظنیمجه، میرزه فتعلی و حسن‌بیگ زردابی 50 ایل سونرا دونیایا گلسیدیلر، ایستیقلال فیکری، آذربایجان میلّی منشورو 50 ایل سونرا مئیدانا گله‌جکدی. بونلارین آراسیندا سیخ بیر موناسیبت و رابیطه واردیر... اؤزونون تورکچولوگونو و آذربایجانچی‌لیغینی درک ائتمه‌ین بیر خالق بئله بیر بیاننامه نی وئره بیلمزدی " (10، م.محمدزاده، باکی -1991، ص.134).
ایستیقلال دوشونجه‌لری
آذربایجانین ایجتیماعی-ادبی حیاتیندا موهوم رول اوینایان، آذربایجان ادبیاتی آذربایجانین سیاسی حاکیمیتی ایله نینکی برابر سوییهده، بلکه اوندان داها آرتیق ایستیقلال اوغروندا ساواشا گیره‌رک میلّته کیملیک شوعورونو آشیلاماق ساحه‌سینده ان بؤیوک قهرمانلیقلاری گؤسترمیشدیر. ایستیقلال مفکوره‌سی‌نین خالقین روحونا حاکیم کسیلمسینده ادبیاتین رولونو دقیق قییمت‌لندیرن محمد امین رسولزاده 1919-جو ایلده " قورتولوش گونو " آدلی مقاله‌سینده یازیردی: " ادبیاتین میلّتین قلبینه میلّیت و ایستیقلال توخومو ساچان بیر عمل اولدوغو معلوم‌دور. ائی میلّتین لسان‌الغیب اولان شاعیرلری و ادیب‌لری! میلّتین عمل‌لرینی، عولوی نیّت و مقصدلرینی اوخشایینیز، کندی‌سینه میلّت سئوگیسی، وطن محبتی، حورّیّت عشقی تلقین ائدینیز " (1ص. 79). " 1919-جو ایل آقوستون 26-دا " یاشیل قلم " ادبی بیرلیگینین ییغینجاغی‌نین پارلامنت بیناسیندا کئچیریلمه‌سی، م.ا.رسول‌زاده‌نین اورادا ایشتیراکی و چیخیشی دا میلّی دؤولتین ادبیاتا و ادبیات خادیم‌لرینه قایغی‌سیندان خبر وئریردی (2، ص. 80).
ایستیقلالی جوشقو ایله ترنّوم ائدن شاعیرلردن بیری ده گولتکین ایمضالی ایستعدادلی بیر قلم صاحیبی اولموشدور. م.ا.رسولزاده اونون شعیرلرینی میلّی آزادلیق روحو آشیلایان اثرلر کیمی دَیرلندیرمیش، " بایراغیم و ایستیقلالیم " ، " بوزلو جهنّم " شعیرلرینی اؤز اثرینه داخیل ائتمیشدیر. او، " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " اثرینده یازیردی: " میلّتین پارلاق گله‌جگینه بؤیوک اومیدلر باغلایاراق حورّیّته سوسامیش، موباریزه هیجانی‌نین گرگین‌لیگینی داشییان بو ایگیدلرین اصیل قهرمان‌لیغی ایله بیزی حقیقی معنادا تانیش ائدن شعر بولشویک سانسوروندان آزاد اولاراق موهاجیرتده نشر ائدیلن آذربایجان ادبیاتی‌دیر. بو ادبیاتدا،
ایستیقلال، او یاشایان میلّتین قلبینده جان،
ایستیقلال، او سعادت، حیات، ظفر، شرف، شان.
ایستیقلال، او سؤنمه‌ین مؤبّد بیر مشعاله.
کؤنول‌لرده توتوشور، گؤزلرده سؤنسه بئله!
- دئین، گولتکین آدینی داشییان آلوولو شاعیرین یازی‌لاری خوصوصی یئر توتور. گولتکین‌ین شعیرلرینده بیز حقیقی، میلّی-اینقیلاب موباریزه‌سی‌نین نشیده‌لرینی گؤروروک (11، ص. 81-82). طبیعی کی، یئنی دونیا ایله آیاقلاشا بیلن، اونون ان موترقّی قانون-قایدالارینی، خوصوصیله، اینسان حوقوق و آزادلیق‌لارینی اؤزونده احتیوا ائدن دؤولتچیلیک پرینسیپلرینی منیمسه‌ییب، بو دونیاگؤروشو میلّی-معنوی دَیرلر و اؤزونه‌مخصوص سیاسی-ایدئولوژی عنعنه‌لرله سنتز ائدیب، شاهلیق، پادیشاه‌لیق اوصولی-ایداره‌سی آلتیندا تربیه‌لنمیش، دونیایا حیاتین مووقّتی اولماسی و هر شئی‌ین فاتال ماهیت داشیماسی باراده‌کی ایسلامین فاناتیک دوقماتیزمی پریزماسیندان باخان بیر خالقین شوعورونا یئریتمک سون درجه مورکّب و آغیر بیر ایش ایدی. آختاریش‌لار 19. عصرین اوّل‌لریندن، تزاریزمین ایسلامی بیر موقاویمت گوجو، انرژی‌سی حساب ائدیب، اونو ضعیف‌لتمگه باشلادیغی، عوضینده روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمگه رواج وئردیگی، مسجیدلری کیلیسالارا، شریعتی تزار فرمان‌لارینا، اینسانلارین عدالت، دموکراسی، اینسان حاقلاری باره ده اینامینی پتربورگا ایستیقامت‌لندیرمگه چالیشدیغی دؤورلردن باشلانمیشدی. طبیعی کی، آذربایجانین ادیب و یازیچی‌لاری، موتفکّیر و فیلوسوف‌لاری، روحانی و آغ‌ساققال‌لاری میلّتین ایستیقلالیندا هامیسی عئینی فیکیری، عئینی یولو دستکله‌میر، مقصد عئینی اولسا دا، اونلار فرقلی ایدئیا و مفکوره ایستیقامت‌لری اطرافیندا بیرلشیر، فرقلی فعالیت پروقرام‌لاری تکلیف ائدیر، علمی تراکتات‌لاردا، بدیعی-پوبلیسیستیک اثرلرده اونو فرقلی ژانر و اوصوللارلا ایجتیماعیته چاتدیرماغا چالیشیردیلار. بو سیاسی-ایدئولوژی دوشونجه ده، بدیعی-استتیک یاناشمادا چوخ‌واریانتلی‌لیغا، چوخ‌جریانلی‌لیغا، نئجه دئیرلر، کلاسیک پلورالیزمه و فیکیر موختلیف‌لیگینه گتریب چیخاریر، معاریفچی‌‌‌لیگین تنقیدی رئالیزمله، تنقیدی رئالیزمین رومانتیزمله چولغاشاراق ادبیاتدا، صنعتده ایستیقلال ایدئایاسی‌نین چوخ اوبرازلی‌لیغینی،چوخ‌قاتلی‌لیغینی یارادیردی. ایستیقلالا اوزانان سیاسی یول‌لارین چوخ‌شاخه‌لی‌لیگی بدیعی اینیکاسین هم فورماسیندا، هم ده مضمونوندا اؤزونو گؤستریردی. 19. عصرین اورتالاریندا هله مفکوره دومانیندا اولان بو یوللار عصرین سونلاریندا و یئنی عصرین باشلانغیجیندا مکتب‌لر، جریان‌لار، سیاسی پروقرام‌لار کیمی عرصه‌یه گلیب، اهالی‌نین موختلیف طبقه‌لرینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلادی.
آذربایجان ادبیاتی تاریخینده «ان زنگین، محصولدار، رنگارنگ، ماراقلی و عئینی زاماندا ان ضیدیتلی بیر دؤور» کیمی تحلیل ائدیلن 19. عصر ادبیاتی‌نین اساس سیمالاری اولان عباسقولو آغا باکیخانووو، میرزه شفیع واضح، اسماعیل بی قوتقاشینلی‌نی، میرزه باخیش نادیمی، بابا بیگ شاکری، قاسم بیگ ذاکری، میرزه فتعلی آخوندزاده‌نی، حسن بیگ زردابی‌نی، سئید عظیم شیروانی‌نی، نجف بیگ وزیروف، آشیق شعیری طرزینده یازان سئیید ابولقاسم نباتی‌نی بیربیریندن تکجه صنعتکارلیق اوسلوبو، یازیچی دست-خطی فرق‌لندیرمیر، اونلار میلّتین آزادلیغینا گئدن یولون سیاسی-ایدئولوژی پارامترلرینی، بدیعی-پوبلیسیستیک تبلیغاتی‌نین تشکیلی‌نی فرقلی موستوی‌لرده گؤرور، تحلیل و تبلیغ ائدیردیلر.
سلمان ممتازین 1926-1928-جی ایللرده چاپ ائتدیردیگی آذربایجان ادبیاتینا دایر نومونه‌لرده بیز آذربایجان ایستیقلالینا گلن یولون مورکّب، ضیدیتلی، آما قطعیتلی و دؤنمز، عئینی زاماندا آردیجیل بدیعی اینیکاسینی موشاهیده ائده، ادبیاتین ایجتیماعی-سیاسی حیاتلا، میلّی دوشونجه ایله پارالل اینکیشافینی ایزله‌یه بیلریک. 19. عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق تزاریزمین ایشغالچی‌لیق سیاستی ایجتیماعی-سیاسی، دینی-فلسفی فیکره و فعالیته جیدی مانعه‌لر یاراتدیغیندان، ادبیات، سؤز صنعتی ایرهلی چیخیب، هم جمعیتین ایجتیماعی-سیاسی دوشونجه یوکونون، هم ده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین ترنّومچوسو و داشیییجیسی رولوندا چیخیش ائله‌دی. 19. عصرده آذربایجاندا فعالیت گؤسترمیش ادبی مجلیسلری اؤیرنن گؤرکملی تدقیقاتچی عالیم نصرالدین قارایئف چوخ حاقلی اولاراق همین دؤور ادبیاتینی ایجتیماعی شوعورون اینکیشافینا جیدی تاثیر گؤسترن بیر سؤز صنعتی کیمی دَیرلندیرمیشدیر. او، یازیردی: " 19. عصرده ادبیاتدا مؤوضو، ایدئیا، مضمون الوان‌لیغی و ادبی جریان‌لارین موختلیف‌لیگی دیقّتی جلب ائدیر.
آذربایجاندا معاریفچیلیک و دموکراتیک ایدئیالارین گوجلنمه‌سی ایجتیماعی شوعورون اینکیشافینا بؤیوک تاثیر گؤستریر... تنقیدی رئالیزم قووّتله‌نیر. ایجتیماعی حیاتین گوزگوسو اولان ادبیات زامانین طلبی‌نه اویغون اولاراق، یئنی-یئنی مؤؤضو و کئیفیت‌لر کسب ائدیر. ایجتیماعی ساتیرا حیاتین عئیب‌لرینی عکس ائتدیرن بدیعی آینا کیمی محض بو دؤورده داها دا بوللورلاشیر، صاف‌لاشیر، اؤزونون عکس‌ائتدیرمه دایره‌سینی گئنیشلندیریر " (8، ن.قارایئف، باکی 2010، ص.10).
ادبی مجلیسلر
19. عصرده بیر-بیری‌نین آردینجا فورمالاشان ادبی مجلیسلر- " دیوان حکمت " ، " گولوستان " ، " انجمن الشعرا " ، " فوج الفصها " ، " بیت الصفا " ، " مجلس انس" ، " مجلس فراموشان " ، " مجمع الشعرا " و قازاخدا، شکی‌ده، دربندده فعالیت گؤسترن بیر چوخ دیگر درنک‌لر تکجه شعیر و صنعتین موذاکیره اولوندوغو تأسیسات‌لار دئییل، عئینی زاماندا جمعیتده باش وئرن حادیثه‌لرین، سیاسی پروسه‌لرین، خالقین حیات و یاشاییشی‌نین، ایشغالا موناسیبتی‌نین، شرق وغربدن گلن یئنی فیکیر و ایدئیالارین موذاکیره مرکزی رولونو اوینامیشدیر.
19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمه‌سی و موستقیل دؤولتچی‌لیگه ایستیقامتلنمهسی بیر سیرا جیدی حادیثه‌لرله شرط‌لنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین فارس و عرب دیل‌لریندن قاباغا کئچمه‌سی: هم تدریس پروسه‌‌سینده، هم درس‌لیک‌لرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونه‌لرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، 19. عصرین ایکینجی اونایللیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسه‌سی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمه سیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیس‌لرین فعالیت شبکه‌سی‌نین گئتدیکجه گئنیشلنمه‌سی، تکجه قلم اهلینی دئییل،علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگه‌سینده بیرلشدیره‌رک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمه‌سی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیف‌لرین چوخ آز قیسمی همین پروسه‌لرده بو ادبی مجلیس‌لرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروض‌چولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظه‌کارلیق اوجاق‌لاری کیمی تقدیم ائتمیشلر. اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیسلرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیسلرده فعالیت گؤسترمیش اینسانلارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر.
- بو دؤورده اکثر یئنی تیپلی مکتبلرده عرب، فارس دیلی ایله یاناشی، آذربایجان تورکجه‌سی تدریس اولونماغا باشلامیشدی. میرزه کاظم بیگ ایلک دفعه اولاراق آذربایجان تورکجه‌سی‌نین گرامرینی علمی اساس‌لار اوزرینده ایشله‌ییب حاضیرلامیشدی. اونون گرامریندن سونرا میرزه شفیع واضحین (ی.گریگوری‌یئوله بیرگه) آذربایجان دیلی درس‌لیگی مئیدانا چیخمیش و بو درس‌لیک بدیعی نومونه‌لر اساسیندا دیل قانون‌لارینی اوشاق‌لارا ایضاح ائتمگه حساب‌لانمیشدی. بوندان علاوه ، اوصولی-جدیدله ایشله‌ین مکتب و مدرسه‌لرده چالیشان موعلیم‌لر اؤزلری آذربایجان تورکجه‌سی و ادبیاتینا دایر درس‌لیک‌لر، گرامرکیتاب‌لاری، مونتخابات‌لار حاضیرلاییردیلار.
- 1832-جی ایلده "Tiflisskiye vedomosti" قزئتینه علاوه اولاراق، آذربایجان تورکجه‌سینده هفته‌لیک " Tatarskiye vedomosti" قزئتی نشر اولونماغا باشلامیشدی. عباسقولو آغا باکیخانووون سی و تشبوث‌لری ایله مئیدانا گلن بو قزئت چوخ قیسا مودّت یاشاماسینا باخمایاراق، ایلک آذربایجان تورکجه‌سینده مطبوع اورقان اولاراق، سونراکی مرحله‌ده "Zakavkazskiy vestnik"-ه علاوه اولاراق آذربایجان تورکجه‌سینده چیخان خوصوصی ورقه‌لرین تملی اولموشدو. بو ورقه‌لرین نشری نیسبتاً اوزون مودّت 1841-1846-جی ایللرده داوام ائتمیشدیر. اونو دا قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، " Tiflisskiye vedomosti" " اکینچی " قزئتینین مئیدانا گلمه‌سی اوچون ضروری اولان مادّی-معنوی موحیطین یارانماسیندا واجیب رول اوینامیشدیر. " ...بیر قروپ آذربایجان ضیالی‌سی‌نین موختلیف واختلاردا "Tiflisskiye vedomosti" ده ایشتیراکی سونراکی دؤورده میلّی مطبوعاتین اینکیشافینا و پوبلیسیستیکایا قووّتلی تاثیر ائتمیشدیر " (9، ص.10).
- بو دؤورده بیر چوخ اثرلرین فارس-عرب دیل‌لریندن آذربایجان دیلینه ترجومه ائدیلمه‌سی ساحه‌سینده ده جیدی ایشلر گؤرولموشدور. فردوسی، سعدی، جامی کیمی شاعیرلرله یاناشی، بعضی روس شاعیرلریندن ده، مث. کیریلوفدان دیلیمیزه بیر چوخ ترجومه‌لر محض 19. عصرده ائدیلمیشدیر. بونلاردان بیری مصطفی آغا ناظرین نظامی گنجوینین " خسرو و شیرین " پوئماسینی دیلیمیزه چئویرمک ایستیقامتینده کی فعالیتی ایدی. م.ناظر واخت‌سیز وفات ائتدیگی اوچون بو ایشی باشا چاتدیرا بیلمه‌میش و بونا گؤره ده فیرودین بیگ کؤچرلی همین ایشین میرزه رحیم فنا، میرزه علی اکبر صابر، مشدی ایوب باقی، میرزه نصیب قدسی، ابراهیم طاهر کیمی صنعتکارلار طرفیندن گؤرولمه‌سی‌نی تکلیف ائتمیشدیر (7، ص.53).
- بوتون بونلارلا یاناشی، 19. عصرده اکثر صنعتکارلار اؤز اثرلرینی دوغما دیلده یازماغا باشلامیشدی.
ادبیاتدا، ایجتیماعی موناسیبت‌لرده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین رولونون آرتماسی، ایلک مطبوع نومونه‌لرین آذربایجان دیللی واریانتی‌نین مئیدانا گلمه‌سی، روسیه واسیطه‌سیله غرب موتفکّیرلری‌نین فیکیرلری‌نین ضیالی بیرلیک‌لرینه یول تاپماسی ادبی مجلیسلرده یئنی مؤوضولارین ایشلنمه‌سینه، یئنی مفکوره و ایدئیالارین، موستقیل‌لیک و آزادلیق باره‌ده دوشونجه‌لرین، ایستیقلال ایدئالی‌نین بدیعی متن‌لرده آپاریجی ایستیقامته چئوریلمه‌سینه سبب اولدو. آذربایجاندا ایلک ادبی مجلیس ساییلان، دؤورون ادبی سیمالارینی اطرافینا توپلایان، ایستعداد و عاغیل یاریشمالاری اوچون مئیدان اولان، بوتون بؤلگه‌نین دیقتینی چکن " دیوان حکمت " این 1820-1825-جی ایللر آراسیندا گنجه ده فورمالاشدیغی گومان ائدیلیر. سونراکی دؤورلرده مجلسین شؤهرتی‌نین آرتماسی تیفلیس گیمنازیاسیندا شرق دیل‌لری اوزره موعلیم ایشله‌میش ای.گریگوری‌ئوین، بیر واخت‌لار " کافکاز " قزئتینین رداکتور اولموش ای.آ.سلیویتسکی‌نین، تیفلیس گیمنازییاسیندا آذربایجان و فارس دیل‌لری موعلیمی،"Turetsko-tatarskiy bukvar" درس‌لیگی‌نین مؤلیفی ل.ز.بوداقووون، ف.بودنشدتین و ق.روزئنین دیقتینی جلب ائتمیش و بو شخص‌لرین " دیوان حکمت "-ین ییغینجاق‌لاریندا ایشتیراکینا سبب اولموشدور.
یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، آذربایجانین ایجتیماعی-ادبی حیاتیندا موهوم رول اوینایان، عوموم‌بشری هومانیست دَیرلری میلّی پوئتیک فورما و بیچیمده دونیا ادبیاتینا ارمغان ائدن، بدیعی-استتیک دَیرلری، اتیک-اخلاقی پرینسیپلری شرق نظمیندن و دیداکتیسایندان چیخاریب تام یئنی مرحله‌یه چاتدیران، ان باشلیجاسی بوتؤو بیر معاریفچی ضیالیلار و حوریت‌سئور اینسانلار نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده اساس حلقه‌لردن بیرینی تشکیل ائدن " دیوان حکمت " این یارادیجیسی، ایدئیا ایستیقامتینی موعین ائدن، اؤز نوفوذو ایله اونو آز قالا بین‌الخالق بیر ادبی تشکیلاتا چئویرن میرزه شفیع‌ین پوئتیک دوشونجه‌لری، حیاتا موناسیبتی یاشادیغی سوسیال موحیطین قانونلاری چرچیوه‌سینه سیغمامیشدیر. او، کؤهنه جمعیتین حیات طرزینه، ایسلام دینی و شریعت قایدالارینا قارشی کسکین اعتیراضینی بیلدیریر، اینسان شخصیتی‌نین آزادلیغی یولونو معاریفده...، علمی بیلیک‌لرین یاییلماسیندا، معنوی یوکسک‌لیگه چاتماقدا گؤروردو (6،تئیمور احمدوو، 05 مارت 2014). میرزه شفیع اینسانی آزاد گؤرمک ایسته‌ییردی، بو آزادلیق اونون شخصیتی‌نین بوتؤولوگوندن، ایجتیماعی و سیاسی موناسیبت‌لرده حوقوق‌لاری‌نین قورونماسیندان، دموکراتیک و هومانیست دَیرلره صاحیب اولماسیندان کئچیردی. میرزه شفیع " شاه عباس " ، " تئیمور " ، " درویش " ، " سعدی و شاه " ، " سوال-جاواب " منظوم حکایه‌لرینده موستبید دؤولت باشچی‌لارینی، حاکیم‌لری، خالقی جهالتده ساخلایان دین خادیم‌لرینی، آج‌گؤز و تاماهکار دؤولت آدام‌لارینی تنقید ائدیر، ایجتیماعی بلالارین کؤکونو اونلارین اؤزباشینالیغیندا،خالقدان اوزاق دوشمه‌لرینده گؤرور، اؤز شعیرلرینی ایسه بو شخص‌لرین عئیبجرلیک‌لرینی بوتون چیلپاق‌لیغی ایله گؤسترن گوزگویه بنزه‌دیردی. یوخاریدا آدینی چکدیگیمیز منظوم حکایه‌لرده کوتله‌لرین ناراضی‌لیغی، اونلارین ظولمکار شاه علئیهینه آیاغا قالخماسی، خالقین مودریک‌لیگی، اوزاقگؤرنلیگی، قلبی‌آچیق‌لیغی ماراقلی و تاثیرلی بویالارلا وئریلمیشدیر. میرزه شفیع اینسانین اوجالیغی‌نین، غورورلو اولماسی‌نین، مسعود و خوشبخت یاشاماسی‌نین بیرینجی شرطی کیمی حورّیّتی و شخصیت آزادلیغینی گؤتوروردو، او، آزاد اینسانین سرو آغاجی کیمی شوخ، اوجا و اَییلمز اولدوغونو بیلدیریردی.
آزادلیق رمزی‌دیر شوخ سرو آغاجی،
أییلیب بوداغی توخونماز یئره.
آردینجا جذب ائدیر او نظرلری
دایما اوجالار نورلو گؤیلره.
فیرتینامی قوپدو، کولک‌می اسدی،
تؤکولمز یارپاغی، اَییلمز قدّی.
بیلمز بو دونیادا ریاکارلیغی،
عولوی‌دیر، نجیب‌دیر اونون وارلیغی.
قاریشیق حیاتین غمیندن اوزاق،
ساکیت مزارلیقدان گؤیلره قالخار.
سرین کؤلگه‌سینه کیم گلسه قوناق
دالینجا گؤیلره بویلانار، باخار.
بیر یاشیل قولـله‌دیر - اومید قولـله‌سی،
اوجالیب تپه‌سی عرشه دایانار.
آلتیندا گمیرر قوردلار مزاری،
اوستونده اولدوزلار سایریشیب یانار.
میرزه شفیع‌ین " دیوان حکمت " ده اوخودوغو هر بیر شعیر مجلیسده قیزغین موباحیثه و موذاکیره‌لره سبب اولور، قلم صاحیب‌لرینی یئنی یارادیجی‌لیق آختاریش‌لارینا روح‌لاندیریر، اونلارین هر بیرینی حادیثه‌لره آچیق گؤزله باخماغا و دوزگون نتیجه چیخارماغا وادار ائدیردی.
میرزه شفیع‌ین ایجتیماعی مؤوضولارا موراجیعتی، جسارتلی فیکیرلری اونون قلم یولداشی، " دیوان حکمت "-ین فعّال عوضوو میرزه مهدی ناجی‌نین ده یارادیجی‌لیغینا گوجلو تاثیر ائتمیش، اونو دا ایجتیماعی مضمونلو شعیرلر یازماغا روح‌لاندیرمیشدیر. ناجی " تاخیل قیتلیغی و شهر اهلی‌نین هامیسی " آدلی شعیرینده خالقین آغیر فلاکت‌لرله اوز-اوزه قالماسی، حیات سوییه‌سی‌نین سون درجه آشاغی دوشمه‌سی، گوذران، معیشت پروبلمینی اؤنه چکیلمیشدیر. باشقا بیر شعیرینده ایسه شاعیر گنجه‌ده باهالیغین باش آلیب گئتمه‌سیندن، حؤکومت اورقان‌لاری‌نین بونونلا باغلی هئچ بیر تدبیر گؤرمه‌مه‌سیندن، اوسته‌لیک، شهر وارلی‌لاری‌نین اهالی‌نین فلاکتی اوزرینده اؤزونه طمطراقلی حیات قورماسیندان دانیشیر و اونلاری تاریخدن عیبرت گؤتورمگه چاغیریر.
ییغیشدیرما بو دونیانین مالینی،
گؤرمورسن‌می آنین قیل و قالینی،
بیر فیکر ائله گؤزوم، آنین دالینی
اؤزونه یئتیشمز اوندان بیر خئیرات.
ناجی شعیری‌نین تنقید هدف‌لریندن بیری ده خالقی اسارت و جهالتده ساخلایان، اؤزو ایسه نه جنّته، نه ده جهنّمه اینانمایان، سادهجه دینی وار-دؤولت، یاخشی حیات اوچون واسیطه حساب ائدن موللالار، شئیخ‌لر، عوموماً، دین خادیم‌لری، اونلارین هاوادارلاری اولموشدور.
نه خوف ائیلر جهنّمدن، نه جنّت آرزو ائیلر
بیلیرلر اؤزلرین حیرص ایله چوخ کامیلو ایللا.
19. عصرین بیرینجی یاریسیندا فعالیته باشلامیش و تکجه شاعیرلرین دئییل، دؤورون بوتون تانینمیش آداملارینین دیقتینی اؤزونه جلب ائتمیش، کلاسیک ادبیاتین گؤرکملی نوماینده لری فردوسی، نظامی، حافظ، سعدی و دیگر صنعتکارلارین یارادیجیلیغی ایله باغلی درین مضمونلو موذاکیره‌لری،علمی موحاکیمه‌لری ایله اوزون مودّت علمی بیر مرکز کیمی تانینمیش " گولوستان " ادبی مجلیسی‌نین آدی، شؤهرتی اونیورسال ذکا صاحیبی عباسقولو آغا باکیخانوولا باغلی اولموشدور.
مجلیسده اساساً ع.باکیخانوو اؤز اثرلرینی اوخویار، فیکیر و مولاحیظه‌لر اونون اثرلری‌نین اطرافیندا آپاریلاردی. " گولوستان " ایجتیماعی-سیاسی وضعیته آز موداخیله ائتسه ده، قوبا و قوبا اطرافی بؤلگه‌ده ضیالیلار نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده موهوم رول اوینامیشدیر.
1838-جی ایلده اوردوباددا تشکیل اولونموش، اؤز سیرالاریندا حاج آغا فقیر، محمد تاغی صدقی، جانی اوردوبادی، حاجی میرزه آغا رحیم قدسی اوردوبادی، محترم اوردوبادی، موللا محمد اوردوبادی، احمدآغا شمی، اوستا زینال نقّاش، موللا حسین بیکس، مشدی حسن دباغ، سالک اوردوبادی، نادم ناخچیوانی، میرزه مهدی ناخچیوانی و دیگر زمانه ضیالی‌لارینی بیرلشدیرن " انجمن الشعر" مجلیسی‌نین عوضولری " گولوستان " ادبی مجلیسی‌نین نوماینده‌لریندن فرقلی اولاراق ایجتیماعی حیاتدا داها فعال ایشتیراک ائدیر و ایجتیماعی مضمونلو اثرلرینده تزاریزمین ایشغالچی‌لیق سیاستینی پیسله‌مکدن بئله چکینمیردیلر. حاج آغا فقیرین " کوردون چول ساتماسی " ، " شیکایت " اثرلرینده کؤهنه و مورتجع عادت‌لر پیسله‌نیر، موللالار، چاووش‌لار، کوخالار رئیس‌لر، قوبرناتورلار تنقید هدفینه چئوریلیردی. باشقا آدی " فاطی و قوبرناتور " اولان " کوردون چول ساتماسی " آدلی منظومه ده فاطی آدلی بیر قاری‌نین چول توخوماسیندان و اونو ارینه وئره‌رک شهره ساتماغا گؤندرمه‌سیندن بحث ائدیلیر. ار چولو شهرده نه قدر گزدیریرسه اونو آلان اولمادیغیندان، آپاریب قوبرناتورا- ژنرالا وئرمگی قرارا آلیر. فیکیرلشیر کی، ژنرال چولون عوضینه اونا پول وئرر، او دا گئدیب ائوینه بازارلیق ائدر. آما چولو گؤتورن ژنرال اونا اوچ دفعه " خوْروْشو " ، بیر " مالادِس " دئمکله بورجدان چیخماغا چالیشیر. ائوینه قاییدان ار آروادینا مسله‌نی آچدیقدا، آرواد اونو دا گؤتوروب ژنرالین یانینا یولا دوشور و شاعیر تزارین خوصوصی نوماینده‌سی‌نین خسیس‌لیگینی، آج‌گؤزلوگونو، تالانچی‌لیغینی آشاغیداکی میصراع‌لارلا اونون ایفاده ائدیر:
وئرمیسن اول چولا سن اوچ " خوْروْشو " ، بیر " مالادِس "
وئریریک هر کسه، وئرمزلر بیزه بیرجه سوغان.
یا پولو، یا چولو وئر، ایسته‌میریک بیز " خوْروْشو "
" مالادِس " قارنیمیزی سیر ائله‌مز، ایستیری نان .
عومومیتله، 19. عصرین سونونا دوغرو آذربایجان ادبیاتیندا تراریزمین ایچ اوزونو آچان، اونون یئرلی خالق‌لارا ائتدیگی ظولمو و غدارلیغی ایفشا ائدن، قوبرناتورلارین، پریستاولارین، قلاوالارین موسلمان اهالی‌یه یوخاریدان-آشاغی باخماسینی، اونلاری تحقیر ائتمه‌سینی ساتیریک قلمله قامچی‌لایان نومونه‌لر هندسی سیلسیله ایله آرتمیشدیر. 19. عصر شاعیر و یازیچی‌لاری‌نین ایش و فعالیتلرینی مورکّب‌لشدیرن مسله‌لردن بیری ده بو ایدی کی، اونلار ایکی جبهه‌ده، بیر طرفدن ایشغالچی تزار حؤکومتینه، اونون یئرلرده کی اؤزباشینا روتبه‌لی‌لرینه قارشی، دیگر طرفدن خالقی ظولمت و جهالتده ساخلایان، اونون معاریف و مدنیت یولونا سدّ چکن، شریعت آدی ایله اینسانلارین الینی-قولونو بوخوولایان، اونلاری گؤزلرینی آچماغا قویمایان فئودال تفکّورلو اینسان‌لارا، دین خادیم‌لرینه، موللالارا، ریاکار زاهیدلره، حیله‌گر درویش‌لره قارشی ووروشمالی اولموشدولار.
حاج آغا فقیرین وفاتیندان سونرا " انجمن الشعرا " نی قورویوب ساخلایان، اونون ایجتیماعی حیاتلا علاقه‌سینی مؤحکم‌لندیرن، بیر چوخ ضیالی‌لارلا، او جومله‌دن قربانعلی شریف‌زاده، نصرالله شئیخوف، اسدآغا کنگرلینسکی، جلیل محمدقولوزاده، پاشا سولطانوف، نجف‌قولو آغا عئینعلی سولطانوف، میرزه محمد خلیلوف و باشقالاری ایله ادبی مجلیس آراسیندا یاخین دوستلوق علاقه‌سی قوران گؤرکملی پداقوق، ایستعدادلی شاعیر، آذربایجانین معاریفی تاریخینده خوصوصی یئری اولان محمد تاغی صدقی اولموشدور. اونون هم رهبرلیک ائتدیگی " انجمن الشعرا " مجلیسی، هم ده یاراتدیغی یئنی تیپلی مکتب‌لر آچیق فیکیرلی ضیالی نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولوغونا گئدن یولدا اصل مایاک اولموشدور. محمد تاغی صدقی‌نین رهبرلیک ائتدیگی " مکتبی-تربیه "نی سجیه‌لندیرن جلیل محمدقولوزاده یازیردی: " مکتبی تربیه " بیز یئنی‌یئتمه موعلیم و ادیب‌لر اوچون بیر دارالعرفان حساب اولونوردو " (14، شریف ه. 18 نویابر 1955-جی ایل).
محمدتاغی صدقی بیر معاریفپرور ضیالی کیمی آذربایجاندان علاوه ، شرق اؤلکه‌لرینده، روسیه‌نین بیر چوخ شهرلرینده چاپ اولونان قزئت و ژورنال‌لاری دایم ایزله‌ییر، دونیادا باش وئرن حادیثه‌لردن خبردار اولماغا چالیشیردی. او، جورج زئیدان‌ین عرب دیلینده نشر ائتدیگی " الهلال " ژورنالینی، میرزه علی محمد خان کاشانی‌نین " سوریه " ، " پرورش " ، کلکته‌ده چیخان " حبل المتین " و س. قزئت‌لری آلیر، اونلارلا مونتظم علاقه ساخلاییردی. " پرورش " قزئتی باغلاندیقدان و ناشیر میرزه علی محمد خان کاشانی ورمله‌ییب وفات ائدنده صدقی اونون قبیر داشی اوزرینده آشاغیداکی سؤزلری یازمیشدی:
قبرینه فدا اولوم، ائی وطن فدایی‌سی!
صدقی‌نین ان بؤیوک خیدمت‌لریندن بیری رهبرلیک ائتدیگی مکتبلرده تورک دیلینه خوصوصی یئر وئرمه‌سی اولموشدور: " عصری-حالیه ده یئر اوزونده هر قؤوم و هر طایفا دانیشدیغی لیسان ایله یازیشیر. بیز قافقازدا ساکین اولان تورکلر عالمی -ادبیاتدان کنار کنار دوشموشوک کی، هنوز معلوم اولا بیلمیر کی، بیزلر تورک اولا-اولا، ایرسال و مورسولوموزون فارسی اولماغینا سبب ندیر؟
بیان اولسون کی، گؤرک، آیا، بیزلر عرب لیسانیندان نه اخذ ائتمیشیک و فارسی زباندان نه ساخلامیشیق؟ روس دیلیندن نه اؤیرنمیشیک، تورک دیلیمیز نه حالته دوشوب؟ "
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا بیر-بیری‌نین آردینجا " فوج الفصها " ، " بیت الصفا " ، " مجلس انس" ، " مجلس فراموشان " ، " مجمع الشعرا " کیمی ادبی بیرلیک‌لر یارانمیش، اؤلکهنین اساس ضیالی پوتنسیالینی، آچیق گؤزلو اینسان‌لارینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمیشدیر. عصرین ایکینجی یاریسیندا ایلک ادبی مجلیس کیمی فورمالاشان " فوج الفصها "نین اوزون مودّت ادبیات تاریخینده، ادبی مجلیسلر حاقیندا صؤحبت گئدن علمی اثرلرده آدی چکیلمه‌میشدیر. بو دا سبب‌سیز دئییلدی، چونکی مجلیسده پارلاق ادبی ایستعدادا مالیک شاعیرلر، قلم صاحیب‌لری آز اولموش و اونلار دا داها چوخ کلاسیک شاعیرلره نظیره یازماقلا و یاخود اونلارین وزن و قافیه سیستمینی تکرار ائتمکله مشغول اولموشلار. " فوج الفصها "نین سیرالاریندا موللا فتاح، موللا مجرم، خیالی، نجّار، ماهر، قاصر، سروی، تاب، پنهان، طاهری، محب، محقر، عاجز کیمی شاعیرلرله یاناشی، " جواهیرنامه‌یی-لنکران " اثری‌نین مؤلیفی میرزه سعیدعلی بیگ کاظم‌بیگوف، " تاریخی لنکران و تالیش " اثری‌نین مؤلیفی میرزه احمد میرزه خوداوئردی اوغلو، " هئیت " اثری‌نین مؤلیفی میرزه علی اکبر آخوندوف، لنکران ماحالیندا ایلک یئنی تیپلی مکتبین تشکیلاتچی‌سی میرزه صادق بیگ مهمانداروف کیمی عالیم و آچیق‌فیکیرلی اینسانلار تمثیل اولونموشلار. جنوب بؤلگه‌سینده معاریفچیلیک حرکاتی‌نین بیرینجی‌لریندن اولان میرزه اسماییل قاصر آدی‌چکیلن ادبی مجلیسه رهبرلیک ائتمیش، اونون دیگر ضیالی و قلم صاحیب‌لری ایله علاقه‌لرینی یاراتمیشدیر.
اثرلرینده محبت مؤؤضوسو اوستونلوک تشکیل ائدن م.ای.قاصرین یاشادیغی جمعیتده راست گلدیگی عئیبجرلیک‌لری تنقید ائدن " اسکیناس " ، " قارا پول " ، " اره وئردی " ، " اودون " ، " بالاخانیم " کیمی ایجتیماعی مضمونلو شعیرلری ده واردیر. لاکین قاصر دونیاگؤروشونون آز اولماسی، تاریخی پروسه‌لردن باشی‌نین چیخماماسی، ایجتیماعی ضیدیت‌لرین کؤکونده دایانان پروبلم‌لرین ماهیتینی گؤره بیلمه‌مه‌سی اوجباتیندان، جمعیتده کی بوتون فیتنه-فسادلارین، حیله و یالان‌لارین محض پوللا باغلی اولدوغونو دوشونموشدور.
دونیاده نیکو بد یئتیشر خلقه پولدن،
گاه دؤنر انگبینه، گاه دؤنر زهری-ماره پول.
سالمیش خلاییق ایچره بسی شور و قولقوله،
دورموش اؤزو بو حالته ائیلر نظاره پول (12، ص.215-216).
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا آذربایجان ادبیاتیندا خوصوصی یئری و مؤوقعیی اولان،عومومیتله گؤتوردوکده ایسه قافقازدا یاشایان " شاعیرلرین سرآمدی " سئیید عظیم شیروانی‌نین تشبّوثو ایله یارادیلمیش و اونون رهبرلیگی آلتیندا فعالیت گؤسترمیش " بیت الصفا " ادبی مجلیسی میرزه نصرالله بهار، موللا آغا بی‌خود، علی اکبر غافل، غفار راغب، محمد صفا، سالک، میرزه محمود ذوقی، آغابابا ظهوری، ضیا، فروغی، نجف بیگ، میرزه محمد حسن ناله، محمد صفا ، میرزه نصرالله دیده کیمی دؤورون آچیق گؤزلو، بصیرتلی سؤز و قلم اوستادینی بیرلشدیرمیشدیر. آذربایجان معاریفچی‌‌لیگی‌نین سرحدلری‌نین گئنیشلنمه‌سینده، خالقین ایچینده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین یاییلماسیندا، میلّی اؤزونودرک پروسه‌‌سینده شرق ادبیاتینی، تاریخینی، منطیقینی، فلسفه‌سینی، ایسلام فیقهینی و شریعتینی، آذربایجان خالقی‌نین میلّی-معنوی دَیرلرینی گؤزل بیلن، بونونلا برابر، روس و اوروپانین دموکراتیک فیکرینی، معاریفچیلیک ایدئیالارینی اؤیرنمگه چالیشان، اونلاری موقاییسه‌لی شکیلده تحلیل ائدن سئییدعظیم شیروانی‌نین یئری آیریجا قئید ائدیلمه‌لی‌دیر. سئیید عظیمین سایه‌سینده " بیت الصفا" ادبی مجلیسی آذربایجان مطبوعاتی‌نین و دموکراتیک فیکری‌نین ایلک قارانقوشو کیمی قئید ائدیلن، موسلمان دونیاسینی معاریف ضیاسی ایله ایشیقلاندیرماغا گلن " اکینچی " ، " ضیا " قزئت‌لری ایله سیخ علاقه‌لر قورا بیلدی.سئیید عظیم شیروانی قزئتی " حالی-عالمه " واقیف اولماغین،جهالتدن خیلاص اولماغین، موعاصیر دونیایا قوووشماغین، " آیاقلار آلتیندا پامال اولماماغین " یئگانه یولو، ترقّی‌نین، تکنیکی یئنی‌لیک‌لردن ایستیفاده ائتمگین، معاریف‌لنمه‌یین آچاری حساب ائده رک، اؤزخالقینی اوخوماغا، غربین " ترقّی‌یی-تامیندان " نومونه گؤتورمگه سسله‌ییردی. او، مکتبلی‌لرین " پیشیک و سیچان " ، " لئیلی و مجنون " ، " ساقی و شراب " کیمی کؤهنه‌لمیش ناغیل و افسانه‌لرله تربیه‌سی‌نین هئچ بیر افکت وئرمه‌دیگینی، عکسینه، اونلاری جهالته سوروکله‌دیگینی بیلدیریر، عوضینده، اونلاری موعاصیر دونیادا باش وئرن حادیثه‌لردن، علمی-تکنیکی یئنی‌لیک‌لردن خبردار ائتمگی ضروری حساب ائدیردی: بسدی تدریسی " گربه و موش " " لئیلی-مجنون " او " وصفی باده فروش " ( " سیچان و پیشیک " -ین، " لئیلی مجنون "-ون، " باده ساتانین وصفی "-نی تدریس ائتمک یئتر).
" مجلس انس " و " مجلس فراموشان " هر ایکیسی قاراباغدا، داها دوغروسو، شوشادا یارادیلمیش ادبی مجلیسلر ایدی. " مجلس انس"-ون یارادیلماسی‌نین تشبوثچوسو میرزه رحیم فنا اولموشدور. 1864-جو ایلدن 1872-جی ایله قدر آدسیز فعالیت گؤسترن ادبی مجلیس عوضولری‌نین آراسینداکی خوش موناسیبته گؤره، " مجلس انس آدلانمیشدیر. مجلیسین خورشید بانو ناتوان، میرزه رحیم فنا، میرزه علعسگر نورس، میرزه حسن یوزباشوف، ممو بیگ مماعی، حاجی عباس آگه، محمدعلی بیگ مخفی، اسماییل بیگ داروغه، مشهدی نصیر لوحی، میرزه صادق پیران ایسمیخان اوغلو، حسین آغا جاوانشیر، بهرام بیگ فدایی، میرزه حاقوئردی صفا، محمد آغا مشتری، محمود بیگ محمود، میرزه جعفر، صمد بیگ صمد، ایسگندربیگ رستم بیگوف کیمی عوضولری ایله یاناشی، ع.حاقوئردی‌یئف، م.ساریجاللی، ت.وزیروف، م.ک.نصیربیگوف آ. پری‌اوغلو، م.ه.حاجی‌یئف و باشقا دؤورون تانینمیش سیمالاری دا تئز-تئز بورا باش چکردیلر. قاراباغ مجلیس‌لری‌نین باشلیجا علامت‌لریندن بیری اونلارین اکثر حالدا خواننده و چالغی‌یلا موشاییعت اولونماسی‌دیر. گؤروندوگو کیمی، 19. عصرده دئمک اولار کی، اؤلکهنین بوتون بؤلگه‌لرینده بیر-بیری‌نین آردینجا ادبی مجلیسلر یارانمیش، اونلار آراسیندا سیخ علاقه‌لر اولموش، بعضاً عئینی شخص ایکی و داها چوخ مجلیسین عوضوو اولموشدور. لاکین باکی شهرینده، دیگر بؤلگه‌لردن فرقلی اولاراق مئیخانا و بدیهه‌لر دئین‌لرین سایی‌نین چوخ اولماسینا باخمایاراق، ادبی مجلیس چوخ گئج تشکیل اولونموشدور. بونون سببینی بعضی‌لری باکی‌یا یاخین قوبا شهرینده " گولوستان " ، شاماخی‌دا " دیرالصفا " مجلیسی‌نین فعالیت گؤسترمه‌سی ایله علاقه‌لندیریرلر. فیکریمیزجه، بو داها چوخ باکی شاعیرلری‌نین توی مجلیسلری ایله باغلی اولماسی، یعنی اونلارین ایجتیماعیتله علاقه ساخلاماق ایمکانینا مالیک اولمالاری‌دیر. لاکین بونا باخمایاراق، 19. عصرین سونلارینا یاخین باکی‌دا دا ادبی مجلیس یارانمیشدیر. " مجمع الشعرا " آدلانان مجلیسین ایجلاس‌لاری‌نین 1880-جی ایللرده فعالیته باشلادیغینی گومان ائتمک اولار. مجلیس محمد آغا جومری‌نین تشبّوثو ایله یارانمیش و اونون منزیلینده فعالیته باشلامیشدیر. اونون سیرالاریندا آغاداداش ثریا، میرزه آغا دلخون، ابراهیم زلالی، وهاب واهب، میرزه رضاقولو هزاره، میرزه مهدی،علی‌عباس مشتاق، میرزه محمد مصور، میرزه عبدالخالق یوسف، مکاییل صئیدی، میرزه عبدالخالق جنّتی، آغاداداش منیری، میرزه هادی ثابت، حسین بیگ وحدتی، ابوالحسن واقف، آغاکریم سالک، هاشم بیگ ثاقب، سئیید زرگر، مشهدی آذر بوُزوْونالی، شاهین ناردارانی، میرزه محمدعلی بینوا، حاجی مختار مذنب زابراتی و دیگر ادبی سیمالار بیرلشمیشلر. " مجلس فراموشان "-ین عؤمرو 19. عصرده یارانمیش بوتون ادبی مجلیس‌لرین عؤمروندن اوزون اولموشدور. " مجمع الشعرا " نی اؤز زامانی‌نین پوئتیک انسیکلوپدیاسی دا آدلاندیرماق اولار. مجلیس عوضولری‌نین اساساً کلاسیک اوسلوبدا غزل، قصیده، روباعی ژانریندا یازیلان شعیرلرینده جمعیت عوضولری‌نین ناراضی‌لیغی‌نین آرتماسی، آزادلیق مئیل‌لری‌نین گوجله‌مه‌سی،عومومیتله، ایقتیصادی و سیاسی ساحه‌ده باش‌وئرن دییشیک‌لیک‌لر فونوندا یئنی مضمون یئنی‌لیگی دیقتی چکیر. " مجمع الشعرا"نین فعالیتی اینقیلاب‌لار دؤورونه دوشدوگوندن، اونون عوضولری‌نین یارادیجیلیغیندا ظولم، ایستیبداد علئیهینه داها جیدی بیانات‌لار سسله‌نیر، معاریف، علم، مدنیت، آزادلیق ایدئیالاری داها جسارتله ترنّوم ائدیلیردی. مجلیسین عوضوو اولان جنّتی آدلی شاعیر باکی‌دا خالق حرکاتینی سیلاح گوجونه یاتیرماق ایسته‌ین تزار حؤکومتینه اوزونو توتاراق اونو عاغیللاندیرماغا چالیشیردی:
سیلاح ایله چتین‌دیر مردومون ایصلاحی، هوشیار اول
قیزیل قان ایله صحرانی گولوستان ائیله‌مک اولماز.
نتیجه و تارتیشما
بورادا اونو دا قئید ائدک کی، " مجمع الشعرا"-نین20. عصرین اوّللرینده یئنی بیر جمعیته چئوریله‌رک تورکچولوگو تبلیغ ائدن بیر تشکیلات کیمی فعالیت گؤسترمک آماجیندا اولموشدور.
بونونلا باغلی آمئا-نین الیازمالار اینستیتوندا " تورک سسی " آدلی شاعیرلر جمعیتینین مرام‌نامه‌سی ایندی‌یه‌دک قورونوب ساخلانمیشدیر کی، ایلک دفعه اولاراق اونو تدقیقاتچی نصرالدین قارایئف چاپ ائتدیرمیشدیر. مرام‌نامه ده " تورک سسی "-نین تورک شاعیرلرنین جمعیتی، شوعاری‌نین تورک وطنپرورلیگی، رسمی دیلی‌نین تورک دیلی اولاجاغی، " تورکلوگون قاعیده‌سینه و تورک ادبیاتی‌نین گئنیشلنمه‌سینه چالیشاجاغی " ، آیری-آیری رایون‌لارداکی قووّهلری بیر آرایا گتیرمه‌سی بیر مقصد کیمی قارشی‌یا قویولموشدور. تأسوف حیسی ایله ده اولسا قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، همین جمعیته فورمالاشماغا مقام تاپمامیشدیر.
بئله‌لیکله، 19. عصرین ییرمینجی ایل‌لریندن فورمالاشماغا باشلایان، اؤزونده دؤورون بؤیوک ضیالی پوتنسیالینی بیرلشدیرن، اونودولموش میلّی من آختاریش‌لاری ایله مشغول اولان ادبی مجلیسلر سون درجه مورکّب، ضیدیتلی، ائنیشلی-یوخوشلو یول کئچمکله، نهایت، همین عصرین سونوندا و 20. عصرین باشلانغیجیندا تورک دوشونجه‌سینه، تورک تفکّورونه گلیب چیخا بیلمیش، ادبیاتی فارس- عرب-روس مضمون و قیافه‌سیندن چیخاریب میلّی تمل‌لر اوزرینه قالدیرا بیلمیشدی. بیر قدر ده کونکرت‌لشدیرسک، همین ادبی مجلیس‌لرین ایجتماعی فیکیر تاریخیمیزده کی یئرینی آشاغیداکی کیمی قییمت‌لندیره بیلریک:
- بو مجلیسلر واسیطه‌سیله آذربایجان دیلی میلّی پوئزیانین دیلی اولاراق شیمالی آذربایجانین بوتون بؤلگه لرینده تصدیق‌لندی.
- بوتون ویلایت‌لرده ادبی مجلیس‌لرین تشکیلی مطبوعاتین اولمادیغی بیر واختدا اینسانلارین ایجتیماعی-سیاسی حیاتدا باش وئرن دییشیک‌لیک‌لردن، دونیادا گئدن پروسه‌لردن خبر توتماسینا، موترقّی ایدئیالارلا تانیش اولماسینا شراییط یاراتدی.
- بو مجلیسلر بیر ایجتیماعی مکتب کیمی بؤیوک ضیالیلار اوردوسونون یئتیشمه‌سینده موهوم رول اوینادی.
- بو ادبی مجلیسلرده شاعیرلرین تئز-تئز ایجتیماعی-سیاسی وضعیتی موذاکیره ائتمه‌لری، سیاسی پولمیکالارا باش وورمالاری اونلارین کلاسیک اوسلوبلا برابر، موعاصیر مؤؤضو و فورمالارا یییه‌لنمه‌سینه، ایجتیماعی مضمونلو اثرلر یازماسینا سبب اولدو.
قایناقلار:
- آذربایجان خالق جومهوریتی انسیکلوپدیاسی. (2014). 2 جیلدده، بیر ج.، باکی: لیدر، 440 ص.،ص.79
- آذربایجان خالق جومهوریتی انسیکلوپدیاسی.. (2014). 2 جیلدده، بیر ج.، باکی: لیدر، 440 ص.،ص.80
- احمدوف ت.ه. میرزه شفیع. (2014). – 220. " رئسپوبلیکا " قز.، باکی، 05 مارت
- کؤچرلی ف.ق. (1926). آذربایجان ادبیاتی تاریخی ماتریال‌لاری: ایکی جیلد، ایکی حیصه . باکی: آذرنشر، 283 ص.53
- قارایئف ن.ص. (2010). 19. عصر آذربایجان ادبی مجلیسلری. باکی، " نورلان " ، ص.10، 326 ص.
- قارایئف ن.ص. (2010). 19. عصر آذربایجان ادبی مجلیسلری. باکی، " نورلان " ، ص.10، 326 ص.
- میرزبالا محمدزاده. (1991). آذربایجان میلّی خارتیاسی// " آذربایجان " ژورنالی، № 4، ص.134
- رسولزاده م.ا. (1991). عصریمیزین سیاووشو، چاغداش آذربایجان ادبیاتی، چاغداش آذربایجان تاریخی. باکی: گنجلیک، 112 ص.،ص 81-82.
- سلمان ممتاز. (2004). ائل شاعیرلری. ص.215-216
- صدقی م.ا. (2011). " خاطیره لر "
- شریف ه. (1955). گؤرکملی شاعیر و موعلیمیمیز// " شرق قاپیسی " ، 18 نویابر
کؤچورن: عباس ائلچین
تورک میفولوژی‌سینده اؤنملی ساییلار
تورک میفولوژی‌سینده اؤنملی ساییلار
دوکتور سهیلا ساریتاش
ساییلار اسکی تورک اینانجی اولان شامانیزمدن باشلایاراق، ایسلامی و ایسلامیت سونراسی دؤنملرده، تورک کولتورونده و اینانجیندا ساییلارین اؤنملی اولدوغو گؤرولمکده‌دیر. تورک میفولوژی‌سینده بعضی ساییلار قوتسال بیر اؤزل‌لیک داشیر. بیر، اوچ، دؤرد، بئش، یئددی، دوققوز، اون ایکی، قیرخ وس. ساییلارین میفولوژی‌‌ده چشیدلی آنلام‌لاری واردیر. تورک میفولوژی‌سینده اؤنملی یئری اولان یوخاریداکی ساییلارین فورمولیستیک اولدوغو و بیر چوخ کولتورده ده راستلانیلدیغی گئرچکدیر. شامانیزمده ساییلارین تکرارلانماسی و وورغولانماسی سؤز قونوسویدو.
بیر ساییسی
ایسلام دینینده بیر ساییسی آللاهی ایفاده ائدیر. آللاه بیردیر و تک‌دیر. دده قورقوددا بیر چوخ یئرده گئچن بیر ساییسی آشیق‌لاریمیزین دیلینده و تئلینده:
اونلار بیردیر بیر اولوبدور
حاقّ ایچینده سیر اولوبدور
تجللی ده نور اولوبدور
آللاه بیر، محمد ، علی (پیر سولطان آبدال)
*
شاه-ی مردان قوللاری‌ییز بیز
بیریز بیرقاچ دئیلیز
قناعت ایله یوروروز
ایللا توخوز آج دئییلیز (ختایی)
اوچ ساییسی
عنعنوی کولتوروموزده و آشیق‌لارین دیلینده ان چوخ ایشلنن سایی‌لاردان بیری‌دیر. شامانیزمده عالم اوچ بؤلومدن میدانا گلمیشدیر. آ)یئر اوزو (اورتا دونیا) ب)یئر آلتینداکی قارانلیق دونیا (آشاغیداکی دونیا) ج)گؤیده‌کی نور عالمی (یوخاریداکی سما)
اوچ ساییسی قارلوُق تورکلری اوچ عشیرتدن مئیدانا گلمیشدیر. اوغوز منکیبه‌سینه گؤره اوغوز خان اوچ گون آناسی‌نین سوتونو اممه‌میش، آناسی اوچ گئجه گؤردوگو رویا سونوجو رویاسیندا اؤزونه سؤیله‌نیلن شکیلده حرکت ائتمیشدیر. اوغوزون ایکی خانیمیندان اوچ اوغلو اولموشدور. ایلک خانیمیندان اولان اوشاق‌لاری گؤی‌خان، داغ‌خان، دنیزخان بوزاوقلاری، ایکینجی خانیمیندان اولان گون‌خان، آی‌خان، اولدوزخان دا اوچ اوقلاری اولوشدورموشدور. اوغوزون اوغول‌لاریندان بیری بایراغیندا سمبول اولاراق آلتین بیر یای اوزرینه اوچ گوموش اوخ ایشلتمیشدیر.
اوچ ساییسی گؤچ دستانی‌نین ایران روایتینده بوغو خانا تانری طرفیندن وئریلمیش اوچ قارغا واردیر. بو قارغالار مملکتین هر یئرینده اولوب بیتندن خاقانا خبر گتیرمیشدیلر. چین تورکلرینده دوگون مراسیمی اوچ آشامادا کئچیریلیر. گلین قیز اری‌نین ائوینه گلدیکدن سونرا اوچ گون اری، قایناناسی و قایین آتاسی ایله قارشی قارشی‌یا گلمه‌سی یاساق‌دیر.
اوچ ساییسی ماناس‌دا راستلادیغیمیز اوچ ساییسی ایله بعضی‌لری بئله دیر. ماناس‌ین الده توتدوغو یئرلردن بیری‌نین آدی اوچ کوْشای‌دیر. سئمئتای اوچ گئجه عئینی رؤیانی گؤرور. ماناس اوچ گون کیمسه ایله قونوشماز. قیرغیزلارین آیریلماز ایگیدلری اوچ دنه دیر. ماناس‌ین اؤنونه اوچ قیز گلیب اوزلرینی جیراراق آغیت سؤیلرلر.
اوچ ساییسی دده قورقود حکایه‌لرینده اوچ ساییسی نین 43 دفعه یئر آلدیغی گؤرولمکده‌دیر. بونلاردان بعضی‌لاری بئله‌دیر: بامسی بئیرک حکایهسینده بیگ ایگید، دوشمندن اسیر بزیرگان و ماللاری قورتارینجا قارشی‌لیق اولاراق اوچ شئی بگنیر. دده قورقودون یاخاریشی ایله دلی قاچارین الی یوخاریدا قالینجا، باجیسینی وئرمگه راضی اولور و اوچ کره آغزیندان ایقرار ائیلر. دیرسه خان اوغلو بوغاچ خان حکایهسینده دیرسه خانین اوغلو بوغاچ، اوچ قبیله اوشاغی ایله آشیق اوینار، اوزرلرینه گلن بوغادان اوچ اوغلان قاچار بوغاچ قاچماز. باییندیر خان بگیلی اوچ گون اوْو اتی ایله بسله‌یر.
یئددی ساییسی
" یئددی " ساییسی، اورتا-آسیاداکی تورک بویلاریندان گونوموزه قدر تورک خالق اینانج‌لاری ایله گونلوک یاشاملاریندا ان چوخ سؤزو ائدیلن سایی‌لاردان‌دیر. " یئددی " ساییسی، آنادولودا و بوتون تورک بویلاریندا قوتسال ساییلماقدادیر. آلتای تورکلرینه گؤره آیین توتولماسی " یئددی باشلی دئو " اوزوندن‌دیر. قیرغیز تورکلرینده قوطب اولدوزوندا اولان " بؤیوک آیی " یا، " یئددی گؤزتچی " دئییلیر. قرآن کریم یئددی حرف اوزرینه ائنمیشدیر.
یئددی ساییسی مکّه ایله مدینه آراسیندا یئددی قالا واردیر. حج‌ده کعبه یئددی کره طواف ائدیلیر. قرآن کریمده کئچن اصحاب کهف اولایی، یئددی یار اولاراق بیلینیر. حضرت ابوبکر مصحفی یئددی صورت یازدیرمیشدیر. جومعه نامازی نین یئددی فرضی واردیر. سولمانیه مسجیدی یئددی ایلده تیکیلمیشدیر. عاییله‌ده سوی یئددی گؤبگه قدر چیخاریلیر.
دوققوز ساییسی
تورکلرده قوتسال ساییلان سایی‌لاردان بیری ده " دوققوز " ساییسی‌دیر. آلتای یاردیلیش دستانینا گؤره تانری یئردن " دوققوز بوداقلی " بیر آغاج بیتیره رک هر بوداغین آلتیندا بیر اینسان یاراتمیشدیر. بونلار دوققوز اینسان جینسی‌نین آتالاری اولموشدور. بو دوققوز اینسانا " دوققوز دده‌لر " دئییلیر.
دوققوز ساییسی آلتای تورکلرینده شامان‌لارین چیگین‌لرینده دوققوز اوخ و یای سمبولو واردیر. تورک خاقانلارینین حاکیمیت علامتی طبیل و توغلار دوققوز دنه‌دیر. ارگنه‌قون دستانیندا دا دوققوز ساییسی " دوققوز اوغوز " آدی ایله بیرآد اولاراق یئر آلیر. ماناس دستانیندا سیخ- سیخ راستلادیغیمیز دوققوز ساییسی دده قورقوددا دا " دوغولدوغوندا دوققوز ارکک دوه کسدیگیم اوغول " ، " دوققوز بازلام ایله بیر کولاه یوغورد " " دوققوز چوبان " کیمی ایفاده لرله گؤرولور.
قیرخ ساییسی
تورک دستان‌لاریندا قیرخ ساییسینا تئز-تئز راستلانیر. اوغوز، قیرخ گونده یورور. ماناس دستانیندا قیرخ ساییسی 127 یئرده قیرخ ایگید، قیرخ ساواشچی، قیرخلار، قیرخ جورا، قیرخ گلین، قیرخ آلپ، قیرخ گؤزل، قیرخ قولاچ وس. بیچیم‌لرده گؤرولمکده‌دیر.
قیرخ ساییسی ایلک چاغلاردان بری تورکلر " قیرخ " ساییسی نین قوتسال‌لیغینا اینانمیشدیلار. ایسلامیت ده ده قرآندان بو یانا اؤنملی بیر یئر توتوغو گؤرولمکده دیر.علوی و بکتاشی‌لرده حضرت علی نین باشچیلیق اتئدیگی قیرخ کیشی نین مجلیسینه " قیرخلار مجلیسی " دئییلیر.
پیر سولطانیم آیدور دونیا فانی‌دیر
قیرخ‌لارین صوحبتی عشق مکانی‌دیر
قوصورا قالمایان کرم کانی‌دیر
گؤنولده قاراسی اولان گلمه‌سین (پیر سولطان آبدال)
*
قیرخلار میدانینا واردیم گل بری ای جان دئدیلر
عیزّت ایله سلام وئردیم گل ایشده میدان دئدیلر (ختایی)
*
اوچلر یئددی‌لر ساقی گؤرورسون
قیرخلاردان باده-ی باقی گؤرورسون
ووجودون شهرینده حاقی گؤرورسون
سیرانی بو شهره سئیران اول دا گل (سئیرانی)
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورکلرینین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو
آذربایجان تورکلرینین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو
ائلشن میریشلی
اوزون حسن موعاصیر عراق، تورکیه‌نین بیرحیصه‌سینی، جنوبی قافقازی، ایران اراضی‌سینی و سوریه‌نین بیرحیصه‌سینی احاطه ائدن دؤولت یاراداراق آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویرمیشدی. آغ قویونلو، اوّلجه بیر طایفا - اونون قوردوغو امیرلیگین و سونرا بیر اولوس - اونون قوردوغو بیر ایمپراتورلوغون و دؤولتین باشیندا اولان خاندانین آدی دیر.
آغ قویونلو خاندانی اؤزلرینی اوغوز ائلی‌نین بایاندور بویوندان بیلیردیلر. اونا گؤره ده اونلارا بایاندورخان اؤولاد‌لاری و یا بایاندوریه ده دئییلمیشدیر. آغ قویونلو ائل و یا طایفاسینی تشکیل ائدن قبیله‌‌لر بونلاردیر پوُمَک، موصول‌لو، خوجا حاجولو، حمزه حاجولو، دابانلو، احمدلو، عزت‌الدین حاجیلو، حیدرلو، امیرلو،یورتچو، شیخلو، سلیمان-حاجولو، چاووُندور، دوْدوُرغا، دؤگر، قارغین، افشار و بیگدیلی. بو قبیله‌‌لرین ان موهومو پوُمَک و موصول‌لو اولموشدور.بونلار تورکمان‌لار آدی ایله ده مشهور اولموشلار.
آغ قویونلو‌لاردان ایلک دفعه پول ضرب ائدن امیر حمزه اولموشدور. حمزه بیگ اؤلندن سونرا علی بیگین اوغلو جهانگیر حاکیم اولدوغو اورفادان گلیب عمیسی‌نین مملکتینه صاحیب دوردو. جهانگیرده آتاسی کیمی بیر طرفدن قاراقویونلولار و اونلارین پادشاهی جهانشاه، دیگر طرفدن عمی‌لری و عمی اوغوللاری ایله ساواشماغا مجبور اولموش و باباسی قارا یوُلوُق عثمان بیگ کیمی بوتون اؤلکه‌نی بیرلشدیرمگه چالیشمیشدیر. بیر مودت جهانگیره یاردیم ائدن کیچیک قارداشی اوزون حسن آنی باسقینلا دیاربکیری آلمیش (1453) و قارداش‌لاری جهانگیر و اویس‌له دفعهلرله ساواشاراق اونلان مغلوب ائدیب. حتّی اونلارین کؤمگینه گلن قاراقویونلو اوردوسونو دا مغلوب ویوخ ائتمیشدی(1457). نهایت قارداش‌لارینی دا اؤزونه تابع ائتمیشدیربو زامان اوزون حسن 28 یاشیندا ایدی. اوزون حسن جسارت و یاخشی حاضیرلانمیش حرکت‌لری ایله بؤیوک اوغور‌لار الده ائدیب حاکیمیت حودود‌لارینی گئنیشلندیردی. اوزون حسن آریق و اوزون بویلو اولدوغو اوچون " اوزون حسن " آدی ایله مشهور اولموشدور. او دا باباسی قارا یوُلوُق عثمان بیگ کیمی ترابزون ایمپراتورونون قیزی ایله ائولنمیشدیر. او، فاتح سولطان 2. محمدین 1461 -جی ایلده ترابزونو فتح ائدیب کومنِنوس‌لار سلطنتینه سون وئرمگینه قارشی گلمک ایسته‌دیسه ده بونا مانع اولا بیلمه دی.اوزون حسن‌ین 1453-جو ایلده تاختا چیخماسی ایله آغ قویونلو دؤولتی ان پارلاق دؤورونه قدم قویدو. دؤولتین اراضیسی گئنیشلندی، آغ قویونلو دؤولتی ایمپراتورلوغا چئوریلدی.
قاراقویونلو و تئیموری ایمپراتورلوغو ایله موباریزه
1467-جی ایلده جهانشاه قاراقویونلو اوزون حسنی تابع ائتمک اوچون اوردوسو ایله آغ قویونلو‌لارین اؤلکه‌سینه یورودو. قیش فصلینی کئچیرندن سونرا سویوغون تاثیری ایله عسگر‌لرین موهوم بیر قیسمی یورد‌لارینا دؤنوب، باهاردا تکرار ساواش سفرینه چیخماق ایسته‌دیلر. جهانشاه دا اونلارین بو ایستگی ایله راضی‌لاشیب،اونلارین چوخونو اؤلکهلرینه گؤندردی،اؤزو ده یاخین‌لاری ایله یولا چیخدی و " بینگؤل " ویلایتی‌نین بیر بؤلگه‌سینده یئرلشدی. بورادا عیشرت و سرخوش‌لوقلا مشغول اولدو. بو خبری آلان اوزون حسن آلتی مین سئچمه عسگردن عیبارت اوردو ایله قاراقویونلو‌لارا هوجوم ائدیب اونلاری مغلوب ائتدی. جهانشاه اونو تانیمایان بیر عسگر طرفیندن اؤلدورولدو، ایکی اوغلو و بوتون بیگلری اسیر ائدیلدیلر. بو ظفر بیر ایمپراتورلوغون چؤکمه‌سی و دیگر بیر ایمپراتورلوغون دوغماسینی ایفاده ائدیردی. جهانشاهین یئرینه کئچن اوغلو حسنعلی عسگر‌لرین چوخلوغونا باخمایاراق مرندده مغلوب اولدو و اونون ایستگی ایله یاردیما گلن تئیموری‌لردن ابو سعید ده مغلوب ائدیلیب اؤلدورولدو (1469). بو خبر هر طرفه یاییلدی و هامی‌نین حئیرتینه سبب اولدو. همین آیدا کرمان‌ین فتحی و باغدادین آلینماسی ایله (1470) آغ قویونلو ایمپراتورلوغو قورولدو.
آغ قویونلو ایمپراتورلوغونون ایداره ائدیلمه‌سی و اوزون حسن‌ین " قانون‌نامه‌سی "
ایمپراتورلوغون حودود‌لاری غربده سیواس و شرقده کرمان‌ین نرماشیر شهری ایدی. بوندان سونرا اوزون حسن دونیا پادشاهی اولماغی و میصیر -عثمانلی اؤلکهلرینی آلیب،اؤزونه تابع ائتمگی دوشونوردو. اوزون حسن قارا دنیز و آرالیق دنیزی ساحیل‌لرینی اله کئچیریب بیر دنیز دؤولتینه چئوریلمک ایسته‌ییردی.بونون اوچون اوروپا دؤولتلری، خوصوصاً ونیز دؤولتی ایله یاخین موناسیبت‌لر قوروب توپ و توفنگ آلماق اوچون سیفاریش وئردی. اوزون حسن قاراقویونلو حؤکومتینی آرادان آپاراندان سونرا اونلارین پایتاختی اولان تبریز شهرینی دیاربکیرین یئرینه اؤزونه پایتاخت سئچمیش و آنادولوداکی آغ قویونلو اولوسونا (ائل،میلت) باغلی اولان بوی (قبیله) و اویماق‌لارین (طایفا) چوخونو ایرانا گتیرمیش و بورادا اونلارا ایقتا‌لار وئرمیشدیر.
اوزون حسن جسور، بیلیکلی و عادیل بیرسولطان ایدی. تاریخچی و سالنامه‌چی‌لر اونا " سولطان-ی عادیل لقبی وئرمیشدیلر. اوندان اوّل کندلی و اکینچی‌لرین وضعیتی وئرگی‌لرین آرتماسی ایله پیسلشمیشدی. شهر‌لرین اهالیسی ده آغیر وئرگی‌لردن اذیت چکیردی.او،بو وضعیتی ایصلاح ائتمک اوچون اوزون حسن‌ین " قانون‌نامه سینی ویا " حسن پادشاه قانونلاری"نی چیخارتدی. بو "قانون‌نامه " یه گؤره وئرگی محصولون آلتیدان بیرینه و تامغا (تیجارت مال لارینا قویولان وئرگی) مالین یوزده بئشینه دوشوردو. بو " قانون‌نامه " صفویلر زامانیندا دا اوزون مودت قووّه ده ایدی. بوتون عؤمرو موجادیله و ساواش‌لاردا کئچن بو پادشاه، علمه چوخ اهمیت وئریب عالیم‌لری حیمایه ائدیردی. هفته ده بیرگون عالیم‌لری سارایا دعوت ائدر،اونلار اوچون موباحیثه مجلیسی قوراردی. ابو بکر تهرانی آغ قویونلو تاریخی اولان " کیتاب-ی دیاربکریه" نین چوخ قیسمینی اوزون حسن‌ین آغزیندان ائشیده رک یازمیشدیر. اوزون حسن آنا دیلینه و ائلینه چوخ باغلی ایدی. او،اؤزونو اوغوزخان و اونون نوه سی بایاندور خانین نسلیندن بیلیب تورک دیلینه باغلی‌لیق گؤسترمیشدیر. اونداکی دینی اعتیقاد دا مؤحکم اولوب،بو سببدن " قرآن کریم "-ی تورک دیلینه ترجومه ائتدیرمیش و اونو حوضوروندا اوخوداردی. اونون عقیده‌سینه گؤره موقدس کیتابی تورکجه اوخوماق دا بیر عیبادت‌دیر و اونونلا دا ثواب قازانیلیر.
عثمانلی - آغ قویونلو موحاریبه‌سی
اوزون حسن ترابزون ایمپراتورو ایوْانن کومنِن‌ین قیزی تئودورا (دسپینه) ایله ائولی ایدی. اوزون حسن تئودورادان اولان قیزی مارتام شیخ حیدر صفویه وئرمیشدی. شرق منبعلرینده عالمشاه بیگیم آدلانان بو قادین شاه اسماییل ختایی‌نین آناسی ایدی. 2.محمد1461-جی ایلده حمزه بیگین باشچیلیغی ایله ترابزون ایمپریاسینا قوشون گؤندردی. بو عثمانلی ایله آغ قویونلو دؤولتی موناسیبت‌لرینده قیریلما نؤقطه‌سی اولدو. اوزون حسن‌ین حیات یولداشی بیزانس ایمپراتور‌لاری سولاله‌سینه منسوب تئودورا (دسپینه) آغ قویونلو‌لاری دایما عثمانلی دؤولتی ایله ساواشا تحریک ائدیردی. اوزون حسن قارامان و ذولقدر بیگلیگی ایله بیرلیکده حرکت ائدهرک ترابزون اوچون کؤمک قوشونو گؤندردی. آنجاق قویونلو حیصار دؤیوشو اوغورسوز اولدو. اوزون حسن عثمانلی اوردوسونون یاستی چمن یایلاغیندا یئرلشن دوشرگه‌سینه آناسی سارا خاتونون باشچیلیغی ایله ائلچیلر یوللاییر. ائلچی هئیتی‌نین و آناسی سارا خاتونون قارشیسینا تاپشیریق کیمی 2.محمدی ترابزونو ایشغال ائتمک فیکریندن یاییندیرماق وظیفه‌سی قویولموشدو. اوزون حسنی ائتکی‌سیز حالا گتیرمک اوچون 2.محمد ترابزون اوزرینه هوجوما کئچرکن سارا خاتونو و اونون باشچیلیق ائتدیگی ائلچی هئیتینی اؤزو ایله گؤتورور. 1461-جی ایلین اوکتوبرون 26- دا ترابزونون موحاصیره‌سی غلبه ایله نتیجه‌له‌نیر. ترابزون ایمپراتورلوغو عثمانلی ایمپراتورلوغونا بیرلشدیریلیر. اوزون حسن‌ین تاجیر‌لری‌نین قارا دنیزه چیخیش یولو باغلانیر. بوندان سونرا عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو اوزون حسن‌ین دیگر موتفیقینی قارامان بیگلیگینی ده توتوب،اونو فاکتیکی اولاراق آرالیق دنیزینه چیخیشدان دا محروم ائتدیلر.2.محمد (1444- 1446 1451-1481) ایتالیانین بوسبوتون اله کئچیریلمه‌سینی پلانلاییردی. اوروپانین خریستیان دؤولتلرینین و حیات یولداشی تئودورا مئقالئ کومین‌ین تحریکی ایله اوزون حسن عثمانلی دؤولتی ایله موحاریبه ائتمک قراری آلدی. اوروپا دؤولتلری اونونلا بیرگه حربی عملیات‌لارا قوشو‌لاراق جبهه آچاجاقلاری آلداتماسی ایله اوزون حسنی عثمانلی دؤولتی ایله موحاریبه یه تحریک ائتدیلر، ایتالیانین ایشغالی ائدیلمه‌سی ده آن مسله‌سی ایدی. اوزون حسن 1472-جی ایلین باهاریندا اؤز قوشون‌لارینی قارامانا یئریتدی.بیتلیس‌ده آغ قویونلو حربی قووه‌‌لری‌نین رسمی کئچیدی اولدو. عثمانلی دؤولتینه قارشی عملیاتا باشلایان بو قووّه‌‌لرین 40 مین جسور دؤیوشچو، 60 مین نفر ایسه اونلارین " قوللوقچو‌لاریندان " عیبارت اولماقلا 100 مینه چاتیردی. آغ قویونلو اوردوسو 100 مین سوواریدن عیبارت ایدی. آغ قویونلولار 1472-جی ایلین آقوستوندا موهوم استراتژی منطقه اولان توقاتی آلدیلار. آغ قویونلو سوواری‌لری‌نین 20 مین نفرلیک دیگر حیصه‌سی اوزون حسن‌ین قارداشی اوغلو میرزه یوسف خانین باشچیلیغی ایله قارامانا حرکت ائتدی. میرزه یوسف خانین قووّهلری قیسا مودّت عرضینده قیصریه‌نی، آغ‌سارایی و آغ‌شهیری آلاراق قارامانا داخیل اولدولار. میرزه یوسف خانین باشچیلیق ائتدیگی آغ قویونلو سوواری‌لری قارامانی آلماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، بورسا ایستیقامتینده هوجومو داوام ائتدیردیلر. قارامان امیرلیگی عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسوندان آزاد ائدیلدی. شاهزاده مصطفی‌نین باشچیلیغی آلتیندا هوجوما کئچن 60 مین نفرلیک عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو آغ قویونلو‌لاری بئی‌شهیر گؤلو یاخین‌لیغیندا مغلوب ائتدی. عثمانلی اوردوسو عکس هوجوما کئچه‌رک بوتون تورپاق‌لاری - قارامانی تکرار فتح ائتدیلر.
مالاتیا دؤیوشو
1473-جو ایلین آقوست آیی‌نین 1-ده فرات ساحیلینده آغ قویونلو‌لارلا عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو آراسیندا 3 ساعاتادک داوام ائدن شیدّتلی دؤیوش باش وئردی. اوزون حسن‌ین سئچدیگی دوزگون دؤیوش تاکتیکاسی نتیجه‌سینده آغ قویونلو سوواری‌لری عثمانلی قوشون‌لاری‌نین ضربه قووّه‌سینی آلدادیب فراتین سول ساحیلینه کئچیردیلر و 2.محمدی آغیر مغلوبیته اوغراتدیلار.بو دؤیوشده آغ قویونلو اوردوسو 70 مین نفردن عیبارت ایدی. 2.محمد اوزون حسنه قارشی موحاریبه‌یه 220 مینه قدر عسگری قووّه سفربر ائتمیشدی. بو دؤیوشده تخمیناً 50 مین عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو عسگری هلاک اولموشدو.
اوتلوق بئلی دؤیوشو
مالاتیا ووروشماسیندان 10 گون کئچمیش،1473-جو ایل آقوستون 11- ده 2. فاتح‌ین 2.محمد و اوزون حسن‌ین قووّهلری آراسیندا 8 ساعاتا قدر داوام ائدن شیدّتلی دؤیوش باش وئردی. بو دؤیوشده عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو ان موعاصیر اودلو سیلاح‌لارا، خوصوصیله آغیر توپلارا مالیک ایدیلر.بو دؤیوش آغ قویونلو‌لارین آغیر مغلوبیتی ایله بیتدی. قئید ائدیلن ساواش نتیجه‌سینده اوزون حسن ترجاندا (ارزینجانین یاخین‌لیغیندا) مغلوب اولموش و بو حادیثه‌دن چوخ کدرلنمیشدی.
گورجوستان، میصیر و سوریه یوروشلری
اوزون حسن گورجوستانی اله کئچیرمگی پلانلایاراق 1458، 1463،1 466، 1472 و 1475-جی ایللر بو اؤلکه‌یه حربی سفر‌لر دوزنله‌دی. اوزون حسن موختلیف ایللرده (1462، 1464،1472،14754 ایللر ) میصیر و سوریه مملوک‌لرینه قارشی دا یوروش تشکیل ائتمیشدی. آغ قویونلو اوردوسو میصیر، سوریه‌نین آغ قویونلو‌لارا تابع اولمایان حیصه‌سینه و فلسطینه حربی سفر‌لر دوزنله‌میشدی. زنگین غنیمت‌لر و اسیر‌لر اله کئچیریلمیشدی. 1477-جی ایلده اوزون حسن اؤزونون سون یوروشونه-گورجوستان اوزرینه یوروشه گئدیر. اورادان زنگین غنیمت و 5مین نفرلیک اسیرقیزلا قاییدیر. همین اسیر‌لری اؤز یاخین‌لارینا پایلاییر بئله لیکله، اوزون حسن گورجوستانی اله کئچیریر.اوزون حسن 1478-جی ایلده تبریزده وفات ائتمیشدیر.اوزون حسن اؤلندن سونرا بؤیوک اوغلو خلیل اونون یئرینه تاختا چیخدی.اوزون حسن‌ین حاکیمیتی ایل‌لری آذربایجان تورکلرینین ایمپراتورلوق قورما تاریخ‌لری‌نین ان پارلاق صحیفه‌لریندن بیری‌دیر. دؤولت‌چیلیگیمیزین اورتا عصیر‌لرده " قانون‌نامه " ایله دؤورونون ان اوستون موکمل قانونلاری و ایداره‌چیلیگی ایله ایداره ائدیلمه‌سی اونون آدییلا باغلیدیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
قایناق:
// Türküstan qəzeti.- 2020.- 13-18 may.- № 12.- S. 7.
تورکلرده جومهوریت فیکری
تورکلرده جومهوریت فیکری
پروفسور دوکتور ایلهامی دورموش
تورکلر تاریخلری بویونجا چوخ گئنیش جوغرافیالارا داغیلمیشلار، اورالاردا دؤولتلر قورموشلار و وارلیقلارینی تاریخین درینلیکلریندن بو یانا کسینتی‌سیز سوردورموشلر. اونلار، میلّت اولاراق بیر یئرده چئشیدلی سببلرله یاشاما ایمکا‌نینی ایتیردیکلرینده، باشقا بیر یئرده اسکیسینه گؤره داها گوجلو دؤولتلر قوراراق، دونیا تاریخینده‌کی یئرلرینی آلمیشدیلار. ایشده تورکلرین بیر-بیری آرخاسی سیرا، بعضاً بیر اؤنجه‌کیندن داها بؤیوک و داها گلیشمیش دؤولت قورمالاری‌نین سونسوز و بؤیوک بیر یاشاما پوتانسیلینه دایاندیغی بیلیم چئوره‌لرینجه قبول ائدیلمکده‌دیر. حتی اونلار دؤولتلرینین یوخ اولما تهلوکه‌سیله قارشی-قارشی‌یا گلدیکلری زامانلاردا، یئنیدن ییغیشاراق، بوتون چتینلیکلردن قورتولماغی باجارا بیلمیشلر و وارلیقلارینی داوام ائتدیره بیلمیشلر.
تورک میلّتی بئله بیر سعی‌ین سون اؤرنگینی میلّی موباریزه ایللرینده، گؤسترمیش، بوتون منفی شرطلره باخمایاراق، ایستیقلال حربی سونوجوندا آنادولونو دوشمنلرین ایشغالیندان قورتارماغا مووفق اولموشدور. بونون سونوجوندا آتاتورکون اؤندرلیگینده یؤنتیم شکلی جومهوریت اولان تورک دؤولتی قورولموشدور. تورک دؤولتینده یؤنتیم (ایداره) شکلی اولاراق تعیین اولونان جومهوریتی، "حاکیمیت قئیدسیز شرط‌سیز میلّتین‌دیر. خالق اؤز یؤنتیجیلرینی (ایداره‌چیلرینی) اؤز ایچیندن سئچر" جومله‌لریله ایفاده ائتمک مومکوندور. یوخاریداکی جومله‌لری بیر آز داها آچدیغیمیزدا بیر یؤنتیم شکلی اولاراق جومهوریت رژیمینده میلّتین حاکیمیتی سؤز قونوسودور. میلّت اؤز یؤنتیجیلرینی ایچریسیندن تعیین ائتمک و سئچمک صلاحیتینه مالیک‌دیر. یؤنَتن و یؤنتیلنلر باخیمیندان توپلومدا بیر صینیف فرقی یوخدور. قیساجاسی، جومهوریت دؤولت یؤنتیم شکلی اولاراق خالقین یؤنتیجیلرینی اؤز ایچیندن سئچدیگی، قانونلار قارشیسیندا بوتون وطنداشلارین ائشید اولدوغو بیر ایداره شکلی‌دیر.
شوبهه‌سیز اسکی تورک دؤولتلرینده بو شکیلده بیر جومهوریتدن سؤز ائدیله بیلمز. لاکین جومهوریت ایداره شکیل‌لریله تورک دؤولت ایداره شکیل‌لری آراسیندا بعضی باخیملاردان چاشدیریجی بنزه‌رلیکلر گؤرونمکده‌دیر. بونلارا میثال اولاراق قووّتلر بیرلیگی و مجلیسلر گؤستریله بیلر.
تورکیه جومهوریتی دؤولتینده، جومهوریتین بیر ایداره شکلی اولاراق منیمسنمه‌سینده، اسکی تورک دؤولت یؤنتیم شکیل‌لری‌نین نه درجه ائتکیلی اولدوغونو تعیین ائده بیلمک اوچون او دؤولتلرین نئجه یؤنتیلدیکلرینی بیلمک گرکمکده‌دیر. بو دوشونجه‌دن حرکتله بیر-بیریندن فرقلی جوغرافیالاردا چئشیدلی دؤولتلر قورماغا مووفق اولان تورکلرین دؤولت ایداره‌لرینی ان اسکیدن یئنی‌یه دوغرو کرونولوژی اولاراق اله آلدیغیمیزدا، آسیا هونلاریندان باشلامامیز گرک‌دیر. هونلاردا موْ-توُن (م. اؤ. ۲۰۹- ۱۷۴) دؤنمیندن بری دؤولت ایشلری و دینی تؤره‌نلرله ایلگیلی اولاراق اوچ آیری ییغینجاقدان بحث ائدیلمکده‌دیر. بو ییغینجاقلاردان داها چوخ دینی ماهیتده اولانی ایلین ایلک آییندا، ایکینجیسی یازدا اوچونجوسو ایسه پاییزدا کئچیریلمه‌ده ایدی.
بو ییغینجاقلار آراسیندا یازدا کئچیریله‌نی دیگر ییغینجاقلاردان داها اؤنملی ایدی. بو ییغینجاقدا گؤی، یئر، آتالار و دیگر طبیعت گوجلرینه قوربانلار سونولماقدایدی. آدی چکیلن ییغینجاقدا بوتون مسئله‌لر گؤروشوله‌رک، قرارا باغلاناردی. بو بؤیوک ییغینجاغا حؤکومت عوضولری، عسگری و وطنداش بوتون وظیفه‌لی باش‌بوغلار، اؤزلرینه باغلی دیگر هون بویلاری‌نین تمثیلچیلری قاتیلماق مجبوریتینده ایدی. دؤولت یؤنتیمینده مؤقعلر، سمبول‌لار و عونوانلار بو مجلیسده وئریلمکده ایدی. حؤکمدار سئچکیلری ده بورادا کئچیریلمکده ایدی. ایش باشینا گتیریلن خاقان میلّتی تمثیل ائتمکده ایدی. او، اؤز میلّتلرینی یئییب تالایان حؤکمدارلارین عکسینه، ایداره ائتدیگی اینسانلارین یئمگینی تأمین ائتمکده ایدی. خاقان باشقا میلّتلردن فرقلی اولاراق اؤز اینسا‌نینی بسله‌مکده، گئیدیرمکده و خرجلیگینی وئرمکده ایدی. اونون بوتون خیدمتلری اؤز اینسانی اوچون ایدی. او توپلوم اوچون وظیفه یئرینه یئتیرمکده ایدی.
هون دؤولتینده‌کی مجلیس داشیدیغی بؤیوک اهمیت، قورولوش طرزی و ایداری فونکسیونوندان اؤتری بیر چوخ آراشدیریجی طرفیندن "دؤولت مجلیسی" و یا "میلّت مجلیسی" اولاراق ایفاده ائدیلمیشدیر. توپلومون بوتون کسیملریندن تمثیلچیلرین ییغینجاغا قاتیلمالاری، دؤولت مجلیسلری و سئچکیده سؤز صاحیبی اولمالاری آراشدیریجیلاری بو دوشونجه‌یه سؤوق ائتمیشدیر.
هون دؤولتی‌نین گله‌جگینی ماراقلاندیران بوتون اؤنملی قرارلار مجلیسده آلینمیشدیر. مثلاً، م. اؤ. ۵۵ ایلینده هون مجلیسینده اولانلارین جسارته حئیرانلیق دویدوقلاری، اسارتی اوز قیزاردان بیلدیکلری ایفاده ائدیلدیکدن سونرا، آت اوزه‌رینده دؤیوش و موباریزیله قورولموش اولان دؤولتین وارلیغینی داوام ائتدیرمک اوچون اؤله‌نه قدر ایگیدجه دؤیوشه‌جک عسگرلری‌نین اولدوغو ایرهلی سورولمکده‌دیر. بو قرار مجلیسده آلینمیشدیر. آیریجا تورکلرده ایستیقلال فیکیری‌نین نه قدر اسکی اولدوغونو گؤسترمه‌سی باخیمیندان دا اؤنم داشیماقدادیر. شوبهه‌سیز، تورکلرده چوخ اسکی زامانلاردان بو یانا مؤوجود اولان ایستیقلال آنلاییشی‌نین دا اونلاردا جومهوریت فیکیری‌نین گلیشمه‌سینده ائتکیسی چوخ اولموشدور.
هونلار اؤنجه ده ایفاده ائتدیگیمیز اوزره دؤولتین گله‌جگینی ماراقلاندیران بوتون اؤنملی قرارلاری مجلیسده آلمیشلار. دؤولتی و توپلومو دوغرودان ایلگیلندیر‌ن بوتون مسئله‌لر قورولتایلاردا گؤروشولموشدور. قورولتایلاردا توپلانیش مقصدلری اساس آلیندیغیندا چئشیدلی‌لیک گؤسترمکده‌دیر. بونلاری دؤیوش، باریش، کؤچ، عوصیان، ائلچیلر و یارغی ایله (موحاکیمه ایله) علاقه‌دار قورولتایلار اولاراق تعیین ائده بیلریک.
گؤک تورکلرده ده هونلارداکی کیمی ییغینجاقلار کئچیریلمکده ایدی. گؤک تورکلرین کئچیرمیش اولدوغو بؤیوک ییغینجاق دا، هونلارداکی کیمی ۵. آیدا، یعنی مای آییندا بیر باهار بایرامی شکلینده کئچیریلیردی. گؤک تورک قاغانی و دؤولتین دیگر ایرهلی گلنلری هر ایلین ۵. آییندا، یعنی مای آییندا توپلانیردیلار و بو مراسیمه خالق دا قاتیلیردی.
او بیری تورک دؤولتلرینده ده بنزه‌ر مجلیسلر واردی. آتیلا زامانیندا ۴۴۸ ایلینده بیزانس ائلچی هیئتینه داخیل اولاراق هون پایتاختینا گئدن تاریخچی پریسکوس، بیزانس تکلیفلرینی موذاکیره ائدن بیر هون "سئچکینلر مجلیسی"ند‌ن بحث ائتمکده‌دیر. آیریجا، تابغاچ دؤولتینده بئله بیر مجلیس، (دؤولت و ناظیرلر مجلیسی)، خزر خاقانلیغیندا بیر "قوجالار مجلیسی" مؤوجود ایدی. پئچئنکلرده موهوم قرارلار مجلیسده آلینماقدا ایدی.
اویغورلاردا دا قورولتایلار توپلانماقدا ایدی. مثلاً، ۹۸۳-۹۸۵ ایللرینده تورفانا گلمیش اولان مشهور چین‌لی ائلچی و سیّاح وانگ یئن-تئ‌نین گزینتی راپوروندا اویغور دؤولت-خالق ییغینجاغی چئشیدلی یؤنلری ایله آنلادیلمیشدیر. بورادان اویغورلاردا تام بیر دموکراتیک ایداره‌‌نین اولدوغو و اجتماعی عدالتین تام اولاراق قورولدوغو آنلاشیلماقدادیر. حتی اویغور توپلوموندا هر کسین چالیشدیغی و چالیشمایانلارا دا دؤولتین کؤمک ائتدیگی سیّاح طرفیندن ایفاده ائدیلمکده‌دیر.
اوغوزلاردا دا اورتاق سوروملولوق آنلاییشی‌نین حاکیم اولدوغو بیر چئشید دموکراتیک اؤزللیکلری داشییان آنلاییش واردی. اوغوزلار دؤولت مسئله‌لرینی "کئنگش" آدینی وئردیکلری بیر چئشید قورولتایدا گؤروشه‌رک، قرارا باغلاماقدا ایدیلر. مثلاً اوغوزلار، بولقار تورک دؤولتینه گئتمک اوچون یولا چیخان خلیفه‌‌نین ائلچی‌لیک هئیتینه اؤلکه‌لریندن کئچیش ایجازه‌سینی وئریب وئرمه‌مه قونوسوندا توپلانمیشلار. بو قونودا موذاکیره‌لر بیر هفته سورموش و نتیجه‌ده هئیتین یولونا داوام ائتمه‌سینه قرار وئرمیشلر.
بو حادیثه دؤولت ایداره یئتکیسی‌نین حؤکمدار داخیل، هئچ کیمین تک باشینا الینده توپلانمامیش اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. "اورتاق سوروملولوق سیستمی" بوتون دؤولت قورولوشونا حاکیم‌دیر. اوغوزلارین دموکراتیک اساسلارا گؤره ایداره ائدیلدیگینی گؤسترن بو آنلاییشین، سیاسی حیات ساحه‌سی ایچینده قالمادیغی، توپلوم حیاتینی دا ایچینه آلدیغی، قورولتایدا اوْی‌بیرلیگی ایله آلینان قرارلارین بعضاً ان ‘ساده' بیر اوغوز وطنداشی طرفیندن بئله پوزولا بیلمه‌سی‌نین مومکون اولماسیندان آنلاشیلماقدادیر.
اوغوزلار عئینی زاماندا، عادتاً صینیفسیز بیر توپلوم قورولوشونا صاحب ایدی. ثروت و مؤقع توپلومدا صینیف فرقی یاراتمیردی. آیریجا، سویدان گلن اصیل‌لیکدن ده هئچ سؤز ائدیلمه‌مکده‌دیر. داها اسکی تاریخلرده ده تورک توپلولوقلاری آراسیندا صینیف آیریلیغی و صینیف موباریزه‌سی اولماماقدا ایدی. اونلاردان صینیف فرقی‌نین اولماماسی حیات طرزلریله یاخیندان علاقه‌لی ایدی. هر هانسی بیر توپلولوقدا یوکسک طبقه‌لرین مئیدانا گلمه‌سینده اؤنملی رول اوینایان، گئنیش اراضی‌یه صاحب اولماق، عسگرلیگی پئشه ائتمک و روحانی زومره‌یه منسوب اولونماق کیمی ایقتیصادی، سیاسی و دینی یؤندن مؤقع صاحیبی ائده‌‌جک اؤزللیکلر تورک توپلوموندا یئر آلماماقدا ایدی. بونلارین اوچو ده اسکی تورک توپلوموندا گلیشمه شانسی تاپا بیلمه‌میشدیر. باشلانغیجدا اکینچی‌لیگین عومومی ایقتیصادی فعالیتده آنجاق چوخ آز بیر یئر توتدوغو اسکی تورک توپلوموندا تورپاق کؤله‌لیگی یوخ ایدی. عسگرلیگین اسکی تورکلر آراسیندا اؤنملی بیر یئری واردی. تورک توپلومونون اجتماعی کاراکتری ضرورتی هر تورک عینی زاماندا یاخشی دؤیوش تربیه‌سی آلمیش و دؤیوشه هر آن حاضر دورومدا ایدی. عسگرلیک توپلومدا آیری بیر پئشه اولاراق گؤرولمه‌مکده ایدی. اسکی تورک توپلوموندا دین آداملاری دا ایمتیازلی بیر صینیف میدانا گتیرمه‌مکده ایدی. تورک توپلوم قورولوشونا گؤره، قابیلیت، ذکا، ایراده، جسارت کیمی خوصوصیتلره صاحب اولان بیر کیمسه ان یوکسک مؤقعلره چیخا بیلمکده ایدی. بونون اوچون هئچ بیر انگل اولماماقدا ایدی. دینامیزم و حرکتلی‌لیک تورک توپلوم آنلاییشی‌نین اؤزونو تشکیل ائتمکده ایدی.
دموکراسی‌نین تملینی تشکیل ائدن سئچکی سلجوقلولاردا واردی. بونا میثال اولاراق غزنه‌لیلر دؤولتینه قارشی ۱۰۴۰-جی ایلده قازانیلان دانداناکان مئیدان ساواشیندن سونرا توپلانان قورولتایدا، توغرول بیگین یئنی قورولان سلجوقلو دؤولتی‌نین حؤکمدارلیغینا سئچیلمه‌سی گؤستریله بیلر. سلجوقلولار، تورک دؤولت آنلاییشی‌نین نعمتلریندن حاکیمیتلری آلتینداکی بوتون خالقی فایدالاندیردیقلاری کیمی، کسکین صینیفلر سیستمینه گؤره ایشله‌نن توپلومو دا بو گونکی دئییمی ایله دموکراتلاشدیرماغا چالیشمیشلار. بو دؤولتین قورولوشو سیراسیندا مأمورلوقلارا توپلومون ان آلت طبقه‌لریندن ایشچیلر آلماق صورتیله گؤسترمکله قالمامیشلار، خوصوصیله ایزله‌دیکلری کولتور سیاستی ایله توپلومداکی کؤکلو دَییشیکلیکلر ائتمیشلر.
آنادولو سلجوقلولاریندا دا چوخ واخت مجلیسلر توپلاناراق، دؤولتین گله‌جگینی ماراقلاندیران اؤنملی قرارلار بو مجلیسلرده آلینمیشدیر. بیر میثال وئره‌جک اولساق، عزت‌الدین کیکاوس دؤولت مسئله‌لرینی و حتی اؤزل مسئله‌لرینی دایم ییغدیغی دانیشما مجلیسینده حلّ ائتمگه چالیشمیشدیر. بو مجلیسده مسئله‌لر هرطرفلی موذاکیره ائدیلدیکدن سونرا، حلّه قاووشدورولماغا چالیشیلمیشدیر.
اسکی تورک دؤولت آنلاییشی‌نین ایزلری عثمانلی دؤولتی‌نین قورولوشو اثناسیندا دا گؤرولمکده‌دیر. قایی بویوندان ارتوغرول اوغولو عثمان غازینی اوچ بیگلری‌نین بیر آرایا گله‌رک، قورولتایدا اوغوز تؤره‌‌سی گره‌گینجه دؤولتین باشینا کئچیردیکلری ایفاده ائدیلمکده‌دیر. بورادان عثمانلی دؤولتی‌نین قورولوشو سیراسیندا تورک بیلری‌نین ایشتیراکییلا توپلانان مجلیسده، وضعیت موشاویره ائدیلدیکدن سونرا عثمان بیگین دؤولتین باشینا گتیریلمه‌سینه قرار وئریلدیگی و بیر جور دموکراتیک اوصوللارلا، یعنی سئچکی یولویلا دؤولتین باشینا گتیریلدیگی آنلاشیلماقدادیر. بو شکیلده بیگلرین قورولتایدا قرار آلاراق عثمان بیگی دؤولتین باشینا کئچیرمه‌لری اسکی تورک دؤولت آنلاییشی‌نین بیر داوامی اولاراق قبول ائدیلمه‌لی‌دیر. عثمانلی توپلومونون ده صینیفسیز توپلوم اساسینا دایانان جومهوریت آنلاییشی‌نین یئرلشمه‌سینه حاضر اولدوغو آنلاشیلماقدادیر.
اسکی تورک توپلوم قورولوشونا باخیلدیغیندا دؤولت مسئله‌لری‌نین گؤروشولدوغو بیر مجلیس وار. مجلیسلرده حؤکمدار داخیل اولماق اوزره، دؤولت ایرهلی گلنلری سئچیله بیلمکده‌دیر. تورک توپلومونون صینیفسیز بیر توپلوم اولدوغو و توپلوم دا صینیف موباریزه‌سی‌نین اولمادیغی آنلاشیلماقدادیر. اسکی تورک دؤولت آنلاییشینا گؤره دؤولت میلّت اوچون واردیر. دؤولتی ایداره ائدن حؤکمدار دا اؤزونو خالقا قارشی سوروملو حیسّ ائتمکده‌دیر. جومهوریت رژیمینده ده مجلیس اولماقدا و ایداره‌چیلر سئچکی ایله ایش باشینا گتیریلمکده‌دیر. یئنه بو رژیمده ده توپلومدا صینیف فرقی یوخدور. آتاتورک، "بیزیم خالقیمیز منفعتلری یکدیگرلریندن آیری صینیف حالیندا دئییل؛ عکسینه مؤوجودیتلری مُحاصله‌یی مساعی یکدیگرینه لازیم اولان صینیفلردن عبارتدیر" دئیه‌رک، تورکیه جومهوریتی دؤولتینده صینیف فرقی‌نین اولمادیغینی آشکار بیر شکیلده ایفاده ائتمیشدیر. ذاتاً اسکی تورکلرده تؤره‌‌نین دَییشمز حؤکملری اولان کؤنی‌لیک (عدالت)، اوُزلوق (فایدالی‌لیق)، توزلوک (ائشیدلیک) و کیشی‌لیک (ائورنسل‌لیک) توپلومدا صینیف فرقی‌نین اولوشمادیغینی گؤسترمک باخیمیندان اؤنم داشیماقدادیر. آیریجا، تورکلرین ان اسکی تاریخلریندن اعتباراً اونلاردا چوخ گؤزه چارپان بیر شکیلده وار اولان ایستیقلال آنلاییشی دا حاق و آزادلیقلار رژیمی اولان جومهوریت آنلاییشی‌نین اینکیشافیندا اؤنملی بیر رول اوینامیشدیر.
تورک میلّتی‌نین اؤزل‌لیگینی و تورک تاریخینی چوخ یاخشی بیلن آتاتورک، "تورک میلّتی‌نین طبیعت و کاراکترینه ان اویغون ایداره جومهوریت‌دیر" دئمیشدیر. بو فیکیرین اورتایا آتیلماسی‌نین تاریخی تمل‌لری واردیر. یوخاریدا میثاللارلا گؤستردیگیمیز اوزره، ان اسکی تورک دؤولتلریندن باشلایاراق، داها سونرا فرقلی جوغرافیالاردا قورولان تورک دؤولتلرینده‌کی یؤنتیم آنلاییشی زامانلا تکامول ائدرک، جومهوریت رژیمی‌نین منیمسنمه‌سینده ائتکی‌لیگی اولموشدور.
تورکلرده عدالت، فایدالی‌لیق، ائشیدلیک و ائورنسل‌لیک تملینه سؤیکه‌نن آنلاییشلار چوخ ائرکن دؤنملرده مئیدانا گلدیگیندن تورک میلّتی‌نین کاراکترینه ان اویغون ایداره شکلی اولاراق جومهوریت رژیمی منیمسنمیش و قبول ائدیلمیشدیر. صینیفسیز توپلوم قورولوشو، مجلیسلر، ایداره‌چیلرین سئچکی ایله ایش باشینا گتیریلمه‌لری، عاغلا و بیلیمین اؤندرلیگینه اؤنم وئرمه کیمی بیر سیرا اؤزل‌لیکلرین تورکلرده وارلیغی جومهوریت آنلاییشینا تورک توپلومونون یاتغین اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. بو آنلاییشلار جومهوریتین قبولونا یانسیمیش گؤرولمکده و بعضی پارالل‌لیکلر قورماغی دا مومکون ائتمکده‌دیر. تورک میلّتی‌نین طبیعت و کاراکترینه ان اویغون رژیم اولان جومهوریت دونن و بو گون اولدوغو کیمی، گلهجکده ده بو اؤزل‌لیگینی قورویاجاق.
کؤچورن: عباس ائلچین
تورک میلّى کیملیگینده دؤولتچیلیک کولتو
تورک میلّى کیملیگینده دؤولتچیلیک کولتو
تورال اسماعیل‌اوف
دؤولتچیلیک عنعنه‌لری اتنیک و میلّى کیملیکلرین واحید ایدئولوژی اساسلارلا بیرلیگینه سبب اولدو. دونیانین بیر یانلی ایضاح معیارلاری‌نین اورتادان قالخماغی ایله آیدین منظره‌لر اورتایا چیخدی. عومومیتله، تاریخچی فیلوسوف هانتینقتونون یازدیغی بیر نوانسی همیشه خاطیرلاماق لابوددور. تاریخین اینکیشافی بیر خطلی و آخساق فورمادا باش وئریرسه، اینسانلیق داها جیدی تشکیلات‌لانمالی و اؤز میلّى دؤولتچیلیک عنعنه‌لرینه صاحیب چیخمالیدیر. توپلومون ایجتیماعی شوعوروندا دؤولتین اؤنمی ایله باغلی ایسته‌نیلن شوعوری لاخلاما، و یا وئجسیزلیک سونوندا تلاطوملره سبب اولور. مسئله‌نی کونکرت‌لشدیرسم، اوچ عومومی‌لشدیرمه‌نی بورادا آییرد ائده بیلریک:
1) یاخین شرقده باش وئرن بوتون دِفورماتیو دَییشیکلیکلر و قان چاناغینا چئوریلن جوغرافی آرئال‌لارداکی دارتیشمالار بیرباشا ضعیف دؤولت عنعنه‌لری ایله علاقه‌لی‌دیر. ماکیاولیست سیاسی خادیملرین کاسادلیغی، خاریجی آژنتورانین سیوری ذکاسی نتیجه‌سینده یاخین شرق دؤولتلرینده وطنداش اولماق آغریلی بیر آنلاییشا چئوریلیب.
2) خیردا دؤولتلرین ایستیثمارینی اؤزونه هدف سئچن قلوبال ایمپریالیزم عومومی تلاطوملره سبب اولدوغونون فرقینده بئله دئییل. ارسطونون دئدیگی بیر شئیی درک ائتمیرلر کی، کاینات هامی‌نین و بوتون جانلیلاریندیر. بوتون بشری سیستملر بیر-بیری ایله سیستماتیک فونکسیالی‌دیر.
3) طبیعت‌شوناسلیغین علمی اینکیشافی ایله اینسانا باخیش کؤکوندن دَییشیر. اؤزونو عومومی ناتوردونیانین بیر پارچاسی حیس ائدن اینسانلار اونلارین باشلارینا گلن فلاکتلرین ده لوکال سجیّه ده قالمایاجاغینی آنلامالی‌دیر. ایقتیصادی بؤحران بیر یئرده باش وئرنده بو هر یانا سیچراییر. دئمه‌لی، باشقا اؤلکه‌لرده کی قتل‌عام‌لارا گؤز یومانلار بیر گون اؤزلری بلانین آستاناسیندا اولاجاقلارینی بیله‌رکدن نظردن قاچیریر.
عومومیتله، کؤورک دؤولتچیلیک حیسّلری سونوندا باشقا میلّتلرین ایخراج ائتدیگی یاد فیکیرلرین جایناغینا کئچیر. میلّى حساسیت‌ین پوچلوغو آیدینلانمانی سونلاندیردیغی کیمی، خالقلارین ایشیقلارینی دا بیردفعه‌لیک سؤندورمگه قادیر اولور. ایستر فارس، ایسترسه ده عرب تاریخینه نظر یئتیرنده تورکون دؤولتچیلیک آنلاییشی‌نین فورمالاشدیغی دؤورلرین داها قدیم و اسکی اولدوغونو گؤره بیلریک. 7-جی عصره قدر داغینیق وضعیتده اولان عرب قؤومونون توپلانیب واحید ایداره ائتمه مودِلی یاراتماسیندان عصرلر اؤنجه تورکلرده دؤولتچیلیک عنعنه‌سی وار ایدی. ساسانی حؤکمران‌لیغی‌نین واحید اولمایان، یاریمچیق مؤوجودیتی ایللرینی ایسه قطعیاً نه آغ هونلارین افتال دؤولتی ایله، نه ده خزر خاقانلیغی ایله موقاییسه ائتمک اولماز. دؤولتین کلاسیک تعریفی بو گون افلاطوندان بو یانا قبول اولونموش عومومی پرینسیپلری احتیوا ائتسه ده، بیر شئیی ده نظردن قاچیرماق اولماز کی، بوتون فلسفی-پولیتولوژی آنلاییش معیارلاری دَییشسه ده، دؤولته یاناشما اؤز ایلکین‌لیگینی قوروماغا نایل اولدو. دؤولت بیر اؤلکه اوزرینده جمع‌لشن خالقلارین حوقوقی ایداره ائتمه سیستمی‌نین لاکونیک ایضاحینا چئوریلدی. دؤولتچیلیک ایسه دؤولتین اهمیتینی درک ائدن وطنداشلارین و خادیملرین نظری مودِل‌لری‌نین جمع‌لشدیگی کوره اولماغی باجاردی. دؤولتچیلیک آنتیک یونان-روما کولتورونده تزیس‌لر شکلینده مؤوجود اولسا دا، اورتا عصرلرده غرب بو آنلاییشی کائوتیک(قارماقاریشق) حالا سالدی، شرقین دیدیشمه‌لری و فارس-عرب ذهینی‌نین اورتاق بنزرلیکلرینده دوشونجه اؤزونو سیستم‌لشمیش حالا گتیره بیلمه‌دی. اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لری، موسی کالانکاتلی‌نین آلبان تاریخینه دایر اثرلری، آرخولوژی کشفلر بیر شئیی اورتایا چیخاردی کی، تورکلر هله اوغوز خاقان دؤنمیندن، آلتایلاردان دونیایا سپله‌نه‌رک ائرکن بشر تاریخینده بو دوشونجه‌نین اؤنمینه یییه‌لنمگه نایل اولوبلار. بیر دؤولت دوشونجه‌سینی منیمسمه‌نین ان بیلینن اؤزللیکلری میلّت، بایراق، ایدئیا، روح تاندِمی‌نین اولماسی ایدی و سلجوقلار تیمثالیندا اؤز یوکسک‌لیگینه قالخان آنلاییش اورتاق تورک دوشونجه سیستم‌لری‌نین یاخینلاشماغیندا دا کؤرپو رولونو اویناماغا نایل اولدو. اورال، آلتای و ایسسک کؤل تدقیقات‌چیلاری تورکلرین ایلک دؤولت معنالاندیرمالارینی ایکی ساحه ده موشاهیده ائدیرلر:
1) ایقیتیصادی سیستم‌ین دایانیقلیغی. ائرکن تورک دؤولتلرینین بوتون یورویوشلرینده واحید قنیمت بؤلگوسونون آپاریلماسی ایدئیاسی بونون باشیندا دایانیر.
2) ایجتیماعی درک. کوُتی، سوُ، توروککی ائرکن دؤولت قوروملاریندا فردلرین ایداره ائتمگه اولان آرزولاری قاباریق فورمادا اولور، سونراکی دؤورده بو سیررلی تاریخی آراشدیران غرب تدقیقات‌چیلاری بئله بو فیکیرلرله هم‌رأی اولورلار.
تاریخچی اِبِرهارد شرق خالقلاری‌نین اؤزللیکلریندن بحث ائدن چوخ ساییلی علمی یازیلارین و آراشدیرمالارین مؤلیفی‌دیر. او، تورک سویلو توپلولوقلاردا ایجتیماعی ترقّی‌نین بوتون لایلاریندا دؤولت قورما مئییلی‌نین اولماغینی خوصوصی قئید ائدیر. تورکلرین جسور، باجاریقلی و ایداره ائتمگه مئییل‌لی اولدوغونو یازان تدقیقاتچی، بو اؤزللیکلره گؤره بیر-بیرینی عوض‌له‌ین ایجتیماعی فورماسیالارا رغماً تورکلرده دؤولت‌چیلیگین فیکیر و ایدئیا حادیثه‌سینه چئوریلمه‌سینی یازیر. اونلو تورکچو عالیم ضیا گؤگ‌آلپ تورکلرین شرقده‌کی حرب تاریخینی ده کؤکوندن دَییشدیردیگینه اینانیردی. "تورک حربی آنجاق باریش و عدالت اوچون ایدی" فیکیرلری بیر چوخ ایدئیا اینسانلاری طرفیندن سونرالار گئنیش یاییلماغا باشلادی. حقیقتین ده فرقلری اورتایا قویماق اوچون بیر نئچه مقامی آیریجا قئید ائدیم:
1) عربلرین تکجه آذربایجانا هوجوملاری فونوندا باش وئرن دهشتلی مادّی-معنوی داغینتیلار فونوندا غربی هون حؤکمدارلاری، تئیموری‌لر و دیگر تورک سرکرده‌لری‌نین اوردولاری بیر دنه ده اینجه صنعت اؤرنگینی محو ائتمه‌دی و دایم کولتورون کئشیگینده دایاندی.
2) غربین حیاتا کئچیردیگی صلیب یوروشلری بوتون کولتورلری محو ائتمگه یؤنه‌لیک ایکن، تورک خاقانلارینین فتحی بیر چوخ جوغرافیالاردا یئرلی خالقلارین ریفاهینا و عدالتلی ایداره ائدیلمه‌سینه سبب اولدو.
3) شرقده کی ایدئالیست فلسفی تفکّور تورک دوشونجه صاحیب‌لری‌نین امگی نتیجه سینده زنگینلشه‌رک بوتؤو فلسفی-سیاسی مکتبلره تکان وئردی.
4) مدنیت و اینجه صنعت هئچ گؤرونمه‌دیگی فورمادا تکامولو تورکلر سایه‌سینده تانیدی و سمرقند اینتیباهی بونلاردان سادهجه بیری‌دیر.
تاریخین موختلیف دؤورلرینده تورکلر چین، هیندیستان، مرکزی آسیا، خوراسان، روم ائلی، قافقازلاردا دایانمادان دؤولت بیرلیکلری یاراداراق دونیا دؤولتچیلیک تاریخینه عوضسیز تؤهفه‌لر بخش ائتدیلر. محمت آلتای قئید ائدیردی کی، دونیا تاریخینده هئچ بیر قؤوم تورکلر قدر گئنیش جوغرافیالارا یاییلاراق موختلیف دؤولتلر قورماغا مووفّق اولا بیلمه‌ییب. بوتون بونلارین اوستونه بعضی غرب دایره‌لری و آنتی-تورک شرق مرکزلری قصداً تورکلری " باربار " اعلان ائدهرک اونلارین آنجاق ساواش اوچون وار اولدوغونو ایدیعا ائدیردی. حالبوکی، اِرامیزدان اؤنجه‌لردن ان یئنی دونیا تاریخینه قدر بیلینن تورک دؤولتلری ایله یاناشی اؤز تورکلوکلری‌نین فرقینده اولمایان و اوزاقلاشان دؤولتلر و ایداره ائتمه مودل‌لری مؤوجود ایدی. مثلا، چینده مؤوجود اولان تابقاچ دؤولتی بئشینجی عصره قدر تورکلوکدن اوزاقلاشماسا دا، بودیزمین تاثیرلری نتیجه‌سینده چینلی‌لشدی. بولقار تورک دؤولتی بونلاردان ان تأسوف دوغوروجو اولانیدیر. 864-جو ایلده دین دَییشدیرمکلری ایله خریستیان، بیزانس کولتورو ایچریسینده اؤز میلّى کیملیکلرینی آسسیمیلیاسیایا معروض قویدولار. یاخود آوروپانین کؤکلو ماجار دؤولتی‌نین روما کولتورونو منیمسمه‌سی ایله تورکلوکدن چیخماغی نومونه‌سینی ده میثال چکمک اولار. بونا رغماً، بو گون ماجاریستاندا تورکلوگه و هون کؤکلو اولماقلارینا باغلی اولدوقلارینی اساس ایدئیا خطینه چئویرن ژوببیک پارتیاسی پارلامنتده اساس سیرالاردا یئر آلیر. تورکلرین داها بیر فرقی اوندان عیبارت ایدی کی، هئچ واخت ثابیت بیر یئرده قالمایاراق دایم یئنی دؤولتلر قورور و فرقلی اراضی‌لره یاییلماغی باجاریردیلار. تورکلرین تاریخده نئچه دؤولت قوردوغو دقیق بیلینمیر. لاکین بوتون ائرکن دؤولت بیرلیکلرینی و ایسکیت-ساک وحدتینی ده علاوه ائتسک، سایی‌نین یوزو کئچدیگینی دقیق دئمک اولار. تورک دونیاسی ان گئنیش جوغرافی تشکیلات‌لانماغا 15-16-جی عصرلرده نایل اولدو. همین دؤورده آتلانتیک اوقیانوسوندان باشلایاراق دونیانین موختلیف بؤلگه‌لرینده ساییسیز تورک ایمپراتورلوقلاری عرصه‌یه گلدی. مغریب آدالارینا قدر حاکیم اولان بیر تورکجه دانیشیق دیلی اولدوغو بوتون یازیلی قایناقلاردا مؤوجوددور. بومین خاقان، سلجوق سولطانلاری، آتیلا، امیر تئیمور، چینگیز خان، شاه ایسماییل ختایی، نادیر شاه و نئچه تورک سرکرده‌لری دؤولتچیلیک تاریخی‌نین آوانقاردلاری اولاراق آدلارینی تاریخه حک ائتدیردیلر. اورتا آسیاداکی قاراخانلی، غزنوی دؤولتلری، آذربایجان تاریخی‌نین آغ‌قویونلو و قاراقویونلولاری، بیر آز کنار اراضی‌لرده اویغور خاقانلیغی و گؤی‌تورکلرین تیمثالیندا سرحدلری آشان دؤولت فورمالاری یارادان اولوسوموز اؤز فرقینی اورتایا قویماغی باجاردی. خارزمشاهلار و عوثمانلی ایله ایسه اؤزونون ان یوکسک زیروه‌سینی فتح ائتمگه نایل اولدو.
مصطفی کمال آتاتورک 1 مارس 1922-جی ایل چیخیشیندا تورکون دؤولت یاناشماسینی بیر-بیر ایضاح ائدیر: "سیاسی و ایقتیصادی نایلیت‌لریمیزین کؤکونده دؤولت‌لشمک غایه‌سی دایانیر. بیزیم ایزله دیگیمیز دؤولتچیلیک آنلاییشی فردی و میلّتی بیر بوتؤو اولاراق ریفاه حالینا چاتدیرماغی اساس مقصد کیمی قبول‌لانیب. دؤولت‌چیلیگین اساس تعریفی سوسیال، ایقتیصادی و اخلاقی دایاقلارین مؤحکم اولماغی ایله باغلیدیر." آتاتورک میلّى بیرلیگین قازانیلماسیندا دؤولتین اساس گوج اولدوغونو عؤمور بویو مودافیعه ائتدی. بئله‌لیکله، تورک دؤولتچیلیگی اؤزونده اؤلکه‌لر ایچینده تهلوکه‌سیزلیگی و عدالتی برقرار ائتمه‌نی میسسیا ائتدی، مودافیعه اوچون هر واسیطه ایله حاضیر دورومدا اولمانین پسیکولوژی ضرورتینی کوتله‌لره یقین ائتدیردی. دؤولت دیش باسقیلارا قارشی دیگر اؤلکه‌لرین میلّتلری ایله ان یوکسک سوییه ده علاقه‌لرین واجیب‌لیگی‌نین قارانتی اولدو.
البته تورک دؤولتچیلیک فلسفه‌سی‌نین تاریخی ایشیقلاندیرماسی ایلک باشدا عربلرین خوشونا گلمه‌دی. 642-جی ایلده تورکلری سئومه‌ین ساسانی حؤکمدارلیغینی سونلاندیران عربلر تورکلرله اوز-اوزه گلدیلر. تورک سویلو خزرلرله عربلر تئز-تئز دؤیوشدولر. او زامانا قدر هئچ بیر فورمالاشمیش دؤولت عنعنه‌سی اولمایان عربلرین خزر خاقانلیغی ایله دؤیوشلرینده هر ایکی طرف موختلیف واختلاردا اوستونلوگه نایل اولوردو. 661-جی ایلده اموی‌لرین خلیفه‌لیگی اله آلماغی ایله عربلرین تورکلر اوزرینه نؤوبتی یوروشلرینه استارت وئریلدی. بوخارا، سمرقند، قاشغار، تورکوستان اراضی‌لرینده عربلر تورک اهالیسینه قارشی آمانسیز حمله‌لر ائتدیلر. عباسی‌لر دؤورونده ده تورکلره عربلرین موناسیبتی دییشمه‌سه ده، تورکلر عربلرین تاثیری ایله ایسلامی قبول ائتمگه مجبور اولدو. عربلرین تورک دؤولتچیلیگی ایله باریشمازلیغی اؤزونو یگیرمینجی عصرده ده اورتایا قویدو و سعودیه عربلری عوثمانلی‌یا قارشی ساواشدی، اؤزو ده عوثمانلی‌نین آغیر واختلاریندا. خورمی‌لرین باشینا گتیریلن موصیبت‌لردن ایسه هئچ یازماق ایسته‌میرم.
دؤولت تورکلوگون اساس ثروت‌لریندندیر، بو ثروتی بوتون تاریخده و بو گون ده قیسقانجلیقلا قارشیلایان یادائللی ایستیثمارینا قارشی ان یاخشی جاواب حمله‌سی دؤولتچیلیک شوعورودور.
کؤچورن:عباس ائلچین
آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده تورکجه مطبوعات
رضا شاهین آشماسی‌نین آردیندان میدانا گلن اؤزگورلوک سونوجوندا آذربایجاندا دا اونلارجا قزئت چیخماغا باشلامیشدی. 1941-1946دا آذربایجاندا یایینلانان 36 قزئت‌دن تخمیناً 15-ی تورکجه ویا تورکجه-فارسجا اولموشدور.
آذربایجان (قزئت)
دؤنمین ان اؤنملی قزئتی اولان آذربایجان، 1945 ایلینه قدر آذربایجان جمعیتینین، 1945دن 1946 ایلینه قدر ایسه آذربایجان دموکرات فیرقهسینین اورگانی اولاراق تبریزده یایینلانمیشدیر. آذربایجان-ای دموکرات آدییلا چیخدیغی بیرینجی دؤنمدن اعتباراً دیل مسله‌سی و آذربایجانین خالقین ایراده‌سی ایله یؤنتیلمه‌سی گرکدیگی؛ مرکزی حؤکومت، آمریکا و اینگیلیسین اؤلکه‌‌ده‌کی سیاستلری‌نین تنقیدی؛ ایراندا و آذربایجاندا دموکراتیک بیر حؤکومته دستک وئریلمه‌سی کیمی قونولار یئر آلماقدادیر. قزئتین بیرینجی یایین دؤنمی‌نین سوروملو مدیری ع. شبستری و باش‌یازارلیغینی ایسماعیل شمس ایدی. بو دؤنمده قزئت هفته‌ده ایکی کز یایینلانمیشدیر. م. مجیدی قزئتین ایلک دؤنمی‌نین سادهجه فارسجا چیخدیغینی یازارکن، و. مصطفی‌یئو اونون تورک و فارس دیللرینده چیخمیش اولدوغونو بیلدیرمکده‌دیر. آذربایجان قزئتینین تورک دیلینه یؤنه‌لیک اولوملو توتومو، اونون ایلک دؤنمده ده ایکی دیلده چیخمیش اولدوغو ائحتیمالینی گوجلندیرمکده‌دیر. نئجه‌کی، قزئتین 24 آذر 1320 (1941) تاریخلی ساییسیندا دیل مسله‌سی اوزرینه بئله بیر یازی یایینلانمیشدیر:
…هر بیر میلّت اؤِز میلّی دیلینی، عادت-عنعنه‌لرینی قورومالی، اؤِز ایشلری و گلیشیمی ایله باغلی مسله‌لری اؤِزو ایداره ائتمه‌لیدیر. باشقا میلّتلرین اونون دیلینه و دیگر ایشلرینه قاریشماسی یاسادیشی و اؤزگورلوگه ضیددیر. بیز اعلان ائدیریک کی، اؤِز دیلی، میلّتی و گلنگی اولان آذربایجان، آنا دیلینی اوخوماقدا، بو دیلده اوخوللاردا تحصیل آلما و کیتاب یایینلاما حاقّینا صاحیبدیر.
قزئت عئینی زاماندا آذربایجانلیلارین باغیمسیز بیر میلّت اولدوغو، "ایران میلّتی" تئریمی‌نین ایسه دوغرو اولمادیغی فیکرینی ساوونماقدادیر. قزئت یازارلارینا گؤره، "میلّت، دویغو، دیل، گلنک و اراضی بیرلیگینه صاحیب اولان خالقا دئییلیر." بو اؤزللیکلر آذربایجاندا اولدوغو حالدا، ایراندا یوخدور. چونکو ایران چوخ‌میلّتلی بیر اؤلکه‌ده‌دیر. دولاییسییلا دا هیچ‌بیر دیل ایران باغیمسیزلیغی‌نین سیمگه‌سی اولا بیلمز.
آذربایجان دموکرات فیرقه‌سیندن سونرا بو پارتی‌نین رسمی اورگا‌نینا چئوریلن آذربایجان قزئتی، ایکینجی دؤنمینه یئنه علی شبسترینین مدیرلیگی ایله باشلار. 30.-97. ساییلار یایین قورولو، 98.-151. ساییلار احمد موسوی، 152.-246. ساییلار فتحی خشکنابی و 247.-288. ساییلار ایسه ایسماعیل شمس‌ین باش یازارلیغیندا یایینلانیر. قزئتین بو دؤنمده‌کی دیلی اساساً تورکجه‌دیر. باش یازیلارین بؤیوک بیر قیسمینی پ ایمضاسی ایله ج. پیشه‌وری و ج ایمضاسی ایله سلام‌اله جاوید یازمیشدیر. (آذربایجان قزئتی، س. 11: 1-2) قزئتین 2. دؤنمی‌نین بیرینجی ساییسینداکی "فیرقه‌میز ایشه باشلادی" آدلی باش‌یازیسی ایمضاسیزدیر. باش‌یازیدا آذربایجان دموکرات فیرقهسینین رسماً فعالیته باشلاماسی بیلدیریلیرکن بو فیرقه‌نین ایران‌ین باغیمسیزلیغینا ایناندیقلاری حالدا آذربایجان خالقی‌نین موقدّراتی‌نین اؤزو طرفیندن تعین ائدیلمه‌سی گرکدیگی ده یازیلماقدادیر. عئینی ساییدا "روزنامه‌میزین دیلی" عونوانی آلتیندا تورکجه‌‌نین سون درجه زنگین بیر دیل اولدوغو و خالقین قا‌نیندا و اورگینده کؤک سالدیغی یازیلدیقدان سونرا قزئتین بو دیله داها چوخ اؤنم وئره‌جگی بیلدیریلمیشدیر. یازارا گؤره، "آذربایجان دیلی او قدر قووّتلی و اونون صرف و نحو قاید‌لاری او قدر مؤحکم و طبیعیدیر کی حتّی اونون ایچینه وارید ائدیلمیش فارس و عرب کلمه‌لری ایخراج ائدیلسه بئله اونونلا بؤیوک فیکیرلری، عالی مقصدلری یازوب شرح وئرمک مومکوندور." (آذربایجان قزئتی، سایی (1)
آذربایجان قزئتینین همن همن بوتون ساییلاریندا ج. پیشه‌وری‌‌نین دانیشقلاری‌نین اؤزتی وئریلمکده‌دیر. 6. ساییدا ج. پیشه‌وری "فیرقه‌میزین تاریخی ایشی" باشلیقلی یازیسیندا آذربایجان دموکرات فیرقه‌سینه قیسا بیر سوره ایچینده اون مینلرجه یئنی اویه‌نین قئیده آلینماسی بؤیوک بیر گوج اولوشدوردوغونو و میلّی اؤزگورلوگون تامین ائدیلمه‌سی اوچون اونلارین اؤزوئریسینه ائحتیاج دویولدوغونو بیلدیریلمکده‌دیر.
عئینی ساییدا تبریزین تئاتر اویونجولاریندان جواد شفی‌زاده ایمضالی بیر یازیدا تبریزده، خوی‌دا و اورمیه‌ده دفعه‌لرجه اوزئییر حاجی‌بیگوو‌ون مشدی عباد، آرشین مال آلان، لیلی و مجنون، شاه عباس و خورشید بانو اوپرا-تئاترلاری‌نین گؤستری‌یه سونولدوغونو و هر دفعه‌سینده ده خالقین بگندیگینی اؤیره‌نیریک. (آذربایجان قزئتی، سایی 7).
آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده تورکجه تئاترلا ایلگیلی بیلگیلره اکرم راحیملی‌‌نین اثرینده ده قارشیلاشیریق. راحیملی‌یه گؤره، آ.م.ح-نین قورولوشوندان اؤنجه تبریزده ایلکل بیر شکیلده فعالیبت گؤسترن "آذربایجان" ،"فیردوسی" ،"ایران" ،"تبریز" و "حقیقت" تئاتر قروپلاری قوزئی آذربایجان تئاترچیلاری‌نین یاردیمی ایله آذربایجان میلّی تئاتری‌نین تملینی قویدولار. میلّت و وطن سوگیسی؛ جهالت و موهوماتلا موباریزه؛ اخلاق، کولتور و قادینلارین توپلومداکی سورونلاری آذربایجان میلّی تئاتری‌نین اساس قونولارینی تشکیل ائتمکده ایدی. بو دؤنمده ان چوخ اوینانان تئاترلارین باشیندا او. حاجی‌بیگوو‌ون "او اولماسین، بو اولسون" ویا باشقا آدی ایله "مشدی عباد" ؛"آرشین مال آلان" ؛جعفر جبارلی‌‌نین "آیدین" ،"اود گلینی" ،"آلماس" ؛اوکتای ائل‌اوغلو و ج. محمدقولوزاده‌‌‌نین بیر چوخ درام اثری گلیردی. 28 مارت 1946دا ایسه آ.م.ح‌‌نین قراریله تبریزده آذربایجان دولت درام تئاتری قورولدو .
آذربایجان قزئتینده "فیرقه‌میز ایرهلی گئدیر" ،"بؤیوک بلالاردان بیری" ،"ایالت انجومنی" ،"هامی بیلمه‌لیدیر" (سایی 2)؛ "میلّت بیزیمله‌دیر" (فارسجا) (سایی 4)؛ "لندن انجومنینه گؤندریلن تلگراف" ،"میلّی مطبوعات یاراتماق یولوندا" (سایی 10)؛ "ایرتیجاع باش قالدیردی" ،"آذربایجانین بؤیوک خالق و معاریف خادیمی روشدیه" ،"ایراندا فاشیزمین گؤسترگه‌لری" (فارسجا)، (سایی 11)؛ "فیرقه‌میزین بیرینجی کونگره‌سی موناسیبتییله" ،"آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی عوضولری بیلمه‌لیدیر" (سایی 12)؛ "ارباب و رعیت مسله‌سی‌نین حلّی" ،"یئنی حیاتا دوغرو" (سایی 13)؛ "بیزی اؤز حالیمیزا قویسونلار" ،"آذربایجان دموکرات فیرقهسینین عومومی ییغینجاغی " (سایی 14)؛ "آذربایجان بیر داها آلدانمایاجاقدیر" (فارسجا) (سایی 15)؛ "آذربایجان اؤز تاریخی وظیفه‌سینی اونوتماز" ،"بئرلین فیلمی" (سایی 16)؛ "بیرینجی کونگره‌میز" ،"بالکان مسله‌سی‌نین حلّی" (فارسجا) (سایی 17)؛ "موختاریّت مسله‌سی و انجومن-ای ایالتی" ،"قزوین‌ده یاشایان آذربایجان جاوانلاری‌نین قراری" (سایی 18)؛ "فرّخ‌و نه اوچون گؤندریرلر" ،"آذربایجانلیلاری تانییین" (فارسجا) (سایی 19) کیمی مقاله‌لر و "وطن سئوگیسی" (سایی 6)؛ "حاق و آزادلیق " (سایی 7)؛ "یاشاماز" (سایی 10)؛ "گول آذربایجان" (سایی 11)؛ "همیشه‌لیک یاشا آذربایجان" (سایی 12)؛ "اویان ائی آذریستان اهلی" (سایی 13)؛ "نییه" (سایی 14)؛ "اوغرولار ال-قول آچیب هر گئجه بیر یانا گئدیر" (سایی 16)؛ "شرفلی آذربایجانا" (سایی 17)؛ "گلین دوستلار، گلین" (سایی 18)؛ "وطن" (سایی 19) آدلی شئعیرلر یئر آلماقدادیر.
آزاد میلّت (قزئت)
"آزاد ملّت" قزئتی آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین قورولوشوندان 73 گون سونرا 5 ایسفند 1324 دن آذر 1325-ه قدر آذربایجان میلّی مجلیسی‌نین اورگانی اولاراق اسماعیل شمس‌ین مدیرلیگینده تبریزده یایینلانمیشدیر. 4 صحیفه‌ده، 43*28 فورمتده هفته‌ده اوچ کز تورکجه چیخان بو قزئت‌ده آذربایجان میلّی مجلیسی‌نین قرارلاری، سیاسی و توپلومسال اؤزگورلوکلر، آذربایجانین تانیمیش شخصیتلری‌نین تانیتیمی، آذربایجانین اؤنملی مسله‌لری، ایچ و ائشیک خبرلر و یوروملار و دؤولت اعلانلارینا گئنیش یئر وئریلمیشدیر. قزئت رسیملی و آغ-فارا رنگده اولوب توپلام 116 سایی یایینلانمیش، 1946 ایلینده آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دوشورولمه‌سیندن سونرا باغلانمیشدیر.
آذر (قزئت)
آذر قزئتی آذربایجان دموکرات فیرقهسینین زنجان قولونون اورقانی اولاراق 30 یانوار 1946دا منوچهر ساعد وزیری طرفیندن تورکجه اولاراق یایینلانمیشدیر. قزئتین سیاسی خبر آغیرلیقلی اولدوغو، آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین قرارلاری و فعالیتلرینی زنجانا یانسیتدیغی بیلینمکده‌دیر. بو دؤنمده چیخان دیگر تورکجه قزئتلر کیمی آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دوشورولمه‌سی‌نین آردیندان باغلانمیشدیر .
آذربایجان اولدوزو (قزئت)
"آذربایجان اولدوزو"-نون ایلک ساییسی 16 دئکابر 1944 ایلینده "ستاره آذربایجان" آدییلا فارس و تورک دیللرینده تبریزده یایینلانمیشدیر. محمد علی هلال ناصری‌‌نین مودیرلیگی و باش‌یازارلیغیندا ایران توده پارتیسی‌نین ایشچیلر و امکچیلر بیرلیگینین اورقانی اولاراق چیخان قزئت 6-8 صحیفه‌ده، 34*24 س.م اؤلچولرینده اولوب ایللیک آبونه‌سی 180 و تک سایی فیأتی 5 ریالدیر. قزئت‌ده هم ساتیریک، هم ده جیددی و تنقیدی یازیلار یئر آلماقدادیر. آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده "آذربایجان اولدوزو" آدییلا یایی‌نینی دوام اتتیرن قزئتین یازارلاریندان بیری ده تانینمیش قرئته‌چی ایسماعیل شمس‌دیر. قزئتین ایکینجی دؤنمی‌نین 4. ساییسیندا امنیّت شوراسی‌‌نین ایران‌لا ایلگیلی موذاکره‌لری، قادینلارین توپلومسال فعالیبتلری، شاعیر قطران تبریزی‌‌نین حیاتی و آذربایجانین قونشو اؤلکه‌ده‌لرله ایلیشکیلری کیمی قونولار اله آلینمیشدیر.
اورمیه (قزئت)
آذربایجان دئموکرات فیرقهسینین اورمیه قولونون اورقانی اولاراق اورمیه‌ده تورکجه اولاراق یایینلانمیشدیر. ابو تورابیان، قزئتین ایلک کز 4 بهمن (24 یانوار) 1946دا چیخدیغینی یازیر. قزئتله ایلگیلی چوخ بیلگی یوخدور. آنجاق، انور اوزون-ا گؤره، هفته‌ده ایکی کز و توپلام 25 سایی یایینلانمیشدیر. جلیلی ایسه قزئتین هفته‌لیک اولدوغونو سؤیله‌ییر.
جاوانلار (قزئت)
آذربایجان دموکرات فیرقهسینین گنجلر قولونون اورقانی اولاراق تبریزده تورکجه یایینلانمیشدیر. جاوانلار هفته‌لیک قزئتینین ایلک ساییسی 25 اوردیبهشت (15 مای) و سون ساییسی آذر (دئکابر) 1946دا چیخمیشدیر. ا. اوزون یانلیش اولاراق قزئتین 1942ده چیخدیغینی یازمیشدیر. قزئت آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین ییخیلماسیندان سونرا باغلانمیشدیر.
جودت (قزئت)
ایلک ساییسی مورداد (اییول-آوقوست) 1927ده اردبیل‌ده حسن جودت‌ین مودیرلیگینده چیخان جودت قزئتی 1938ده باغلانمیش، بش ایل سونرا غلامحسین حبیب‌الهی‌نین مودیرلیگی و حسن جودت‌ین باش‌یازارلیغیندا تکرار یایینا باشلامیشدیر. جودت قزئتی ایکینجی دؤنمده آذربایجان دموکرات فیرقهسینین اردبیل اورقانی اولاراق تورک و فارس دیللرینده یایینلانمیشدیر. قزئتین صاحیبی حسن جودت دؤنمی‌نین آیدین شخصیتلریندن اولموش، اردبیل‌ده ایلک کز قرائتخانا، تئاتر سالونو و قورقوشون مطبعه‌سی تأسیس ائتمیشدیر. قزئت 1946 ایلینده باغلانمیشدیر .
شفق (درگی)
شوروی ایله کولتورل ایلیشکی ساغلایان ایران جمعییتی‌‌نین تبریز قولونون اورقانی اولاراق یایینلانان شفق درگیسی‌نین ایلک ساییسی مورداد (اییول-آوقوست) 1945ده تبریزده چیخمیشدیر. داها چوخ ادبی-بدیعی ایچریکلی یازیلارین بولوندوغو بو درگیده آرا سیرا فارسجا یازیلارا دا یئر وئریلمیشدیر. درگی اورتالاما 60 صحیفه‌ده و 17*24 س.م اؤلچولرینده آیلیق اولاراق یایینلانمیشدیر م. س. طباطبایی درگی‌نین توپلام 12 سایی چیخدیغینی سؤیله‌ییر .
غلبه (قزئت)
آذربایجان میلّی حؤکومتی تحصیل ناظیری محمد بی‌ریا‌‌نین مودیرلیگینده آذربایجان ایشچیلر و امکچیلر بیرلیگینین اورقانی اولاراق چیخان غلبه قزئتینین ایلک ساییسی ایسفند 1324 (مارت 1946)ده تبریزده یایینلانمیشدیر. قزئتین دیلی تورکجه‌دیر. 2-4 صحیفه‌ده، 32*42 س.م اؤلچولرینده اولوب سوسیالیست پارتیلر و آذربایجان ایشچی و امکچیلری ایله ایلگیلی خبرلری یایماقدا ایدی. قزئت، آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دوشورولمه‌سیندن سونرا باغلانماق مجبوریتینده قالمیشدیر.
قیزیل عسگر (قزئت)
"قیزیل عسگر" ایکینجی دونیا ساواشی ایللرینده، اورمیه‌ده قیزیل اوردونون دستگی، زلفعلی ابراهیمووون باش‌یازارلیغی ایله چیخاریلان تورکجه قزئت ایدی.
مدنیت (قزئت)
شوروی کولتور ائوی طرفیندن تورکجه اولاراق تبریزده یایینلانان مدنییت قزئتینین ایلک ساییسی ابو تورابیان-ا گؤره فروردین (مارت-آپرئل) 1946، مجیدی‌یه گؤره ایسه عئینی ایلین شهریور (آوقوست-سئنتیابر) آییندا چیخمیشدیر. قزئت 4 صحیفه‌ده، 36*28 س.م اؤلچولرینده اولوب سیاسی، ادبی قونولاری ایچرمکده‌دیر. ایلک صحیفه‌سی رنگلی و شکیللی اولان مدنیّت قزئتینین بیرینجی ساییسیندا آذربایجانین تانمیش ساتیرا شاعیری معجز شبسترینین شئعیری یایینلانمیشدیر. قزئتین یایینی آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دوشورولمه‌سیندن سونرا دوردورولموشدور .
وطن یولوندا (قزئت)
2. دونیا ساواشی سیراسیندا شوروی‌‌نین قیزیل اوردوسو دستگیله 1942-1946 ایللرینده تبریزده تورک دیلینده چیخاریلان وطن یولوندا قزئتینین رداکتؤرلوغونو قوزئی آذربایجانلی میرزه ابراهیموو؛ ح. شاه‌گلدی‌یئو؛ جعفر خندان و رضا قولی‌یئو اولموشدور. ایلک نؤمره‌سی 1941-جی ایل اوکتیابر آیی‌نین 11-ده گون آشیری اولاراق یایینلانماغا باشلامیشدیر. قزئتین چاپ اولونماسی‌نین بیرینجی مرحله‌سی 1942-جی ایل آپرئلین 13-ه قدر داوام ائتمیش و بو مودتده 89 نؤمره‌سی چیخاریلمیشدیر.
ایکی ایللیک فاصیله‌دن سونرا 1944-جو ایل آپرئل آیی‌نین 10-دان قزئتین ایکینجی مرحله‌سی‌نین یایینی باشلانمیشدیر. بو مرحله1946-جی ایلین مایین 1-ه قدر داوام ائتمیش و همین مودّت عرضینده (1941-1946) قزئتین 406 نؤمره‌سی یایینلانمیشدیر.
4 صحیفه‌ده، 42*29 س.م اؤلچولرینده اولان قزئت، 2. دونیا ساواشی خبرلری، قیزیل اوردونون ظفرلری، قوزئی آذربایجان صنعت و بیلیم آداملارینین تانیتیمی، سوسیالیزم دونیاسی‌نین ساواش قهرمانلاری‌نین تانیتیمی، گونئی آذربایجان میلّی مجلیسی‌نین خبرلری و فاشیزم علئیهینه تبلیغات آپارماقدا ایدی.
قزئتین صحیفه لرینده محمد بی‌ریا، میر مهدی اعتیماد، علی فطرت، آشیق حسین جاوان، بالاش آذراوغلو، علی توده، یحیی شیدا، محمدباقر نیکنام، محمدعلی فخرالدینی (محزون)، حکیمه بلوری، علی نیشانی، حبیب ساهر، قولو خان بورچالی، تاغی میلانی، محمدعلی هلال ناصری، مدینه گولگون و بیر چوخ باشقالاری‌نین شئعیرلری، محمدلو عباسی، ع.صفوت، عبداله فریور، صمد صباحی، میر رحیم ویلایی، محمدعلی فرزانه (قوسی) و بیر چوخ باشقالاری‌نین مقاله‌لری چاپ اولونوردو.
اؤز ادبی دیلینی اؤیرنن آذربایجانلیلار اوچون "وطن یولوندا" قزئتینین خوصوصن بؤیوک اهمیتی واردیر. "وطن یولوندا" قزئتی اوزون ایللر رضا شاه حاکیمیتیندن سونرا ایراندا ایلک دفعه تورک دیلینده چاپ اولونان قزئت ایدی.
قزئتین نشر اولوندوغو ایللرده (1941-1946) میرزه ابراهیموو، حسن شاه‌گلدی‌یئو، رضا قولی‌یئو اونون باش رئداکتورلاری اولموش، رئداکسیادا ایسه شاعیرلردن سلیمان رستم، عثمان ساری‌وللی، محمد راحیم، یازیچیلاردان سلیمان رحیموو، عوض صادیق، انور محمدخانلی، قیلمان ایلکین (موسایئو)، سیف الدین داغلی (عباسوو)، جبار مجنون‌زاده، ژورنالیست، عئلم و مدنیت خادیملریندن اسرافیل نظروو (مسئول کاتیب)، غلام محمدلی، حمید یولچی‌یئو، جعفر خندان (باش رئداکتورون موعاوینی)، مهدیخان وکیلوو، میرزآغا قولوزاده، رحیم سولطانوو، محمدآغا سولطانوو، رساملاردان ایسماعیل آخوندوو، کاظم کاظم‌زاده، سالام سالامزاده و بیر چوخ باشقالاری ایشله‌میشلر.
"وطن یولوندا" قزئتینین صحیفه‌لرینده 50-یه یاخین یئرلی شاعیر اؤز شعرلرینی چاپ ائتدیریردی. ائله اونلار دا قزئتین نزدینده "شاعیرلر مجلیسی"نین یارانماسی‌نین تشبوثچوسو اولدولار. "شاعیرلر مجلیسی"نین ایلک ایجلاسی 1945-جی ایل یانوارین 7-ده کئچیریلدی و میر مهدی اعتیماد اونون صدری سئچیلدی.
گونش (درگی)
گونش درگیسی ایله ایلگیلی سادهجه "آذربایجان دؤورو مطبوعاتی" کیتابیندا قیسا بیلگی واردیر. درگی، 1946 ایلینده آذربایجان شاعیر و یازیجیلار جمعییتی طرفیندن تبریزده یایینلانمیش صنعت، توپلوم و تاریخ ایچریکلی بیر مجموعه‌دیر.
یئنی شرق (قزئت)
یئنی شرق قزئتینین ایلک ساییسی ایسفند 1322 (1943)ده ایران توده پارتیسی‌نین آذربایجان قولونون اورقانی اولاراق محمود تورابی‌‌نین مودیرلیگینده تبریزده یایینلانمیشدیر. باکی‌ده چیخان 21 آذر درگیسینده قزئتین ایلک ساییسی‌نین 1941ده چیخمیش اولابیله‌جگی سؤیلنسه ده، دیگر قایناقلاردا بو تاریخ 1943 اولاراق گؤستریلمیشدیر. قزئت دئکابر 1945-ه قدر "خاور نو "آدی آلتیندا فارسجا؛ آذر 1324 (دئکابر 1945)دن دئکابر 1946یا قدر "یئنی شرق" آدییلا تورکجه یایینلانمیشدیر. انور اوزون قزئتین اؤلچولرینی 34*47/5 اولاراق وئریرکن، موسی مجیدی ایلک ساییلاری‌نین 32*46 و داها سونراکی ساییلارین 42*28 س.م اؤلچولرینده اولدوغونو یازیر. قزئتین ایچریگینی آذربایجان میلّی مجلیسی‌نین قرارلاری، آذربایجان خبرلری و اعلانلار اولوشدورماقدادیر. یئنی شرق، میلّی حؤکومتین دوشورولمه‌سی‌نین آردیندان باغلانمیشدیر.
اتک یازیلار:
- مجیدی موسی . تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان(1230-1380)؛ کتابخانه‌ملی ایران؛ تهران 2003
- اوزون، انور . گونئی آذربایجان باسین تاریخی، تورک اوجاغی ترابزون شوعبه‌سی یایینی. ترابزون2002
- جلیلی، سعید. دانشنامه‌ی مطبوعات آذربایجان. نشر مهد آزادی. تبریز1996
- رستمووا، س. آذربایجان دؤورو مطبوعاتی، آذربایجان عئلملر آکادئمیاسی نشری، باکی. 1993
- ابوترابیان، حسین. مطبوعات ایران از شهریور 1320 تا 1326، انتشارات اطلاعات، 1987
- طباطبایی،م.س. راهنمای مطبوعات ایران (1978-1925)، نشر مرکز مطالعات رسانه‌ها؛ تهران، 1999
- آذربایجان قزئتی ، تبریز (1946-1945)
- رحیملی، اکرم. گونئی آذربایجاندا میلی دئموکراتیک حرکات (1941-1946 ) MEQA نشری. باکی
قایناقلار:
- Azerbaycan Milli Hükümeti’nin Kuruluşu ve Dil Politikası - M. Rıza HEYET
- Cavanşir Vəkilov. Azərbaycan Respublikası və İran: 40-cı illər (mədəni əlaqələr). Bakı: Elm, 1991, 7,3 çap vərəqi.
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاقلار: شیخ محمد خیابانی
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاقلار: شیخ محمد خیابانی
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
آذربایجان تورک موتفکّیری شیخ محمد خیابانی (۱۸۷۹-۱۹۲۰) تبریز یاخینلیغینداکی خامنه قصبه‌سینده آنادان اولموش، تبریز و ماخاچ‌قالا شهرلرینده دینی و دونیوی علملردن تحصیل آلمیشدیر. بئله کی، آسترونومی، ریاضیاتلا یاناشی، ایسلام فلسفه‌سی، ایسلام تاریخی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی موجتهیدلیک درجه‌سینه یوکسلمیش، بیر مودّت حاجی کریمخان مسجیدی‌نین آخوندو، ایمام جومعه‌سی، واعیظی اولموشدور. او، ۱۹۰۷-۱۹۰۹-جو ایللرده قاجارلاردا باش وئرمیش مشروطه حرکاتیندا موهوم رول اوینایاراق تبریز انجومنی‌نین و شورا مجلیسی‌نین وکیلی، ۱۹۰۹-۱۹۱۱-جی ایللرده فعالیت گؤسترن ۲-جی مجلیسده دموکرات پارتیاسی‌نین آذربایجاندان سئچیلن میلّت وکیلی اولموشدور. ۲-جی مجلیس تهران حکومتی طرفیندن بوراخیلدیقدان آز سونرا خیابانی یئنیدن چار روسیه‌سینه اوز توتاراق ۱۹۱۶-جی ایله قدر ماخاچ‌قالادا و پتربورق‌دا یاشامیشدیر. چار روسیه‌سینده اولدوغو مودّتده سوسیال-دموکراسی تعلیمی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی ده بو ایدئیایا خئیلی درجه‌ده ماراق یارانمیشدیر. ۱۹۱۷-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابی چار روسیه‌سینده اولدوغو کیمی، قاجارلاردا دا گئنیش عکس-صدا دوغوردو کی، دموکرات پاراتیاسی‌نین آذربایجاندا-تبریزده‌کی ویلایت کومیته‌سی‌نین صدری اولان خیابانی قیسا بیر مودّتده آذربایجان تورکلرینین لیدرینه چئوریلدی. عئینی زاماندا، او، ۱۹۱۷-۱۹۲۰-جی ایللرده تبریزده نشر ائدیلن "تجدد" ("یئنیلشمه") قزئتینین اساس یازارلاریندان بیری اولموشدور. دموکرات پارتیاسی‌نین آذربایجان ویلایت کومیته‌سی‌نین ۱۹۱۷-جی ایلین آقوستونداکی ایجلاسی‌نین قراری ایله موستقیل آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی (آدف) یارادیلیب، اونون مرکزی کومیته‌سی‌نین صدری خیابانی سئچیلمیشدیر. ۱۹۱۷-۱۹۱۸-جی ایللرده آذربایجان، خوصوصیله ده تبریز آدف و اونون لیدری‌نین بؤیوک نوفوذو آلتیندا اولوب، دئمک اولار کی، ایداره ائتمه اونلارین اؤز اللرینده ایدی. همین دؤورده آذربایجان اوچون ایسه اساس تهلوکه تهران حکومتیندن چوخ ۱۹۱۷-۱۹۱۸-جی ایللرده بؤیوک بریتانیا، فرانسه و آمریکا طرفیندن آسوری‌لارلا ائرمنیلردن عبارت یارادیلمیش قوندارما "خریستیان قوشونو" یا دا قوندارما "آسوری دؤولتی" ایدی. "آسوری-ائرمنی دؤولتی"نین اساس هدفی ده آذربایجان تورکلرینی اتنیک سوی‌قیریم ائتمک ایدی کی، نه خیابانی، نه ده اونون باشچیلیق ائتدیگی آدف "ایران‌چیلار"لا اونلارین هاوادارلاری‌نین، یعنی اینگیلیسلرین، روسلارین "خریستیان اوردوسو"نون آذربایجاندا باشلاتدیقلاری قیرغینلارین قارشیسینی آلماق گوجونده دئییلدیلر. "آسوری-ائرمنی دؤولتی" ۱۹۱۸-جی ایلین فوریه-مای آیلاریندا تکجه اورمیه و سلماس‌دا اون مینلرله آذربایجان تورکونو سوی‌قیریما معروض قویموشدو. آنجاق ۱۹۱۸-جی ایلین یاییندا عثمانلی اوردوسونون ۴-جو آلایی‌نین قهرمانلیقلاری نتیجه‌سینده اورمیه و سلماس، ائله‌جه ده دیگر آذربایجان کندلریله شهرلری بیرلشمیش "ائرمنی-آسوری اوردوسو"-ندان آزاد ائدیلدیلر. بوتون بونلارا باخمایاراق خیابانی ایله عثمانلی حربی کوماندان‌لیغی آراسیندا آنلاشیلمازلیق باش وئردی. بئله کی، خیابانی گونئی آذربایجان خالقینی "آسوری-ائرمنی" حربی بیرلشمه‌لری‌نین ظولموندن خلاص ائتمیش عثمانلی اوردوسونون گونئی آذربایجاندان چیخاریلماسینی طلب ائدیب و بونون دا نتیجه‌سینده، آدف-نین لیدری قارصا سورگون ائدیلمیشدیر. غلام ممدلی سووئت آذربایجانی دؤنمینده، دؤورونون شرطلرینی نظره آلساق، خیابانی ایله عثمانلی اوردوسونون آراسیندا یارانمیش پروبلمی بئله ایضاح ائتمیشدیر: روس قوشونلاری آذربایجانی ترک ائتدیکدن سونرا تبریزه گلن تورک عسگرلری تاخیل مسئله‌سینده اوّلجه خیابانیله راضیلاشدیقلاری حالدا، داها سونرا آجلیق وضعیتینده اولان اهالی‌نین اولان-قالا‌نینی دا الیندن آلیب. خیابانینین تورک حربی کوماندالارینا اعتیراض نتیجه‌سینده او، اؤلکه‌دن سورگون اولونموشدور. شوبهه‌سیز، بو مسئله‌ده آنلاشیلمازلیق، یا دا ایکی قارداش تورکون آراسینا گیرمیش خاینلر اولموش و نتیجه‌ده ده همین خوشاگلمز حادثه باش وئرمیشدیر. بیرینجی دونیا موحاربه‌سی‌نین نتیجه‌لرینه گؤره، عثمانلی آذربایجانی ترک ائتمگه مجبور اولدوقدان سونرا تبریزه قاییدان خیابانی آدف داخیلینده یارانمیش فیکیر آیریلیغی‌نین قارشیسینی آلماق اوچون بیر چوخ جهدلر گؤسترسه ده، اوغورسوزلوقلا نتیجه‌لندی. بئله کی، پارتیا داخیلینده‌کی "تنقیدیون" ("تنقیدچیلر") قروپو باشدا زینال‌العابدین خان، احمد کسروی اولماقلا، "تجددیون" ("یئنی‌لیک‌چیلر") فراکسیونو، خوصوصیله ده خیابا‌نینی غئیری-دموکراتیک آددیملار آتماقدا، عثمانلی ایله امکداشلیقدا، آذربایجانی "ایران"دان آییرماقدا ایتیهام ائدیردیلر. حالبوکی، یوخاریدا دا قئید ائتدیگیمیز کیمی، عثمانلی اوردوسونون گونئی آذربایجاندان چیخاریلماسی طلبینی ایرهلی سورن خیابانی، بونون قارشیلیقلیغیندا قارصا سورگون ائدیلمیشدی. پروف. اکرم رحیملی ده حساب ائدیر کی، احمد کسروی باشدا اولماقلا "تنقیدیون"چولاری اساس ناراضی‌لیقلاری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ایشلدیلمه‌سی، میلّی حکومتین "آزادیستان" آدلاندیریلماسی، میلّی موختاریات طلبی ایله چیخیش ائتمه‌سی، "آریاچیلیق"دان اوزاقلاشیب آذربایجانچیلیغا اساسلانماسی و بو کیمی میلّی مسئله‌لر اولموشدور. آدف داخیلینده بو جور ضدّیتلرین یاشاندیغی بیر دؤورده، ۱۹۱۹-جو ایلده بؤیوک بریتانیا ایله قاجارلارین باش ناظری وثوق‌الدوله آراسیندا ۱۹۰۷-جی ایل آقوستوندا باغلانمیش موقاویله‌نی (همین موقاویله‌یه گؤره قاجارلار چار روسیه‌سی و اینگیلیس طرفیندن ایکی حربی نفوذ دایره‌سینه بؤلونموشدور) عوض ائدن یئنی موقاویله‌نین (بونونلا دا قاجارلار دؤولتی دئمک اولار کی، اینگیلیسین هِگِمونلوغو آلتینا کئچمیش اولوردو) باغلانماسی آذربایجاندا گئنیش اعتیراضلارا سبب اولدو. حتی، ۱۹۲۰-جی ایلین آپرلین ۷-ده خیابانینین باشچیلیغی ایله تبریزده "آزادیستان" آدلی میلّی حکومت ده قورولدو. آنجاق تخمیناً آلتی آی سونرا، ۱۹۲۰-جی ایلین سپتامبرین ۱۲-ده تهران حکومتی طرفیندن میلّی حکومت سوقوطا اوغرادیلیب، خیابانی اؤزو ده تبریزده گئدن دؤیوشده شهید اولدو. اونون شهید اولمازدان اؤنجه دئدیگی سون سؤزو بئله اولموشودر: "شرفلی اؤلوم، شرفسیز یاشاماقدان یاخشی‌دیر!". خیابانینین تدقیقات‌چیلاریندان علی آذری‌یه گؤره، اؤلوموندن اوّلکی ایکی گئجه‌نی ائوینده قالدیغی حاجی شیخ حسن خانین تبریزین یئنی والیسی مُخبرالسلطنه‌دن اونون اوچون جان تهلوکه‌سیزلیگی ایسته‌مک تکلیفینه ایسه خیابانی بئله جاواب وئرمیشدیر: "من اؤلمگی تسلیم اولماقدان اوستون توتورام. دوشمنلرین قارشیسیندا دیز چؤکمه‌ر‌م. من مشروطیت دؤورونون اوشاغی‌یام، عرب خیلافتینه باش أیمه‌ین بابک خُرمی‌نین سولاله‌سینده‌نم". یئری گلمیشکن، علی آذری "شیخ محمد خیابانینین تبریزده‌کی قیامی" اثرینده خیابا‌نینی "گنج تورک قهر‌مانی، آذربایجان تورکلرینین آزادلیق حرکاتی‌نینی لیدری"، "آزادیستان تورک موختار دؤولتی"نین باشچیسی کیمی قلمه وئرمیشدیر. ایجتیماعی-فلسفی باخیشلاری. ۱۹۱۷-جی ایلدن اعتباراً "تجدد" ("یئنیلشمه") قزئتینده آزادلیق، برابرلیک و ایجتیماعی عدالت ایدئیالارینی تبلیغ ائدن خیابانی حساب ائدیردی کی، موسلمانلار موعاصر دونیادا یئنی مدنیت یاراتماق، یا هئچ اولماسا ایستر-ایسته‌مز مئیدانا گله‌جک بیر مدنیتین یارانماسیندا فعال ایشتیراک ائتمه‌لیدیرلر. اونون "یئنیلشمه" فلسفه‌سینه گؤره، یئنی بیر مدنیتین یارانماسیندا هر کسین اؤز لاییقلی بورجونو یئرینه یئتیرمک اوچون ایکی اساس ایشده سعی گؤسترمه‌سی ضروری‌دیر: بونلاردان بیری عقل و تفکّور، دیگری ایسه ثبات و همرأی‌لیک‌دیر. اصلینده بوراداکی "تجدد" ("یئنیلشمه") فلسفه‌سی آوروپاداکی لیبرالیزمله بیر چوخ جهتلرینه گؤره اوست-اوسته دوشسه ده، میلّی اؤزونه‌مخصوص‌لوغو ایله فرقلنیردی. بونو نظرده توتاراق خیابانی یازیردی کی، ایسلام دونیاسیندا "تجدد" مسلکی سیاسی دیلده چوخ واخت "لیبرالیزم" کلمه‌سی کیمی ایستیفاده اولونسا دا، آنجاق بو، آوروپا لیبرالیزمینی تقلید ائتمک آنلامینا گلمه‌ملی‌دیر. خیابانینین بیر مودریک، فیلوسوف کیمی دوشونجه‌لرینده گله‌جگه هم اینام، هم ده همین اینامی گئرچکلشدیره بیله‌جک بیر منطیقلی بیر تفکّور وار ایدی. بو باخیمدان "تجدد" فلسفه‌سینده "قورخو" آنلاییشنا یئر یوخدور و جسارتلی‌لیک، ایگیدلیک اؤن پلاندادیر. هم بو گونه، هم ده گله‌جگه موناسیبتده قورخونو دفع ائدیب، آنجاق جسارتی توتماق واجیب‌دیر. خیابانی‌یه گؤره، قورخویا یئنیلمیش اینسانین، یا دا خالقین گله‌جگی و گله‌جکله باغلی اومیدلری ده اولا بیلمز. او، یازیردی: ""قورخورام" سؤزو اونو دئین آدامین اؤز ویجدانی قارشیسیندا بی‌آبیرجاسینا ائتدیگی اعتراف‌دیر. "قورخورام" سؤزو رذالتین ان آلچاق درجه‌سینی و اونو دئین آدامین روح دوشکونلوگونو آندیران بیر فورمول و ایفاده‌دن عبارتدیر. "قورخو" اینسانین طبیعتینده مؤوجود اولان ان چیرکین بیر حیس و اوغورسوز بیر هیجان‌دیر. بو حیس آدامی مردلیک شرفیندن و عالی‌جناب‌لیق مزیتیندن مرحوم ائدهرک اونو میسگین‌لیگین ان آشاغی درجه‌سینه ائندیریر و ان موردار حیوانلارلا بیر سیرادا قویور. آغ‌جیگر آداملار، یعنی جسارتسیز، اورکسیز قوجالار، گنجلر، قادینلار و اوغلانلار طبیعی اولاراق قورخاق بیر ایجتیماعیتی، قورخاق جمعیت و میلّتی تشکیل ائدرلر. قورخاق بیر میلّت ایسه چوخ چکمه‌دن اؤز باشیندا بیر قدّارین الینده گیریفتار اولار". اونون فیکرینجه، قورخو اینسانلار کیمی، خالقلارین دا قول اولماسی‌نین باشلیجا سببلریندن بیری‌دیر. اوسته‌لیک، قورخو تکجه سیاسی کؤله‌لیگه سبب اولمور، عینی زاماندا زیان‌وئریجی و فلاکتلی حادثه‌لرین مئیدانا گلمه‌سینه ده کؤمک ائدیر. او، یازیردی: "بئله‌لیکله، قورخاق آدام هده، زور قارشیسیندا اؤزونو ایتیریر، چاشیر و حوقوقوندان بئله ال چکیر، ان موقدّس وارلیغیندان محروم اولور، هابئله بو ایرنج قورخونون اوغورسوز تأثیری نتیجه‌سینده قورخاغین بدنینده‌کی مقاومت قوه‌لری ده آزالاراق هر جور خسته‌لیکلرین هوجومونا، یولوخماسینا ایمکان یارانیر. میکروبلار گوندن گونه جانلانیر، گوجلنیر و قورخاغین ساغلاملیغی‌نین محو و هلاک اولماسینا سبب اولور". خیابانی‌یه گؤره، قورخو بیلاواسیطه فلاکتین سببی اولماسا دا، فلاکتدن تؤره‌نن نتیجه‌لرین داها دا گرگینلشمه‌سینده چوخ بؤیوک رول اویناییر: "قورخو مینیموم درجه‌ده کدری، غوصّه‌نی آرتیریر. یوکسک زیان‌وئریجی درجه‌یه چاتدیقدا ایسه یا بیلاواسیطه فلاکتلرین تؤره‌مه‌سینه سبب اولور، یا دا حیاتی برباد ائدیجی کور بیر اهتیراص کیمی تجسّوم ائدهرک ایسترسه مادّی، ایسترسه ده معنوی جهتجه اینسانی بوتون راحتلیقدان محروم ائدیر. قورخو اینسانین دوشونجه قوه‌لرینی، عقل و کمالینی حرکتدن ساخلاییر، اونون جیسمی قوه‌لرینی ده درحال فعالیتدن سالیر. قورخو ساغلاملیق نومونه‌سی، ساییقلیق و ذکا منبعی اولان بیر شخصی سولغون، قانسیز قورو بیر هئیکله، شوعورسوز، ایراده‌سیز، فعّالیت‌سیز خولیایا توتولموش، مغلوب بیر آداما چئویریر. قورخو اینسانین ساغلاملیغیندا دا عینی تأثیری گؤستریر. تک-تک آداملارین بدنینیده قورخودان تؤرنن نتیجه‌لر عئیناً خالق کوتله‌لرینده ده تؤره‌نیر. اؤزو-اؤزولوگونده یئنیلمز، بؤیوک قووه‌یه مالیک اولان بیر خالقی قورخو هئچه-پوچا چیخاریر". خیابانی ایدیعا ائدیردی کی، قورخو اینکیشاف، تکامول و یئنی‌لیگین قاباغینی آلان ان بؤیوک مانعه، بشریتین دوشمنی‌دیرسه، جسارت ایسه تام عکسینه اینسانلیق اوچون وار اولماق دئمک‌دیر: "قورخو دئییلن بو اوغورسوز حیس بشریتین شرف، حیثیت، منلیک و مردلیک کیمی نجیب حیسلرینی تهلوکه‌یه سالیر. "قورخو" اولان یئرده اینسان قابیلیت و مزیّتدن محروم اولور. اینسان آدینی داشیماق و اینسانیت شرفینه مالیک اولماق ایسته‌ین شخص قورخمامالی‌دیر. "قورخماماق"، بو بشریت عالمینده مؤوجود اولان شرف و حئیثیتی قوروماق اوچون بیر واسیطه‌دیر. لاکین تکجه قورخماماق کیفایت ائتمز، بوندان علاوه جسارتلی، قوچاق و اورکلی ده اولماق لازیم‌دیر. قورخونون عسکینه اولاراق جسارت آنجاق عقل و ایگیدلیک سلاحی ایله سیلاحلانمیش و اوزاق‌گؤرنلیک حیسی ایله آشیلانمیش جسارت، جوشقون و فداکار بیر قوچاقلیق میلّتلره نجات وئره بیلر".
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی و محمد امین رسولزاده
آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی و محمد امین رسولزاده
دوکتور فایق علی اکبرلی
آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین تکامول پروسه‌سی‌نین منطیقی نتیجه‌سی اولماقلا یاناشی، ۲۰-جی عصرین اوللرینده دونیادا باش وئرن موهوم حادثه‌لر (بالکان ساواشی، ۱-جی دونیا ساواشی، ۲-جی روس بورژوا اینقیلابی و س.) و بیر سیرا دیگر عامیللر (میلّی اؤزونودرک، اینقیلابی ایدئیالارین گوجله‌نمه‌سی، چار روسیه‌سینی اسارتی آلتیندا اولان موختلیف خالقلارین آزادلیق حرکاتی) موهوم رول اوینامیشدی. محض بو تاریخی اولایلارین و میلّی آزادلیق حرکاتلاری‌نین تأثیری آلتیندا قوزئی آذربایجانداکی میلّی روحلو ایسلامچیلار-تورکچولر، لیبراللار و اینقیلابچیلار واحید عقیده اطرافیندا بیرلشه‌رک میلّی-موستقیل تاکتیک یوروتمگه باشلامیشلار. بو دؤورده‌کی حادثه‌لرین گئدیشی ایسه ایدئیا باخیمدان میلّی لیبراللارین و تورکچولرین، تاکتیک باخیمیندان ایسه میلّی اینقیلابچیلارین (مارکسیستلرین) دوزگون یول توتدوغونو تصدیق ائتمیشدی. آذربایجان تورکچولوگونون یارانماسیندا و اینکیشافیندا دا اساس تکان‌وئریجی، کاتالیزاتور رولونو ایسه تورکچولوک، ایسلامچیلیق و موعاصیرلشمک کیمی ایدئیا خطلری اوینامیشدیر.
۱۹۱۰-جو ایللرده آذربایجان تورک مطبوعاتیندا میلّی موتیولرین، او جمله‌دن تورکچولوگون، تورک بیرلیگینین اؤنه کئچمه‌سینده بالکان ساواشیندان سونرا تورکیه‌ده گوجله‌نمگه باشلایان تورکچولوک جریا‌نی‌نین گوجلو تأثیری اولموش، خصوصیله، «تورک یوردو» مؤلیف‌لری‌نین تیمثالیندا (ی.آکچورا، ض.گؤک‌آ‌لپ و ب.) تورکیه‌ده باشلایان تورکچولوک حرکاتی قافقازدا دا چوخ آتشلی آردیجیللار بولموشدور (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۶-۵۷)). آنجاق بو او دئمک دئییل کی، تورکچولوک ایدئیاسی تورکیه‌دن آذربایجانا ایخراج اولونموشدور. سادهجه، تورکچولوک بوتون تورک اؤلکه‌لرینده، او جمله‌دن آذربایجان و تورکیه‌ده عینی زاماندا یارانمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر. سادهجه، بو پروسه‌ده قارشیلیقلی موبادیله‌لر ده اولموشدور کی، بونو م.ا.رسولزاده، ی.آکچورا، م.ب.محمدزاده کیمی ضیالیلار دا دفعهلرله قئید ائتمیشلر. م.ا.رسولزاده یازیر: ««فویوضات» درگیسی «تورک یوردو»ندا اولدوغو کیمی آیدین و تکرارلا اولماسا دا تورکچولوک قونوسونو داها اؤنجه ایشه سالمیش، حتی مرحوم ضیا بیگین سون چاغلاردا «تورک میلّتیندنم، ایسلام اومّتیندنم، غرب مدنیتیندنم» شوعاری ایله گؤستردیگی آنلامی علی بیگ حسین‌زاده «تورک قانلی، ایسلام ایمانلی و فیرنگ قیافه‌لی اولاق» فورمولو ایله آچیقلامیشدی. آذربایجان مطبوعاتی و ادبیاتیندا، شوعورلو متودیک بیر شکیلده میلّی تورک ایدئولوژیسی‌نین ایشه سالینماسی ایسه، او، بیرینجی دونیا ساواشی اؤنجه‌سی و ایللرینده داها چوخ گلیشمیشدیر» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۰). م.ب.محمدزاده ده قئید ائدیر کی، آذربایجان میلّی حرکاتی‌نین کامیل‌لشمه‌سینده، آذربایجان ایجتیمایتی‌نین شوعورلانماسیندا «فویوضات» درگیسی و اونون اساس یازاری ع.ب.حسین‌زاده موستثنا رول اوینامیشدی (محمدزاده، ۱۹۹۲: ۴۷).
۱۹۱۰-۱۹۲۰-جی ایللرین اؤزونه‌مخصوس خصوصیتلردن بیری، بلکه ده بیرینجیسی میلّی سوسیال-دموکراتلارین، میلّی لیبراللارین، میلّی ایسلامچیلارین و باشقا میلّی ضیالیلارین اؤنجه «تورکچولوک»، داها سونرا اونون کونکرت ایفاده‌سی اولان «آذربایجان میلّی-تورک ایدئیاسی» اطرافیندا توپلانمالاری، ان آزی بو ایدئیایا رغبت بسله‌مه‌لری اولموشدور. آذربایجان میلّی-تورک ایدئیاسی‌نین اساس خطلری تورکچولوک، ایسلامچیلیق و غربچیلیک (آوروپالاشماق) ایدی کی، چوخ کئچمه‌دی اونا ایستیقلالچیلیق (موستقیل و میلّی آذربایجان) دا علاوه اولو‌دو.
بو دؤورده آذربایجان تورکچولوگو، موستقیل و دموکراتیک آذربایجان ایدئیاسی‌نین اساس ایدئولوقو، آذربایجان تورکلرینین لیدری محمد امین رسولزاده (۱۸۸۴-۱۹۵۵) اولموشدور. م.ا.رسولزاده آذربایجان تورک ضیالیلاری آراسیندا ایلک دفعه، «اومّتچیلیک»دن «میلّتچیلیک»ه اوز توتاراق میلّی ایدئولوژی‌نین تمل پرینسیپلرینی ایشله‌ییب حاضیرلامیشدیر. بئله کی، ج. افقا‌نین یولونو داوام ائتدیرن م.ا.رسولزاده «ایسلام میلّتچیلیگی»نین یئرینه «تورک میلّتچیلیگی»نی ایرهلی سورموشدور. ۱۹۱۵-جی ایلدن ایشیق اوزو گؤر‌ن «آچیق سؤز» قزئتینده ایلک دفعه اولاراق «موسلمان»، «تاتار» اوزینه «تورک» سؤزونو ایشله‌دن، «بیز تورکوک!» دئین م.ا.رسولزاده بو صورتله «اومّت» و «اومّتچیلیک» دؤورونو رسماً قاپامیش، «میلّت»، «تورک میلّتچیلیگی» دؤورونون باشلاندیغینی اعلان ائتمیشدیر (محمدزاده، ۱۹۹۲: ۵۲).
۱۹۱۰-جو ایللرده مارکسیزم ایدئولوژی‌سیندن تامامیله اوزاقلاشان م.ا.رسولزاده بو تعلیمین نماینده‌لری‌نین «اتنوس»، «میلّیت»، «میلّت»، «خالق» آنلاییشلار ایله باغلی مودعالارینا قارشی چیخمیشدیر. م.ا.رسولزاده ۱۹۱۴-جو ایلده «میلّی دیریلیک» اثرینده یازیردی کی، اوّللر «اومّت» ایله «میلّت» آراسیندا فرق اولماییب، قؤومیت و جینسیت جامعسینی آندیران «میلّت» کلمه‌سی همکیش و همدین‌لیک جامعسینه عایید اولان «اومّت» کلمه‌سیله قاریشمیش و «میلّتی-ایسلام» تعبیری مشهور اولموشدور. م.ا.رسولزاده «اومّت»ا دینی، «میلّت»ا دیل باخیمیندان یاناشیر و دیلی میلّیتین (میلّتین) وارلیغی‌نین اساس عاملی کیمی وئریردی (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۴۷۶). بو معنادا، او، «میلّت»ا بئله بیر تعریف وئریر: «میلّی مدنیت و یاخود میلّت دیل بیرلیگی، عادت و اخلاق بیرلیگی، انناتی-تاریخییه و نهایت، اعتیقاداتی-دینیه بیرلیکلری‌نین مجموعوندان موتشکّیل بیر محصولدور» (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۴۶۸).
«آچیق سؤز» قزئتینین ایلک ساییندا نشر اولونان «توتاجاغیمیز یول» (۱۹۱۵) مقاله‌سینده رسولزاده ایلک دفعه آذربایجان تورکلوگونون اساس پرینسیپلرینی گؤسترمیشدیر. میلّی ایدئیا‌نین اساس ایده‌آلی میلّیتدیر کی، ۲۰-جی عصر میلّیت عصری اولدوغونا گؤره، آذربایجان تورکلری ده بیر میلّیت و میلّت اولاراق میدانا چیخمالیدیر. بو باخیمدان ۱-جی دونیا ساواشی نتیجه‌سینده دونیانین خریطه‌سی‌نین دَییشمه‌سی‌نین لابود اولدوغونو قئید ائدن رسول‌زاده‌یه گؤره، دونیا خریطه‌سی‌نین آلاجاغی یئنی شکله وطنداشلارین فداکارلیغی، دؤولتلرین تشکیلاتی و اوردولارین عظمتی ایله برابر، آشکار و قطعیتله پئیدا اولموش میلّیت مفکوره‌لری‌نین ده بؤیوک تأثیری وار و اولاجاقدیر. میلّی ایدئولوق قئید ائدیردی کی، طبیعی حوقوقو الیندن آلینمیش بیر میلّت ابدی اولاراق بو وضعیتده قالارسا، بیر طرفدن آوروپا دؤولتلری آراسیندا دایمی صولح الده ائدیلمه‌یه‌جک، باشقا طرفدن اونلارین اؤز وطنداشلاری آراسیندا اؤگئیلیک-دوغمالیق اولدوغو اوچون موترقّّی و قوتلی تشکیلاتا چئوریله بیلمه‌یه‌جکلر: «ایشته میلّتیمیزین بیر قزئتچیسی اولماق حسابیله عؤهده‌میزه دوشن رهبرلیک وظیفه‌سی‌نین ایفاسی اوچون توتاجاغیمیز یولون نؤقطه‌یی-عظمتینی (مرامینی) تشکیل ائد‌جک اساس – میلّیت اساسی‌دیر» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). آنجاق رسول‌زاده‌نین اؤزونون ده قئید ائتدیگی کیمی، بو میلّیتچیلیک، اونلارجا اؤزگه میلّتلری حاکم میلّت منافعیینه فدا ائدن روس میلّتچیلیگی دئییلدیر: «حالبوکی بیزیم ترویج ائله‌دیگیمیز اساس بوتون میلّیتلر اوچون بیر درجه حوریت و موساوات طلب ائدیر کی، بونونلا بیز روس جاماعاتی‌نین دا سالیم دوشونور قیسمیله هئچ بیر ایختیلافدا بولونمویوروز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲).
اونون فیکرینه گؤره، هر بیر میلّیت، میلّت آزاد یاشاییب دا ترقّی ائده بیلمک اوچون اوچ اساسا: ۱) دیل؛ ۲) دین؛ ۳) زامان-معاصرلیگه ایستیناد ائتمک مجبوریتینده‌دیر. میلّیتین بیرینجی اساسی دیلدیر کی، دیلی تورک اولان بو خالقین اتنیک منسوبیتی ده تورکدور.: «دیلجه – بیز تورکوز، تورکلوک میلّیتیمیزدیر. اونا گؤره ده موستقیل تورک ادبیاتی، تورک صنعتی، تورک تاریخی و تورک مدنیتینه مالیکیتیمیز - مقصدیمیزدیر. پارلاق بیر تورک مدنیتی ایسه ان مقدس غایه‌یی-آمالیمیز، ایشیقلی ییلدیزمیزدیر» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). م.ا.رسولزاده میلّی ادبی دیلین فورمالاشماسی پروبلمی ایله باغلی قئید ائدیردی کی، اسکی سلجوقلو-تورکیه و آذربایجان تورکجه‌سی بیر اولموش، «اورتاداکی آیریلیغی یارادان شئی ایسه آذربایجان لهجه‌سی‌نین داها چوخ قاراقویونلولار، آغ قویونلولار و صفویلر کیمی تورک دؤولتلرینین یؤنتیمی آلتیندا، عوثمانلیلاردان آیری، حتی مذهب اعتباری ایله اونلارا شدتله قارشی اولان باشقا بیر سیاسی یؤنتیمین اؤزگینی تشکیل ائتمهسیدیر». ۲۰-جی عصرین اوّللرینده ایسه ع.حسین‌زاده‌نین باشچیلیغی ایله «فویوضات» آذربایجان تورک دیلی‌نین «غربلشمه‌سینه»، یعنی عوثمانلاشدیریلماسینا چالیشمیشدیر (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۰). رسولزاده اؤزو ایسه، «یئنی لیسانچیلار و تورکچیلر»، «دیل – اجتماعی بیر عامل» و باشقا مقاله‌لرینده بیر طرفدن تورک ادبی دیلی‌نین خالقین دیلی ایله باغلی اولماسی‌نین واجیبلیگینی قئید ائتمیش، دیگر طرفدن ایسه اورتاق تورکجه‌‌نین یارانماسی تکلیفی ایله چیخیش ائتمیشدی (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۲۸۶).
بوتون بونلارلا یاناشی، او قئید ائدیردی کی، هر دیلین بیر میلّیتی، بیر ده بئین‌المیلّیتی واردیر. بئله کی، دیل میلّیتی، دین ایسه بئین‌المیلّیتی تشکیل ائدیر. او، یازیردی: «بیز تورک اولماق حسابیله دیلیمیزین میلّیتی تورکجه‌دیر. موسلمان اولدوغوموز اوچون بئین‌المیلّیتیمیز ایسلامدیر» (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۲۸۷). باشقا سؤزله، تورک دیلی‌نین محلّی شیوه‌لری‌نین اینکیشافینا قارشی چیخان رسولزاده اورتاق تورک دیلینی مدافعه ائتمیشدی. محض بونون نتیجه‌سیدیر کی، آذربایجان جومهوریتی دؤورونده ناتامام عالی و عالی مکتبلرده تورکیه تورکجه‌سی‌نین قراماتیکاسی اساسیندا اورتاق تورک دیلی کئچیلمیشدی (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۸۲). حتی موساوات پارتیاسی‌نین ایکینجی قورولتاییندا (۱۹۱۹) قبول ائدیلمیش پروقرامیندا دا، م.امین بیگین تکلیفی ایله اورتاق تورک بیرلیگیندن و اورتاق تورک دیلیندن، یعنی «ایستانبول شیوه‌سی‌نین اورتا مکتبلرده کئچیلمه‌سیله علی مکتبلرده‌کی درسلرین اورتاق ادبی شیوه سایدیغی ایستانبول تورکجه‌سیله اوخودولماسی» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۷۷) طلبلریندن چیخیش ائدیلمیشدیر. بئله‌لیکله، «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسی‌نین ایدئولوقلاری واحید تورک دیلی، تورک تاریخی، تورک ادبیاتی ایله باغلی نظری ایدئیالارینی ۱۹۱۸-جی ایلین مایین ۲۸-ده قورولان آذربایجان جومهوریتینده رئالاشدیرمیشلار.
رسول‌زاده‌نین فیکرینه گؤره، میلّیتین ایکینجی اساسی دیندیر: «دینجه – موسلمانیز. هر بیر دین اؤز موتدین‌لری (اینانانلاری) آراسیندا مخصوصی بیر تمدّون (یئنیلشمه) ووجودا گتیرمیشدیر کی، بو مدنیت ده بیر بئین‌المیلّیت سببی تشکیل ائدیر. موسلمان اولدوغوموز اوچون بیز تورکلر بئین‌المیلّیتی-ایسلامیه‌یه داخیلیز. بوتون ایسلام میلّتلریله شریکلی بیر اخلاقا، دینی بیر تاریخه، مشترک بیر یازی‌یا، خولاصه اورتاق بیر مدنیته مالیکیز… بو شریکلیک ایسلامیته داخیل اولان ضررلی تأثیرلردن بیزی موتضرّیر ائتدیگی کیمی، بو یولدا اولاجاق ایصلاحات فئیضلریندن ده بیزی نصیبسیز قویماز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). .
اونون فیکرینجه، میلّیتین وارلیغی‌نین اوچونجو اساسی ایسه زاماندیر-موعاصیرلشمکدیر: «زامانجا دا – بیز تکنیکا‌نین، علم و فن‌نین مؤعجوزه‌لر یارادان بیر دؤوروندییز. تورک و موسلمان قالاراق موستقیلاً یاشاماق ایسترسک موطلق عصریمیزده‌کی علملر، فنلر، حیکمت و فلسفه‌لرله سیلاحلانمالی، سؤزون بوتون معناسی ایله زامانه آدامی اولمالی‌ییز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). او سوندا بئله بیر نتیجه‌یه گلیر: «دئمک کی، ساغلام، متین و اویانیق مفکوره‌لی بیر میلّیت ووجودونا چالیشماق ایسترسک کی، زامان بونو طلب ائدیور – موطلقاً اوچ اساسا ساریلمالی‌ییز: تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک. ایشته میلّتیمیزین اجتماعی حیاتی‌نین ایصلاحی اوچون اوزرینه دایاندیغیمیز اوچ پایه‌یی-مدنیت!» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲).
م.ا.رسولزاده بو اوچلو دوستورا اساس‌لاناراق آذربایجان تورکچولوک ایدئیاسینی رسماً ایرهلی سورموشدور. آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسی‌نین یاخین هدفی آذربایجان تورک موختاریتی، اوزاق هدفی ایسه آذربایجان تورک ایستیقلالی ایدی. آذربایجان تورک موختاریتینی، ائله‌جه ده روسیه داخیلینده‌کی دیگر تورک ائللری‌نین آوتونومیاسی اوغروندا موباریزه‌نی م.ا.رسولزاده ۱۹۱۷-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا رسماً ایرهلی سورموش و مودافیعه ائتمیشدی. ۱۹۱۷-جی ایل مئی‌‌ینده موسکودا کئچیریلن عوموم‌روسیه موسلمانلاری‌نین ۱-جی قورولتاییندا رسولزاده باکی‌دا ایرهلی سوردوگو فدراتیو قورولوش اساسیندا میلّی-محلّی موختاریت ایدئیاسینی بورادا دا مدافعه ائتمیشدی. اونون ایرهلی سوردوگو میلّی-محلی موختاریت ایدئیاسی اونیتاریستلرین (احمد سالیکوو و ب.) مدنی موختاریت ایدئیاسینا قارشی اوستونلوک ساخلاماقلا، قورولتای نماینده‌لری‌نین اکثریتی (۷۱۷ سسدن ۴۴۶ سسله) طرفیندن قبول ائدیلمیشدی (علی اکبروو، ۲۰۰۷: ۵۰).
میلّی ایدئولوقون ایستیقلال عرفه‌سینده «آذربایجان» آدینا مراجعت ائتمه‌سی ایسه، تورکچولوگون یاخین و اوزاق میلّی هدفی اولان تورک دؤولتی‌نین یارانماسی ایله بیرباشا باغلی اولموشدور. م.ا.رسولزاده «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسنی نظرده توتاراق یازیر: «بو یوللا قافقازلی تورک یازیچی و شاعرلردن بیر چوخونون آیری-آیری زامانلاردا گیزلی اولسا دا، سؤیله‌دیکلری «ایستیقلال» ایدئیاسی ۱-جی دونیا ساواشی ایللرینده بیلگینلرین باشیندا یاراناراق اینقیلاب گونلرینده سیاسی بیر شوعار شکلینه گیریر، داها اویغون بیر گونده «تام ایستیقلال» شوعارینا کئچمک یئتنگینده بولونان سیاسی بیر پروگرام حالینی آلیردی» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۹). او حساب ائتمیشدیر کی، «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسی یالنیز تورکچولوک اوغروندا ساواش آپاران موساواتچیلاری دئییل، سوسیالیستلری، ایسلامچیلاری و باشقالارینی دا اؤز اطرافیندا بیرلشدیره بیلر. اصلینده سون هدفی موستقیل تورک دؤولتی یاراتماق اولان تورکچولرین اؤلکهنین «آذربایجان» آدلاندیریلماسی بیر طرفدن تورکلوگون ایفاده‌سی، دیگر طرفدن ایسه سیاسی-ایدئولوژی گئدیش ایدی. رسولزاده یازیر: «جنوبی-شرقی قافقاز تورپاقلاری‌نین بوتونلوکله آذربایجان آدی آلتیندا یارانان سیاسی قورولوشلاردا اولماسی ثبوتوندان باشقا آذربایجان تورکلرینین یاشادیقلاری بیر اؤلکه اولدوغو اوچون بورایا آذربایجان دئمکده هئچ بیر سیخینتی گؤرولمه‌میشدیر. بو آدین یئنی تورک جومهوریتینه وئریلمه‌سینده ان بؤیوک توتالقا سؤزسوز بو تورکلوک اولموشدور» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۶۴).
دئمه‌لی، بو دؤولتین بیر تورک دؤولتی اولماسی، اونون دیلی‌نین و میلّتی‌نین تورک آدی داشیماسی کیمی، «آذربایجان» سؤزونون ده تورکلوگو ایفاده ائتمه‌سی هئچ کسده شوبهه دوغورمامیش و خالق طرفیندن بیرمعنالی شکیلده قبول ائدیلمیشدیر. سادهجه اولاراق، سیاسی-ایدئولوژی معنادا «آذربایجان»، «آذربایجان جومهوریتی» آنلاییشلاری یالنیز تورکلوگو ایفاده ائتمکله محدودلاشمامیش، آذربایجاندا یاشایان بوتون وطنداشلارین (تورک و تورک اولمایان) وطنی و دؤولتی کیمی داها گئنیش معنا داشیمیشدیر. سوسیالیستلردن آسلان بیگ صفی‌کوردلو پارلمانداکی چیخیشلاری‌نین بیرینده بونو، بئله ایفاده ائتمیشدی: «بو گون کیچیک بیر تورک پارلمانی آچیلیبدیر. بیزیم بو پارلمانیمیز گؤزلرده بیر آغ کیمیدیر. چوخ ایمپریالیستلر اونو گؤرمک بئله ایسته‌میرلر. جومهوریتیمیزه تورک جومهوریتی دئییل، آذربایجان جومهوریتی دئدیک کی، بوتون وطنداشلارا عومومی بیر وطن اولسون» (پارلامئنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۵).
رسولزاده و اونون سیلاحداشلاری تورک دؤولتینه «آذربایجان» آدی وئرمکله، اونو تورکلوکله محدودلاشدیرماق ایسته‌مه‌میش، میلّتچیلیک (تورکچولوک) و دؤولتچیلیگی (آذربایجان) اوزلاشدیرماغا چالیشمیشلار. بو آرتیق آذربایجان تورکچولوگونون بیر دؤولتین رسمی میلّی ایدئیاسینا چئوریلمه‌سی و اؤز معناسینی داها دا گئنیشلندیرمه‌سی دئمک ایدی. یعنی آذربایجان جومهوریتی یارانانا قدر باشلیجا ایدئیا اتنیک (تورک دونیاسی‌نین بیر حیصه‌سی اولان آذربایجان اراضی‌سینده) تورکچولوک ایدیسه، میلّی دؤولت قورولدوقدان و «تورک» آنلاییشی میلّتین رسمی شکیلده دیلینه و آدینا چئوریلدیکدن سونرا، آذربایجانلا تورکلوک بیر داها بوتؤولشمیشدیر.
بو باخیمدان م.ا.رسولزاده دوغرو قئید ائدیردی کی، بو جومهوریت آذربایجان آدلانسا دا اصلینده بیر تورک حکومتی، باشقا سؤزله کیچیک تورکیه‌دیر (رسولزاده، ۱۹۹۰: ۱۰). یعنی اؤلکهنین هانسی آدلا آدلاندیریلماسیندان آسیلی اولمایاراق اصلینده بو دؤولت تورک دؤولتی، تورک حوکومتی‌دیر. گؤرونور، رسولزاده «آذربایجان» سؤزونه سینونیم کیمی «کیچیک تورکیه» ایفاده‌سینی ده بو معنادا ایشلتمیشدیر. هر حالدا آچیق شکیلده حیسّ اولونور کی، جومهوریت ایدئولوقلاری میلّی منسوبیتی، میلّی دیلی، میلّی مدنیتی، میلّی دؤولتچیلیگی «آذربایجان» و «تورک» ایدئیالاری‌نین وحدتی شکلینده تبلیغ ائدیبلر. دئمه‌لی، «آذربایجان» آنلاییشی هم تورکچولوک، هم ده دؤولتچیلیک ایدئولوژیسی ایله باغلیدیر. فیکریمیزجه، بوندان چیخیش ائدرک رسولزاده یازیر کی، روسیه‌ده یاشایان قافقاز موسلمانلارینی «تورک»، اؤلکهلرینی «آذربایجان» کیمی قبول ائتدیرمک قازانیلمیش بیر دعاوا ایدی. اونون فیکرینجه، «آذربایجان» سؤزو آرتیق خالقین دوشونجه‌سینده ده جوغرافی معنادان ایدئولوژی معنایا چئوریلمیشدیر: «خالقین دوشونجه‌سینده آذربایجان مفهومو جوغرافی بیر معنادان زیاده فیکیر و عمل شکلینده تجسوم ائدیور» (رسولزاده، ۱۹۹۰: ۹۵).
بئله‌لیکله، تورکچولوگون میلّی اؤزونوتعین ایفاده‌سی اولان «میلّی (تورک) و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسی‌نین مؤلفی کیمی م.ا.رسولزاده، ۱۹۱۸-۱۹۲۰-جی ایللرده ده و سونرالار دا «آذربایجان مفکوره‌سی»، «آذربایجان میلّی مفکوره‌سی»، «آذربایجان فیکری»، «آذربایجان میلّی ایدئیاسی»، «آذربایجان مفهومو»، «آذربایجانچیلیق» دئدیکده، ایلک نؤوبه‌ده تورکلوگو ایفاده ائدن آذربایجانی-تورک آذربایجانی نظرده توتموشدور. رسولزاده یازیر: «روس ایستیبدادی پنجه‌سیندن داغیلمیش خانلیقلار شکلینده دئییل، متحد و میلّی بیر کوتله صورتینده نجات آرایان آذربایجان تورکلوگو بو ایستیقلالینی ترتمیز ائده‌‌جک بایراغا عصری مفکوره‌سی ایله موتناسیب بیر معنا وئرمک ایسته‌ییردی. بو معنانی دا «تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک» مفهوملاریندا تاپدی: بایراغی ماوی، آل (قیرمیزی) و یاشیل رنگلی قوماشلاردان دوزلدیلدی» (رسولزاده، ۱۹۹۲: ۸).
آنجاق م.ا.رسولزاده و اونون سیلاحداشلاری‌نین اوزاقگؤرنلیگی نتیجه‌سینده «آذربایجان مفکوره‌سی» یالنیز تورکلوگو ایفاده ائتمکله کیفایت‌لنمه‌میش، آذربایجانداکی بوتون سیاسی قوه‌لرین، او جمله‌دن بورادا یاشایان بوتون میلّی آزلیقلارین دا اساس ایدئیاسینا چئویریله بیلمیشدیر. رسولزاده ۱۹۱۸-جی ایلین ۱۰ دسامبریندا پارلمانین ۲-جی ایجلاسینداکی چیخیشیندا دئییردی: «دایما آذربایجان مفکوره‌سی‌نین مدافعه‌چیسی اولان فیرقه‌میز اوچون بو گون او بؤیوک مقصد حاصیل اولموشدور. چونکی آرتیق گرک ساغلار، گرکسه سوللار آذربایجانی اینکار دئییل، وار قناعتلریله اثبات ائدیرلر. چونکی آرتیق آذربایجان فیکری اوزرینده موسلمان فیرقه‌لری آراسیندا ایختیلافی-نظر یوخدور. چونکی جمعیتیمیزین ذهنینده آذربایجان ایستیقلالی فیکری یئر توتموش، یئرلشمیشدیر. چونکی اوچ رنگلی او مغرور بایراق آرتیق سیاستاً هامیمیزی بیرلشدیرمیشدیر» (پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۷-۲۸).
م.ا.رسولزاده پارلمانداکی چیخیشیندا اونو دا دئییردی کی، آذربایجان تورکچولوگونو ایرهلی سور‌نلر گلهجکده تورک بیرلیگینین قورولماسی‌نین طرفداریدیرلار: «میلّتین قوتلی بیر بیرلشدیریجی عمومی جهتینی یالنیز دینه دئییل، خالقین «دیلی دیلیمدن، دینی دینیمدن» دئیه اؤزونه‌مخصوص ساغلام حیسّله درک ائله‌دیگی دوستوردا گؤروروز. بو مولاحیظه ایله بیز مفکوره‌میزده بؤیوک بیر تورک میلّتینی بیر گون گلیب ده بیر تورک فدراسیونو قورماقلا بوتون گؤرمک ایسته‌ریز! بو ایتّیحادین بشر مدنیتی سرگیسینه قیمتلی بیر میلّی کولتور بخش ائدجگینه امینیز! (پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۹).
سونوج
آذربایجان جومهوریت دؤورونده م.ا.رسولزاده میلّی-دموکراتیک جریا‌نین اساسینی تشکیل ائدن تورکچولوک، ایسلامچیلیق، موعاصیرلشمک و ایستیقلالچیلیق ایدئیالارینا صادق قالماقلا یاناشی، گلهجکده تورک میلّتلری‌نین تورک فدراسیونو یارادا بیلمه‌سی‌نین مومکونلوگو ایرهلی سوروردو. محض، گلهجکده تورک فدراسیونو ایدئیاسی‌نین گئرچکلشمه‌سی ایستیقامتینده آذربایجان جومهوریتی‌نین مکتبلرینده عمومی تورک تاریخی تدریس ائدیلمیش، تورک دیلی مکتبلرده مجبوری شکیلده کئچیلمیش، دؤولتین رسمی دیلی اعلان اولونموشدور. دئمه‌لی، ایلک روشئیملری ۱۹-جو عصرین ایکینجی یاریسیندا قویولان و ۲۰-جی عصرین اوللرینده سیستمله‌شن میلّی ایستیقلال ایدئیاسی آذربایجان جومهوریتی‌نین یارانماسی (۱۹۱۸) ایله نتیجه‌لنمیشدی. محض م.ا.رسول‌زاده‌نین و اونون مسلکداشلاری‌نین سایه‌سینده یئنی دؤورده آذربایجاندا میلّی ایدئولوژی‌نین تمل پرینسیپلری موعیّن‌لشدیریلمیش، آذربایجانین سیاسی آزادلیغی میلّی موختاریتدن میلّی ایستیقلالا قدر چوخ بیر موهوم بیر مرحله کئچمیشدی. ان اساسی اودور کی، «تاریخی-جوغرافی آذربایجان» دئییمینی، موستقیل و میلّی آذربایجان آنلاییشی عوض ائتمیش، میلّی ایستیقلالین ایدئولوقو م.ا.رسولزاده آذربایجان تورکچولوگونو آذربایجان میلّی ایدئولوژیسینه قدر یوکسلده بیلمیشدی.
قایناقلار
آذربایجان خالق جومهوریتی (۱۹۱۸-۱۹۲۰). پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار). ۱-جی ج. باکی، ۱۹۹۸.
علی‌اکبروو ف.ق. محمد امین رسول‌زاده‌نین دونیاگؤروشو. باکی، علم، ۲۰۰۷.
رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۱۵-۱۹۱۶). ۳-جو جیلد.، باکی، ۲۰۱۲
محمدزاده م.ا میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲.
۵. رسولزاده م.ا. آذربایجان جومهوریتی. باکی: علم، ۱۹۹۰.
۶. رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۳-۱۹۰۹). ۱-جی جیلد.، باکی، علم، ۱۹۹۲
۷. رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۹-۱۹۱۴). ۲-جی جیلد.، باکی، علم ۲۰۰۱
۸. رسولزاده م.ا. قافقاس تورکلری. ایستانبول، تورک دونیاسی آراشدیرمالاری وقفی. ۱۹۹۳
کؤچورن: عباس ائلچین
هیندیستاندا تورک دؤولت و ایمپراتورلوقلاری
هیندیستاندا تورک دؤولت و ایمپراتورلوقلاری
ایسلامدان اؤنجه تورکوستان و آذربایجان، ایسلام دؤورونده ده تورکوستان، آذربایجان، یاخین شرق و تورکیه مرکز اولماقلا چین، هیندیستان، روسیه، افغانیستان، خوراسان، شرقی و اورتا آوروپا، بالکانلار، فارسیستان، قافقاز، آنادولو، روم ائلی، عراق، سوریه، مصر و شیمالی آفریقا تورکلرین باشلیجا حاکیمیت بؤلگه‌لری اولموشدور. تورکلر بو اؤلکه‌لرده بیر چوخ دؤولت و ایمپراتورلوقلار قورموشلار. بو عظمتلی تابلو تورک تاریخینده مادی و معنوی اولاراق تورکلرین شوعوروندا بیر سیرا سیاسی اینانج و مفکوره‌لرین تشکّولونده موهوم رول اوینامیشدیر.
دونیا تاریخینده بو موستثنا وصفلرله تا‌نینان، مادی و معنوی گوجلری، سیاسی تشکیلات و حربی قابیلیتلری ایله ده عصرلرله جاهان حاکیمیتی مفکوره‌سینه باغلانان تورکلر بؤیوک ایمپراتورلوقلار قوراراق اوزاق شرق، یاخین شرق، آسیا، آوروپا و آفریقا قیطعه‌لری آراسیندا دین و مدنیتلری چولغالاشدیراراق دونیا مدنیتی تاریخینده سیلینمز ایزلر بوراخمیش، دونیا مدنیتی‌نین اینکیشافینا عوضسیز خیدمتلر گؤسترمیشلر.
تورکلر چین، هیندیستان، یاخین شرق، روسیه، بالکان، اورتا آوروپا و آفریقا خالقلاری‌نین قانلارینا تورک قانی قاتمیش، سیاسی و مدنی اینکیشافلاریندا موهوم رول اوینامیشلار. بو گون بئله بو سادالانان مملکتلرده بیر چوخ یئرلرین آدلاری دَییشدیریلسه ده، قالان آدلارین بیر چوخو تورکلرین بو اؤلکه‌لرده‌کی خاطیره‌لرینی موحافیظه ائدیب ساخلاماقدادیر.
تاریخاً تورکلرین بؤیوک حرکاتلار اثناسیندا چین، شرقی و اورتا آوروپا، بالکانلار و یاخین شرقله یاناشی، هیندیستانا دا بؤیوک آخینلار حالیندا یئرلشدیکلرینی تاریخی قایناقلار دا تصدیق ائتمکده‌دیر. (باخ: سلجوقلولار تاریخی، ص. ۷۱-۷۳). اورتا عصر تاریخچیسی میخایل سیریا‌نین‌ین ده یازدیغینا گؤره: "تورک قؤومو کؤچمگه و ایستیلایا باشلایینجا یئر اوزونو قاپسادی. زیرا، دونیا تورکلری داشیماغا کافی گلمیردی... اؤنلرینده کؤپگه بنزر بیر حئیوان یورویوردو، فقط اونا یئتیشه بیلمیردیلر. حرکت ائدینجه "کؤچ!" دئییر و تورکلر ده اونون دوردوغو یئرده چادیر قوروردولار. اوزون مودّت اونلارا یول گؤستردیکدن سونرا بو حئیوان بیر داها گؤرونمه‌میش و اوندان بحث ائدیلمه‌میشدیر. تورکلر بوندان سونرا اوچ قیسمه آیریلدیلار. هره‌سی بیر ایستیقامته گئتدیلر. شیمالا گئدنلر روملارین قونشولاری اولان کومانلار بورادا بولدوقلاری خریستیانلارلا بیرلشدیلر. غرب مملکتلرینه گئدنلر عربلره قاریشاراق اونلارین دینینی قبول ائتدیلر. خلیفه عربلردن اولسا دا، (اثر عوثمانلی سولطانی، ایلک تورک خلیفه سولطان ۱-جی سلیمدن اؤنجه یازیلمیشدیر - آ.م.) موسلمانلارین حؤکمداری تورکلر اولدولار. بیر قیسمی ده یوخاری هیندیستانا گئدرک اورالاردا بوتپرست و خریستیان اولدولار". (گئنیش معلومات اوچون باخ: Michеl lе Syriеn Chroniquе. فرانسیزجایا ترجومه ائدن Chabot. پاریس ۱۹۰۵، ۳-جو جیلد، ص. ۱۴۹-۱۵۸).
تورکلرین فتح ائتدیگی اؤلکه‌لردن بیری اولان هیندیستاندا قورولان تورک دؤولت و ایمپراتورلوقلاری‌نین تورک سیاسی و مدنی تاریخینده خوصوصی یئری واردیر. هیندیستانداکی تورک سیاسی و مدنی تاریخینی شرطی اولاراق اوچ دؤوره بؤلمک اولار:
بیرینجی دؤور میلاددان اوّل بیرینجی بؤیوک توران ایمپراتورلوغو و اونون داوامی اولان ایکینجی بؤیوک توران ایمپراتورلوغو، ساکا و کوشان تورکلرینین آدی ایله باغلیدیر. توران تورکلرینین ایستر « توفان»دان اؤنجه، ایسترسه ده «توفان»دان سونرا یاراتدیغی زنگین مادی و معنوی مدنیتی یئر کوره‌سی‌نین بیر چوخ اراضیلرینه، او جمله‌دن ده هیندیستانا یاییلمیشدی. « آری»عیرقلرین تاریخینی توران تورکلرینه ( جئیمس چؤرجوورد «اویغور « تورکلرینه - آ. ق. ) باغلایان مشهور آمریکالی تدقیقاتچیسی جئیمس چؤرجوورد اویغورلارین ( اوخو : توران تورکلرینین- آ. ق. ) هیندیستانا گلیشینی میلادان اوّل ۱۵۰۰-جو ایللره عایید ائدرک گؤستریر کی، « اویغورلار هیندیستانا گیلدیکدن سونرا «آری عیرق» کیمی تا‌نیندیلار. هیندلی آریلری اویغورلارین بیر قولونون سویوندان گلنلردی. « آری» دئدیکده یالنیز اویغورلار نظرده توتولمالیدیر» ( باخ : جئیمس چؤرجوورد ، غاییپ قیطه موُ، اینسانلیغین آنا وطنی، اینگیلیسجه‌دن چئویرن پئلین تورنای، ۲. باسکی، اومِگا یایینلاری، ۲۰۱۲ ، ص. ۱۱۶ ).
تورکلرین مشهور "اوغوز خاقان" داستا‌نینا گؤره ده سماوی بیر منشأ‌دن گلن و خاریق‌العاده وصفلره صاحب اولان ایکینجی بؤیوک توران ایمپراتورلوغونون قوروجوسو اوغوز خاقان چین، پرسیا، آذربایجان، عراق، سوریه، مصر، آنادولو، روس، فرانک اؤلکه‌لری ایله یاناشی هیندیستانی دا فتح ائتمیشدیر. بو فاکتی "شاهنامه" مؤلفی فردوسی ده تصدیق ائدیر. فردوسی‌یه گؤره، تورکلرین ایلک فاتحی اولان افراسیاب (فارس منبعلرینده اوغوز خاقان و یا آلپ ار تونقا افراسیاب آدلاندیریلمیشدیر - آ.ق.) دا بیر چوخ اؤلکه‌لرله یاناشی، هیندیستانی دا فتح ائتمیش، بورادا بیر چوخ شهرلر سالمیش و اؤزو ایله باغلی بیر سیرا خاطیره‌لر بوراخمیشدیر.
تورک مادی و معنوی مدنیتینی آوراسیا‌نین گئنیش اراضیلرینه، او جومله‌دن ده هیندیستانا یایان، تورک دیلینی حاکم مؤقعیه یوکسلدن قدیم تورکلر دونیایا دؤولتچیلیک عنعنه‌لری و مادی مدنیت نومونه‌لری ایله یاناشی هم ده معنوی مدنیتین اساسینی تشکیل ائدن دینی مدنیت ده بخش ائتمیشلر کی، بو دینلردن بیری ده بودیزمدیر. قدیم هیند منبعلری بودیزمین یارادیجیسی ساک موُ‌نی‌نین ( شاکیا موُنی ) میلاددان اول ۵۵۷- ۴۴۷- جی ایللرده یاشامیش بیر ساک اصیل‌لی هیندیستان (تورک) شاهزاده‌سی اولدوغونو قئید ائتمیشلر. قدیم اویغور تورکجه‌سینده‌کی بودا متینلرینده بودا « تانری» آنلامینا گلن « بورخان»، بودا تاپیناقلارینا دا « بورخان ائوی» دئییلمیشدی.
عؤمرونون ۴۰ ایلینی « دوغرو دانیشماق، دوغرو داورانماق، دوغرو یاشاماق، دوغرو موحاکیمه یوروتمک، دوغرو نظارت ائتمک، دوغرو آنلاماق، دوغرو سئزمک و دوغرو حرکت ائتمک» کیمی اؤز دینی تعلیمینی یایماغا صرف ائدن بودا‌نین ( شاهزاده ساک موُ‌نی‌نین ) سون مقصدی اینسانلیغین بوتون احتیراص و ایضطیرابلارین قایناغی اولان حدسیز-حودودسوز آرزولاردان، کئچیجی و مووقّتی هوسلردن ایمتینا ائدیب روحون نجاتینا نایل اولماسی ایدی. ساکا تورکلری طرفیندن میلادان اول ۶-جی عصردن باشلایاراق بشریته بخش ائتدیگی بودیزم دینی سونرادان کوشان تورکلری، توپا ( تابقاچ ) تورکلری، آغ هون تورکلری و اویغور تورکلری طرفیندن ده میلادین ۱۰-جو عصرینه قدر داوام ائتدیریلمیش، بشر مدنیتینه « یوُنق-کانق» و « لوُنق-مِن»کیمی موعظّم بودا هئیکللری، یوزلرله بودا موناستر و تاپیناقلاری، رسم اثرلری، فلسکلری، بودا دینی ادبیاتی کیمی مادی و معنوی مدنیت نومونه‌لری بخش ائتمیشلر.
ایلک اؤنجه ساکلاری هیندیستانا کؤچ ائتمگه مجبور ائدن، سونرادان اؤزلری ده میلاددان اول ۲-جی عصرده هون تورکلرینین تضییقی ایله گونئیه حرکت ائتمگه مجبور اولان کوشان تورکلری ساکلاری هیندیستاندان دا سیخیشدیراراق شرقی تورکوستانا کؤچ ائتمگه مجبور ائتمیش، اؤزلری ایسه اونلارین هیندیستان تاخت-تاجینا و هیندیستاندا یاراتدیقلاری مادی و معنوی مدنیتلرینه صاحب چیخاراق هیندیستاندا بؤیوک بیر کوشان تورک مدنیتی یاراتمیشلار.
هیندیستانداکی تورک حاکیمیتی‌نین ایکینجی دؤورو آغ هون ( افتالیت ) تورکلرینین آدی ایله باغلیدیر.
بئله کی، آغ هونلار بلخ شهرینی اله کئچیردیکدن سونرا ساسانیلرله ساواشمیش، کوشان دؤولتی‌نین چؤکمه‌سیندن سونرا اورتایا چیخان بعضی خالقلاری آسانلیقلا اؤز حاکیمیتیلرینه تابع ائدرک هیندیستا‌نین ایشغالینا باشلامیش، ۴۸۰-جی ایلده هیندیستانا ایلک یوروشلرینی ائدرک بیر نئچه ایلدن سونرا قوزئی هیندیستان بؤلگه‌سینی اؤز حاکیمیتلری آلتینا آلمیشدیلار. آغ هون حؤکمداری توْرامان (اؤلومو: ۵۱۵) مقدونیه‌لی اسکندر و کوشان حؤکمداری کانیشکادان سونرا هیندیستانی فتح ائدن اوچونجو فاتح‌دیر.
توْرامان قوُپتالارین داخیلی چکیشمه‌لریندن ایستیفاده ائدرک قوزئی و باتی هیندیستا‌نین ایچ بؤلگه‌لرینه گیره‌رک پنجاب بؤلگه‌سینی تامامیله آغ هون ایمپراتورلوغونا تابع ائتمیشدی. بوتون بونلاری نظره آلان ۱۲-جی عصر بؤیوک تورک میلّیتچیسی فخرالدین موبارک‌شاه دا هیندیستان دا داخیل اولماقلا چیندن روم اؤلکهلرینه، شیمال بوزلو اوقیانوس بؤلگه‌لرینه قدر بوتون مملکتلری "تورکوستان" آدلاندیرمیش و یئر اوزونده تورکوستان قدر بؤیوک بیر اؤلکهنین بولونمادیغینی اؤزونون مشهور "تاریخ" اثرینده گؤسترمیشدیر. (باخ: تاریخی-فخرالدین موبارک‌شاه. لوندون، ۱۹۲۷، ص. ۶۵). میهراکوُل بودیستلره قارشی کسکین موباریزه آپاراراق بودا معبدگاهلارینی یئرله-یئکسان ائتمیش، کشمیر بؤلگه‌سینده‌کی ساککا شهرینی پایتاخت ائله‌یرک ۵۳۰-جو ایله قدر بوتون هیندیستان بؤلگه‌سینه آخینلار یاپمیش، جیتراکیتا شهرینی ده اله کئچیرمیشدی. ۵۵۰-جی ایلده میهراکوُلون اؤلومو ایله ایمپراتورلوق ضعیفله‌میش، اوندان سونرا کیمین آغ هون حؤکمداری اولدوغو حاقیندا تاریخده دقیق بیلگی یوخدور. سونراکی منبعلر آغ هون ایمپراتورلوغوندان دئییل، یالنیز تابع اولان آغ هون بیگلیکلریندن بحث ائتمیشلر.
داها سونرا آغ هون ایمپراتورلوغونون اراضیلری گؤی تورکلر و ساسانیلر آراسیندا بؤلوشدورولموشدور کی، هیندیستان دا گؤی تورکلرین حاکیمیتی آلتیندا قالمیشدیر. "هیندیستا‌نین آتیللاسی" آدلاندیریلان توْرامان اوغلو میهراکوُلدان سونرا هیندیستان گؤی تورکلرین ، داها سونرا ایسه غزنه‌لی تورکلرینین، دِهلی تورک سولطانلیغی‌نین، سلجوق تورکلرینین، آیری-آیری تورک کوماندانلاری‌نین و خوصوصیله، تئیمور اوغوللاری‌نین حاکیمیتی آلتیندا اولموشدور.
سولطان محمود غزنلی‌نین هیندیستانی فتح ائتمه‌سی ایله هیندیستاندا یئنیدن تورک حاکیمیتی برپا اولونموش ، بو اؤلکه خالقی‌نین تورکلرله قایناییب-قاریشماسیندان یئنی گؤزل و یاراشیقلی بیر عیرق عمله گلمیشدی. بئله‌لیکله، هیندیستان و خوصوصیله بو بؤیوک اؤلکهنین قوزئیی بعضی استثنالارلا ۶-جی عصردن ۱۹-جو عصرین ۵۰-جی ایللرینه قدر تقریباً ۱۳۰۰ ایل تورکلرین حاکیمیتی آلتیندا اولموشدور. عومومیتله، هیندیستاندا مؤوجود بیر چوخ بؤیوک معمارلیق آبیده‌لری تورک اهتیشام، مفکوره و صنعت دویغولاری‌نین تملینی و گؤزل مادی نومونه‌لرینی تشکیل ائدیر.
هیندیستان تورک دؤولتلری ایچریسینده دِهلی تورک سولطانلیغی‌نین خوصوصی یئری واردیر. قوزئی هیندیستاندا ۲۰۰ ایلدن آرتیق (۱۲۰۶-۱۴۱۳) حاکیمیتده اولان دِهلی تورک سولطانلیغی قوْرلوُ حؤکمداری مُعزالدین محمدین ۱۱۹۲-جی ایلده قوزئی هیندیستانا والی تعیین ائتدیگی تورک اوردو کوماندانی قطب‌الدین آیبک طرفیندن ۱۲۰۶-جی ایلده یارادیلمیشدیر. هله والی ایکن آلیقارخی، بِنارسی، مشهور بیهار قالاسینی، لاهور و پنجاب بؤلگه‌سینی اله کئچیر‌ن آیبک قوْرلوُلارین خارزم تورکلری طرفیندن مغلوبیته اوغرادیلماسیندان ایستیفاده ائدرک آیری-آیری یئرلرده تورک حربی کوماندیرلری طرفیندن قورولان کیچیک خانلیقلاری اؤز حاکیمیتی آلتیندا بیرلشدیره‌رک دِهلی تورک سولطانلیغی‌نین اساسینی قویموشدو. قطب‌الدین آیبکدن بحث ائدن تدقیقاتچیلار یازیرلار کی: "چاغی‌نین ان بؤیوک فاتحلریندن اولان آیبک ویندهیا داغلاری‌نین قوزئیینده یئرلشن بوتون هیندیستان اراضیلرینی ۱۱۹۲-۱۲۰۲-جی ایللرده ایشغال ائتمیش، ۱۲۰۶-جی ایلده موستقیل سولطان اولموشدو. جومرد، عادیل، حمایه‌چی و دیگر تورک سولطانلاری کیمی ایدمان سئور بیر حؤکمدار ایدی. بو ایدمان سئورلیگی سوندا اونون ۱۲۱۰-جو ایلده "چؤوقان" اویونو زامانی آتدان ییخیلاراق اؤلمه‌سی ایله نتیجه‌لنمیشدی. دِهلی‌ده‌کی خارابالاری گونوموزدک قالمیش گؤزل "قوّت الاسلام" مسجیدی و مؤهتشم "قطب-مینار" قالاسی‌نین اینشاسینی دا او باشلاتمیشدی". (باخ: پروف. دوکتور Laszlo Rasonyi. تاریخده تورکلوک. آنکارا، ۱۹۷۱، ص. ۱۶۸).
دِهلی تورک سولطانی آیبکین اوغلان اؤولادی اولمادیغیندان اونون اؤلوموندن سونرا کورکنی شمس‌الدین ایلتوُتموش (۱۲۱۰-۱۲۳۶) بوتون قوزئی هیندیستانی اؤز حاکیمیتی آلتیندا بیرلشدیره‌رک "شمسیّه خاندانی"نین (۱۲۱۱-۱۲۶۶) اساسینی قویموش، دِهلینی دؤولتین پایتاختی اعلان ائدرک پنجابین بؤیوک بیر حیصه‌سینی، مولتانی، لاهورو توتاراق اراضیلرینی قوزئیده غزنه‌یه قدر گئنیشلندیرمیش، موغوللاردان قاچان بؤیوک تورک کوتله‌سینی مملکتینه قبول ائدرک قوزئی هیندیستاندا تورک مدنی حیاتی‌نین داواملی‌لیغینی برپا ائتمیش، خارزمشاهلارا قارشی اؤلکه‌سینی قورویاراق ۱۲۳۵-جی ایله قدر بنگال، قوالیوْر و اوُججاینی دا حاکیمیتینه قاتاراق خلیفه طرفیندن "هیندیستان سولطانی" اولاراق تا‌نینمیشدی.
۱۲۳۶-جی ایلده اؤلن ایلتوُتموشون قابیلیتسیز اوغلونون یئرینه قیزی راضیه سولطان اولموش (۱۲۳۶-۱۲۳۹)، لاکین آتاسی‌نین یئتیشدیردیگی "چئییلقان" دئیه آنیلان ۴۰ کوماندان بونونلا راضیلاشمایاراق اؤلکه‌ده قاریشیقلیق یاراتمیش، نهایت، "شمسیّه" عایله‌سیندن اولان نصرالدین محمود (۱۲۳۹-۱۲۶۶) اؤلکه‌ده ثاببت‌لیگی ساخلاماق مقصدیله ۴۰-لاردان اولوغ خان کیمی تا‌نینان بالابانی "نایب" تعیین ائتمیش و دؤولتی ۱۲۶۶-جی ایله قدر ایداره ائتمیشدی.
محمودون اؤلوموندن سونرا یئرینه کئچن بالابان دِهلی سولطانی اولموش (۱۲۶۶--۱۲۸۷)، موغول هوجوملاری‌نین قارشیسینی آلمیش، موغوللاری لاهوردان اوزاقلاشدیراراق اؤلکه‌ده قوروجولوق ایشلری باشلاتمیشدی. بالاباندان سونرا یئرینه کئچن نوه‌سی حاکیمیتی اوزون زامان الینده ساخلایا بیلمه‌میش و حاکیمیتی ۳ ایلدن سونرا دؤولتین اساس حربی گوجونه صاحب اولان خالاچ (قالاچ) تورکلرینین باش‌بوغلاریندان جلال‌الدین فیروزون (۱۲۹۰-۱۲۹۶) الینه کئچمیشدی. جلال‌الدین فیروز موغول آخینلاری‌نین قارشیسینی آلمیش، قوهومو اولان اوردو باشچیسی علاالدین محمد خالاچی دوُککان اوزرینه گؤندره‌رک دئوْگیر دؤولتی‌نین مرکزینی (بوگونکو دؤولت‌آباد شهری - آ.م.) اؤز حاکیمیتی آلتینا آلمیشدی. . . فیروزدان سونرا حاکیمیتی باشینا کئچن علاالدین محمد خالاچ (۱۲۹۶-۱۳۱۶) بوتون مالوا بؤلگه‌سینی، گوجراتی، راجپوتانایی ضبط ائدرک "سولطان اعظم " دئیه آنیلمیش، مشهور "پامپان جامیسی"نی یاپدیرمیشدی. اؤلومو ایله علاقه‌دار اولاراق اؤلکه‌ده قاریشیقلیق یارانمیش، بئش ایل سورن قاریشیقلیقدان سونرا باشقا بیر تورک عایله‌سیندن اولان قیاس‌الدین توُغلوُق (۱۳۲۰-۱۳۲۵) ایقتیدارا گله‌رک اؤلکه‌ده آساییشی برپا ائتمیش، نیظام-اینتظام یاراتمیش، بنگاالا دا حاکم اولاراق اؤلکه‌ده قوروجولوق ایشلری آپارمیش، سو کاناللاری چکدیرمیش، تِلینقانایی دِهلی‌یه باغلایاراق پایتاختین آدینی سولطانپورا چئویرمیشدی.
قیاس‌الدین توُغلوُقون اوغلو محمد توُغلوُق (۱۳۲۵-۱۳۵۱) بیر مدت دؤولتین مرکزینی گونئی‌ده‌کی دئوْگیره (دؤولت آبادا - آ.م.) کؤچورموش، چینی ضبط ائتمگه حاضیرلاشارکن اؤلکه‌ده قاریشیقلیق یارانمیش، نتیجه‌ده ۱۳۳۹-جو ایلده بنگال دؤولتدن آیریلمیشدی. محمد توُغلوُق دؤورونون علملرینه بلد اولان ریاضیاتچی، آسترونوم، ارسطو فلسفه‌سینه باغلی بیر موتفکّیر، گؤزل شاعر و ماهیر خطاط کیمی تا‌نینمیشدیر.
دؤولت فیروز توُغلوُق زامانیندا (۱۳۵۱-۱۳۸۸) بیر نؤوع توپارلانماقلا کئچینمیش، قوزئیده تئیمورون حاکیمیتیه گلمه‌سی ایله علاقه‌دار اولاراق هیندیستانا تورک آخینی کسیلمیش و بئله‌لیکله ده، فیروز توُغلوُق یئرلی خالقا آرخالانماقلا تولِرانت بیر دین سیاستی یوروتمگه مجبور اولموشدو.
فیروز توُغلوُقدان سونرا ۱۰ ایل مودتینده دِهلی تاختینا ۷ سولطان چیخمیش، مرکزی حاکیمیتی ضعیفله‌دیگیندن بیر چوخ ویلایتلر اؤز موستقیل‌لیکلرینی اعلان ائتمیش، نهایت، ۱۴۱۴-جو ایلده دِهلی تورک سولطانلیغی افغانیستانلی سئیید عایله‌سی‌نین الینه کئچمیش، دِهلی سولطانلیغی ظهیرالدین بابورون هیندیستانا گلیشینه قدر یوز ایل بویونجا بو سولاله طرفیندن ایداره اولونموشدو.
هیندیستاندا سون، اوچونجو دؤور تورک حاکیمیتی تئیموراوغوللاری‌نین آدی ایله باغلیدیر. آتا طرفدن امیر تئیمور نسلیندن، "بارلاس" تورک بویوندان، امیر تئیمورون اوغلو میرانشاهین نوه‌سی عمر شئیخین اوغلو، آناسی چینگیز خان نسلیندن چاغاتای خانین نوه‌لریندن یونوس خانین قیزی قوتلو نیگار خانیم اولان، اؤزونون و اوردوسونون تورک اولماسی ایله فخر ائدن ظهیرالدین محمد بابور (۱۴۸۳-۱۵۳۰) ۱۵۱۹-جو ایلده هیندیستانا گلمیشدیر. او، افغانلی دِهلی سولطانی ایله یئددی ایللیک موجادیله‌دن سونرا پنجابین بؤیوک شهرلرینی، دِهلی، آقرا، لوکنوو، بنگال و بوتؤولوکده هیندیستانی ایچینه آلان تاریخده مشهور تورک-هیند ایمپراتورلوغونون (۱۵۲۶-۱۸۵۸) اساسینی قویموش، افغان امیرلرینی، هیند پرنسلرینی، راجپوت حؤکمدارینی مغلوب ائدرک امیر تئیمورون قانونی واریثی اولموش، بوتپرست‌لیگه قارشی باشاریلاریندان دولایی "غازی" دئیه آنیلمیشدی.
تورک ادبیاتینداکی یوکسک مؤوقعیی و شاعرلیگی ایله مشهور اولان، علمه، صنعته یوکسک قیمت وئرن بو داهینی، تورک حؤکمدارلاریندان بحث ائدن بوتون اورتا عصر مؤلیفلری و معاصر تدقیقاتچیلار بئله آنلادیرلار: "بابور بوتون سفرلرینده اؤز کیتابخاناسینی یا‌نیندا داشیتمیش، "بوتون ساواشلار و باشاریلار عرفه‌سینده ده اؤز بیوقرافیاسینی یازماغا واخت آییرمیشدی. اؤز حیاتینی تصویر ائدن تورکجه نثرله یازیلمیش "بابورنامه" آدلی بو بیوقرافیک شاه اثر دونیا ادبیاتی‌نین ان دیقته شایان اثرلریندن بیری‌دیر. بابور همچینین تورکجه "عروض ریساله‌سی"، حنفی فیقه‌ینه عایید "مُبین" آدلی بیر اثر، تصوّوفه عایید "رساله والدین" و "دیوان" کیمی اؤنملی اثرلر یاراتمیشدیر. بابور ان اینجه و ان نفیس احاطه‌لی بیر مدنیته صاحب ایدی. تورک دده‌لریندن گوجو و جسارتی میراث اولاراق آلمیش، ماهیر دؤیوشچو، قیلینج اوینادان و اوخچو ایدی. سوواری‌لیکده اینسانی حئیرتلندیر‌ن باشاریلاری واردی. نهنگ چایلاری اوزه‌‌رک کئچمیشدی. موسیقی آلتلرینی چالار و اؤزو ده موسیقی بسته‌لردی. خطاط، دین عالیمی و یازیچی ایدی. یازدیغی تورکجه و فارسجا شعیرلری اونون یوکسک سوییه‌لی بیر صنعتکار اولدوغونو ثبوت ائدیر. بابورون ۱۵-جی عصر شاعرلری‌نین هئچ بیریندن، حتی علیشیر نوایی‌دن گئری قالمایان تمیز، صاف بیر تورک دیلی، طبیعی ایلهامی واردیر. دویدوغو و دوشوندوکلرینی آچیق بیر شکیلده سؤیله‌میش، جورئتلی مجازلاری ایله صمیمی‌لیکدن و طبیعی‌لیکدن آیریلمامیشدیر... بابور یازمیشدیر: "اگر آتابابان یاخشی بیر قانون قویموشسا، اونو قورو و حیاتا کئچیر، پیس بیر قانون قویموشسا، اونو دَییشدیر، داها یاخشیسینی یاپ"... اونون "بابورنامه"سی یولی سِزارین "خاطیره‌لر"ایند‌ن داها جیدّی و داها صمیمی‌دیر. بئله کی، بابور دوشمنلری‌نین قوصورلارینی سایارکن اونلارین اوستون جهتلرینی ده قئید ائتمیش، مردانه‌لیک گؤسترمیشدیر. قوردوغو تمل اوزرینده خلفلری قودرتلرینی داها دا آرتیرماغا داوام ائتمیشلر. بابور شاهین قوردوغو بؤیوک تورک-هیند ایمپراتورلوغو داها اوزون و شانلی بیر تاریخه صاحب اولموشدور". (سئچمه‌لر بیزیملیر - آ.م. باخ: گرئنارد. بابور. پاریس، ۱۹۳۰؛ پروف. دوکتور لاسزلو راسونیی. تاریختده تورکلوک. آنکارا، ۱۹۷۱، ص. ۱۹۰؛ کؤپرولو محمت فؤاد. ایسلام آنسیکلوپدیسی. "بابور" مادّه‌سی. ۲-جی جیلد، ص. ۱۸۰-۱۸۷؛ عبدالقادر اینان. چاغاتای ادبیاتی، تورک دونیاسی. ۳-جو جیلد، آنکارا، ۱۹۹۲، ص. ۹۳، ۹۴؛ پروف. دوکتور آنیل چچن. تورک دولتلری. آنکارا، ۲۰۰۳، ص. ۳۰۱-۳۰۶).
اؤزو ایکی بؤیوک تورک جاهانگیری‌نین - چینگیز خان و امیر تئیمورون واریثی اولماسینا باخمایاراق اؤز شخصی ذکاسی و فعالیتی ایله هیندیستاندا ائله بیر سلطنت یاراتمیشدی کی، بو تورک سلطنتی سوندا هیندیستاندا موسلمان تورک و بودیست هیندلیلرین قاریشیغیندان یئنی بیر خالق - پاکیستان خالقی تاریخ صحنه‌سینه چیخمیشدی.
بونو نظره آلان ۱۵-جی عصر بنارسلی هیند دین فیلوسوفو کابیر یازمیشدی: "قلبین تمیزلیگی قانق چاییندا یویونماقدان داها اؤنملی‌دیر. هیندلیلر و تورکلرعینی گیلدن یاپیلمیش قابلاردیر. تانرینی سئون و یاخشی حرکت ائدن هر کس بیری دیگری‌نین قارداشی‌دیر". (ایقتیباس راسونیین‌ین گؤستریلن اثریندن گؤتورولموشدور. باخ: ص. ۱۶۹).
بابورون یاراتدیغی هیندیستانداکی بو تورک ایمپراتورلوغونو آوروپا تاریخچیلری هئچ بیر علمی اساسا دایانمایان "بؤیوک موغول ایمپراتورلوغو" آدلاندیرمیشلار. حالبوکی، بو آد بو دؤولته عایید هئچ بیر تاریخی منبعده و هئچ بیر ایسلام مؤلفی طرفیندن ایشلدیلمه‌میشدیر. آغ هونلاردان باشلایاراق ۱۰-جو-۱۲-جی عصرلرده غزنه‌لیلر، ۱۳-جو--۱۴-جو عصرلرده دِهلی تورک سولطانلیغی، ۱۶-جی-۱۹-جو عصرلرده تورک بابورلولار طرفیندن ایداره اولونان هیندیستاندا فاتح‌پور-سیکری، کلکته، مَدرَس و بمبی کیمی یئنی سالینان شهرلر، تیکیلن بؤیوک معمارلیق آبیده‌لری، جامیلر، توربه‌لر، بدیعی اثرلر موغوللارین دئییل، محض تورکلرین عظمت و دوهاسی‌نین محصولودور.
بابوردان سونرا یئرینه کئچن اوغلو همایون (۱۵۳۰-۱۵۵۶) و نوه‌سی جلال‌الدین اکبر شاه (۱۵۵۶-۱۶۰۵) تورک-هیند ایمپراتورلوغونو داها دا گئنیشلندیره‌رک ۷۵ ایل دؤولتی بؤیوک بیر باشاری ایله ایداره ائتمیش، "خالقین دؤولت اوچون دئییل، دؤولتین خالق اوچون" اولدوغونو بوتون هیندیستان خالقلارینا منیمستمیشلر. خوصوصیله، دؤولتین ان بؤیوک حؤکمدارلاریندان اولان جلال‌الدین اکبر موختلیف دیل و دینلرین قایناییب-قاریشدیغی بو اؤلکه‌ده بوتون دین و مذهب تمثیلچیلری ایله موباحیثه‌لر آپاراراق سوندا هیندیستاندا معنوی بیر بیرلیک یاراداراق ایسلام و هیندو دینلری‌نین اساسیندا "دینی-ایلاهی" آدلی یئنی بیر دین ووجودا گتیرمیش، عبادتلرینه ده "آیینی-اکبر" آدینی وئرمیش، دین آیریلیقلارینی آرادان قالدیرمیش، هیندلیلرله موسلمانلارین حقوق برابرلیگینی تأمین ائتمیش اؤنملی بیر خاریجی سیاست یوروده‌رک عوثمانلی، صفوی، اؤزبک و پورتغال دؤولتلری ایله علاقه‌لر یاراتمیش و بئله‌لیکله اؤزوندن سونرا ۳۰۰ ایل هیندیستانداکی تورک هِگمونلوغونو یاشاتماغا نایل اولموشدو.
مشهور عالیم گرِنارد گؤستریر کی: "هیندیستاندا کاستا سیستمی، خام صوفی‌لیک و دین آیریلیقلاری اوزرینده تورک فاتحلری‌نین داواملی تأثیری اکبر شاه زامانیندا تامامیله ظفر قازانمیش اولسایدی هیندیستا‌نین طالعی ایندی بوسبوتون باشقا جور اینکیشاف ائدردی". (باخ: گرنارد فر.، گؤستریلن اثری، ص. ۱۲۰).
اکبر شاه‌دان سونرا اوغلو جاهانگیر (۱۶۰۵-۱۶۲۷) عدالتلی بیر شاه اولسا دا، ضعیف و زؤوقه دوشکون اولدوغوندان فورصتدن ایستیفاده ائدن اینگیلیسلر هیندیستان تیجارتینه ال اوزاتمیش، اینگیلیس تاجیرلری اوچون سورات لیما‌نیندا بیر بؤلمه آچمیشدیلار کی، بو دا غربین هیندیستانا موداخیله‌سی‌نین باشلانغیجی اولموشدو. جاهانگیر شاهین اؤلوموندن سونرا یئرینه کئچن خُرم (شاه جاهان) آدی ایله ایمپراتور اولموش (۱۶۲۸-۱۶۵۸)، دوُککانداکی نیظامشاهلار، بیجاپورداکی عادلشاهلار و قطبشاهیلر دؤولتلرینی اورتادان قالدیراراق ایمپراتورلوغا باغلامیش، تیبتلیلری مغلوب ائتمیش، قوزئیده‌کی قوندوز و بدخشان بؤلگه‌لرینی ایشغال ائتمیش، قندهار اوغروندا صفویلرله موباریزه آپارماق مقصدیله عوثمانلیلاردان سیاسی دستک آلماق ایسته‌سه ده، بونا نایل اولا بیلمه‌میش، عوثمانلی سولطانی ۴-جو محمت اونون آرزوسونو یئرینه یئتیره‌رک دونیانین ان گؤزل معمارلیق آبیده‌سی ساییلان آقراداکی مشهور "تاج-محل" توربه‌سی‌نین اینشاسی اوچون تورک معمارلار گؤندرمیشدی.
بو عوضسیز آبید‌ه‌نین قوببه‌سینی عوثمانلی معماری محمت عیسی افندی، خطاط‌لیغینی ستار خان، دیوارلارینی سمرقندلی اوستالار - محمد شریف و محمد هاتف، شاه توغراسینی ایسه شیرازلی امانت خان یاپمیشدی. ۲۰ ایله باشا گلن بو نادیر تورک صنعت اثرینی جاهانشاه دوغوم یاپارکن اؤلن حیات یولداشی ممتاز محلین خاطره‌سینه تیکدیرمیش و توربه‌یه ۳۰ میلیون روپیه پول خرجلنمیشدی. . . جاهانشاه‌دان سونرا یئرینه کئچن ۱-جی عالمگیر (۱۶۵۸-۱۷۰۷) ۵۰ ایللیک حاکیمیتی دؤورونده هیندیستان اوچون چوخ موهوم اولان دینی مسئله‌لرله یاخیندان ماراقلانمیش، مکه شریفینه، یمن ایمامینا، حبکیستان حؤکمدارینا قیزیل و گوموشله یاردیم ائتمیش، مروار بؤلگه‌سینی، بیجاپورو تامامیله ضبط ائتمیش، هیندیستانی بوتونلوکله تورک حاکیمیتی آلتینا آلمیشدی. او، موسلمان‌لیق باخیمیندان مکه، تورکلوک باخیمیندان دا تورکوستان تورکلری ایله یاخین ایلیشگیلر یاراتمیشدی. ۱-جی عالمگیرین اؤلوموندن سونرا ایمپراتورلوق ضعیفله‌مگه باشلامیش، قابیلیتسیز اوغوللاری و نوه‌لری‌نین بیر-بیرلری ایله تاخت-تاج اوغروندا چکیشمه‌لریندن ایستیفاده ائدن محلی خاندانلار عوصیانلار تؤرتمیش، افغانلار اؤز موستقیل‌لیکلرینی اعلان ائتمیش، بیر چوخ لیمانلاردا اینگیلیسلر پورتغال و هوللاندلاری دا سیخیشدیراراق تیجارتی اؤز اللرینه آلمیشدیلار.
نتیجه‌ده ایمپراتورلوق دِهلی و حیدرآباد مرکز اولماقلا ایکی‌یه پارچالانمیش، وضعیتدن ایستیفاده ائدن نادر شاه افشار ۱۷۳۹-جو ایلده قوزئی هیندیستانی و دِهلینی ضبط ائتمیشدی. داها سونرالار ۲-جی عالمگیرین اؤلدورولمه‌سی (۱۷۵۹)، عالمشاهین بنگلدا مغلوبیته اوغرایاراق اینگیلیس حمایه‌سینه گیرمه‌سی، اوغوللاری‌نین اینگیلیس مأمورو کیمی حرکت ائتمه‌لری و نهایت ۱۸۵۷-جی ایلده ۲-جی باهادیر شاه زامانیندا پارتلاق وئرن بؤیوک "سیپاهی عصیانی"نی یاتیران اینگیلیسلر عصیاندا سون حؤکمدار باهادیر شاهین الی اولدوغونو بهانه ائدهرک اونو سورگون ائتمیشلر.
باهادیر شاه ۱۸۶۲-جی ایلده رانقوُندا اؤلدوکدن سونرا دا هیندیستانی بوتونلوکله بؤیوک بریتانیا ایمپراتورلوغونا باغلامیش، ۱۸۷۷-جی ایلده کرالیچه ویکتوریا رسماً هیندیستان ایمپراتوریچه‌سی اعلان ائدیلمیشدیر. بئله‌لیکله، هیندیستانداکی ۲۸۰۰ ایللیک تورک حاکیمیتینه سون قویولموشدور.
هیندیستان تورکلریندن گلبدین علامی، دین احمد، جاهانگیر، هادی خان، غیرت خان، محمد کاظم و ب. کیمی مشهور تاریخچیلر هیندیستان تورک ایمپراتورلوغونون تاریخینی موفصّل قلمه آلمیشلار. چوخ تأسفلر اولسون کی، بابور شاه استثنا اولماقلا اوندان سونرا تورک دیلی ایمپراتورلوغون رسمی دؤولت دیلی اولوب خاندان، اوردو و دؤولت بوروکراتیاسیندا ایشلنسه ده، ادبی و تاریخی اثرلرین دیلی اؤنجه فارسجا، سونرا ایسه پوشتو دیلی اولموشدور. لاکین بوتون بو اثرلرده ده هیندیستان تورک حؤکمدارلاری‌نین شانلی تاریخیندن بحث ائدیلمیش، اونلارین هیندیستان اوچون بؤیوک ایشلر گؤردوکلری خوصوصی قئید اولونموشدور.
مشهور هیند تاریخچیسی ایشواری پراساد تورک حؤکمدارلاری‌نین هیندیستان خالقی‌نین ریفاهی اوچون غئیرت صرف ائتدیکلرینی، بؤیوک شهرلر، کؤرپولر سالدیقلارینی، اؤنملی تیجارت یوللاری بویونجا کاروانسارایلار تیکدیردیکلرینی، بؤیوک سو کاناللاری چکدیردیکلرینی خوصوصی قئید ائتمیشدیر. بو تورک حؤکمدارلاری تورکوستانداکی صنعت سئوگیسینی، طبیعت گؤزل‌لیکلری قارشیسیندا دویولان سئزیشی اؤزلری ایله بیرلیکده هیندیستانا گتیرمیش، جاهان شومول معمارلیق آبیده‌لری یاراتمیشلار.
تورکلرین هیندیستانداکی فضیلتلرینی یوکسک دَیرلندیر‌ن موستقیل هیندیستا‌نین ایلک باش ناظیری جواهرلعل نهرو گؤسترمیشدیر کی: "هیندیستا‌نین قوزئی باتی‌سیندان گلن موجاهید تورکلرین و اونلارین هیندیستانا گتیردیکلری ایسلام دینی‌نین هیند تاریخینده‌کی اهمیتی بؤیوکدور. چونکی موسلمان تورکلر واسطه‌سیله گلن ایسلام دینی هیند جمعیتینده یاییلمیش اولان فسادی سؤندورموش، صینیف آیریلیغینی و "پارییا سیستمی"نی (اینسانلاری جمعیت‌دن تجرید ائتمه - آ.م.) آرادان قالدیرمیش، موسلمانلارین ایناندیقلاری و یاشادیقلاری ایسلام قارداشلیغی و برابرلیگی نظریه‌سی هیندلیلرین تفکّورونده درین تأثیر یاراتمیشدیر".
هیندیستانداکی تورکلر یئرلی خالقلا قایناییب-قاریشمیش و بؤلگه‌ده پاکیستان، بنگلادئش و کشمیر موسلمانلاری آدی آلاراق، تورکلوکلرینی بوتونلوکله ایتیرمیشلر.
سون اولاراق قئید ائدک کی، تئیموراوغوللاری دؤنمینده سمرقند، هرات، شیراز، بوخارا، آقرا، دِهلی و س. کیمی شهرلر تورک مدنیت مرکزینه چئوریلمیش، بؤیوک تورک موتصوویفی، تورکوستان پیری احمد یسوی‌نین قدیم اوغوز یوردونداکی یسه شهرینده‌کی (بوگونکو تورکوستان شهری – آ.م.) مزاری امیر تئیمورون سایه‌سینده موعظّم بیر توربه‌یه صاحب اولموش و مقدس بیر زیارتگاها چئوریلمیش، سمرقند کیمی شهر «تاج-محل» کیمی نادیر صنعت اینجیسی اونلاردان تاریخه یادیگار قالمیشدیر کی، بوتون بونلار امیر تئیمور و اوغوللاری‌نین تورک مدنیت تاریخینده‌کی بؤیوک خیدمتلری‌نین گؤستریجیلریندندیر. امیر تئیمور و اوغوللاری زامانیندا تورک ادبیاتی، ریاضیات، آسترانومیا، معمارلیق و رسم صنعتی یوکسک اینکیشاف ائتمیش، یوللار سالینمیش، سووارما کاناللاری اینشا ائدیلمیشدی.
آیدین مدد اوغلو قاسملی (فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوسنت)
کؤچورن: عباس ائلچین
نظامی گنجوینین ایرثینده تورکلوک و ایسلام
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
حاضیردا آذربایجان-تورک فلسفه‌سی و مدنیتی نین اینجیلری ساییلان موتفکّیرلرین ابوالحسن بهمنیار، نظامی گنجوی، خاقانی، نصرالدین توسی، عمادالدین نسیمی، محمد فضولی و ب. یارادیجیلیغیندان بحث اولونارکن، اونلارین آذربایجان خالقی نین قدیم دینی-فلسفی دونیاگؤروشو ایله باغلی فیکیرلری تدقیقاتلاردان، همچینین آذربایجان تورک فلسفه‌سی، آذربایجان تورک تاریخی و س. آدلانان موهوم اهمیته مالیک اولان علمی یازیلاردان یا کناردا قالمیش، یا دا چوخ جوزئی شکیلده تفسیر اولونموشدور. حالبوکی اونلارین دونیاگؤروشونده تورک منسوبیتینه، تورک روحونا، ائله‌جه ده ایسلاما دایر موتیولر گوجلودور. بو موتفکّیرلر بیرمعنالی شکیلده اؤزلرینی تورک آدلاندیرمیش و تورکلوکلری ایله ده فخر ائتمیشلر. اونلارین آراسیندا بؤیوک تورک شاعر-موتفکّیری، فیلوسوفو نظامی گنجوی نین یارادیجیلیغیندا اسکی تورک دوشونجه‌سینه، تورک دینی اعتیقادلارینا، عمومی‌لیکده تورک مدنیتینه-فلسفه‌سینه مئییل داها چوخ حیس اولونور. نظامی گنجوی "خمسه"سینی (بئشلیگینی) فارسجا یازماسینا باخمایاراق، تورک دوشونجه‌سینی، تورک عادت-عنعنه‌سینی، تورک اخلاقینی، عومومی‌لیکده تورک میفولوژی، دینی-فلسفی و میلّی-معنوی دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدی.
نظامی گنجوی‌‌یه گؤره، دونیادا مودریک‌لیک، اخلاقلی‌لیق، نجیب‌لیک، عالی‌جناب‌لیق، ایگیدلیک، پاکلیق و س. کیمی خوصوصیتلر، یعنی یاخشی نه وارسا تورکه، تورک میلّتینه عاییددیر. فیلوسوف-شاعر «سیرلر خزینه‌سی»نده دفعهلرله تورک دوشونجه‌سینه، تورک اعتیقادلارینا موراجیعت ائتمیشدی: «تورکه بنزر یاسمن چؤلده قوروب آغ چادیر، چادیرین آی‌پاراسی ثوریایا نور ساچیر». بورادا او، آغ یاسمنی قیپچاقلاردا انگین چؤللرده یورد سالمیش تورکلرین آی‌پارا شکیللی دؤیوشچو چادیرینا اوخشادیر و بو چادیرگویا، او قدر عظمت‌لی‌دیر کی، ثوریا اولدوزونادک اوجالیب اونا شؤعله وئریر. نظامی داها سونرا یازیر: «لاله نین باغری قارا - عرب یاوروسو کیمی، تورک یاسمن یمن‌ده سوهئیل اولدوزو کیمی!». "تورک یاسمن» ایفاده‌سی نظامی نین عنعنه‌وی مجازلارینداندیر و تورکون قدیم دؤورلردن ابدی باهار، تزه‌لیک، پاکلیق رمزی اولدوغونا ایشاره‌دیر. » قاری ایله سلطان سنجرین حکایهسینده ایسه نظامی تورک حؤکمدارینی عدالتلی و ویجدانلی اولماغا چاغیریر. نظامی‌یه گؤره، تورک حؤکمدارلاری هئچ بیر زامان ظالیم و عدالت‌سیز اولمامیشلار، سلطان سنجرین بونا اویغون اولمایان داورانیشی ایسه تورک آدینا شرف گتیرمیر. اونا گؤره ده، نظامی بیر قاری‌نین دیلیندن تورک حؤکمداری سلطان سنجری عدالت‌سیز ایشلرینه گؤره بئله اتهام ائدیر: «داغ کیمی اوجالمیشدی بیر زامان تورک دؤولتی، سارمیشدی مملکتی عدالتی، شفقتی. سن ییخدین او شؤهرتی، باتیب گئتدی او آد-سان، دئمک، سن تورک دئییل‌سن، یاغماچی بیر هیندوسان». فیکریمیزجه، بورادا نظامی گنجوی بیر طرفدن سلطان سنجرین تیمثالیندا تورک حؤکمدارلارینی تورک دوشونجه‌سینه، تورک عادت-عنعنه‌لرینه عمل ائتمگه چاغیرماقلا یاناشی، اونلاری پیس عمل‌لردن چکیندیرمگه چالیشمیش و باشقا طرفدن آذربایجاندا بیر تورک دؤولتی‌نین حاکیم اولدوغونا ایشاره ائتمیشدیر.
"خسرو و شیرین" پوئماسیندا ایسه نظامی گنجوی آچیق شکیلده یازیر کی، تورکلرین کؤکو بو میلّتین اولو اجدادی آلپ ارتونقا، دیوانی اعتیقادی ایسه گونشه سیتاییشله باغلیدیر: «اگر او آیدیرسا، بیز آفتاب‌یق، او کیخسرودورسا، بیزسه افراسیاب‌یق ». ائله‌جه ده، نظامی گنجوینین زردوشتی ساسانی حؤکمداری پرویزین محمد پیغمبرین مکتوبونا قارشی گؤستردیگی حؤرمت‌سیزلیگه موناسیبتی ده گؤستریر کی، او، فارس دوشونجه‌سیندن چوخ-چوخ اوزاق اولموشدو. گنجه‌لی نظامی آتش‌پرست دینینه تاپینان فارس پرویزین پیغمبرین مکتوبونو جیرماسینی «قودوزلوق» کیمی قیمتلندیرمیشدی.
فیکریمیزجه، نظامی گنجوی نین "ایسکندرنامه‌نی یازماقدا مقصدی یالنیز مقدونیه‌لی ایسکندرین تیمثالیندا عادیل حؤکمداری، عدالتلی جمعیتی تصویر ائتمک دئییل، عینی زاماندا تورک میلّتی‌نین قدیملیگینی، تورک اینانجلارینی، عادت-عنعنه‌لرینی و س. دونیایا تانیتدیرماق اولموشدو. بو باخیمدان نظامی گنجوی نین مقدونیه‌لی ایسکندری تورک دونیاسی‌نین بیر حیصه‌سی اولان آذربایجانا، داها سونرا قیپچاق ائلینه آپارماسی تصادف اولا بیلمزدی. نظامی گنجوی نین بورادا باشلیجا مقصدی آذربایجاندا، قافقازدا، اورتا آسیادا و ب. یئرلرده یاشایان تورکلرین عادت-عنعنه‌لرینی، مدنیتینی، دوشونجه‌لرینی و س. آچیقلاماق اولموشدو. مثلاً، ایسکندری قیپچاق ائللرینه آپاران نظامی گنجوی یازیر کی، قیپچاق تورکلرینین عادت-عنعنه‌لری بؤیوک فاتحی مات قویور. خصوصیله قادینلارین اوزلرینی اؤرتمه‌مه‌سی و کیشیلردن قاچماماسی ایسکندری تعجّوب‌لندیریر. ایسکندر قیپچاقلارین آغساققاللارینی باشینا ییغاراق بو عادتلریندن ال چکمگه چاغیریر: «اؤرتولو دئدی چؤل قیپچاقلارینا: اوزونو گیزله‌مک خوش‌دور قادینا». قیپچاق تورکلری ایسه ایسکندری باشا سالیرلار کی، اونلار عادتلرینی دَییشمه‌یه‌جکلر، مقدونیه‌لی فاتحه ایسه حیله ایشلتمکله ایستگینه چاتیر.
نظامی نین یارادیجیلیغیندا زردوشتی‌لیگین، آتش‌پرست‌لیگین بیرمعنالی شکیلده پیسلنمه‌سی، ائله‌جه ده مقدونیه‌لی ایسکندری بو دین-دونیادان تمیزله‌دیگی اوچون تعریف‌له‌مه‌سی، هئچ ده تصادف اولا بیلمزدی. اگر فردوسی "شاهنامه’’ده فارس دوشونجه‌سینی، فارس دینی اعتیقادلارینی، فارس دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدیرسه، نظامی گنجوی ده "بئشلیکده، او جومله‌دن ایسکندرنامه پوئماسیندا تورک حیات طرزینی، تورک دوشونجه‌سینی، تورک دینی اعتیقادلارینی، تورک عادت-عنعنه‌لرینی، تورک دونیاگؤروشونو و س. بؤیوک اوستالیقلا عکس ائتدیرمیشدیر.
گؤروندوگو کیمی، نظامی گنجوی نین اثرلرینده «تورک» عامیلی خوصوصیله اؤنه چکیلمیش و آذربایجان تورکلرین قدیم وطنی کیمی آچیق شکیلده قئید ائدیلمیشدیر. «خسرو و شیرین» پوئماسیندا «دربند دنیزی نین بیر ساهما نیندا»، آآرراندان باشلامیش ارمنه قدر» حؤکمدارلیق ائدن مهین بانونون دیلیندن نظامی تورکلوگوموزون قدیملیگینی بو جور ایفاده ائدیر: «اگر او آیدیرسا، بیز آفتاب‌یق، او، کیخسرو، بیزسه افراسیاب‌یق». دئمه‌لی، آرران-برده حؤکمداری مهین بانو اؤزونو افراسیابین، یعنی تورکلرین نسیلیندن حساب ائتمیشدی. نظامی گنجوی ده مهین بانونون دیلیندن بو خالقین کؤکونون تورک اولماسی و تورکلرین افراسیاب (آلپ ار تونقا) کیمی حؤکمداری نین اولماسی ایله فخر ائدیر. خصوصیله نظامی گنجوی "ایسکندرنامه» پوئماسیندا تورک خالقلاری نین قدیملیگینی، اونلارین عادت-عنعنه‌لرینی بؤیوک اوستالیقلا عکس ائتدیرمیشدیر. بو اثرینده مقدونیه‌لی ایسکندرین قیپچاق ائللرینه سفریندن بحث ائدن نظامی گنجوی نین مقصدی تورکلرین یالنیز آذربایجاندا دئییل، اورتا آسیا و بوتون قافقاز ائللرینده قدیم خالقلاردان بیری اولدوغونو ثبوتا یئتیرمک اولموشدو. عومومیتله، نظامی گنجوی نین بوتون یارادیجیلیغی بیزه اونو دئمگه اساس وئریر کی، او بیر تورک اؤلکه‌سینده، شهرینده دونیایا گلمیش، تورک کیمی بؤیوموش و تورک آدینا خیدمت ائتمیشدیر.
نظامی گنجوی نین "ایسکندرنامه" پوئماسیندا تورک اؤلکه‌سی، تورک اهالیسی، تورک یوردو و س. معنالاردا تئز-تئز ایفاده ائتدیگی «خزران»، «خزر»، «خزرلی»، «خزرلر»، «خزر داغی» آنلاییشلاری دا گؤستریر کی، او، بیر تورک فیلوسوفو اولموش و تورک اؤلکه‌سینده یاشامیشدیر. «خزر داغیندان چین سویونا قدر تورکلرله دولودور بوتون بو یئرلر» - یازان نظامی گنجوی بیرینجیسی، آذربایجانین قدیمدن تورک تورپاغی اولدوغونو، ایکینجیسی ایسه «خزر داغی» ایفاده‌سینی ایشلتمکله همین دؤورده خزرلر آدلی تورک اتنوسونون مؤوجودلوغونو گؤسترمک ایسته‌میشدیر. باشقا طرفدن نظامی گنجوینین «ایسکندرنامه»سینده گؤروروک کی، ایسکندرین قوشونوندا تورکلر اولدوغو کیمی، روسلارین دا قوشونوندا خزر، خزران اؤلکه‌سیندن گلمیش «خزرلر» آدلی تورک طایفالاری وار: «قارشی‌دا بنیزی قیرمیزی روسلار مجوسون آتشی کیمی پاریلدار. ساغ قولو بزه‌میش خزران دسته‌سی، سولدان دا اوجالیر بورتاسین سسی». اصلینده «خزران» سؤزونون معناسی خزرلر - «خزرلر اؤلکه‌سی» دئمک‌دیر. حتی، نظامی گنجوی «ایسکندرنامه»ده بیر تورک اتنوسو کیمی «خزرلی» ترمینیندن ده ایستیفاده ائتمیشدیر.
فیکریمیزجه، نظامی گنجوی نین دونیاگؤروشونون بو یؤنده اوبیئکتیو، علمی پرینسیپ‌لره اساسلانان شرحی، تفسیری ایلک دفعه بؤیوک تورکچو ایدئولوق، آذربایجان جومهوریتی نین قوروجوسو محمد امین رسولزاده طرفیندن وئریلمیشدی. م.ا.رسولزاده نظامی گنجوی نین تورک منسوبیتینه، تورک دینی-فلسفی دوشونجه‌سینه، تورک روحونا، تورک مدنیتینه، فلسفه‌سینه باغلی‌لیغینی واختیندا گؤره‌رک، بوتون بونلاری «آذربایجان شاعری نظامی’’ اثرینده عکس ائتدیرمیشدی.
م.ا.رسولزاده یازیر کی، فردوسی ایران میلّتیچی‌لیگی نین ایدئولوقو، فارس اوغلو فارس اولدوغو کیمی، نظامی گنجوی ده تورک اوغلو تورک کیمی بیر آذربایجان شاعری‌دیر. م.ا. رسول‌زاده‌یه گؤره، نظامی نین ایران‌لی‌لیقدان، فارس‌پرست‌لیکدن اوزاق اولماسینا نومونه «خسرو و شیرین» پوئماسیندا ساسانی حؤکمداری پرویزین محمد پیغمبرین مکتوبونو جیرماسینی «قودوزلوق» آدلاندیرماسی، «آتش‌پرست حؤکمدارین یالنیز مادی فلاکت و سوقوطونو شرح ائتمکله کیفایت‌له‌نمه‌ییب، عینی زاماندا ایران ایمپریاسی نین معنوی تنزولونون تاریخچه‌سینی ده اثرینه داخیل ائتمهسیدیر. اونون فیکرینجه، نظامی‌‌نین بیر او قدر ده احتیاج اولمادان پیغمبرین خسروون یوخوسونا گیرمه‌سی، الینده‌کی قیرمانجلا اونو وورماسی، وزیری بزرگ مِهرین اونا عرب پیغمبری حاقینداکی صؤحبتی، محمدین دوغولدوغو گون کسرا تاجی‌نین چؤکمه‌سی و آتشکده‌لرین سؤنمه‌سی کیمی احوالاتلاری «خسرو و شیرین» پوئماسینا علاوه ائتمه‌سی، تورک ضیالیسی نین فارس‌لیق تعصوبوندن، فارس دوشونجه‌سیندن اوزاق اولماسییلا باغلی اولموشدو. م.ا.رسولزاده یازیر کی، نظامی نین فارس‌پرست‌لیکدن اوزاق اولماسینی گؤسترن کسکین دلیل‌لردن بیری ده آتش‌پرست‌لیگه دوشمن اولماسی ایدی. اونون فیکرینجه، فارس‌لیغین ان بؤیوک و ان پارلاق عنعنه‌سی زردوشتی‌لیک و آتش‌پرست‌لیک اولدوغو حالدا، فارس شعیری‌نین فردوسی‌دن سونرا ایکینجی دیرگی اولان نظامی نین همین تعلیمه بو قدر دوشمنچی‌لیگی، منفی موناسیبت بسله‌مه‌سی اوندا فارس‌لیق دویغوسونون اولماماسی ایدی. م.ا.رسول‌زاده‌یه گؤره، نظامی بوتون دویغو و شوعورو ایله موسلمان‌دیر، تک آللاها اینانیر: «تک‌آللاه‌لیق مؤوقعییندن ده او هر جور ایکی‌لیک و چوخلوغو رد ائدن بیر وحدانیت‌چی‌دیر». زردوشتی‌لیگین خئیرین آیری، شرین ده آیری مؤوجود اولوب اؤز آرالاریندا ووروشان ایکی‌آللاه‌لی‌لیق سیستمینه اونون نه صوفی‌لیکله یئتیشدیگی آللاه مفهومو، نه ده داشیدیغی خالص موسلمان عقیده‌سی اویغون گلیر. م.ا.رسولزاده یازیر کی، حتی نظامی اوچون «قدیم فارس‌لیغین ایسلاما قارشی موخالیفتی‌نین بیر ایفاده‌سی» اولان اسماعیل‌لی‌لیک «ایران‌لی» مذهب کیمی اونون دیلینده بیر سؤیوش‌دور: »دئدیگیم کیمی دئییلسه، ایسماعیلی اولوم». دئمه‌لی، نظامی گنجوی قدیم تورکلرین تانریچیلیق دینی-فلسفی تعلیمینده اولدوغو کیمی تک‌آللاه‌لی‌لیق دونیا-گؤروشونه صاحب اولموش و بوتون حاللاردا دوالیست، پولی‌تئیست سیستملری اینکار ائتمیشدی. بو دا، بیر داها گؤستریر کی، نظامی گنجوی ۱۲-جی عصرده دوالیست فارس دوشونجه‌سی‌نین، آتش‌پرست فارس احکامچیلیغی‌نین، یاخود دا ایسلاما قارشی یؤنلمیش» فردوسی کینی‌نین یوخ، قدیم دؤوردن اعتباراً تورک دوشونجه‌سینه حاکم اولان مونوتئیزمین، تورک دینی اعتیقادی نین داشیییجیسی اولموشدور.
کؤچورن: عباس ائلچین