ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیسهراب طاهر - داها
سهراب طاهر
داها
دردی درد اولموشدو ائلینده منه،
آغلادیم بیر ناشی گولنده منه،
هئچ کس آغلاماسین اؤلنده منه،
من هئچ واخت،هچ زامان اؤلمه‌رم داها.
آزاد قارداشیم وار اونونلا خوشام،
من گرک ساحیلی ساحیله قوشام،
ایکی بؤلونمکدن ائله قورخموشام،
چؤپو ده ایکی‌یه بؤلمه‌رم داها.
دنیزلر دریالار منه دایازدیر،
ان درین بیر چای وار او دا آرازدیر،
منه گؤروش وئرین آزادلیق آزدیر،
گؤروشسم آیریلماق بیلمه‌رم داها.
عؤمرومدن غوربت‌لر، یادلار قووولسون
کئچمیشیم یییه‌سیز قالدی، قوی اولسون
آنجاق گله جگیم منیمکی اولسون
من اونو عؤمرومدن سیلمه‌رم داها
منیم سعادتیم هارداسا بیتدی،
او هاساد گلمیشدی، هاساد دا گئتدی،
منه نه ائتدیسه سعادت ائتدی،
بدباخت سعادته گولمه‌رم داها .
علی و نینو سئوگی هئیکلی
علی و نینو سئوگی هئیکلی
سئوگی هئیکلی : علی و نینو گورجوستانین باتومی شهرینده دنیزکناری بولوار اراضى‌سینده یئرلشن هئیکل. هئیکل قوربان سعیدین آذربایجانلی اوغلانلا گورجو قیزین سئوگى‌سیندن بحث ائدن " علی و نینو " رومانیندان ایلهام‌لاناراق یارادیلیب.
" علی و نینو " آبیده‌سى گورجو و آذربایجان خالقلارى نین دوست‌لوق رمزىدیر "
مسلم ماقومایئف-ین یاشاییشی و یارادیجیلیغی
مسلم ماقومایئف (تام آدی: عبدالمسلم محمد اوغلو ماقومایئف؛ 18 سپتامبر 1885 – 28 ژوئیه 1937) — آذربایجان بسته‌کاری، دیریژور، پداقوق، فولکلورشوناس، ایجتیماعی خادیم، آذربایجان کلاسیک موسیقیسینین تأسیس‌چیلریندن بیری، آذربایجان موسیقی‌سینده اوروپا استیلینده ایلک اوپرانین مؤلیفی ( " نرگیز " ، 1935)، آذربایجانین امکدار اینجه صنعت خادیمی (1935). آذربایجان دؤولت آکادمیک فیلارمونیاسی مسلم ماقومایئف آدینی داشیییر. موغنی مسلم ماقومایئف ین باباسی‌دیر.
اوشاق‌لیق ایللریندن موسیقی ایله ماراقلانیردی، مکتب ایللرینده موسیقی درنک‌لرینده ایشتیراک ائدیردی، زاقافقازیا موعلیم‌لر سمیناریانین اورکسترینده ایفا ائدیردی.زاقافقازیا موعلیم‌لر سمیناریادا اوزئییر حاجی‌بیگوف ایله تانیش اولوب و عؤمور بویو یاخین دوست‌لوق ائدیردی. سمینرییانی بیتیردیکدن سونرا اول شیمالی قافقازدا سونرالار ایسه آذربایجاندا موعلیم ایشله ییردی. عبدالمسلم ماقومایئف باکیدا تدریس ائدرکناوزئییر حاجی‌بیگوفون رهبرلیگی آلتیندا اولان موسلمان اوپرا تروپپاسی ایله ایلک اولاراق موسیقیچی، سونرا - دیریژور و تئاترین رهبری کیمی امکداش‌لیق ائتمه یه باشلادی. داها سونرا آذربایجان س‌س‌ر خالق تحصیلی کومیسسارلیغیندا مسئول وظیفه لرده چالیشیردی.
ایکی اوپرانی - " شاه ایسماییل " و " نرگیز " یازمیشدیر. " نرگیز " اوپراسی سووئت مؤوضوسوندا ایلک آذربایجان اوپراسی‌دیر. او، همچنین اوچ یوزه یاخین آذربایجان خالق رقصلری‌نین، ماهنی‌لاری‌نین و دیگر ملودی‌لری‌نین سیمفونیک شرحی‌نین مؤلیفی‌دیر. ماقومایئف‌ین اثرلرینده آذربایجانین میلّی اینجه صنعتی‌نین تاثیری ایزله‌نیله بیلر.
مسلم ماقومایئف 1937-جی ایل، ژوئیه‌نین 28-ده نالچیک‌ده وفات ائدیب.
یاشاییشی
اوشاق‌لیق ایللری
اصلا قاخ رایونونون ایلیسو کندیندن‌دیر. آتاسی محمد عبدل اوغلو گنج یاشلاریندا ایلیسو کندینده دمیرچی‌‌لیک ائتمیش و سونرالار ولادی‌قافقاز شهرینه کؤچموشدور. چچن قیزی ایله ائولنه‌رک بورادا یاشامیشدیر.[۱]عبدالمسلم محمد اوغلو ماقومایئو 1885-جی ایلده قروزنی شهرینده آنادان اولموشدور.[۲][۳][۴][۵][۶]
عاییله‌ده موسیقی یه اولان ماراق ماقومایئوین بیر بسته‌کار کیمی فورمالاشماسیندا بؤیوک رول اوینامیشدیر. [۷]عبدالمسلمون ایلک موسیقی موعلیمی اونون بؤیوک قارداشی محمد ایدی. سونرالار قروزنی شهر مکتبینده تحصیل آلارکن، مسلم مکتب اورکستری‌نین باشچیسی اولوب و همچنین رقص درس‌لری تدریس ائدیردی.[۸] رسمده اوغور قازانماق اوچون مکتبین رهبرلیگی گنجین سانکت-پتربورق‌داکی اینجه صنعت مکتبینه گؤندریلمه‌سینی تکلیف ائتدی، لاکین عاییله‌نین مالیه دورومو بونا ایمکان وئرمه‌دی. گله‌جک بسته‌کار، 1900-جو ایلده قروزنی شهر مکتبین مأذونو اولدو.[۹]
موعلیم‌لیک ایللری
1899-جو ایلده قوری موعلیم‌لر سمیناریاسینا داخیل اولور.[۹] ائله بورادان دا اونون اوزئییر حاجی‌بیگوو ایله دوست‌لوغو باشلاییر. سمیناریادا تحصیل آلدیغی مودتده مسلم ماقومایئو اسکریپکا و قابویدا علا چالیردی. سمیناریادا چوخ زامان طلبه‌‌لرین ایشتیراکی ایله سیمفونیک و نفسلی اورکسترین کونسرت‌لری کئچیریلیردی. سیمفونیک اورکسترین باش ایفاچیسی اولان م.ماقومایئو دفعه‌‌لرله بو کونسرت‌لرده دیریژورو عوض ائدردی.[۱۰]طلبه‌‌لیک ایللرینده او، قافقازیانی خالق یارادیجیلیغی ایله ماراقلانیر،[۱۱]آذربایجان خالق موسیقی‌سینی اؤیرنه‌رک خالق ماهنی‌لارینی نوتا کؤچورولوب کور اوچون ترتیب ائتمیشدیر. 1900-جو ایلده پاریس‌ده کئچیریلمیش دونیا سرگیسینده اونون ییغدیغی اثرلری تقدیم ائدیلدی. بورادا او، اؤز ایلک موسیقی اثرلری یازمیشدی: " خیال‌لار " والسی، " سمینارچی " مازورکاسی و س.[۱۱][۱۲]
ماقومایئو 1904-جو ایلده [۳]سمیناریانی اوغورلا بیتیردیگینه گؤره اسکریپکا[۱۳]و پول موکافاتی [۱۴]آلیر. سمیناریانی بیتیردیکدن سونرا تعییناتی اوزره شیمالی قافقازا ایشه گؤندریلیر. 1905-جی ایلدن اعتیباراً او، لنکراندا موعلیم‌لیک ائتمکله مشغول اولور.[۱۵] لنکراندا موعلیم‌لیک ائتمکله یاناشی نفسلی آلت‌لر اورکستری، خور، ائلجه ده بالالایکا چالانلار آنسامبلی تشکیل ائدیر. عبدالمسلم‌ین لنکراندا فعالیتی بو شهرده مدنیتین اینکیشافینا موهوم تؤهفه وئرمیشدیر و لنکران تئاتر قروپونون چیخیشلاری " باکی " قزئتی‌نین " موسلمان حیاتی " مقاله سینده قئید اولوندو.[۱۶]
1911-جی ایلده ماقومایئو باکی شهرینه کؤچدو و بورادا شهر کالجینده ایشه باشلادی. بورادا موعلیم‌لیکدن علاوه ، همچنین یئرلی ایشچی‌لرین ساوادلی‌لیغینا اؤیرتدیگی آخشام کورس‌لارینی تاًسیس ائتدی.[۱۷]
موسیقی کاریئراسی
عبدالمسلم ماقومایئو باکیدا تدریس ائدرکن اوزئییر حاجی بیگووون رهبرلیگی آلتیندا اولان موسلمان اوپرا تروپپاسی ایله امکداش‌لیق ائتمگه باشلادی. موسلمان اوپرا تروپپاسی‌نین یاراتدیغی آذربایجان موسیقیلی تئاتری‌نین اورکسترینده، ماقومایئو اسکریپکادا چالماغا باشلادی.[۱۸]حاجی بیگووون " لئیلی و مجنون " ، " اصلی و کرم " ، " شئیخ صعنان " اوپرالارینا، ائله‌جه ده، " او، اولماسین، بو اولسون " ، " آرشین مال آلان " ، موسیقیلی کومدیالارینا دیریژورلوق ائدیر. مسلم ماقومایئوین آذربایجان میلّی تئاتری‌نین اینکیشافی، ائله‌جه ده، موعلیم‌لیک ساحه‌سینده کی پداگوژی فعالیتی اونو اوزئییر حاجی بیگوولا داها دا یاخینلاشدیریر.
مسلم ماقومایئو تئاترین رهبری و باش دیریژورو اولماقلا یاناشی، همچنین بسته‌کار‌لیق ساحه سینده ده فعالیت گؤستریردی. 1913-جو ایلده ماقومایئو " سئوگی " و " شاه اسماییل " اوپرالارینی یازماغا باشلادی.[۱۹] او، 1916-جی ایلده اؤزونون ایلک صحنه اثری اولان " شاه اسماییل " اوپراسینی بیتیردی.[۲۰]خالق افسانه‌سینه اساسلانان بو اوپرادا بسته‌کار میلّی فولکلور نومونه‌‌لریندن باجاریقلا ایستیفاده ائتمیشدیر. اوپرانین ایلک نشرینده چوخ‌سایلی دیالوق اپیزودلاری وار ایدی، موسیقی ایسه ایمپروویزاسیا و موغام پرینسیپ‌لرینه اساسلانیردی. 1916-جی ایلده تاماملانان اوپرانی بسته‌کار بیر نئچه دفعه رداکته ائتمیشدیر. اوپرا اوزرینده بسته‌کار چوخ ایشله‌میشدیر. هر دفعه ایمپروویزاسیا اوصولوندان اوزاقلاشاراق کورلار، آرییالار، رقص‌لر علاوه ائدیردی کی، بو دا اونون بیر داها کلاسیک اوپرا فورماسینا اویغونلاشماسینا ایمکان یارادیردی. اوپرانی رئداکته ائدرکن آذربایجان خالق موسیقیسینین توپلاییب ایلک دفعه نوتا سالمیشدیر. اثرین پرمیئراسی 1916-جی ایله نظرده توتولسا دا، لاکین، پلانلاشدیریلمیش تاریخدن قیسا بیر مودت اول تاغی‌یئوین درام تئاترین بیناسی یاندی.[۲۱] " شاه اسماییل " اوپراسی‌نین ایلک تاماشاسی 20 مارس 1919-جو ایلده کئچیریلدی.
1920-جی ایلده ماقومایئو آذربایجان س‌س‌ر تحصیل ایشچی‌لر بیرلیگی‌نین صدری سئچیلیر. او، 1921-جی ایلده ماقومایئو آذربایجان خالق تحصیلی کومیسسارلیغی‌نین اینجه صنعت شؤعبه‌سی‌نین مودیری وظیفه‌سینه تعیین ائدیلیب. سونرا آذربایجان درام تئاتری‌نین بدیعی رهبری، آذربایجان دؤولت اوپرا و بالت تئاتری‌نین باش دیریژورو وظیفه سینده چالیشیب. 1929-جو ایلده ماقومایئو آذربایجان رادیو کومیته‌سینده موسیقی شؤعبه‌سی‌نین رهبری وظیفه سینده ایشله‌ییب و بو وظیفه ده 1931-جی ایله قدر قالیب.[۲۲]
مسلم ماقومایئو 1927-جی ایلده اوزئییر حاجی بیگوو و ذولفقار حاجی بیگوو ایله بیر‌لیکده بیر سیرا آذربایجان خالق ماهنی‌لارینی نوتا سالاراق ایشله‌میشدیر. 1927-جی ایلده ماقومایئوین رداکته سی ایله " تالیش خالق ماهنی‌لاری "نین ایلک مجموعه‌سی (اوزئییر حاجی بیگوو طرفیندن یازیلمیش و ایشلنمیشدیر) نشر اولونموشدور. او، 1920-1930-جو ایللرده " آذربایجان اینجه صنعتی " ، " راپورت وئریریک " کینوفیلم‌لرینه، جلیل محمدقولوزاده‌نین " اؤلو‌لر " ، جعفر جبارلی‌نین " 1905-جی ایلده " درام تاماشالارینا و دیگر اثر‌لره موسیقی بسته‌له‌میشدیر. بسته‌کار، همچنین، سیمفونیک اورکستر اوچون " آذربایجان چؤل‌لرینده " ، " جئیران " ، " توراجی " ، " شوشتر درآمدی " ، " چچن رقصی " ، و س. یازمیشدیر. او، ووکال موسیقیسی ساحه‌سینده ده اؤز فعالیتینی داوام ائتدیریردی. " باهار " ، " تارلا " ، " بیزیم کند " ماهنی‌لاری میلّی کولوریتی ایله دیقتی جلب ائدیر. 1932-جی ایلده کوروغلو داستانی حکایه‌سینه اساساً اوپرا یازماغا باشلامیشدی، لاکین، حاجی بیگووون عئینی مؤوضودا اثر یازدیغینی اؤیرنمیش و دوستونون داها یاخشی بیر اوپرا یازاجاغینی دوشونه‌رک، لاییحه لری محو ائتمیشدیر.
مسلم ماقومایئو یارادیجی‌لیغی‌نین ان یوکسک زیروه سینی اونون " نرگیز " اوپراسی تشکیل ائدیر. بسته‌کار اوپرا اوزرینده 1932-1935-جی ایللرده ایشله میشدیر. " نرگیز " اوپراسی آذربایجان موسیقیسینین اینکیشافی تاریخینده موهوم یئر توتور. ماقومایئو حساب ائدیردی کی، ایمپروویزاسیا اوصولوندان اوزاقلاشماق اوپرانین ملودیک قورولوشوندا میلّی موسیقی نومونه‌‌لرینه موراجیعت ائتمک و اوپرادا چوخ سسلی کورا اوستونلوک وئرمک لازیم‌دیر. " نرگیز " اوپراسی‌نین تاماملانماسی ایله علاقه دار اولاراق بسته‌کار " آذربایجان س‌س‌ر امکدار اینجه صنعت خادیمی " فخری آدینا لاییق گؤرولموشدور.
مسلم ماقومایئو اوزون سورن خسته لیکدن سونرا 1937-جی ایل، ژوئیه‌نین 28-ده نالچیک‌ده وفات ائدیب. باکیدا فخری خیاباندا دفن اولونوب.[۲۳]
عاییله‌سی
عبدالمسلم ماقومایئو حیات یولداشی ایله، 1906-جی ایل
ماقومایئوین ایکی قارداشی و اوچ باجیسی وار ایدی. اونون حیات یولداشی بایدی‌گول تئرئقولووا (اوپرا موغننیسی حنفی تئرئقولووون باجیسی) ایدی.[۲۴]مسلم ماقومایئوین ایکی اوغلو وار ایدی: جمال‌الدین و محمد. جمال‌الدین ماقومایئو آذربایجان س‌س‌ر ناظیر‌لر سووئتی‌نین صدرین موعاوینی، آذربایجان ک پ باکی ویلایت کومیته‌سی‌نین ایکینجی کاتیبی اولموشدور. 1953-1957-جی ایللرده آذربایجان س‌س‌ر صنایع ناظیری وظیفه‌سینده چالیشمیشدیر.[۲۵]محمد ماقومایئو تئاتر رسامی، مولتی‌پلیکاتور اولموش، ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی زامانی جبهه یه یوللانمیش، 24 آوریل 1945-جی ایلده برلین یاخین‌لیغیندا قهرمانجاسینا هلاک اولموشدور. محمد ماقومایئو و اونون حیات یولداشی آیشتین اوغلو — مسلم ماقومایئو، سس ری خالق آرتیستی، موغنی و بسته‌کار اولموشدور.[۲۶]
موسیقی تؤحفه‌لری
عبدالمسلم ماقومایئو 15 یاخین سیمفونیک اثر‌لرین، او جومله‌دن ایکی اوپرا، مارشلار و بیر نئچه راپسودیانین مؤلیفی‌دیر. او، همچنین آذربایجانلی شاعیر‌لرین شعیر‌لرینه اساسلانان بیر چوخ ووکال اثر‌لرین مؤلیفی‌دیر. اونون بیتمه‌میش اثر‌لریندن اوچو - " سئوگی " اوپراسی، " دلی موختار " بالتی و " خوروز بیگ " آدلی موسیقیلی کومدی. بوندان علاوه ، ماقومایئو تئاتر ترتیباتینا ( " اؤلو‌لر " ، " 1905-جی ایلده " ) و فیلم‌لره ( " آذربایجان اینجه صنعتی " ، " راپورت وئریریک " ) موسیقی موشایعتی‌نین مؤلیفی‌دیر.
ماقومائوین " نرگیز " اوپراسی کلاسیک موسیقی و صحنه فورماسی اوزرینده قورولان ایلک آذربایجان اوپراسی ساییلیر. ماقومایئو و حاجی بیگووون اوّلکی اوپرالاری موعین درجه ده موغام‌دیر.[۲۷]ماقومایئو گئنیش کوتله آراسیندا یاییلمیش ماهنی‌لارین ایلک مؤلیف‌لریندن بیریدیر.[۲]
ماقومایئو چچن، آذربایجان و دیگر قافقاز فولکلورونون توپلانماسی و سیستم‌لشدیریلمه‌سی ایله مشغول اولموشدور. او، آذربایجان فولکلورونا خوصوصی دیقت یئتیرمیشدیر. اوچ یوزدن آرتیق آذربایجان خالق ماهنی و رقصینه سیمفونیک ایشلنمه‌سی ماقومایئوا عاییددیر، بعضی‌لری 1927-جی ایلده " آذربایجان خالق ماهنی‌لاری " ییغمادا درج ائدیلمیشدیر. ییغمادا ماقومایئو و حاجی بیگووون هم خالقین اثرلری داخیلدیر.[۲۸].
اثرلری
اوپرالار
- " شاه اسماییل " (1916)
- " نرگیز " (1935)
موسیقیلی کومدی
- " خوروز بیگ (اوپرِتتا) "
بالت
" دلی مختار (اوپرا) " - 1936-جی ایلده باشلانیلیب، بیتیریلمه‌ییب
اینسترومنتال
- سیمفونیک اثرلری - آذربایجاندا ایلک دفعه
- " جئیران " راپسودیاسی
- " آذربایجان چؤل‌لرینده "
- " آزاد اولونموش آذربایجان قادینی‌نین رقصی "
- " درویش "
- " مارش RV-8 "
- " شلاله "
- ماهنی‌لار
- " یاز "
- " نفت "
- " مای "
- " تارلا "
- " گؤزه لیم "
- " دورنا "
فیلموقرافی
- آذربایجان اینجه صنعتی (فیلم، 1934) (قیسامتراژلی سندلی فیلم)
- بسته‌کار مسلم ماقومایئو (فیلم، 1976)
- دوغما خالقیما (فیلم، 1954)
- ایلیسو (فیلم، 2006)
- لؤک‌باتان (فیلم، 1933)
- مسلم ماقومایئو (فیلم، 1976)
- اوزئییر عؤمرو (فیلم، 1981)
خاطیره‌سی و موکافاتلاری
- مسلم ماقومایئو 1935-جی ایلده " آذربایجان س‌س‌ر امکدار اینجه صنعت خادیمی " فخری آدینا لاییق گؤرولموشدور.
- 1937-جی ایل آقوست آیی‌نین 11-ده خالق کومیسارلاری سووئتی‌نین 5021 سایلی ایجلاسی‌نین قراری ایله AK (b) MK- -دان خواهیش ائدیلدی کی، مسلم ماقومایئوین آدینی ابدی‌لشدیرمک اوچون آذربایجان دؤولت فیلارمونیاسینا بسته‌کارین آدی وئریلسین. آذربایجان دؤولت آکادمیک فیلارمونیاسی مسلم ماقومایئوین آدینی داشیییر.[۲۹]
- باکیدا ایچری‌شهرین کوچه لریندن بیری اونون آدینی داشیییر.
- فیلارمونیانین قارشیسیندا 1987-جی ایلده آچیلان مسلم ماقومایئوین بوستو وار. بوست هیکل‌تراش عمر ائلداروو و معمار عاریف صالح‌اوو طرفیندن حاضیرلانمیشدیر
- باکیدا بسته‌کارین یاشادیغی نظامی کوچه‌سینده یئرلشن 41 نؤمره لی ائوین دیواریندا خاطیره لؤوحه‌سی آسیلمیشدیر.
- 1995-جی ایلده مسلم ماقومایئوین آنادان اولماسی‌نین 110 ایل‌لیگی ایله علاقه دار قرار قبول ائدیلمیشدیر.[۳۰]
.jpg?uselang=azb)
ماراقلی فاکت‌لار
بسته‌کار اوزئییر حاجی بیگوولا عئینی ایلده و عئینی گونده آنادان اولموشدور.
اتک یازیلار
- ↑ История Чечни, 2013, § 2. Новые явления в культуре чеченского общества
- ↑
- ↑
- ↑ Исмаилова, 1975. səh. 4
- ↑ "Müslüm Maqomayev".Большая советская энциклопедия: [в 30 т.](3-е изд.).М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
- ↑ "Магомаев Абдул-Муслим Магометович". Международный Объединенный Биографический Центр.2016-09-12 tarixindəorijinalındanarxivləşdirilib. İstifadə tarixi:2016-09-12.
- ↑ Мешаненкова, 2013. səh. 10
- ↑ Магомаев, 1999. səh. 10
- ↑
- ↑ Гаджибеков, 1938
- ↑
- ↑ Аббасов, 1952
- ↑ Магомаев, 1999. səh. 11
- ↑ Исмаилова, 1975. səh. 11
- ↑ Исмаилова, 1975. səh. 12
- ↑ Советские оперы, 1982. səh. 412
- ↑ Исмаилова, 1975. səh. 13—14
- ↑ "Магомаев Абдул-Муслим Магометович". Международный Объединенный Биографический Центр. 12 sentyabr 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.İstifadə tarixi: 12 sentyabr 2016.
- ↑ Исмаилова, 1975. səh. 17
- ↑ Абасова Э. Г. (6 yanvar 2011)."Муслим Магомаев-старший". Belcanto.ru. 12 sentyabr 2016 tarixindəorijinalındanarxivləşdirilib.İstifadə tarixi:13 sentyabr 2016.
- ↑ Гусейнова, 1998
- ↑ "Магомаев Абдул-Муслим Магометович". Международный Объединенный Биографический Центр. 12 sentyabr 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.İstifadə tarixi: 12 sentyabr 2016.
- ↑ "Выдающийся певец, народный артист СССР Муслим Магомаев похоронен в Аллее почетного захоронения". Azəri Press Agentliyi. 29 oktyabr 2008. İstifadə tarixi: 26 sentyabr 2016.
- ↑ Мешаненкова, 2013. səh. 13
- ↑ Депутаты ВС СССР, 1970. səh. 265
- ↑ "Светлой памяти великого композитора посвящается". Муслим (интернет-журнал). 12 sentyabr 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi:12 sentyabr 2016
- ↑ Музыкальный энциклопедический словарь, 1990, Азербайджанская музыка
- ↑ Григорьев, Платек, 1981. səh. 181
- ↑ "Tarixi". filarmoniya.az. Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası. İstifadə tarixi: 31 may 2016.
- ↑ Müslüm Maqomayevin anadan olmasının 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1995-ci il tarixli Sərəncamı— anl.az saytı
قایناقلار
- Карагичева Л. В. (1956). Азербайжданская ССР. Музыкальная культура союзных республик (2-ci nəşr). М.: Государственное музыкальное издательство. səh. 100.
- Союз композиторов СССР (1957). Советские композиторы: краткий биографический справочник. М.: Советский композитор. tərtibatçı Г. Б. Бернандт, А. Н. Должанский. səh. 695.
- Депутаты Верховного Совета СССР. VIII. Известия Советов депутатов трудящихся СССР. 1970.
- Исмаилова Г. А. (1975). Муслим Магомаев (1-ci nəşr). Баку: Азербайджанское государственное издание. Л. В. Карагичевой. səh. 64.
- Григорьев Л. Г., Платек Я. М. (1981). Советские композиторы и музыковеды: справочник в трёх томах. 2: К — Р. М.: Советский композитор. səh. 416.
- "Абдул Муслим Магометович Магомаев". Советские оперы: краткое содержание. М.: Советский композитор. tərtibatçı А. М. Гольцман. 1982. səh. 672.
- Музыкальный энциклопедический словарь (150 000 nüs.). М.: Советская энциклопедия. Baş redaktor Г. В. Келдыш. 1990. səh. 672. ISBN 5-85270-033-9.
- Магомаев М. М. (1999). "Мотивы детства". Любовь — моя мелодия. Мой 20 век. М.: ВАГРИУС. ISBN 5-264-00001-8.
- Гешаев М. Б. (1999). Знаменитые чеченцы. 1 (2000 nüs.). Седа. səh. 644.
- Эстрада России, XX век: энциклопедия. М.: ОЛМА Медиа Групп. отв. ред. Е. Д. Уварова. 2004. səh. 861. ISBN 5-224-04462-6.
- Мешаненкова Е. (2013). Муслим Магомаев. Биография. М.: Издательство АСТ. səh. 431.ISBN 978-5-457-40567-7.
- Академия наук Чеченской республики (2013). История Чечни с древнейших времён до наших дней в четырёх томах. III. История Чечни XIX в (5 000 nüs.). Грозненский рабочий. Я. З. Ахматов. səh. 654.
ویکی پدیا اوچون حاضیرلایان: عباس ائلچین
Zumrad va Qimmat
Zumrad va Qimmat
(O'zbek xalq ertagi)
خان شوشینسکی: شوشانین داغلاری باشی دومانلی
شوشانین داغلاری باشی دومانلی،
قیرمیزی قوفتالی یاشیل تومانلی،
دردیندن اؤلمه یه چوخدو گومانیم.
آی قیز، بو نه قاش گؤز، بو نه تئل،
اؤله‌رم دردیندن، اونو بیل،
دانیشماساندا بالام، باری گول.
شوشادا آخشاملار یانار اولدوزلار،
اونلاردان گؤزلدی گلینلر، قیزلار،
اوتوروب یول اوسته یارینی گؤزلر.
آی قیز، بو نه قاش گؤز، بو نه تئل،
اؤله‌رم دردیندن، اونو بیل،
دانیشماساندا بالام، باری گول.
شوشانین هر یاندان گلیر سوراغی،
تعریفه لاییق‌دیر عیسی بولاغی،
داغلاری، باغلاری، قیزلار اویلاغی.
قوردلار و مانقوردلار
قوردلار و مانقوردلار
یازان: صمد آزاپ
دونیا تاریخینه وادبیاتینا یؤن وئرن چوخ زنگین سؤزلو و یازیلی مدنیت عونصورلرینه صاحب اولان تورکلر، کؤچلر، دؤیوشلر و تیجاری علاقه‌لر نتیجه‌سینده بیر چوخ قومله ائتکی‌لشیم ایچینده اولموشلار. بو ائتکی‌لشیم نتیجه‌سینده هله یازی‌نین اولمادیغی دؤورلرده زنگین بیر سؤزلو مدنیت خالقین دیلینده بویدان بویا، نسیلدن نسیله کؤچوروله‌رک گونوموزه قدر گلمیشدیر. سؤزلو مدنیت اورونلریندن افسانه‌لر و داستانلار آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر. داستانلاردا یئر آلان آغاج، ایشیق، قورد وس. کیمی موتیولر داستانلارین کیلید نؤقطه‌لرینی اولوشدورورلار. بو موتیولردن قورد موتیوی، تورکلرین یارادیلیشی و سویلاری‌نین داوامینی ساغلاماسی‌یلا ایلگیلی آنلادیلان افسانه‌لرین وارلیغی سببیندن آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر.
چین قایناقلارینا گؤره قورددان توره‌ییش افسانه‌لریندن ایلکی حاقیندا بو حکایه روایت ائدیلیر:
ووُ-سوُن‌لارین باتی سینیریندا کیچیک بیر دؤولت وارمیش. هون حؤکمداری ووُ-سوُن کرالینا هوجوم ائتمیش و کوُنموْ-نون آتاسی اولان بو کرالی اؤلدورموش. کوُنموْ دا او سیرالار چوخ کیچیکمیش. هون حؤکمداری اونا قییا بیلمه‌میش، اونو ساغ بوراخمیش. اوشاغین اطرافیندا بیر دیشی قورد گزمگه باشلامیش. قورد اوشاغی امیزدیردیکدن سونرا اورادان اوزاقلاشمیش. بوتون اولان بیتنی گؤرن هون حؤکمداری اوشاغین قوتسال بیر بالا اولدوغونو آنلامیش و اوشاغی بؤیودوب ووُ-سوُن کرالی ائتمیش. اورتا آسیاداکی ایلک قورد افسانه‌سی بو شکیلده اورتایا چیخمیشدیر.
تورک قبیله‌لرینه عومومی آد اولاراق کاوْ-چی آدینی وئرن چین‌لیلر. کاوْ-چی-لرین یعنی تورکلرین قورددان تؤردیکلریله ایلگیلی آنلاتدیقلاری بیر باشقا افسانه‌یه گؤره، کاوْ-چی خاقا‌نی‌نین ایکی قیزیندان کیچیگی قورد ایله ائولنر. بو سببدن کاوْ-چی خالقی بو قوردلا قیزین اوشاقلاریندان تؤرمیشدیر.
گؤک‌تورکلرین اؤز سویلارینا عایید اینانیشلارییلا، دؤولت قورمادان اؤنجه‌کی تاریخلرینی ایشیقلاندیریجی خوصوصیتلر داشییان ایکی داستان واردیر. بیری "بوز قورد"، دیگری "ارگنه‌قون" داستانی‌دیر. بوزقورد داستا‌نی‌نین اساسی، یوخ اولما فلاکتینه اوغرایان گؤک‌تورک سویونون یئنیدن دیریلیب چوخالماسیندا بیر بوز قوردون، آنا قورد اولاراق وظیفه گؤرمه‌سی‌دیر. تورکلر ارگنه‌قوندان چیخدیقلاری واخت گؤک‌تورکلرین پادشاهی، قاغان سویوندان بؤرته چنه ایدی. بؤرته چنه، موغولجادا "بوز قورد" دئمکدیر. بئله‌لیکله قورد سمبولو و آنا قورد آرادان کئچن زاما‌نین اوزونلوغونا باخمایاراق اونودولمامیشدیر.
گؤک‌تورک چاغیندا قورد بیر توتئمدن چوخ قوتسال بیر سمبول حالینی آلمیشدی. گؤک‌تورکلرین اؤز بایراقلاری‌نین باشینا بیر قورد هئیکلی قویمالاری‌نین سببی ده بو ایدی. قورد باشلی بایراقلار، گؤک‌تورک دؤولتی‌نین ییخیلیشیندان سونرا دا اونودولمامیش و چین ایمپراتورلوقلاری، مثلاً تورگئشلر کیمی تورک قؤوملرینه قاغانلیق عونوانلاری وئره‌جکلری زامان قورد باشلی بیر بایراقلا بیر بارابان وئرمگی ده اونوتمامیشلار ایدی. یاکوت ناغیللاریندا ایسه قوتسال روحلارین ۹ اوغوللاری‌نین هامیسی دا قوردا بنزه‌دیلیردی .
گؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" بؤیوک حؤکمدارلارین قودرتینی گؤسترمک اوچون ایستیفاده ائدیلن بیر صیفت ایدی. مثلاً ماناس داستا‌نیندا قیرغیزلارین اورتا یوز رئیسی کؤکچؤنون اوغولو ایله ماناس-خانین اوغوللارینا، دانیشما اثناسیندا همیشه "کؤک-بؤرو سلطانیم" دئییلردی. ماناسین آروادی کانیکئی خاتون دا بیر گئجه یاتارکن چوخ گؤزل بیر یوخو گؤرموشدو. یوخوسونون یوزومو اوچون بئله دئمیشلر ایدی: "کؤک یال تؤبؤت بؤرو" یعنی "بو اوشاق گؤی یئله‌لی قورخونج بیر قورد" کیمی اولاجاق. گؤی یئله‌لی قورد موتیوی اوغوز قاغان داستا‌نیندا اوغوز قاغانا یول گؤستر‌ن قوتسال بیر اؤندر اولاراق کئچمکدهدیر: "
…گون دوغولارکن اوغوز قاغا‌نین چادیرینا گونش کیمی بیر ایشیق گیردی. او ایشیقدان گؤی توکلو، گؤی یئله‌لی بیر ائرکک قورد چیخدی. او قورد اوغوز قاغانا سؤز سؤیله‌یه‌رک: "ائی اوغوز! سن اوُروُم اوزرینه یوروش دیلگینده‌سن. من سنین خیدمتینده یورومک ایسته‌ییرم." دئدی. اوغوز قاغان و اوردوسو گؤی یئله‌لی قوردو ایزله‌دیلر". اوغوز قاغان داستا‌نینداکی بو ایفاده‌لردن ده آنلاشیلاجاغی اوزره قورد تورکلر طرفیندن بیر اؤندر، یول گؤستریجی اولاراق قبول ائدیلمیشدیر.
قیرغیزلاردا جینس، گؤزل و جسور آتلارا دا کؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" آدلاری وئریلیردی. یئنه قیرغیز ادبیاتیندا ماناس خان تصویر ائدیلرکن، "بؤرو کؤستو کوُ موُروُت" یعنی "قورد گؤزلو، قیر بیغلی" ماناسین اوخلاری اوچون ده، "بؤرو تیلدی چال ییبا"، یعنی "قورد دیللی قیر اوخ" دئییلیردی.
بهاالدین اؤگله گؤره، آلتای داغلاریندا "قورد داغی" آدینی داشییان بیر چوخ زیروه واردیر. آتیلا‌نین اوزونو ده قوردا بنزه‌دنلر واردی. آلتایلارین دوغوسوندا یاشایان بئرسیت قبیله‌سی ده اؤزلری‌نین قورددان تؤردیکلرینه اینانارلار و بونون گئرچک اولدوغونو دا ایدیعا ائدردیلر .
چینگیزنامه داستا‌نیندا آلانقوْنون، دوُیین بایا‌ن-ین اؤلوموندن سونرا سماوی قوردلا جوتلشیب چینگیزی دوغورماسی، قورد موتیوی‌نین و قورددان تؤره‌مه آنلاییشی‌نین بیر تظاهرو اولاراق یوروملانمالی‌دیر. چینگیزنامه‌‌نین باشقیرد روایتی اولان نوسخه‌ده ده "باشقیرد قبیله‌لرینی تشکیل ائدن یوُرماتی، قیپچاق، قانقلی، قیتای، تامغان کیمی موختلیف بویلارا تامغا، آغاج، قوش، اوُران (دؤیوش پاروْلوُ) وئرن بو گؤی بؤرو اوغولو چینگیز خان‌دیر." شکلینده بیر ایفاده کئچمکدهدیر. آنادولوداکی خالق اینانجلاریندا دا اوُلو شخصلرین قورد دونونا گیره بیلدیگینی گؤستر‌ن اؤرنکلر واردیر. آیریجا داستانلارداکی "قورد آنا" و "قورد آتا" آنلاییشلارینی دون دَییشدیرمه ایله ایضاح ائدن چالیشمالار دا واردیر.
داستانلار، افسانه‌لر و ناغیللاردان باشقا، تورک تاریخی و ادبیاتی اوچون واز کئچیلمز قایناقلار اولان اورخون آبیده‌لری، دده قورقود حکایه‌لری و قوتادغو بیلیگده ده قورد موتیوی‌نین کئچمه‌سی، قوردون تورک تاریخینه و ادبیاتینا نه درجه نفوذ ائتدیگینی گؤستریر. اورخون آبیده‌لرینده قاغا‌نین عسگرلری‌نین قورد کیمی، دوشمنلری‌نین قویون کیمی اولدوغو دئییلر. دده قورقود حکایه‌لرینده قورد، سالوُر قازا‌نین ائوی‌نین یاغمالاندیغی حکایه‌ده کئچیر. قازان حکایه‌ده قورد ایله دانیشار و قورد اوچون ایشلتدیگی "قورد اوزو موبارک‌دیر" جومله‌سی قوردون تورکلر آراسینداکی دَیرینی ایفاده ائدر. آیریجا دانیشما‌نین سونوندا ایشله‌دیلن "قاراباشیم قوربان اولسون، قوردوم سنه" جومله‌سی و قوتادغو بیلیگ ده یئر آلان "قوشلار بئله گؤک قوردو کئچه بیلمز! هاوادا اوچان قارتال سورولری، سنی سئچه بیلمزلر، ائی گؤک بؤری!" کیمی ایفاده‌لر توره‌ییش افسانه‌لریندن بری سورن، قوردو قوتسال‌لاشان بیر وارلیق اولاراق گؤرن بیر حالقا‌نین داوامی‌دیر.
آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق قورد موتیوی ایتمه‌میش، شکیل دَییشدیره‌رک داستانلاردان و افسانه‌لردن، رومانلارا، حکایه‌لره سیچرامیشدیر. بیلدیری‌ده اله آلیناجاق اساس مؤوضو قورددان "مانقوردلاشما"یا گئدن سورجده‌کی سمبول‌لار و ایماژلاردیر. "مانقورد" و "مانقوردلاشما" آنلاییشلاری ندیر؟ ایلک نه شکیلده اورتایا آتیلمیشدیر؟ بو سورغولارا جاواب تاپماق لازیم‌دیر.
مانقوردلوق حاقیندا ایلک بیلگیلره ماناس داستا‌نیندا راست گلینیر. اورادا اوشاق ماناسین دجل‌لیگی و دؤزولمز گوجوندن قورخان قالماقلارین، اونو مانقورد ائدک دئییب سؤز باغلادیقلاری بئله داستانلاشمیشدی:
بالانی توتوب آلاق
باشینا شیره تاخاق
ائوه آپاریب عذاب وئرک
آلتی بوی قالماغین
آیاق باشینی ییغاق
چینگیز آیتماتوو اثرلرینی بیر زرگر، بیر هئیکل‌تراش کیمی دزگاهیندا فؤوق‌العاده وسواس‌لیقلا ایشله‌میشدیر. بو دزگاه‌دان چیخان ان نادیر لعل-جواهیرات بلکه ده "گون اولار عصره برابر" یا دا دیگر آدییلا "گون اوزانار عصر اولار" رومانی‌دیر. سؤز مؤوضوسو روماندا آیتماتوو بیر حکایه سؤیله‌ییر:
ساری اؤزَکی ایشغال ائدن دوشمنلر توتساقلارا قورخونج ایشگنجه‌لر ائدرلرمیش. اینسا‌نین یادداشینی ایتیرمه‌سینه، دلی اولماسینا گتیریب چیخاران بیر ایشگنجه اوصوللاری وارمیش. اؤنجه اسیرین باشینی قازار، ساچلاری تک-تک کؤکوندن چیخارارلارمیش. بونو ائدرکن اوستا بیر قصاب اوراجیقدا بیر دوه‌نی یاتیردیب کسر، دریسینی اوزرمیش. سونرا بو درینی پارچالارا آییرار، تزه- تزه اسیرین قان ایچینده اولان قازینتینمیش باشینا سیخ سارارلارمیش. بئله بیر ایشگنجه‌یه معروض قالان توتساق یا آغریلار ایچینده قیوریلاراق اؤلر، یا دا یادداشینی تامامیله ایتیرر، اؤله‌نه قدر کئچمیشینی خاطیرلامایان بیر "مانقورد"، یعنی کئچمیشینی بیلمه‌ین بیر کؤله اولارمیش. بوندان سونرا دری کئچیریلن توتساغین بویونا باشینی یئره سورتمه‌سین دئیه بیر کؤتوک یا دا تاختا باغلار، اورک پارچالایان قیشقیریقلاری ائشیدیلمه‌سین دئیه اوزاق، اوجقار بیر یئره آپارارلار، اللری آیاقلاری باغلی، آچ -سوسوز گونشین آلتیندا ائله‌جه بیر نئچه گون بوراخارلارمیش. ساری اؤزَکین قیزغین گونشینه "مانقورد" اولمالاری اوچون بوراخیلان توتساقلارین چوخو اؤلر، بئش-آلتی آدامدان آنجاق بیر یا دا ایکیسی ساغ قالارمیش. اونلاری اؤلدور‌ن آجلیق یا دا سوسوزلوق دئییل، باشلارینا کئچیریلن سویومامیش دوه دریسی‌نین گونش‌ده قورویوب بوزولمه‌سی، باشلارینی منگه‌نه کیمی سیخیب دؤزولمز آغریلار وئرمه‌سی ایمیش. بو دؤزولمز آغریلار سونوندا توتساق یا اؤلر، یا دا عاغلینی یادداشینی ایتیررمیش. بیر "مانقورد" کیم اولدوغونو، هانسی سوبویدان، هانسی قبیله‌دن گلدیگینی، آناسینی آتاسینی بیلمزمیش. اینسان اولدوغونون بئله فرقینده دئییلمیش .
روماندا آناسی نایمان آنانی تانیماییب، اونو اؤلدور‌ن "مانقورد" اوغول جوْلامان ایشده بو ایتن دَیرلرین ان اؤنملی تمثیلچیسی‌دیر.
روما‌نین بیر بؤلومونده آنلادیلان بو حکایه عادیجه آنلادیلمیش بیر حکایه دئییل. آیتماتوو آنلادیلاری‌نین کیلید نؤقطه‌سینی تشکیل ائدن "مانقورد" تیپی بو حکایه ایله دویولموش، سونرا بیر سمبول اولاراق بیر چوخ اثرده اؤزونه کیملیک‌سیز تمثیلچیلر تاپمیشدیر. "مانقورد" اولماق اوچون دوه دریسی شرط دئییل. کئچمیشینه، مدنیتینه، اؤز کؤکلرینه یابانجی‌لاشان دیگر بیر دئییشله اؤزگه‌لشن فردلر آیتماتوو و دیگر تورک یازیچیلاری‌نین ایضاحلاریندا بیرجه "مانقورد" اولوب چیخمیشلار.
کوز باشینداکی اووچونون قیشقیریغی کیتابی‌نین "عصرلرین کؤلگه‌سینده‌کی سوچ" آدلی بؤلومونده، موختار شاهانووون سورغوسونا آیتماتووون وئردیگی جاواب "مانقوردلاشدیرما"نین بیلینجلی ایجرا ائدیلن ایدئولوژیک بیر کؤله‌لشدیرمه پروژه‌سی اولدوغونو گؤستریر. "توتالیتر سیستم زامانیندا بوتون توپلوما، اونون ایچینده سنین ده منیم ده، هامیمیزین عاغلینا، فیکیرینه، آنلاییشینا ایدئولوژیک شیره قویولدو. بو، بیر رژیمه کورو-کورونا باغلاییب، قانداللاماق آماجییلا ائدیلمیشدی." زاما‌نی‌نین تراژئ‌دیلرینه شاهید اولان آیتماتوو بو ایدئولوژیک یابانجی‌لاشدیرما، یوخ ائتمه سیاستینه آتاسی تؤرؤقول آیتماتووو قوربان وئرمیش. بو دورومون روحی دونیاسیندا آچدیغی درین یارانی یونگول‌لشدیرمک و "مانقوردلاشدیرما"نین قاباغینا کئچمک اوچون اثرلری آراجیلیغییلا اینسانلاری درین یوخولاریندان اویاندیرماغا چالیشمیشدیر. تسلیمیت‌چیلیگیه، کیملیک ایتکیسینه، شوعورسوزجا کئچمیشه، عادت- عنعنه‌لره اؤزگه‌لشمه‌یه، قارشی چیخان آیتماتوو، بوندا موفقیت‌لی اولماقلا قالمامیش ائورنسل‌لیگی دا توتموشدور. بوریس شوستِفین ۱۹۹۹-جو ایلده قلمه آلدیغی "یهودی مانقوردلار" آدلی مقاله‌سی بونون ان یاخشی گؤستریجیسی‌دیر. رمضان قورخمازین بو تثبیتی ده "مانقوردلاشما" مسئله‌سینی ان یاخشی آچیقلایان گؤروشلردن بیریدیر:
دئنه‌ییمسل یادداشین کورلاندیغی ایجتیماعی اورتاملاردا فرد اونتولوژیک تهلوکه‌سیزلیک رفرانسلارینی ایتیردیگیندن اؤزونو ایزوله، ناراحات بیر شکیلده دویومسار و ایدئولوژی‌لر اوچون ایستیثمارا آچیق بیر ساحه مئیدانا گتیرر. دایم توتالیتر و شیدّت المنتلری احتیوا ائدن ایدئولوژی‌لر بو یالیتیک و اعتبارسیز فردلره اؤز دوغولمالارینی قیسا بیر زاماندا انژکته ائد‌رک، اؤزونه قطعی اینانجلی "مانقورد" حواری‌لر قازانمیش اولار. آندره کریلتسوو، تانسیک‌بایئو، ثابت‌جان، بازاربئی، آباکیر، اوروزکول، اوردوک وس. کسلر بو طرزده اؤزونو کورلایان گوجون کیملیگینه چئوریلمیش تیپلردیر .
آیتماتوو، اؤزو ایله آپاریلان بیر رئپورتاژدا، "مانقورد" تیپی‌نین سووئتلر بیرلیگی و قیرغیز مدنیتی ایچینده‌کی کئچمیش‌ده‌کی و بو گونکی دورومونا توخونور:
بیلدیگینیز کیمی بو "مانقورد" افسانه‌سینی بیر رومانیمدا آنلاتدیم؛ آما بیر لاف اولسون دئیه دئییل، بو گونکی سیاسی حیاتلا اویغونلاشدیراراق…
اسکیدن اصلینی اونوتموش، روبوتلاشدیریلمیش اینسانلارا "مانقورد" دئییلردی. بو گون ده عینی شکیلده دویغوسوزلاشدیریلمیش کؤکوندن قوپاریلمیش، نه‌یی نه اوچون ائتدیگینی بیلمه‌ین و اؤزونه وئریلن امرلری هئچ دوشونمه‌دن تطبیق ائدن اینسانلار دا بیر چئشید "مانقورد"دور. تورک جومهوریتلرینده هله "مانقوردلارین" اولوب اولمادیغینا گلینجه: واردیر شوبهه‌سیز. اما نه قدر اولدوقلارینی کسدیرمک چوخ آسان دئییل .
یازیچی‌نین سؤیلدیگی کیمی "مانقورد" افسانه‌سی لاف اولسون دئیه سؤیلنمه‌میشدیر. "مانقوردلاشما"، سیستمین روبوت فردلر یئتیشدیرمه پروژه‌سی‌نین اثری‌دیر. بو فردلر کئچمیشینه، مد‌نی دَیرلرینه اؤزگه، آزادلیقلاری اللریندن آلینمیش، دوشونمه باجاریقلاریندان محروم بوراخیلمیش یازیقلاردیر. آیتماتوو "دیشی قوردون یوخولاری" آدلی اثرینده، بو ایدئولوژیک کؤله‌لشدیرمه فاکتینا تنقید اوخلارینی یؤنلدیر. روما‌نین قهرمانی آبدیاس کیلسه‌‌نین "مانقورد" فردلر یئتیشدیر‌ن دوقماتیکچی آنلاییشینا قارشی چیخمیش، بونون اوزرینه کیلسه‌دن قووولموشدور. آبدیاس موباریزه‌سینی بو کز ده گنجلری زهرله‌ین خاشخاش قاچاقچیلاری اوچون سوردورور. آنجاق یادداشی کؤکوندن قازماغی آماجلایان سیستم بو کز ده بو گنجلری هدف آلمیش بیر "مانقورد" اولما یولوندا اونلاری میغناطیس کیمی اؤزونه چکمیشدیر. آبدیاس کورلانان سیستمه تک باشینا اعتراض ائتمگه چالیشسا دا، گریشان لیدرلیگینده "مانقوردلاشان" گنجلرین اؤزونو قاطاردان آتماسینا انگل اولا بیلمه‌میشدیر. بو کز ده اؤزونو بوسس و قروپونون ایچینده بولان آبدیاس، سایقا سورولرینی موژونقوم چؤلونده قتل ائدن "مانقوردلاشان" ایدئولوژی‌یه قارشی دؤیوش آچسا دا کوتله‌لر حالیندا "مانقوردلاشان" اینسانلارا دوغرونو آشیلامایا چالیشان عیسی کیمی چارمیخا گریلمکدن قورتولا بیلمز.
آیتماتووون اؤز اوتوبیوگرافی‌سینی یازدیغی "حاقیمدا نوتلار" کیتابیندان، اؤزگه‌لشمه، دَیرلره یابانجی‌لاشما و مانقوردلاشمایا سدد چکمک اوچون اثرلرینی یازدیغی بو جومله‌لردن آیدین اولور:
یئددی گؤبکدن گلمه‌سینی بیلمک بیزیم کندده هر کسین وظیفه‌سی‌دیر. یاشلیلار کیچیک اوشاقلارا جیدی-جیدی سوروشاردیلار. بورا گل باخاق ایگید، هانسی سوبویدانسان آتا‌نین آتاسی کیمدیر؟ و اونون آتاسی نئجه بیر آدام ایدی؟ و اگر اوشاق اؤز کئچمیشینی بیلمیرسه، او اوشاغین آناسی آتاسی دانلانیردی. نه بیچیم آتا بو، تایسیز دوستسوز، قوهومسوز دئیردیلر. نه اوچون بو قدر قئیدسیز؟ اینسان کئچمیشینی بیلمه‌دن نئجه بؤیویه بیلر؟ بورادا اؤنملی اولان نسیللرین و جمعیت ایچینده اورتاق اخلاقی سوروملولوقلارین داوامینی تأمین ائتمک ایدی .
"مانقوردلاشما"یا گئدن یوخ اولوش سورجینی ایضاح ائتمه‌ده اؤندر آیتماتوودور؛ آنجاق دیگر تورک جومهوریتلری یازیچیلاری‌نین بیر چوخو دا بو ایدئولوژیک یادداش سیلمه، یئنی ایدئولوژی‌لری دیکته ائتمه سورجینه، دؤورون شرطلری اوزوندن آنجاق دولایلی یوللاردان اثرلرینده جاواب وئرمیشلر. بو یازی‌چیلاردان بیری ده قازاق چؤلونون بیلگه یازیچیسی مختار عوضوودور. عوضوو "کؤک‌سئرئک" حکایه‌سینده "مانقوردلاشما"یا گئدن یولدا، قورد ایله ایت آراسینداکی اینجه کؤرپو، "مانقورد" تیپی‌نین و ایدئولوژیک کیملیک سیلمه سورجی‌نین نئجه ایشلدیلدیگی‌نین ان آچیق گؤستریجیسی اولسا لازیم‌دیر. قورد موتیوی آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق هله دیری بیر شکیلده اثرلرده یاشادیلماقدادیر. قوردون کئچمیشده یوکلندیگی ویزیون زامانلا دَییشمیش قوتسال‌لیق یئرینی، سایغی‌یا بوراخمیشدیر.
"کؤک‌سئرئک" حکایه‌سینده اینسانلارلا قوردلارین اؤزل‌لیکله ده کؤک‌سئرئک‌ین موباریزه‌سی قونو ائدیلیر: "اینسانلار بیر قورد اینینی باساراق یئددی بالا‌نین آلتیسینی اؤلدورر و بالا بیر قوردو یانلارینا آلاراق کندلرینه دؤنرلر. قورماش آدلی اوشاق بالایا کؤک‌سئرئک آدینی وئره‌رک اونو یییه‌لنر. بالا قوردو اهلی‌لشدیرمگه چالیشارلار. کؤک‌سئرئک بؤیویر و یئله‌لی ائرکک بیر قورد اولار. بیر ایت کیمی یاشادیلماغا چالیشیلان کؤک‌سئرئک، آرادان کئچن او قدر ایله باخمایاراق اصلینی اونوتمامیش و بیر گون غفلتاً اورتادان ایته‌رک آزادلیغینا قوووشموشدور. قورخوسوز و عاغیلی بیر حیوان اولان کؤک‌سئرئک زامانلا افسانه‌لشمیش قویون، دوه، آت باشدا اولماق اوزره اینسانلارا آغیر ایتکیلر وئرمیشدیر. حتی بیر گون چوبان بیر اوشاغا هوجوم ائتمیش اونو پارچالایاراق اؤلدورموشدور. بو اوشاق، اؤزونو بالا بیر قورد ایکن آلیب بؤیودن قورماشدان باشقاسی دئییل. بیر ایت کیمی بؤیودولمگه چالیشیلان دیگر بیر دئییشله، قورد اولدوغو، اصلی اونوتدورولماغا چالیشیلان، عینی مضموندا دوشونولسه تورک خالقلاری کیمی "مانقوردلاشدیریلما"یا چالیشیلان کؤک‌سئرئک اؤزونه دؤنموش، بویونا کئچیریلن اسارت ایپینی پارچالایاراق سانکی قوردون اهلی‌لشدیره بیلمه‌یه‌جگی مئساژینی وئرمیشدیر.
عینی پارالئل‌لیکده دَیرلندیریله بیله‌جک بیر باشقا حکایه ده قیرغیز یازیچی تؤلؤگؤن قاسیم‌بکووون "بوزقورد" حکایه‌سی‌دیر. حکایه‌ده، قورد اینیندن بوزقوردون دؤرد کیچیک بالاسینی قاچیران آداملا، بالالارینی قورتارماغا چالیشان بوزقورد آراسینداکی موباریزه قونو ائدیلر. چووالا قویدوغو بالالاری ائوینه آپاران آدام اونلاری بیر ایت کیمی یئتیشیرمک ایستر. حکایه‌ده کئچن آدامین اؤز داخیلی دونیاسییلا دانیشماسی چوخ معنالی‌دیر:
-نه ائد‌جک‌سه‌ن بونلاری؟ دئیه سوروشدو بالالارا آغرییان کؤنولوندن گلن بیر سس.
-‘اونلاری ایته چئویره‌جگم' دئیه جاواب وئردی باشقا، سویوق بیر سس.
-‘قورد هئچ بیر زامان ایت اولا بیلمز اما' دئیه جاواب وئردی کؤنول سسی.
سویوق سس بیر قهقهه پارتلادیب ‘بورادا یاشایاجاقلار، ماسامین آرتیقلارییلا بسلنه‌جکلر؛ آنالاری‌نین، سودویله وئردیگی قوردلوق دویغوسونو ایتیره‌جکلر. بئله‌جه ایته چئوریله‌جکلر' .
اوچ بالاسی اؤلدورولن تک بالاسینی قورتارماق اوچون کنده گیرن بوزقورد تله‌یه دوشوب توتولار. جانلی -جانلی دریسی اوزولن بوزقورد ائدیلن بو ایشگنجه‌یه گؤزونو بئله قیرپماز. اصالت سیمگه‌سی قوردون بو دوروشو قارشیسیندا آدامین آغیزیندان بو جومله‌لر تؤکولر: "بونا باخ! سسینی بئله چیخارتمیر نیه گؤره‌سن؟ بو آغرییا نئجه دؤزور. ایندی بونون یئرینده بیر ایت اولسایدی فریادی چوخدان باسمیشدی." آدام بوزقوردون گؤزلرینده بیر یاش داملاسی گؤره بیلمک اومیدیله وار گوجویله سویار درینی. بوزقورد ایسه، مغرورلوغوندان اؤدون وئرمز، هر زامانکی غورورلو گؤرونوشونو دَییشدیرمز. آرتیق یاخشیجا اورتایا چیخان ایچ اورقانلاری چالیشار، سانکی اونون هله جانلی اولدوغونو سیمگه‌لر.
"مانقوردلاشما" سورجینده قوردون ایتلشدیریلمک ایستنمه‌سیله آیتماتوو ایضاحلاریندا راست گلینن یادداشین سیلینمک ایسته‌نمه‌سی عینی سیستمین اورونودور. ایت اسارتین، قورد ایسه آزادلیغین سمبولودور. ایتین اؤنونه نه وئرسه‌نیز یئیر، صاحبی‌نین سؤزوندن چیخماز. اویسا قورد ائله‌دیرمی؟ اؤز یئمگینی اؤزو تاپار، طبیعتین-دوغا‌نین سوندوقلارییلا کیفایت‌لنمز. یوخاربدا بحث ائدیلن حکایه‌لرده ده اولدوغو کیمی تاریخین هر دؤنمینده تورک اولوسلارینی بویوندوروق آلتینا آلماغا چالیشان، تورکلرین بویونلارینا اسارت ایپینی کئچیرمگه چالیشان ایدئولوژیک بیر سیرا دؤولتلر اولموشدور. آنجاق اصلینه، کئچمیشینه، عنعنه و عادتلرینه سیخی سیخی‌یا باغلی تورک اولوسلاری بو مانقوردلاشدیرما سورجینه قارشی "بوزقورد" کیمی "کؤک‌سئرئک" کیمی دیمدیک آیاقدا دایانمیشدیر.
کاشغارلی محمود، دیوان لغات التورک آدلی اثری‌نین گیریشینده دئیر کی: "تانری دؤولت گونشینی تورکلرین بورجونده یاراتدی. فلگی اونلارین مولکونه اویغونلاشدیریب چئویرر. اونلاری تورک دئیه آدلاندیردی، دونیا مولکونون صاحیبی ائتدی".
کؤچورن: عباس ائلچین
KAYNAKLAR
- AVEZOV, M. (1997). Hikâyeler. (çev. Zeyneş İsmail-Ahmet Güngör). Ankara: Bilig Yayınları
- AYTMATOV, C. (1990). Dişi Kurdun Rüyaları. (Tercüme Refik Özdek). Ankara: Ötüken Neşriyat.
- AYTMATOV, C. (1991). Gün Olur Asra Bedel. (çev. Refik Özdek). İstanbul: Ötüken Yayınevi
- AYTMATOV, C. ve MUHTAR, Ş. (2000). Kuz Başındaki Avcının Çığlığı. Ankara: Kitap Yurdu.
- BANARLI, N. S. (1987). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi I. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- ERGİN, M. (2004). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: TDK Yayınları.
- ERGİN, M. (2005). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
- İNAN, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler I. cilt Ankara: TTK Yayınları.
- KALAFAT, Y. (2009) Türk Halk Tefekküründe Kurt II. Ankara: Berikan Elektronik Basım Yayım.
- KOLCU, A. İ. (2008). Cengiz Aytmatov Üzerine Yazılar. Erzurum: Salkım Söğüt Yayınları.
- KORKMAZ, R. (2008). Ötekileşme Sorunu ve Eve Dönüş İzlekleri. Ankara: Grafiker Yayınları.
- ÖGEL, B. (2003). Türk Mitolojisi I. Ankara: TTK yayınları.
- ÖGEL, B. (2006). Türk Mitolojisi II. Ankara: TTK yayınları.
- SÖYLEMEZ, O. (2002). Cengiz Aytmatov Hayatı ve Eserleri Üzerine İncelemeler. Ankara: Karam Yayınları.
- SÖYLEMEZ, O. ve AŞLAR, H. (2009). Kırgız Hikâyeleri Antolojisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.
- ŞİŞMAN, B. (2009). Cengiznâme Hazâ Kıssa-i Çingiz Hân. Samsun: Etüt Yayınları.
"اوغوزنامه"لرده تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری
"اوغوزنامه"لرده تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری
آغاوئردی خلیل
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری اورتا عصرلرده گئنیش یاییلمیش "اوغوزنامه"لرده ده عکس اولونوب. معلومدور کی، "اوغوزنامه" - اوغوزلارین کیتابی دئمکدیر. بو کیتاب اورتا عصرلر اوغوز عنعنه‌سینه اویغون اولاراق اؤزونده زنگین فولکلور ایرثینی عکس ائتدیریر. بونونلا یاناشی بو کیتاب‌لاردا اوغوزلارین دؤولت‌چیلیک تاریخ‌لری و عنعنه‌لری ده گئنیش یئر آلیر. اسکی "اوغوزنامه"لردن بیری حاقیندا " 1309-1340-جی ایللرده میصیرده یاشامیش اوغوز-سلجوق منشألی ابوبکر بن عبدالله بن آیبک دواداری اؤزونون عرب دیلینده یازاراق 1309-جو ایلده تامالادیغی "درر التیجان و غرر تواریخ الازمان" (شؤهرتلندیریلمیش‌لرین تاریخیندن بیر اینجی) آدلی کیچیک حجملی تاریخ اثرینده معلومات وئریر و ایلک دفعه "اوغوزنامه" سؤزونو ده او ایشله‌دیر. اونون گؤستردیگینه گؤره ساسانی حؤکمداری انوشیروان‌ین (حاکیمیت ایللری: 531-573) مَرودن بُزرگمهر بُخْتَگان فارسی‌یه مخصوص اورتا فارس دیلینده یازیلمیش همین کیتاب ابو مسلم خراسانی‌نین (755- جی ایلده اؤلدورولوب) خزینه‌سیندن تاپیلیب. آیبک دواداری‌نین حاقیندا دانیشدیغی اثر چوخ گومان کی، تورکجه یازیلمیش بیر قهرمان‌لیق داستانی اولموش و 826-جی ایلده باغداددا یاشایان سوریه‌لی حکیم جبراییل بهشی طرفیندن عرب دیلینه ترجومه اولونوب. همین نوسخه‌دن ایستیفاده ائدن آیبک دواداری کیتاب حاقیندا یازیر: "من ایسته‌ییرم بو طایفانین (تورکلرین) هارادان گلدیکلری و اونلارین سلف‌لری حاقیندا بونلارین اؤزلری‌نین دوغما دیللرینده (اویغور دیلینده) یازیلمیش" اولو خان آتا بیتیکچی" آدلی کیتاب‌لارینا اساسلاناراق دانیشیم. بونون آدی‌نین معناسی "بؤیوک حؤکمدار - آتا حاقیندا کیتاب" دئمکدیر. بو ائله بیر کیتابدیر کی، قدیم تورک‌لردن موغول‌لار و قیپچاق‌لار بونونلا سئوینیر و ممنون اولوردولار، بو کیتابین اونلارین یانیندا بؤیوک حؤرمتی واردی. همچنین دیگر تورکلرین " اوغوزنامه "آدلی بیر کیتابلاری وار. اونو الدن-اله گزدیریرلر. اوندا اونلارین باشینا گلن روایت‌لر و ایلک حؤکمدارلاری حاقیندا معلومات وار" .
ف.بایاتا گؤره، "اوغوزنامه‌لرین تاریخی کرونیکالاردا گئنیش یئر آلماسی، داها دوغروسو سالنامه‌لرین اؤزونده میفیک سجیه‌لی اوغوز شجره‌سینی اریتمه‌سی، اوغوزنامه موتیولری‌نین تورک مدنیتینده ائنینه و درینینه یاییلماسینی گؤستریر. تورک داستان عنعنه‌سی‌نین تاریخی کرونیکالارا کئچمه‌سی، اِپیک یارادیجی‌لیغین "تاریخ‌لشمه‌سی" اتنوکولتورولوژی باخیمدان عئینی اینفورماسیانین موختلیف یؤنلردن تقدیمی ایدی. بو اینفورماسیانین اؤزگینده فوتوحات‌چیلیق ایدئیاسی دوروردو. اوغوزنامه موتیولری‌نین تورک اِپیک عنعنه‌سینده گئنیش یاییلماسینا سبب ده بو ایدی". ک.و.نریمان‌اوغلو و ف.اوغورلو "اوغوزنامه"نی بؤیوک بیر مدنیت حادیثه‌سی کیمی سجیه‌لندیره‌رک بو شکیلده کاراکتریزه ائدیرلر: "اوغوزنامه - تورک خالقی‌نین حیاتینی، موباریزه‌سینی، معنویاتینی عکس ائتدیرن ادبی-تاریخی قایناق‌دیر؛ اوغوزنامه - اوغوز اِپوسودور؛ اوغوزنامه - اوغوز تاریخی‌دیر. اوغوزنامه - اوغوز مدنیتی‌نین نسیلدن کئچه-کئچه یاشایان حیات کیتابی‌دیر". اوغوزنامه‌لرین ماتریالینی تشکیل ائدن آتالار سؤزلری، افسانه و روایت‌لر اؤزلرینده دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لرینی داشییان زنگین معلوماتا مالیک‌دیر. بورادا میف و تاریخ بیر-بیرینه قوووشوب، گئرچک‌لیک افسانه‌لشیب. آنجاق بو افسانوی تاریخ اوغوزلار طرفیندن یاشادیلیب و اورتا عصرلرین سونلاریندا دا گئرچک بیر تاریخ کیمی قبول اولونوب. بونا ابولغازی خان خیوه‌لی‌نین "شجره تراکمه"سینده ده راست گلیریک. اوغوز دؤولت باشچی‌لاری اؤز نسیل شجره‌لرینی نوح پئیغمبردن، افسانوی اوغوز خاندان و اونون بؤیوک اوغلو گون خاندان باشلاییرلار. معلومدور کی، 11. عصر اوغوزلارین دؤولت‌چیلیک تاریخ‌لرینده موهوم بیر دؤوردور. "11. عصرده آذربایجانا گلمیش اوغوزلار بورادا کیفایت قدر کومپاکت یاشایان تورک‌دیللی یئرلی اهالی ایله قارشیلاشدیلار. گلمه اوغوز-قیپچاق‌لارین آرتیق آذربایجانین اصل اهالیسینه چئوریلمیش هون منشألی تورک‌لرله اِتنیک یاخینلیغی چوخ‌سایلی فاکت‌لارلا تصدیق‌له‌نیر. مثلا، تاریخی اثرلرده و اِپوسدا اوغوز خانین هون حؤکمداری مئتئ ایله عئینی‌لیگی حاقیندا چوخ دئییلیب. اوغوزلارین 12 ساغ، 12 سول ( یاخود ایچ و داش اوغوزلار) قانادا بؤلونموش 24 اوغوز طایفاسی هونلارین بؤلگوسونه (تومن‌باشی عومومی آدینی داشییان 24 هون آغ‌ساققالی) تام اویغون گلیر. شرق طرفین کنیاز و باشچی‌لاری شرقده، غرب طرفین کنیاز و باشچی‌لاری غربده یئرلشمیشدیلر. س.پ.تولستوو بئله حساب ائدیر کی، هون تاریخی عنعنه‌سی 10-11. عصرلرده اونلارین خلف‌لری اولان اوغوز طایفالاری طرفیندن قبول ائدیلمیشدی " .
بو عنعنه‌نین داوام ائتدیریلمه‌سی "اوغوزنامه"لرده تام آیدین‌لیغی ایله گؤرونمکده دیر. تدقیقات‌لاردا اوغوزلارین میفولوژی اجدادی اوغوز خان حاقیندا موختلیف فیکیر و مولاحیظه‌لر مؤوجوددور. بو تیپلی آراشدیرمالار اساساً تاریخ و فولکلور موناسیبت‌لری چرچیوه‌سینده آپاریلیر. فولکلورشوناس عالیم ب. عبدالله اوغوز خانلا باغلی فیکیرلری بئله عومومی‌لشدیریر: " ن.ی.بیچورین خئیلی آراشدیرما آپارماقلا حؤکم وئریب کی، مئتئ ایله اوغوز خان ائله بیر آدام‌دیر. ضیا گؤگ آلپ اوغوز خانی گاه مئتئ، گاه دا "کیتاب" این ( کیتابی دده قورقود نظرده توتولور) بیرینجی بویونداکی دیرسه خانین اوغلو بوغاج بیلیب. ح.ب. ارجیلاسون دا بو فیکره طرفدار دوروب. بؤیوک تورکولوق و.و.رودلووون فیکرینه گؤره، مانی‌لیگی اؤز دؤولتی‌نین رسمی دینی سوییه‌سینه اوجالدان بئگو تئگین، یاخود بئگو خاقان گئرچک اولاراق ائله اوغوز خان‌دیر، ر.نورا گؤره، اوغوزون معناسی "اؤکوز" دور، یونان حؤکمداری ایسگندر ذوالقرنین (قوشابوینوزلو) ده بوینوزلودور. دئمه‌لی، اوغوز خان مقدونیه‌لی فیلیپ‌ین اوغلو ایسگندردیر کی، وار. ق.ن.پوتا نین اوغوز خانلا موغول افسانه‌لرینده آدی کئچن کیرئی خانلا، اوخور-باما خان آراسیندا اوخشارلیق، اویغون‌لوق آراییب. آلمان شرقشوناسی ای.مورکوارت اوغوز خانی چینگیز خانلا بیر بیلیب" . ف.بایاتا گؤره، "جاهان دؤولتی قورماق ایدئیاسی اوغوز آدی ایله باغلی اولوب تورک مدنیتینده بیر نئچه دفعه موختلیف تاریخی و میفولوژی اوبرازلارا ترانسفورماسیا اولونوب. بو باخیمدان چین منبع‌لری‌نین تقدیم ائتدیگی مئتئ کومپلکسی تورک-ایسلام سالنامه‌چی‌لری‌نین اوغوزنامه‌لرینه تام آدِکوات‌دیر. اوغوز-مئتئ پارالل‌لیگی هر شئیدن اول مئتئ‌نین ده جاهان دؤولتی قورماسی، هونلارین خیلاصکاری اولماسی، هون اوردو، اینضیباطی، ایداره اینستیتوت‌لاری‌نین یارادیجیسی کیمی وئریلمه‌سی ایله ایلیشگی‌لیدیر. بئله بیر یاخین‌لیق ن.بیچورینه مئتئ ایله اوغوزو عئینی‌لشدیرمگه ایمکان وئریب، چونکی تورکلرین خیلاصکاری و ائل قوران حؤکمدارلاری بو و یا دیگر درجه ده اوغوزا بنزه‌ییردی و یا بنزه‌دیلیردی". معلومدور کی، اوغوز خان اوغوز تورک‌لری‌نین میفولوژی اجدادی، سوی‌باشچیسی‌دیر. اوغوز دؤولت‌چیلیگی ده اوغوز خاندان باشلانیر. بو اؤزونو حؤکمدار نسلی‌نین شجره‌لرینده ده گؤستریر. اوغوزلارین تاریخ صحنه‌سینه چیخدیقلاری زاماندان اوغوز حاقیندا افسانه و روایت‌لر ده یارانیب. یازی مدنیتی دؤورونده ایسه اوغوز تاریخی فولکلور یادداشیندان یازییا آلینیب. بو سببدن ده بو افسانوی بیر تاریخی خاطیرلادیر". مؤوجود علمی فیکره گؤره اسکی چاغلاردان اوغوز داستانلاری شرق (تورکیستان، اوزاق شرق) و غرب (آذربایجان و اؤن آسیا) واریانت‌لاریندا مؤوجود اولوب. بو واریانت‌لاردان بیری بیزه قدر ن.بیچوری‌نین ترجومه‌سینده گلیب چاتان چین قایناق‌لاری‌نین مئتئ حاقیندا وئردیکلری یاری تاریخی افسانه‌دیر. غرب واریانتینا " اوغوز کاغان " داستانی، رشیدالدین‌ین (14. عصر)، یازیچی‌اوغلو علی‌نین (15. عصر)، حافظ آبرونون (15. عصر)، محمود اوغلو حسن بایاتلی‌نین (15. عصر)، خان‌دمیرین (16. عصر)، سالیر بابا قولالی اوغلونون (16. عصر)، ابولغازی‌نین (17. عصر) و ب. تاریخچی‌لرین اثرلری داخیلدیر " . فضل الله رشیدالدین‌ین " اوغوزنامه " سی یازیلی منبع‌لردن گؤتورولوب. فضل الله رشیدالدین همدانی قازان خانین (حاکیمیت ایللری: 1295-1304) امری ایله 1300جی ایلده یازماغا باشلادیغی " جامع التواریخ " (تاریخ‌لر توپلوسو) آدلی مشهور اثرینی اولجایتو خان (حاکیمیت ایللری: 1304-1316) دؤورونده - 1310-جو ایلده تاماملادی " . رشیدالدین‌ین " جامع‌التواریخ " اثری ایکی حیصه‌دن عیبارت‌دیر. بیرینجی حیصه موغول‌لارین، ایکینجی حیصه ایسه تورکلرین تاریخینه حصر اولونوب. اثر هولاکی‌لرین زامانیندا و اونلارین سیفاریشی ایله حاضیرلاندیغیندان موغول تاریخی اوّلده وئریلیب. " اوغوزلارین و تورکلرین تاریخی "آدلی حیصه ده اوغوزون دوغولماسی، اوشاقلیغی، تانرییا ایمان ائتمه‌سی، ائولنمه‌سی و ظفر یوروش‌لری نقل اولونور. عئینی زاماندا اوغوز جمعیتی‌نین سوسیال استروکتورو، مرکزی حاکیمیت و اونون قوللاری، تامقا و اونقون‌لاری، یعنی اسکی دؤولت رمزلری حاقیندا موفصل معلومات‌لار وئریلیر. " جامع التواریخ " ده اوغوزلارین منشایی فصلینده یازیلیر کی، 24 بویو برابر سایدا اولماق اوزره اوغوز خانین آلتی اوغلوندان تؤره‌ییب. آنجاق داها دیقته لاییق جهت بودور کی، دامغالاری آیری-آیری اولدوغو حالدا هر دؤرد بوی بیر موشترک اونقونا مالیک‌دیر. بو فاکت 24 اوغوز بویونون دا قدیم زامان‌لاردا آلتی بوی حالیندا یاشادیغینی گؤستریر. بو آلتی اونقونون هامیسی مئشه زونالاریندا یاشایان ییرتیجی قوشلاردیر". حاکیمیتین موتناسیب شکیلده بؤلگوسونو هومانیست دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری ایله علاقه‌لندیرن ت.حاجی‌یئو بو دَیرلره یوکسک قیمت وئره‌رک یازیر: "قدیم تورک جمعیتینده کامیل هومانیزم تصادوفی دئییل. بو، موکمل دؤولت‌چیلیکله باغلی‌دیر. تصوّر ائدک کی، کاپیتالیزمین یارانماسی زامانی پارلامنت ایداره اوصولونو یوکسک دموکراسی فاکتی کیمی قیمت‌لندیریرلر. بو پارلامنتده ساغلار و سوللار اولور کی، دموکراسینی شرطلندیرن ده بو پالاتالار آراسینداکی ایجتیماعی-سوسیال "دوئت‌لردیر". بویورون قدیم اوغوزدا همین ایکی پالاتالی سیستم - دیبده - اورتادا سئچمه (خاص) بیگلر، ساغ طرفده ساغلار، سول طرفده سوللار، ائشیکده ده قایدایا-اینتیظاما نظارت ائدن یاخین‌لار:
ساغدا اوتوران ساغ بیگلر،
سولدا اوتوران سول بیگلر،
ائشیکده‌کی ایناقلار،
دوپده اوتوران خاص بیگلر " .
اوغوزلارین "جامع التواریخ" ده وئریلمیش افسانوی تاریخ‌لریندن دؤولته باشچی‌لیق ائدن یابقولار حاقیندا معلومات وار. بورادا یابقولاردان بیر چوخونون آدی چکیلیب. یابقولار قیشدا سیر-دریانین منبعیی یاخین‌لیغیندا یئرلشن یئنی-کندده یاشاییردیلار. یابقولارین بیزه معلوم اولان آشاغیداکی مأمورلاری واردی: سوباشی، یعنی اوردو کوماندانی. سلجوق دؤورونده سوباشی عونوانی بؤلگه‌لرین حربی والی‌لرینه وئریلیردی. یابقولارین یوکسک مأمورو کول-ارکین ایدی. کول-ارکین یابقونون نایبی و یا وکیلی دئمکدیر. تورکیه سلجوق‌لاریندا بیر سلطنت نایب‌لیگی وظیفه‌سی مؤوجود اولموشدور. بوندان علاوه ، تورکمن حؤکمدارلاری‌نین، بیگلری‌نین ده نایب‌لری اولدوغو معلومدور. اوغوز یابقو دؤولتینده تارخان و یینال عونوان‌لارینی داشییان شخص‌لر ده اولوب. آنجاق بونلارین ساده‌جه اولاراق اصیل‌زاده تیتول‌لاری، یوخسا مأمور عونوانلاری کیمی ایشلندیگی بیلینمیر. تورکیه سلجوق‌لاریندا مؤوجود اولان بیگلربیگی وظیفه‌سی‌نین یابقولار دؤولتینده اولوب-اولمادیغی معلوم دئییل.
یابقولارین مؤهور و فرمان‌لارینا توغراق (توغرا) دئییلمه‌سی حاقیندا معلومات وار. سونرالار سلجوق دؤولتینده توغرالیق (نیشانچی‌لیق) آدلی بیر مأمور وظیفه‌سی ده اولوب. اوغوزلارین دیوانی، وئرگی ییغان مأمورلاری، اوردودا اووچوباشی، امیر-آخور کیمی مأمورلاری، چاووش‌لاری (تشریفات مأمورلاری)، بکچی‌لری (موحافیظه‌چی‌لر) اولماسی حاقیندا دا بیلگی‌لر وئریلیر. او دا معلوم اولور کی، " اوغوزلار ایشلرینی مجلیس‌لر قوراراق مصلحت (گنگشمه) یولو ایله حل ائدردیلر. اوغوز سوباشیسی اترک تارخان، یینال کیمی اوغوز باشچی‌لارینی چاغیراراق خلیفه‌نین نوماینده هئیتینه قارشی نئجه داورانماق باره ده اونلارلا مصلحت‌لشمیشدی. اوغوز یابقو دؤولتی 10. عصرین بیرینجی یاریسیندا موستقیل و قودرتلی بیر دؤولت ایدی. او هئچ بیر زامان بو و یا دیگر دؤولته، قؤومه تابع اولماییب" . تورک دؤولت‌چیلیگی ایسلام دؤنمینده یئنی کئیفیت‌لر قازانیر. بورادا بیگ، خاقان، یابقو، خان دئییل، سولطان و امیرلر دؤولتی ایداره ائدیرلر. پادشاه، وزیر، وکیل ایداره‌چی‌لیگی ایسه بوندان سونراکی دؤورلره عاییددیر. تورکیه ده سولطان‌لیق، آذربایجاندا ایسه شاهلیق ایداره سیستم‌لری اوزون مودت ساخلانیب. آغ‌قویونلولار دؤنمینده دؤولت باشچیسی بیگ و یا پادشاه، صفوی‌لر دؤورونده ایسه شاه آدلانیردی.
کؤچورن: عباس ائلچین
گؤیچک فاطما‌نین ناغیلی
کؤچورن: عباس ائلچین
آشیق میرزه بلال
آشیق میرزه بلال مصطفی اوغلو میکاییل‌اوو (12 مارس 1872، آغسو – 26 نوامبر 1937) — آشیق، شاعیر.
یاشاییشی
1872-جی ایل مارس آیی نین 12-ده شیروان قزاسی نین آغسو رایونوندا قَشَد کندینده آنادان اولموشدور. هم‌یئرلیسی موللا خاصی‌نین مکتبینده اوخوموش، سونرا شاماخیدا بؤیوک معاریفچی سئید عظیم شیروانی‌نین مکتبینده تحصیلینی داوام ائتدیرمیشدیر. بورادا او، عرب-فارس دیللرینی کامیل اؤیرنمیش، کلاسیک پوئزییایا دریندن بلد اولموشدور. شاماخی ادبی موحیطی – " بیت‌الصفا " و مِسنانت محمود آغا احمد آغا اوغلونون موسیقی-شعیر مجلیسی اونو صنعت دونیاسینا باغلامیشدیر. محمود آغا مجلیسینده انگه‌خارانلی آشیق ابراهیم‌له تانیشلیغی اونون اوشاقلیقدان قلبینی اووسونلایان آشیق صنعتینه محبتینی جوشدورموشدور. اوستادی نین مصلحتی ایله او، موغاملاریمیزین سیرلرینی " شیروان بولبولو " میرزه محمدحسن‌دن موکمل شکیلده منیمسه‌ییب، ائل مجلیسلرینه آیاق آچیر. او، قیرخ ایله یاخین شیرواندا بو صنعتی یاشاتمیش و اونلارلا شاگیرد یئتیشدیرمیشدیر.
بؤیوک نوفوذ صاحیبی اولماسی حؤکومت یئتکی‌لیلری نین نظریندن یایینمامیش، اونا آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده (1918-1920) شاماخی قزاسی‌نین امنیت مودیری وظیفه‌سی حواله اولونموشدور. اونون رِپرسسیا قوربانی اولماسی‌نین اساس فاکتورلاریندان بیری ده محض بودور. آشیق میرزه بلالین رپرسیا اولونماسی‌نین دیگر اساس سببی ایسه اونون، یارادیجیلیغیندا و آشیق‌لیق فعالیتینده سووئت رژیمینی‌نین قویدوغو قاداغالارا رعایت ائده بیلمه‌مه‌سی اولموشدور. 1928-جی ایلده باکیدا آذربایجان آشیقلاری نین بیرینجی قورولتایی نین نوماینده‌سی اولموش و قورولتایدا بوتون آشیقلار آدیندان چیخیش ائتمیشدیر. آشیق میرزه بلالین کولّیاتی یعنی، شعیر و داستانلاری نین بؤیوک بیر حیصه‌سی، NKVD طرفیندن املاکی موصادیره اولونارکن اله کئچیریله‌رک محو ائدیلمیشدیر.
شیروانلی آشیق میرزه بلال 1937-جی ایل ژوئن آیی‌نین 17-ده حبس ائدیلمیش، همین ایلین نوامبر آیی‌نین 26-دان 27-نه کئچن گئجه " خالق دوشمنی " آدی آلتیندا گوللـه‌لنمیشدیر. س‌س‌ری عالی محکمه‌سی‌نین جینایت ایشلری اوزره محکمه کوللگیاسی 12 اوکتوبر 1955-جی ایلده میکاییل‌اوو بلال مصطفی اوغلونون ایشینه یئنیدن باخاراق اونون حاقیندا اولان آذربایجان س‌س‌ر XDİK اوچلوگونون 10 نوامبر 1937-جی ایل تاریخلی قرارینی لغو ائتدی و او، برائت آلدی. آشیق میرزه بلالین حبس اولونارکن دئدیگی " منی گوناهسیز توتورلار " سؤزلرینی ان نهایت، دؤولت اؤزو ده تصدیق ائتدی.
آذربایجان جومهوریتی پروکورورلوغونون 28 اوکتوبر 1993-جو ایل تاریخلی قراری ایله بلال مصطفی اوغلو یئنیدن برائت آلمیشدیر.
ابدی‌یاشار صنعت پیرامیداسی‌نین خوصوصی مرحله‌سینده – 19. عصرین سونلاریندا مئیدانا چیخان قشدلی میرزه بلال، شیروان آشیق صنعتینی معنا و مضمونجا یئنی اینکیشاف مرحله سینه یوکسلتمیش، موعاصیر شیروان آشیق مکتبی نین اساسینی قویموش، " شیروان آشیقلاری نین آتاسی " تیتولونو قازانمیش نهنگ بیر سیما اولموشدور.
دستانلاری
آشیق میرزه بلال، " سفیه و ضیاد"، " آشیق بلال و سلطان خانیم"، "یئتیم سلطان"، "مصطفی خان"، " آشیق ابراهیم و پری"، آشیق بلال و صنم"، "حضرت بابا" آدیلی دستانلار باغلاییب.
شجره سی
بابا
سلطان
خلیل
میکاییل
مصطفی
کیتابلاری
- " آشیق بلال. شعیرلری " ، باکی، 1960.
- " ایلک باهاریم، گل گؤروم " ، باکی، 1982.
- " بیر واخت شام-چیراقلا گزرلر منی " ، باکی، " علم و تحصیل " ، 2012. 104 ص.، 500 تیراژ.
قایناق
- شخصی ایشی RDTK--نین آرخیوی № 13773.
- آذربایجان آشیق شعیریندن سئچمه‌لر. ایکی جیلدده. ایکی جیلد. باکی، " شرق-غرب " ، 2005. ص.124-128.
- موسی نبی‌اوغلو. " اوزان-آشیق دونیاسی " . باکی: نورلان، 2010، (شکیللی)، ص.13.