آلفونس دوده‌نین "سونونجو درس" حکایه‌سی، محمدامین رسول‌زاده‌نین ترجومه‌سینده

سونونجو درس 

آلفونس دوده

    صاباحکن مکتبه گئجیکمیشدیم. موعلیمین سرزنیشیندن (دانلاغیندان) قورخوردوم. موعلیمیمیز موسیو هامل بو گون بیزدن قواعیدی فعلی (فعلی صیفت‌لری) سوراجاقدی. من بو درسی یاخشی بیلمیردیم. هله اوّلینجی کلمه‌لری تامامیله یادیمدان چیخمیشدی. عقلیمه گلدی کی، بو گون اصلینده مکتبه گئتمه‌ییب گزمگه قاچیم.   

  هاوا دا بو فیکریمه موساعید، اولدوقجا صاف و ایستی ایدی. چایین کناریندان توتوب مئشه‌یه قدر سریلن چمنلیک یام‌یاشیل ایدی. چمنلیکده اوخویان قومرولارین گؤزل بیر موسیقی‌‌سی، وجده گتیرن نغمه‌لری ده آدامی باشدان چیخاریردی. تاختا کارگاهی‌نین او بیری طرفینده کی  ریپر چمنزاریندان دخی سان گؤرن پروسیا عسگری‌نین مارشی اطرافا اینعیکاس ائدیردی.

  طبیعتین موحیّا ائله‌دیگی (یاراتدیغی) بو منظره البته کی، تصریفی افعال قایداسیندان داها زیاده خوشوما گلیردی. معه‌مافیه (بونونلا بئله) بیر آز تردّود ائتدیم. مکتبدن قاچماق فیکریندن واز کئچیب دوغروجا مکتبه طرف یوللاندیم. 

  کندخودانین ائوی یانیندان کئچیرکن بیر چوخ جماعتین اعلان تاختاسی‌نین قاباغیندا ییغیلدیغینی گؤردوم. ایکی ایلدن بری بوتون قارا خبرلر بو تاختا واسیطه‌سیله بیزه یئتیشیردی. سینیقلیق، مغلوبیت، تعلیقات (وئرگی‌لر) و سایر دؤولت احکامی (حؤکم‌لری) هامیسی بورادا نشر اولونوردو. اؤز-اؤزومه دئدیم کی، گؤره‌سن، یئنه نه وار؟ بو آندا دمیرچی واختر ایله شاگیردینی گؤردوم کی، اعلانی اوخویوردو. منی گؤرجک چاغیردی و دئدی کی:   

  - بالاجا، چوخ دا تلسمه مکتبه واختیندا چاتارسان! 

  من خیال ائتدیم کی، دمیرچی منیم گئجیکدیگیمی گؤروب ایستهزا ائدیر. بونا گؤره آیاق ساخلامادیم. هامان قاچاراق، یویورک اؤزومو مکتبین حَیطینه یئتیردیم. 

  درس باشلامامیش اولسایدی، هرگونکو کیمی اوشاق‌لارین سسینی تا کوچه‌دن ائشیتمه‌لی ایدیم. چونکی همیشه درسین ایبتیداسیندا اوشاق‌لارین قیل‌ وقالی کوچه‌یه قدر گئدیر، میزلر آچیلیب-قاپانیر، درس اوستونده موباحیثه‌لر اولونار، بونلارا هردن‌بیر موعلیمین سَتّاره (خطکش) ایله ماسا اوزرینه ووروب: 

- بیر آز ساکیت اولون! - دئیه باغیرماسی دا علاوه  اولوناردی. حالبوکی، ایندی نه سس وار ایدی، نه صدا. منی آرتیق خوف گؤتورموشدو. مادام کی، سس-صدا یوخدور، دئمک کی، درس باشلانمیشدیر. ایندی بوتون غئیرتیم بونا مونحصیر ایدی کی، بیر تؤور ایله اؤزومو درس اوتاغینا سالیم کی، موعلیم خبر توتماسین. 

      پنجره دن گؤروردوم کی، یولداش‌لاریم اؤز سیرالاریندا اَیلشمیشلر. موسیو هامل ده اؤز دهشتلی ستّاره‌سینی قولتوغونا ووروب او طرف-بو طرفه گزیر. ایندی گرک کی، قاپینی آچیب بو سوکوتی-تام ایچینده اؤز سیراما اوتورام. آرتیق نه درجه‌ده قورخوب و نه اندازه‌ده قیزاردیغیمی اؤزونوز تصوّور ائدینیز. 

  نتیجه ده اؤیله اولمادی. موسیو هامل آجیقلانمادان منه باخدی و مولایمتله دئدی کی: 

  - تئز اول، بالاجا فرانس، یئرینی توت. آز قالمیشدی کی، سنسیز درسی باشلایاق!    

  من هامان یئریمی توتدوم، بیر آز قورخوم گؤتورولدوکدن سونرا باخدیم کی، موعلیمیمیز قشنگ گؤی موُندیرینی گئیمیش، یاخاسینا ظریف بیر قالستوک تاخمیش و تووظیفی-موکافات (وظیفه موکافاتی)، بایرام و سایر بؤیوک گونلره مخصوص قیزیل سورمه‌لی قارا پاپاغینی باشینا قویموش، بونلاردان باشقا دئسک درس اوتاغی‌نین دا باشقا بیر جیلوه‌سی و منظره‌سی واردیر. 

  هر شئیدن زیاده نظر دیقتی جلب ائدن بیر شئی واردی کی، او دا کند اهالیسیندن بیر جمعین عادتاً بوش قالان دال سیرالاردا اوتورموش اولدوقلاری ایدی. اونلار دا بیزیم کیمی ساکیت و صامیت اوتورموشلاردی. هاوزِر اؤزونون او اوچ‌کونجلو پاپاغی ایله مدرسه‌نین سابیق موعلیمی، قدیم پوستا مأمورو و سایر شخص‌لر دخی بورادا ایدیلر. اونلارین هامیسی اولدوقجا غمگین و موتأثیر ایدیلر. هاوزِر اؤزو ایله برابر کنارلاری دیدیلمیش کؤهنه بیر الیفبا کیتابچاسی دا گتیرمیش و آچیب دیزلری‌نین اوسته سرمیش، گؤزلوگونو ده اونون اوسته قویموشدو. 

  گؤردوگوم بو فؤوق‌ا‌لعاده احوالاتدان تعجوبده ایدیم کی، موعلیمیمیز موسیو هامل اؤزونه‌مخصوص اولان مؤوقعیه چیخیب منی قبول ائله‌دیگی مولاییم و متین سسله باشلادی: 

  - اوشاق‌لاریم، بو، سونونجو درسیمیزدیر. برلین‌دن امر گلمیشدیر کی، اِلزاس و لوررِن مکتب‌لرینده آلمانجادان باشقا هئچ بیر شئی اؤیره‌دیلمه سین… تزه موعلیم صاباح بورایا وارید اولار، بو گون سیزین فرانسیزجادان سونونجو درسینیزدیر. خواهیش ائدیرم کی، لازیمینجا دیقّت یئتیره‌سینیز.    

  بو نئچه کلمه منی مونقَلیب ائتدی (دَگیشدی). آه، زاواللی‌لار! کندخودانین قاپیسیندا اعلان اولونان بو ایمیش!.. 

  من ایندی-ایندی یازی اؤیرنمگه باشلامیشدیم. دئمک کی، آرتیق هئچ بیر شئی اؤیرنه بیلمه‌یه‌جگم. آه، او تلف ائتدیگیم واخت‌لار! آه، او درسدن غایب اولوب دا قوش یووالارینی آختارماغا و یاخود ساآر مئیدانیندا فیرفیرا فیرلاتماغا گئتدیگیم ساعات‌لار!... سیزین اوچون نه قدر موتآثیرم! او واخت صرف-نحویم (گرامریم)، تاریخی-موقدسیم و باشقا کیتاب‌لاریم منه آغیر بیر یوک اولوب نظریمده منفور ایدیلر. ایندی اونلاردان آیریلماق منیم اوچون قدیم دوست‌لاریمدان آیریلماق قدر چتین‌دیر. بو کیتاب‌لار دا موسیو هامل کیمی‌دیرلر. موعلیمیمیز گئده‌جک، آرتیق اونو گؤره بیلمه‌یه‌جگم، تصوور ائتدیگیم سَتّاره لرین آجیسینی اونوتدوروردو. یازیق کیشی!   

  بو سونونجو درسین احتیرامینا ایمیش کی، موعلیمیمیز یکشنبه‌لره مخصوص اولان یاخشی پالتارلارینی گئیینمیش. ایندی آنلادیم کی، کندین قوجا کیشی‌لری نه اوچون بورایا گلمیشلر و نه اوچون دال سیرادا اوتورموشلار. بو حرکت‌لری ایله اونلار بورایا گلمه‌دیکلریندن موتأثیر اولدوقلارینی گؤستریرلردی. بو، قیرخ ایلدن بری ایندی الیمیزدن گئدن وطنیمیزه خیدمت ائدن موعلیمیمیزه قارشی بیر نؤوع تشکّور ایدی. 

  من بو خیال‌لارلا (سرگرم) مشغول ایدیم کی، اؤز آدیمی ائشیتدیم. جاواب وئرمک نؤوبتی منه چاتمیشدی. فقط من اوجا سسله غلط‌سیز اولاراق تامام بیر صورتده قواعیدی-فعلی ایضاح ائده بیلمه‌دیم. هامان اوّلینجی کلمه‌لرده حواسیم (حیس‌لریم) قاریشدی، سیرانین کنارینا دایاندیم. بیر نئچه دقیقه  تیتره‌دیم، باشیمی قالخیزماغا اوتانیردیم. موسیو هامل حالیمی بؤیله گؤرونجه دئدی: 

  - بالاجا فرانسیم، من سنی مذمت‌له‌میرم. چونکی اؤزونون نه قدر موعذّب (عذاب چکمیش) اولدوغونو گؤرورم… باخ، گؤر نه‌لر اولدو. هر گون دئییردینیز کی، واخت وار، درسیمی صاباح اؤیرنرم. فقط گؤردونوز کی، صاباح نه‌لر اولور، سونرا نه گلیر… 

  آه!.. ایشته بو تعلیم ایشینی صاباحا قویماق‌دیر کی، اِلزاسیمیزین بدبخت‌لیگینه سبب اولدو. ایندی اونلارین حاقلاری وار بیزه دئسینلر کی، فرانسیز اولدوغونوزو ایدیعا ائدیرسینیز. حالبوکی نه اؤز دیلینیزی دانیشا بیلیرسینیز، نه ده اؤز دیلینیزده یازا بیلیرسینیز. بیچاره فرانسیم، بو ایشده موقصیر اولان یالنیز سن دئییلسن. بو مذمت‌لر بیزیم هامیمیزا واریددیر. بؤیوک‌لریمیز سیزی لوزومونجا اوخوتدورمادیلار. بیر نئچه قپیک قازانماغی سیزین اوخومانیزا ترجیح وئردیلر. سیزی مکتبدن آلیب اکینه آپاردیلار، فابریکالارا گؤندردیلر. من اؤزوم ده ملامتدن (دانلاقدان) خاریج دئییلم. چوخ واخت اولموردو کی، من سیزی اوخوماق عوضینه باغیمی سووارماغا وادار ائدیردیم، باشیما بالیق اووو دوشنده سیزی بیجا یئره درسدن آزاد ائتمیردیم؟!   

  سونرا موسیو هامل مؤوضونو دَییشدیردی، فرانسه دیلیندن بحث آچیب بیزه دئییردی کی: 

  - فرانسه دیلی دونیانین ان شیرین ان فصیح و ان متین بیر دیلی‌دیر. بیز گرک کی، همیشه بو دیلیمیزی ساخلایاق و اونو هرگیز یادیمیزدان چیخارمایاق! زیرا اسارته کئچن بیر میلت اؤز دیلینی الینده ساخلامیش اولارسا، دوشدوگو زیندانین آچارینا مالیک اولموش دئمکدیر. 

  بعداً (آخیردا) موعلیم صرف-نحو کیتابینی گؤتوروب درسیمیزی اوخودو. من اؤزومون بو قدر یاخشی آنلادیغیما حئیرت ائدیردیم. موعلیم نه دئییردیسه هامان آنلاییردیم. سانکی عؤمرومده بو یاخشی‌لیقدا درس ائشیتمه‌میش و سانکی موعلیمیمیز بو دفعه کی کیمی هئچ بیر زامان درس دئمه‌میشدی. زاواللی آدام گئتمکدن اوّل سانکی بوتون بیلدیک‌لرینی بیر آندا بیزه وئرمک و بیر دفعه ده بوتون معلوماتینی بئینیمیزه سوخماق ایسته‌ییردی. 

  شیفاهی درس تامام اولدو. یازی درسی باشلاندی. موسیو هامل بو گونه مخصوص سرمشق‌لر (نومونه‌لر) حاضیرلامیش، اونلارین اوزرینده گؤزل بیر خطله یازمیشدی: 

   " فرانسه، اِلزاس! فرانسه، اِلزاس! "  

  سیرالارین کنارلارینا آسدیغی بو سرمشق‌لر داملار اوزرینده یئل‌لنن بایاراق‌لارا بنزه‌ییردی. اوشاق‌لارین نئجه بیر هوسله بو سرمشق‌لری ایستینساخ ائتدیک‌لرینی (اوزونو کؤچوردوک‌لرینی) گؤرمه‌لی‌ ایدی. اوتاقدا تام بیر سوکوت واردی. هر شئی صامیت ایدی. آنجاق کاغیذ اوزرینده جیزیللییان قلمین صداسی ایدی کی، بو سوکوتو پوزوردو. کوچه‌دن زرین‌پر آری‌لار اوتاغا داخیل اولورلاردی. آیری واخت اوشاق‌لارین ذهنینی اؤزونه جلب ائدن بو جوجولره دوزجیزگی مشقیله مشغول اولان خیردا اوشاق‌لار بئله اهمیت وئرمیرلردی. اونلار دا وار سسلریله فرانسه یازیسی ظن ائتدیک‌لری بو جیزگی‌لری تکرار ائتمکله مشغول ایدیلر.      

  گؤیرچین‌لر دخی مکتبین دامیندا اوتوروب غملی-غملی اوخویورلاردی. من اونلارین سسینی ائشیتدیکده اؤز-اؤزومه دئدیم کی، گؤره سن اونلار بونلاری دا آلمانجا اوخوماغا مجبور ائده‌جکلر؟ 

  آرابیر باشیمی قاباغیمداکی کاغیذدان قالخیزدیقدا گؤروردوم کی، موسیو هامل اوتورموش اؤز ماساسی‌نین شئی‌لرینی گؤتوروب - قویور. سانکی بو موحقّر (تحقیر اولونموش) درسخانه‌سی‌نین بوتون شئی‌لرینی ذهنینه تاپشیرماق ایسته‌ییر. بیر تصوور ائدینیز. بو زاواللی آدام قیرخ ایلدن بری بو اوتاغا مأنوس اولموش (اؤیرنمیش)، همیشه بو پنجره‌نین قاباغیندا اوتوروب حَیطه باخمیش و بو قیرخ ایلین عرضینده عئینی منظره، عئینی ترتیب‌لری گؤرموش، یالنیز تغییر تاپان (خاراب اولان) بیر شئی وارسا او دا مکتب سیرالاری‌نین سورتولوب کؤهنه‌لمه‌سی ایله حَیطده کی  قوز آغاج‌لاری‌نین بؤیویوب قول-بوداق آتماسیندان و اؤز الی‌ ایله اکدیگی گول آغاج‌لاری‌نین پنجره بویونجا قالخیب دامین کنارینا قدر اوزاندیقلاریندان عیبارت ایدی. 

  بونلارین هامیسیندان آیریلماق مجبوریتی‌نین تصوورو و یوخاری اوتاقدا سفر صاندیق‌لاری ایله چامادان‌لاری باغلایان باجیسی‌نین هنیرتیسی زاواللی آداما نه کیمی تاثیر ایجرا ائده بیله‌جگینی ده بیر کره دوشونونوز. دوشونونوز بو آدامین حوزن و کدرینی کی، اللصاباح بورادان دایمی صورتده آیریلاجاقدیر. 

  بوتون بو روح ازیجی تأثیرلرله برابر موعلیمیمیزین یئنه قووّتی واردی کی، درسینی آخیرا یئتیرسین. مشقدن سونرا تاریخ درسی گلدی. 

  کیچیک اوشاق‌لار بیر آغیزدان الیفبانی اوخویورلاردی. اوتاغین دال سیرالاریندا اوتوروب دا الیفبا کیتابینی الینه آلمیش اولان قوجا هاوزِر ده عئینگینی گؤزونه ووروب کیچیک اوشاق‌لارلا برابر تهجّی ائدیردی (هؤجه‌له‌ییردی). گؤرونوردو کی، بو قوجا کیشی ده چالیشیردی. قوجانین ایضطیراب تأثیریندن سسی تیتره‌ییردی. بیر درجه‌ده کی، هامیمیزی گولمک، عئینی زاماندا آغلاماق توتوردو.   

  آه!.. بو سونونجو درسی هئچ بیر واخت اونوتمام… ناگاه کیلسه ساعاتی اون ایکینی ووردو. گون اورتا چاغی ایدی. دوعا اوخوندو. بو اثنادا ایدی کی. مشقدن قاییدان پروسیا عسگرلری‌نین شئیپورلاری‌نین سسی اوجالدی. موسیو هامل موضطریب (هیجانلی) ایدی. رنگی قاچمیش حالدا کورسو اوزرینه چیخیب آیاق اوسته دوردو (موسیو هامل هئچ بیر زامان بو قدر بؤیوک گؤرونمه میشدی) و دئدی:

 - دوست‌لاریم! دوست‌لاریم من… من... 

  موهوم بیر سؤز دئمک ایسته‌ییردی. فقط، بوغازی مینگیرلشیر، سانکی بیر شئی اونو دانیشماقدان منع ائدیردی (قاباغینی آلیردی).    

  ناگاه موعلیم اوزونو مکتبده کی  قارا لؤوحه‌یه چئویردی. الینه آغ بیر تباشیر پارچاسی آلیب بوتون قووّت و باجاریغینی صرفله بؤیوک حرفلرله یازدی:    

  - یاشاسین فرانسه! 

  سونرا هامان یئرینده‌جه قالدی. باشینی دیوارا دایادی. آرتیق بیر سؤز دئمه‌دن الی‌ ایله بیزه ایشاره ائتدی کی: 

  - بیتدی… مورخص‌سینیز… 

موترجیم‌: محمدامین رسول‌زاده

"ایقبال" قزئتی،  1914 نجی ایل

کؤچورن : عباس ائلچین