ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی آذربایجان ادبیاتیندا ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا ادبی مجلیس‌لرین رولو
آذربایجان ادبیاتیندا ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا ادبی مجلیس‌لرین رولو
تنزیله رستم خانلی
اؤزت
اون دوققوزنجو عصرین اوّلینده روسیه‌نین ایشغالچی‌لیق سیاستینه قارشی خالقین موقاویمت و دیره‌نیشی ایله باشلانمیش اینتیباه عصرین ایکینجی یاریسیندان اعتیباراً تورک میلّی تفکّورونده‌کی ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اوروپا معاریفچیلیک و تنقیدی رئالیزم باخیش‌لاری ایله سنتزی نتیجه‌سینده آذربایجاندا اؤزونه‌مخصوص، شرقده و غربده آنالوقو اولمایان، آذربایجان " فردیّتچی‌لیگینی اؤزونده احتیوا ائدن " ایسلام-تورک-اوروپا مضمونلو بیر دموکراتیک حرکات فورمالاشدیردی. آذربایجان نه شرقده کی رادیکال ایسلام ماهیتلی موستقیل‌لیک حرکات‌لارینی، نه غربده کی میلّتچی و میلّتچی اولدوغو قدر آتئیست و غرب کوسموپولیتیزم روحلو کومونا ایدئیالارینا کؤکلنمیش اینقیلابی چئویریلیش‌لر یولونو اؤز موستقیل دؤولتچیلیک آرزولارینا ایدئال سئچمه‌میشدی. آذربایجان تام فرقلی، اونون فردی‌لیگینی، اؤزونه‌مخصوص‌لوغونو آچیق شکیلده ایفاده ائدن، آیدینلارینین، او جومله‌دن ادبیاتی‌نین، تاریخی‌نین، فلسفه‌سی‌نین روحوندان گلن هومانیست، اینسانی دَیرلری جمعیت حیاتیندا آپاریجی قووّه‌یه چئویرمک آماجیندا اولان بیر دؤولت اوغروندا عملی فعالیت مئیدانینا گلیب چیخمیشدی. میرزبالا محمدزاده " آذربایجان میلّی منشورو " آدلی مقاله‌سینده همین یولون یولچولاری‌نین عوض‌سیز خیدمت‌لرینی آشاغیداکی کیمی قئید ائتمیشدیر: " آذربایجان میلّی منشورونون خولاصه‌سی، ایستیقلال فیکری‌نین تأسیسینده واقف‌دن توتموش جاویده قدر، ذاکردن باشلامیش جاوادا قدر، میرزه فتحعلی‌دن اوزئییره کیمی، " اکینچی "-دن " آذربایجان "-آ و " یئنی قافقازیا " یا " دک هر بیری‌نین اولدوقجا بؤیوک رولو و دَیری اولموشدور. 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمه‌سی و موستقیل دؤولتچی‌لیگه ایستیقامتلنمهسی بیر سیرا جیدی حادیثه‌لرله شرط‌لنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین فارس و عرب دیل‌لریندن قاباغا کئچمه‌سی: هم تدریس پروسه‌‌سینده، هم درس‌لیک‌لرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونه‌لرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، ا19.عصرین ایکینجی اونایللیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسه‌سی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمه‌سیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیس‌لرین فعالیت شبکه‌سی‌نین گئتدیکجه گئنیشلنمه‌سی، تکجه قلم اهلینی دئییل، علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگه‌سینده بیرلشدیره‌رک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمه‌سی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیف‌لرین چوخ آز قیسمی همین پروسه‌لرده بو ادبی مجلیس‌لرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروض‌چولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظه‌کارلیق اوجاق‌لاری کیمی تقدیم ائتمیشلر.
اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیس‌لرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیس‌لرده فعالیت گؤسترمیش اینسان‌لارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر.
آچار سؤزلر: ادبی مجلیس‌لر، آذربایجان ادبیاتی، ایستیقلال دوشونجه‌سی، دؤورون ادبی شخصیّت‌لری، تورکچولوک ایدئیالاری.
گیریش
سیاسی-ایجتیماعی فیکیرلریمیزین ترقّی و تکامول تاریخینی تشکیل ائدن بو دؤور بوگونکو آیدین و پارلاق ایستیقلال مفکوره‌سی‌نین تملینی تشکیل ائدیر. حتّی ان اوزاق ایستیقلالیمیزی تعیین ائتمک اوچون بئله کئچیردیگیمیز فیکری اینکیشاف تاریخینه باخماق و اوندان میلّی حرکاتین روح و ماهیتی حاقیندا بیر فیکیر آلماق کیفایت ائدر. او دؤورون ده اؤزونه‌مخصوص مفکوره سی، مفکوره اوغروندا چکیشمه‌سی، موباریزه‌سی، او دؤورون قهرمان‌لاری، مظلوم‌لاری، شهیدلر و موجاهیدلری اولموشدور.
اونلارین یورولماق بیلمه‌ین چکیشمه‌لری نتیجه‌سینده‌دیر کی، بو گون بیز مینلرجه گنجی اؤلومه سؤوق ائدن بیر منشور آلمیشیق. ظنیمجه، میرزه فتعلی و حسن‌بیگ زردابی 50 ایل سونرا دونیایا گلسیدیلر، ایستیقلال فیکری، آذربایجان میلّی منشورو 50 ایل سونرا مئیدانا گله‌جکدی. بونلارین آراسیندا سیخ بیر موناسیبت و رابیطه واردیر... اؤزونون تورکچولوگونو و آذربایجانچی‌لیغینی درک ائتمه‌ین بیر خالق بئله بیر بیاننامه نی وئره بیلمزدی " (10، م.محمدزاده، باکی -1991، ص.134).
ایستیقلال دوشونجه‌لری
آذربایجانین ایجتیماعی-ادبی حیاتیندا موهوم رول اوینایان، آذربایجان ادبیاتی آذربایجانین سیاسی حاکیمیتی ایله نینکی برابر سوییهده، بلکه اوندان داها آرتیق ایستیقلال اوغروندا ساواشا گیره‌رک میلّته کیملیک شوعورونو آشیلاماق ساحه‌سینده ان بؤیوک قهرمان‌لیق‌لاری گؤسترمیشدیر. ایستیقلال مفکوره‌سی‌نین خالقین روحونا حاکیم کسیلمسینده ادبیاتین رولونو دقیق قییمت‌لندیرن محمد امین رسول‌زاده 1919-جو ایلده " قورتولوش گونو " آدلی مقاله‌سینده یازیردی: " ادبیاتین میلّتین قلبینه میلّیت و ایستیقلال توخومو ساچان بیر عمل اولدوغو معلومدور. ائی میلّتین لسان‌الغیب اولان شاعیرلری و ادیب‌لری! میلّتین عمل‌لرینی، عولوی نیّت و مقصدلرینی اوخشایینیز، کندی‌سینه میلّت سئوگیسی، وطن محبتی، حورّیّت عشقی تلقین ائدینیز " (1ص. 79). " 1919-جو ایل آقوستون 26-دا " یاشیل قلم " ادبی بیرلیگی‌نین ییغینجاغی‌نین پارلامنت بیناسیندا کئچیریلمه‌سی، م.ا.رسول‌زاده‌نین اورادا ایشتیراکی و چیخیشی دا میلّی دؤولتین ادبیاتا و ادبیات خادیم‌لرینه قایغی‌سیندان خبر وئریردی (2، ص. 80).
ایستیقلالی جوشقو ایله ترنّوم ائدن شاعیرلردن بیری ده گولتکین ایمضالی ایستعدادلی بیر قلم صاحیبی اولموشدور. م.ا.رسول‌زاده اونون شعیرلرینی میلّی آزادلیق روحو آشیلایان اثرلر کیمی دَیرلندیرمیش، " بایراغیم و ایستیقلالیم " ، " بوزلو جهنّم " شعیرلرینی اؤز اثرینه داخیل ائتمیشدیر. او، " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " اثرینده یازیردی: " میلّتین پارلاق گله‌جگینه بؤیوک اومیدلر باغلایاراق حورّیّته سوسامیش، موباریزه هیجانی‌نین گرگین‌لیگینی داشییان بو ایگیدلرین اصیل قهرمان‌لیغی ایله بیزی حقیقی معنادا تانیش ائدن شعر بولشویک سانسوروندان آزاد اولاراق موهاجیرتده نشر ائدیلن آذربایجان ادبیاتی‌دیر. بو ادبیاتدا،
ایستیقلال، او یاشایان میلّتین قلبینده جان،
ایستیقلال، او سعادت، حیات، ظفر، شرف، شان.
ایستیقلال، او سؤنمه‌ین مؤبّد بیر مشعاله.
کؤنول‌لرده توتوشور، گؤزلرده سؤنسه بئله!
- دئین، گولتکین آدینی داشییان آلوولو شاعیرین یازی‌لاری خوصوصی یئر توتور. گولتکین‌ین شعیرلرینده بیز حقیقی، میلّی-اینقیلاب موباریزه‌سی‌نین نشیده‌لرینی گؤروروک (11، ص. 81-82). طبیعی کی، یئنی دونیا ایله آیاقلاشا بیلن، اونون ان موترقّی قانون-قایدالارینی، خوصوصیله، اینسان حوقوق و آزادلیق‌لارینی اؤزونده احتیوا ائدن دؤولتچیلیک پرینسیپ‌لرینی منیمسه‌ییب، بو دونیاگؤروشو میلّی-معنوی دَیرلر و اؤزونه‌مخصوص سیاسی-ایدئولوژی عنعنه‌لرله سنتز ائدیب، شاهلیق، پادیشاه‌لیق اوصولی-ایداره‌سی آلتیندا تربیه‌لنمیش، دونیایا حیاتین مووقّتی اولماسی و هر شئی‌ین فاتال ماهیت داشیماسی باراده‌کی ایسلامین فاناتیک دوقماتیزمی پریزماسیندان باخان بیر خالقین شوعورونا یئریتمک سون درجه مورکّب و آغیر بیر ایش ایدی. آختاریش‌لار 19. عصرین اوّل‌لریندن، تزاریزمین ایسلامی بیر موقاویمت گوجو، انرژی‌سی حساب ائدیب، اونو ضعیف‌لتمگه باشلادیغی، عوضینده روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمگه رواج وئردیگی، مسجیدلری کیلیسالارا، شریعتی تزار فرمان‌لارینا، اینسان‌لارین عدالت، دموکراسی، اینسان حاقلاری باره ده اینامینی پتربورگا ایستیقامت‌لندیرمگه چالیشدیغی دؤورلردن باشلانمیشدی. طبیعی کی، آذربایجانین ادیب و یازیچی‌لاری، موتفکّیر و فیلوسوف‌لاری، روحانی و آغ‌ساققال‌لاری میلّتین ایستیقلالیندا هامیسی عئینی فیکیری، عئینی یولو دستکله‌میر، مقصد عئینی اولسا دا، اونلار فرقلی ایدئیا و مفکوره ایستیقامت‌لری اطرافیندا بیرلشیر، فرقلی فعالیت پروقرام‌لاری تکلیف ائدیر، علمی تراکتات‌لاردا، بدیعی-پوبلیسیستیک اثرلرده اونو فرقلی ژانر و اوصول‌لارلا ایجتیماعیته چاتدیرماغا چالیشیردیلار. بو سیاسی-ایدئولوژی دوشونجه ده، بدیعی-استتیک یاناشمادا چوخ‌واریانتلی‌لیغا، چوخ‌جریانلی‌لیغا، نئجه دئیرلر، کلاسیک پلورالیزمه و فیکیر موختلیف‌لیگینه گتریب چیخاریر، معاریفچی‌‌‌لیگین تنقیدی رئالیزمله، تنقیدی رئالیزمین رومانتیزمله چولغاشاراق ادبیاتدا، صنعتده ایستیقلال ایدئایاسی‌نین چوخ اوبرازلی‌لیغینی،چوخ‌قاتلی‌لیغینی یارادیردی. ایستیقلالا اوزانان سیاسی یول‌لارین چوخ‌شاخه‌لی‌لیگی بدیعی اینیکاسین هم فورماسیندا، هم ده مضمونوندا اؤزونو گؤستریردی. 19. عصرین اورتالاریندا هله مفکوره دومانیندا اولان بو یول‌لار عصرین سونلاریندا و یئنی عصرین باشلانغیجیندا مکتب‌لر، جریان‌لار، سیاسی پروقرام‌لار کیمی عرصه‌یه گلیب، اهالی‌نین موختلیف طبقه‌لرینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلادی.
آذربایجان ادبیاتی تاریخینده «ان زنگین، محصولدار، رنگارنگ، ماراقلی و عئینی زاماندا ان ضیدیتلی بیر دؤور» کیمی تحلیل ائدیلن 19. عصر ادبیاتی‌نین اساس سیمالاری اولان عباسقولو آغا باکیخانووو، میرزه شفیع واضح، اسماعیل بی قوتقاشینلی‌نی، میرزه باخیش نادیمی، بابا بیگ شاکری، قاسم بیگ ذاکری، میرزه فتعلی آخوندزاده‌نی، حسن بیگ زردابی‌نی، سئید عظیم شیروانی‌نی، نجف بیگ وزیروف، آشیق شعیری طرزینده یازان سئیید ابولقاسم نباتی‌نی بیربیریندن تکجه صنعتکارلیق اوسلوبو، یازیچی دست-خطی فرق‌لندیرمیر، اونلار میلّتین آزادلیغینا گئدن یولون سیاسی-ایدئولوژی پارامترلرینی، بدیعی-پوبلیسیستیک تبلیغاتی‌نین تشکیلی‌نی فرقلی موستوی‌لرده گؤرور، تحلیل و تبلیغ ائدیردیلر.
سلمان ممتازین 1926-1928-جی ایللرده چاپ ائتدیردیگی آذربایجان ادبیاتینا دایر نومونه‌لرده بیز آذربایجان ایستیقلالینا گلن یولون مورکّب، ضیدیتلی، آما قطعیتلی و دؤنمز، عئینی زاماندا آردیجیل بدیعی اینیکاسینی موشاهیده ائده، ادبیاتین ایجتیماعی-سیاسی حیاتلا، میلّی دوشونجه ایله پارالل اینکیشافینی ایزله‌یه بیلریک. 19. عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق تزاریزمین ایشغالچی‌لیق سیاستی ایجتیماعی-سیاسی، دینی-فلسفی فیکره و فعالیته جیدی مانعه‌لر یاراتدیغیندان، ادبیات، سؤز صنعتی ایره‌لی چیخیب، هم جمعیتین ایجتیماعی-سیاسی دوشونجه یوکونون، هم ده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین ترنّومچوسو و داشیییجی‌سی رولوندا چیخیش ائله‌دی. 19. عصرده آذربایجاندا فعالیت گؤسترمیش ادبی مجلیس‌لری اؤیرنن گؤرکملی تدقیقاتچی عالیم نصرالدین قارایئف چوخ حاقلی اولاراق همین دؤور ادبیاتینی ایجتیماعی شوعورون اینکیشافینا جیدی تاثیر گؤسترن بیر سؤز صنعتی کیمی دَیرلندیرمیشدیر. او، یازیردی: " 19. عصرده ادبیاتدا مؤوضو، ایدئیا، مضمون الوان‌لیغی و ادبی جریان‌لارین موختلیف‌لیگی دیقّتی جلب ائدیر.
آذربایجاندا معاریفچیلیک و دموکراتیک ایدئیالارین گوجلنمه‌سی ایجتیماعی شوعورون اینکیشافینا بؤیوک تاثیر گؤستریر... تنقیدی رئالیزم قووّتله‌نیر. ایجتیماعی حیاتین گوزگوسو اولان ادبیات زامانین طلبی‌نه اویغون اولاراق، یئنی-یئنی مؤؤضو و کئیفیت‌لر کسب ائدیر. ایجتیماعی ساتیرا حیاتین عئیب‌لرینی عکس ائتدیرن بدیعی آینا کیمی محض بو دؤورده داها دا بوللورلاشیر، صاف‌لاشیر، اؤزونون عکس‌ائتدیرمه دایره‌سینی گئنیشلندیریر " (8، ن.قارایئف، باکی 2010، ص.10).
ادبی مجلیس‌لر
19. عصرده بیر-بیری‌نین آردینجا فورمالاشان ادبی مجلیس‌لر- " دیوان حکمت " ، " گولوستان " ، " انجمن الشعرا " ، " فوج الفصها " ، " بیت الصفا " ، " مجلس انس" ، " مجلس فراموشان " ، " مجمع الشعرا " و قازاخدا، شکی‌ده، دربندده فعالیت گؤسترن بیر چوخ دیگر درنک‌لر تکجه شعیر و صنعتین موذاکیره اولوندوغو تأسیسات‌لار دئییل، عئینی زاماندا جمعیتده باش وئرن حادیثه‌لرین، سیاسی پروسه‌لرین، خالقین حیات و یاشاییشی‌نین، ایشغالا موناسیبتی‌نین، شرق وغربدن گلن یئنی فیکیر و ایدئیالارین موذاکیره مرکزی رولونو اوینامیشدیر.
19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمه‌سی و موستقیل دؤولتچی‌لیگه ایستیقامتلنمهسی بیر سیرا جیدی حادیثه‌لرله شرط‌لنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین فارس و عرب دیل‌لریندن قاباغا کئچمه‌سی: هم تدریس پروسه‌‌سینده، هم درس‌لیک‌لرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونه‌لرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، 19. عصرین ایکینجی اونایللیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسه‌سی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمه سیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیس‌لرین فعالیت شبکه‌سی‌نین گئتدیکجه گئنیشلنمه‌سی، تکجه قلم اهلینی دئییل،علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگه‌سینده بیرلشدیره‌رک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمه‌سی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیف‌لرین چوخ آز قیسمی همین پروسه‌لرده بو ادبی مجلیس‌لرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروض‌چولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظه‌کارلیق اوجاق‌لاری کیمی تقدیم ائتمیشلر. اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیس‌لرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیس‌لرده فعالیت گؤسترمیش اینسان‌لارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر.
- بو دؤورده اکثر یئنی تیپلی مکتب‌لرده عرب، فارس دیلی ایله یاناشی، آذربایجان تورکجه‌سی تدریس اولونماغا باشلامیشدی. میرزه کاظم بیگ ایلک دفعه اولاراق آذربایجان تورکجه‌سی‌نین گرامرینی علمی اساس‌لار اوزرینده ایشله‌ییب حاضیرلامیشدی. اونون گرامریندن سونرا میرزه شفیع واضحین (ی.گریگوری‌یئوله بیرگه) آذربایجان دیلی درس‌لیگی مئیدانا چیخمیش و بو درس‌لیک بدیعی نومونه‌لر اساسیندا دیل قانون‌لارینی اوشاقلارا ایضاح ائتمگه حساب‌لانمیشدی. بوندان علاوه ، اوصولی-جدیدله ایشله‌ین مکتب و مدرسه‌لرده چالیشان موعلیم‌لر اؤزلری آذربایجان تورکجه‌سی و ادبیاتینا دایر درس‌لیک‌لر، گرامرکیتاب‌لاری، مونتخابات‌لار حاضیرلاییردیلار.
- 1832-جی ایلده "Tiflisskiye vedomosti" قزئتینه علاوه اولاراق، آذربایجان تورکجه‌سینده هفته‌لیک " Tatarskiye vedomosti" قزئتی نشر اولونماغا باشلامیشدی. عباسقولو آغا باکیخانووون سی و تشبوث‌لری ایله مئیدانا گلن بو قزئت چوخ قیسا مودّت یاشاماسینا باخمایاراق، ایلک آذربایجان تورکجه‌سینده مطبوع اورقان اولاراق، سونراکی مرحله‌ده "Zakavkazskiy vestnik"-ه علاوه اولاراق آذربایجان تورکجه‌سینده چیخان خوصوصی ورقه‌لرین تملی اولموشدو. بو ورقه‌لرین نشری نیسبتاً اوزون مودّت 1841-1846-جی ایللرده داوام ائتمیشدیر. اونو دا قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، " Tiflisskiye vedomosti" " اکینچی " قزئتی‌نین مئیدانا گلمه‌سی اوچون ضروری اولان مادّی-معنوی موحیطین یارانماسیندا واجیب رول اوینامیشدیر. " ...بیر قروپ آذربایجان ضیالی‌سی‌نین موختلیف واخت‌لاردا "Tiflisskiye vedomosti" ده ایشتیراکی سونراکی دؤورده میلّی مطبوعاتین اینکیشافینا و پوبلیسیستیکایا قووّتلی تاثیر ائتمیشدیر " (9، ص.10).
- بو دؤورده بیر چوخ اثرلرین فارس-عرب دیل‌لریندن آذربایجان دیلینه ترجومه ائدیلمه‌سی ساحه‌سینده ده جیدی ایشلر گؤرولموشدور. فردوسی، سعدی، جامی کیمی شاعیرلرله یاناشی، بعضی روس شاعیرلریندن ده، مث. کیریلوفدان دیلیمیزه بیر چوخ ترجومه‌لر محض 19. عصرده ائدیلمیشدیر. بونلاردان بیری مصطفی آغا ناظرین نظامی گنجوی‌نین " خسرو و شیرین " پوئماسینی دیلیمیزه چئویرمک ایستیقامتینده کی فعالیتی ایدی. م.ناظر واخت‌سیز وفات ائتدیگی اوچون بو ایشی باشا چاتدیرا بیلمه‌میش و بونا گؤره ده فیرودین بیگ کؤچرلی همین ایشین میرزه رحیم فنا، میرزه علی اکبر صابر، مشدی ایوب باقی، میرزه نصیب قدسی، ابراهیم طاهر کیمی صنعتکارلار طرفیندن گؤرولمه‌سی‌نی تکلیف ائتمیشدیر (7، ص.53).
- بوتون بونلارلا یاناشی، 19. عصرده اکثر صنعتکارلار اؤز اثرلرینی دوغما دیلده یازماغا باشلامیشدی.
ادبیاتدا، ایجتیماعی موناسیبت‌لرده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین رولونون آرتماسی، ایلک مطبوع نومونه‌لرین آذربایجان دیللی واریانتی‌نین مئیدانا گلمه‌سی، روسیه واسیطه‌سیله غرب موتفکّیرلری‌نین فیکیرلری‌نین ضیالی بیرلیک‌لرینه یول تاپماسی ادبی مجلیس‌لرده یئنی مؤوضولارین ایشلنمه‌سینه، یئنی مفکوره و ایدئیالارین، موستقیل‌لیک و آزادلیق باره‌ده دوشونجه‌لرین، ایستیقلال ایدئالی‌نین بدیعی متن‌لرده آپاریجی ایستیقامته چئوریلمه‌سینه سبب اولدو. آذربایجاندا ایلک ادبی مجلیس ساییلان، دؤورون ادبی سیمالارینی اطرافینا توپلایان، ایستعداد و عاغیل یاریشمالاری اوچون مئیدان اولان، بوتون بؤلگه‌نین دیقتینی چکن " دیوان حکمت " این 1820-1825-جی ایل‌لر آراسیندا گنجه ده فورمالاشدیغی گومان ائدیلیر. سونراکی دؤورلرده مجلسین شؤهرتی‌نین آرتماسی تیفلیس گیمنازیاسیندا شرق دیل‌لری اوزره موعلیم ایشله‌میش ای.گریگوری‌ئوین، بیر واخت‌لار " کافکاز " قزئتی‌نین رداکتور اولموش ای.آ.سلیویتسکی‌نین، تیفلیس گیمنازییاسیندا آذربایجان و فارس دیل‌لری موعلیمی،"Turetsko-tatarskiy bukvar" درس‌لیگی‌نین مؤلیفی ل.ز.بوداقووون، ف.بودنشدتین و ق.روزئنین دیقتینی جلب ائتمیش و بو شخصلرین " دیوان حکمت "-ین ییغینجاق‌لاریندا ایشتیراکینا سبب اولموشدور.
یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، آذربایجانین ایجتیماعی-ادبی حیاتیندا موهوم رول اوینایان، عوموم‌بشری هومانیست دَیرلری میلّی پوئتیک فورما و بیچیمده دونیا ادبیاتینا ارمغان ائدن، بدیعی-استتیک دَیرلری، اتیک-اخلاقی پرینسیپ‌لری شرق نظمیندن و دیداکتیسایندان چیخاریب تام یئنی مرحله‌یه چاتدیران، ان باشلیجاسی بوتؤو بیر معاریفچی ضیالیلار و حوریت‌سئور اینسانلار نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده اساس حلقه‌لردن بیرینی تشکیل ائدن " دیوان حکمت " این یارادیجیسی، ایدئیا ایستیقامتینی موعین ائدن، اؤز نوفوذو ایله اونو آز قالا بین‌الخالق بیر ادبی تشکیلاتا چئویرن میرزه شفیع‌ین پوئتیک دوشونجه‌لری، حیاتا موناسیبتی یاشادیغی سوسیال موحیطین قانون‌لاری چرچیوه‌سینه سیغمامیشدیر. او، کؤهنه جمعیتین حیات طرزینه، ایسلام دینی و شریعت قایدالارینا قارشی کسکین اعتیراضینی بیلدیریر، اینسان شخصیتی‌نین آزادلیغی یولونو معاریفده...، علمی بیلیک‌لرین یاییلماسیندا، معنوی یوکسک‌لیگه چاتماقدا گؤروردو (6،تئیمور احمدوو، 05 مارت 2014). میرزه شفیع اینسانی آزاد گؤرمک ایسته‌ییردی، بو آزادلیق اونون شخصیتی‌نین بوتؤولوگوندن، ایجتیماعی و سیاسی موناسیبت‌لرده حوقوق‌لاری‌نین قورونماسیندان، دموکراتیک و هومانیست دَیرلره صاحیب اولماسیندان کئچیردی. میرزه شفیع " شاه عباس " ، " تئیمور " ، " درویش " ، " سعدی و شاه " ، " سوال-جاواب " منظوم حکایه‌لرینده موستبید دؤولت باشچی‌لارینی، حاکیم‌لری، خالقی جهالتده ساخلایان دین خادیم‌لرینی، آج‌گؤز و تاماهکار دؤولت آدام‌لارینی تنقید ائدیر، ایجتیماعی بلالارین کؤکونو اونلارین اؤزباشینالیغیندا،خالقدان اوزاق دوشمه‌لرینده گؤرور، اؤز شعیرلرینی ایسه بو شخصلرین عئیبجرلیک‌لرینی بوتون چیلپاق‌لیغی ایله گؤسترن گوزگویه بنزه‌دیردی. یوخاریدا آدینی چکدیگیمیز منظوم حکایه‌لرده کوتله‌لرین ناراضی‌لیغی، اونلارین ظولمکار شاه علئیهینه آیاغا قالخماسی، خالقین مودریک‌لیگی، اوزاق‌گؤرن‌لیگی، قلبی‌آچیق‌لیغی ماراقلی و تاثیرلی بویالارلا وئریلمیشدیر. میرزه شفیع اینسانین اوجالیغی‌نین، غورورلو اولماسی‌نین، مسعود و خوشبخت یاشاماسی‌نین بیرینجی شرطی کیمی حورّیّتی و شخصیت آزادلیغینی گؤتوروردو، او، آزاد اینسانین سرو آغاجی کیمی شوخ، اوجا و اَییلمز اولدوغونو بیلدیریردی.
آزادلیق رمزی‌دیر شوخ سرو آغاجی،
أییلیب بوداغی توخونماز یئره.
آردینجا جذب ائدیر او نظرلری
دایما اوجالار نورلو گؤیلره.
فیرتینامی قوپدو، کولک‌می اسدی،
تؤکولمز یارپاغی، اَییلمز قدّی.
بیلمز بو دونیادا ریاکارلیغی،
عولوی‌دیر، نجیب‌دیر اونون وارلیغی.
قاریشیق حیاتین غمیندن اوزاق،
ساکیت مزارلیقدان گؤیلره قالخار.
سرین کؤلگه‌سینه کیم گلسه قوناق
دالینجا گؤیلره بویلانار، باخار.
بیر یاشیل قولـله‌دیر - اومید قولـله‌سی،
اوجالیب تپه‌سی عرشه دایانار.
آلتیندا گمیرر قوردلار مزاری،
اوستونده اولدوزلار سایریشیب یانار.
میرزه شفیع‌ین " دیوان حکمت " ده اوخودوغو هر بیر شعیر مجلیس‌ده قیزغین موباحیثه و موذاکیره‌لره سبب اولور، قلم صاحیب‌لرینی یئنی یارادیجی‌لیق آختاریش‌لارینا روح‌لاندیریر، اونلارین هر بیرینی حادیثه‌لره آچیق گؤزله باخماغا و دوزگون نتیجه چیخارماغا وادار ائدیردی.
میرزه شفیع‌ین ایجتیماعی مؤوضولارا موراجیعتی، جسارتلی فیکیرلری اونون قلم یولداشی، " دیوان حکمت "-ین فعّال عوضوو میرزه مهدی ناجی‌نین ده یارادیجی‌لیغینا گوجلو تاثیر ائتمیش، اونو دا ایجتیماعی مضمونلو شعیرلر یازماغا روح‌لاندیرمیشدیر. ناجی " تاخیل قیتلیغی و شهر اهلی‌نین هامیسی " آدلی شعیرینده خالقین آغیر فلاکت‌لرله اوز-اوزه قالماسی، حیات سوییه‌سی‌نین سون درجه آشاغی دوشمه‌سی، گوذران، معیشت پروبلمینی اؤنه چکیلمیشدیر. باشقا بیر شعیرینده ایسه شاعیر گنجه‌ده باهالیغین باش آلیب گئتمه‌سیندن، حؤکومت اورقان‌لاری‌نین بونونلا باغلی هئچ بیر تدبیر گؤرمه‌مه‌سیندن، اوسته‌لیک، شهر وارلی‌لاری‌نین اهالی‌نین فلاکتی اوزرینده اؤزونه طمطراقلی حیات قورماسیندان دانیشیر و اونلاری تاریخدن عیبرت گؤتورمگه چاغیریر.
ییغیشدیرما بو دونیانین مالینی،
گؤرمورسن‌می آنین قیل و قالینی،
بیر فیکر ائله گؤزوم، آنین دالینی
اؤزونه یئتیشمز اوندان بیر خئیرات.
ناجی شعیری‌نین تنقید هدف‌لریندن بیری ده خالقی اسارت و جهالتده ساخلایان، اؤزو ایسه نه جنّته، نه ده جهنّمه اینانمایان، ساده‌جه دینی وار-دؤولت، یاخشی حیات اوچون واسیطه حساب ائدن موللالار، شئیخ‌لر، عوموماً، دین خادیم‌لری، اونلارین هاوادارلاری اولموشدور.
نه خوف ائیلر جهنّمدن، نه جنّت آرزو ائیلر
بیلیرلر اؤزلرین حیرص ایله چوخ کامیلو ایللا.
19. عصرین بیرینجی یاریسیندا فعالیته باشلامیش و تکجه شاعیرلرین دئییل، دؤورون بوتون تانینمیش آدام‌لاری‌نین دیقتینی اؤزونه جلب ائتمیش، کلاسیک ادبیاتین گؤرکملی نوماینده لری فردوسی، نظامی، حافظ، سعدی و دیگر صنعتکارلارین یارادیجی‌لیغی ایله باغلی درین مضمونلو موذاکیره‌لری،علمی موحاکیمه‌لری ایله اوزون مودّت علمی بیر مرکز کیمی تانینمیش " گولوستان " ادبی مجلیسی‌نین آدی، شؤهرتی اونیورسال ذکا صاحیبی عباسقولو آغا باکیخانوولا باغلی اولموشدور.
مجلیس‌ده اساساً ع.باکیخانوو اؤز اثرلرینی اوخویار، فیکیر و مولاحیظه‌لر اونون اثرلری‌نین اطرافیندا آپاریلاردی. " گولوستان " ایجتیماعی-سیاسی وضعیته آز موداخیله ائتسه ده، قوبا و قوبا اطرافی بؤلگه‌ده ضیالیلار نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده موهوم رول اوینامیشدیر.
1838-جی ایلده اوردوباددا تشکیل اولونموش، اؤز سیرالاریندا حاج آغا فقیر، محمد تاغی صدقی، جانی اوردوبادی، حاجی میرزه آغا رحیم قدسی اوردوبادی، محترم اوردوبادی، موللا محمد اوردوبادی، احمدآغا شمی، اوستا زینال نقّاش، موللا حسین بیکس، مشدی حسن دباغ، سالک اوردوبادی، نادم ناخچیوانی، میرزه مهدی ناخچیوانی و دیگر زمانه ضیالی‌لارینی بیرلشدیرن " انجمن الشعر" مجلیسی‌نین عوضولری " گولوستان " ادبی مجلیسی‌نین نوماینده‌لریندن فرقلی اولاراق ایجتیماعی حیاتدا داها فعال ایشتیراک ائدیر و ایجتیماعی مضمونلو اثرلرینده تزاریزمین ایشغالچی‌لیق سیاستینی پیسله‌مکدن بئله چکینمیردیلر. حاج آغا فقیرین " کوردون چول ساتماسی " ، " شیکایت " اثرلرینده کؤهنه و مورتجع عادت‌لر پیسله‌نیر، موللالار، چاووش‌لار، کوخالار رئیس‌لر، قوبرناتورلار تنقید هدفینه چئوریلیردی. باشقا آدی " فاطی و قوبرناتور " اولان " کوردون چول ساتماسی " آدلی منظومه ده فاطی آدلی بیر قاری‌نین چول توخوماسیندان و اونو ارینه وئره‌رک شهره ساتماغا گؤندرمه‌سیندن بحث ائدیلیر. ار چولو شهرده نه قدر گزدیریرسه اونو آلان اولمادیغیندان، آپاریب قوبرناتورا- ژنرالا وئرمگی قرارا آلیر. فیکیرلشیر کی، ژنرال چولون عوضینه اونا پول وئرر، او دا گئدیب ائوینه بازارلیق ائدر. آما چولو گؤتورن ژنرال اونا اوچ دفعه " خوْروْشو " ، بیر " مالادِس " دئمکله بورجدان چیخماغا چالیشیر. ائوینه قاییدان ار آروادینا مسله‌نی آچدیقدا، آرواد اونو دا گؤتوروب ژنرالین یانینا یولا دوشور و شاعیر تزارین خوصوصی نوماینده‌سی‌نین خسیس‌لیگینی، آج‌گؤزلوگونو، تالانچی‌لیغینی آشاغیداکی میصراع‌لارلا اونون ایفاده ائدیر:
وئرمیسن اول چولا سن اوچ " خوْروْشو " ، بیر " مالادِس "
وئریریک هر کسه، وئرمزلر بیزه بیرجه سوغان.
یا پولو، یا چولو وئر، ایسته‌میریک بیز " خوْروْشو "
" مالادِس " قارنیمیزی سیر ائله‌مز، ایستیری نان .
عومومیتله، 19. عصرین سونونا دوغرو آذربایجان ادبیاتیندا تراریزمین ایچ اوزونو آچان، اونون یئرلی خالق‌لارا ائتدیگی ظولمو و غدارلیغی ایفشا ائدن، قوبرناتورلارین، پریستاولارین، قلاوالارین موسلمان اهالی‌یه یوخاریدان-آشاغی باخماسینی، اونلاری تحقیر ائتمه‌سینی ساتیریک قلمله قامچی‌لایان نومونه‌لر هندسی سیلسیله ایله آرتمیشدیر. 19. عصر شاعیر و یازیچیلارینین ایش و فعالیت‌لرینی مورکّب‌لشدیرن مسله‌لردن بیری ده بو ایدی کی، اونلار ایکی جبهه‌ده، بیر طرفدن ایشغالچی تزار حؤکومتینه، اونون یئرلرده کی اؤزباشینا روتبه‌لی‌لرینه قارشی، دیگر طرفدن خالقی ظولمت و جهالتده ساخلایان، اونون معاریف و مدنیت یولونا سدّ چکن، شریعت آدی ایله اینسان‌لارین الینی-قولونو بوخوولایان، اونلاری گؤزلرینی آچماغا قویمایان فئودال تفکّورلو اینسانلارا، دین خادیم‌لرینه، موللالارا، ریاکار زاهیدلره، حیله‌گر درویش‌لره قارشی ووروشمالی اولموشدولار.
حاج آغا فقیرین وفاتیندان سونرا " انجمن الشعرا " نی قورویوب ساخلایان، اونون ایجتیماعی حیاتلا علاقه‌سینی مؤحکم‌لندیرن، بیر چوخ ضیالی‌لارلا، او جومله‌دن قربانعلی شریف‌زاده، نصرالله شئیخوف، اسدآغا کنگرلینسکی، جلیل محمدقولوزاده، پاشا سولطانوف، نجف‌قولو آغا عئینعلی سولطانوف، میرزه محمد خلیلوف و باشقالاری ایله ادبی مجلیس آراسیندا یاخین دوستلوق علاقه‌سی قوران گؤرکملی پداقوق، ایستعدادلی شاعیر، آذربایجانین معاریفی تاریخینده خوصوصی یئری اولان محمد تاغی صدقی اولموشدور. اونون هم رهبرلیک ائتدیگی " انجمن الشعرا " مجلیسی، هم ده یاراتدیغی یئنی تیپلی مکتب‌لر آچیق فیکیرلی ضیالی نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولوغونا گئدن یولدا اصل مایاک اولموشدور. محمد تاغی صدقی‌نین رهبرلیک ائتدیگی " مکتبی-تربیه "نی سجیه‌لندیرن جلیل محمدقولوزاده یازیردی: " مکتبی تربیه " بیز یئنی‌یئتمه موعلیم و ادیب‌لر اوچون بیر دارالعرفان حساب اولونوردو " (14، شریف ه. 18 نویابر 1955-جی ایل).
محمدتاغی صدقی بیر معاریفپرور ضیالی کیمی آذربایجاندان علاوه ، شرق اؤلکه‌لرینده، روسیه‌نین بیر چوخ شهرلرینده چاپ اولونان قزئت و ژورنال‌لاری دایم ایزله‌ییر، دونیادا باش وئرن حادیثه‌لردن خبردار اولماغا چالیشیردی. او، جورج زئیدان‌ین عرب دیلینده نشر ائتدیگی " الهلال " ژورنالینی، میرزه علی محمد خان کاشانی‌نین " سوریه " ، " پرورش " ، کلکته‌ده چیخان " حبل المتین " و س. قزئت‌لری آلیر، اونلارلا مونتظم علاقه ساخلاییردی. " پرورش " قزئتی باغلاندیقدان و ناشیر میرزه علی محمد خان کاشانی ورمله‌ییب وفات ائدنده صدقی اونون قبیر داشی اوزرینده آشاغیداکی سؤزلری یازمیشدی:
قبرینه فدا اولوم، ائی وطن فدایی‌سی!
صدقی‌نین ان بؤیوک خیدمت‌لریندن بیری رهبرلیک ائتدیگی مکتب‌لرده تورک دیلینه خوصوصی یئر وئرمه‌سی اولموشدور: " عصری-حالیه ده یئر اوزونده هر قؤوم و هر طایفا دانیشدیغی لیسان ایله یازیشیر. بیز قافقازدا ساکین اولان تورکلر عالمی -ادبیاتدان کنار کنار دوشموشوک کی، هنوز معلوم اولا بیلمیر کی، بیزلر تورک اولا-اولا، ایرسال و مورسولوموزون فارسی اولماغینا سبب ندیر؟
بیان اولسون کی، گؤرک، آیا، بیزلر عرب لیسانیندان نه اخذ ائتمیشیک و فارسی زباندان نه ساخلامیشیق؟ روس دیلیندن نه اؤیرنمیشیک، تورک دیلیمیز نه حالته دوشوب؟ "
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا بیر-بیری‌نین آردینجا " فوج الفصها " ، " بیت الصفا " ، " مجلس انس" ، " مجلس فراموشان " ، " مجمع الشعرا " کیمی ادبی بیرلیک‌لر یارانمیش، اؤلکه‌نین اساس ضیالی پوتنسیالینی، آچیق گؤزلو اینسان‌لارینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمیشدیر. عصرین ایکینجی یاریسیندا ایلک ادبی مجلیس کیمی فورمالاشان " فوج الفصها "نین اوزون مودّت ادبیات تاریخینده، ادبی مجلیس‌لر حاقیندا صؤحبت گئدن علمی اثرلرده آدی چکیلمه‌میشدیر. بو دا سبب‌سیز دئییلدی، چونکی مجلیس‌ده پارلاق ادبی ایستعدادا مالیک شاعیرلر، قلم صاحیب‌لری آز اولموش و اونلار دا داها چوخ کلاسیک شاعیرلره نظیره یازماقلا و یاخود اونلارین وزن و قافیه سیستمینی تکرار ائتمکله مشغول اولموشلار. " فوج الفصها "نین سیرالاریندا موللا فتاح، موللا مجرم، خیالی، نجّار، ماهر، قاصر، سروی، تاب، پنهان، طاهری، محب، محقر، عاجز کیمی شاعیرلرله یاناشی، " جواهیرنامه‌یی-لنکران " اثری‌نین مؤلیفی میرزه سعیدعلی بیگ کاظم‌بیگوف، " تاریخی لنکران و تالیش " اثری‌نین مؤلیفی میرزه احمد میرزه خوداوئردی اوغلو، " هئیت " اثری‌نین مؤلیفی میرزه علی اکبر آخوندوف، لنکران ماحالیندا ایلک یئنی تیپلی مکتبین تشکیلاتچی‌سی میرزه صادق بیگ مهمانداروف کیمی عالیم و آچیق‌فیکیرلی اینسانلار تمثیل اولونموشلار. جنوب بؤلگه‌سینده معاریفچیلیک حرکاتی‌نین بیرینجی‌لریندن اولان میرزه اسماییل قاصر آدی‌چکیلن ادبی مجلیسه رهبرلیک ائتمیش، اونون دیگر ضیالی و قلم صاحیب‌لری ایله علاقه‌لرینی یاراتمیشدیر.
اثرلرینده محبت مؤؤضوسو اوستونلوک تشکیل ائدن م.ای.قاصرین یاشادیغی جمعیتده راست گلدیگی عئیبجرلیک‌لری تنقید ائدن " اسکیناس " ، " قارا پول " ، " اره وئردی " ، " اودون " ، " بالاخانیم " کیمی ایجتیماعی مضمونلو شعیرلری ده واردیر. لاکین قاصر دونیاگؤروشونون آز اولماسی، تاریخی پروسه‌لردن باشی‌نین چیخماماسی، ایجتیماعی ضیدیت‌لرین کؤکونده دایانان پروبلم‌لرین ماهیتینی گؤره بیلمه‌مه‌سی اوجباتیندان، جمعیتده کی بوتون فیتنه-فسادلارین، حیله و یالان‌لارین محض پوللا باغلی اولدوغونو دوشونموشدور.
دونیاده نیکو بد یئتیشر خلقه پولدن،
گاه دؤنر انگبینه، گاه دؤنر زهری-ماره پول.
سالمیش خلاییق ایچره بسی شور و قولقوله،
دورموش اؤزو بو حالته ائیلر نظاره پول (12، ص.215-216).
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا آذربایجان ادبیاتیندا خوصوصی یئری و مؤوقعیی اولان،عومومیتله گؤتوردوکده ایسه قافقازدا یاشایان " شاعیرلرین سرآمدی " سئیید عظیم شیروانی‌نین تشبّوثو ایله یارادیلمیش و اونون رهبرلیگی آلتیندا فعالیت گؤسترمیش " بیت الصفا " ادبی مجلیسی میرزه نصرالله بهار، موللا آغا بی‌خود، علی اکبر غافل، غفار راغب، محمد صفا، سالک، میرزه محمود ذوقی، آغابابا ظهوری، ضیا، فروغی، نجف بیگ، میرزه محمد حسن ناله، محمد صفا ، میرزه نصرالله دیده کیمی دؤورون آچیق گؤزلو، بصیرتلی سؤز و قلم اوستادینی بیرلشدیرمیشدیر. آذربایجان معاریفچی‌‌لیگی‌نین سرحدلری‌نین گئنیشلنمه‌سینده، خالقین ایچینده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین یاییلماسیندا، میلّی اؤزونودرک پروسه‌‌سینده شرق ادبیاتینی، تاریخینی، منطیقینی، فلسفه‌سینی، ایسلام فیقهینی و شریعتینی، آذربایجان خالقی‌نین میلّی-معنوی دَیرلرینی گؤزل بیلن، بونونلا برابر، روس و اوروپانین دموکراتیک فیکرینی، معاریفچیلیک ایدئیالارینی اؤیرنمگه چالیشان، اونلاری موقاییسه‌لی شکیلده تحلیل ائدن سئییدعظیم شیروانی‌نین یئری آیریجا قئید ائدیلمه‌لی‌دیر. سئیید عظیمین سایه‌سینده " بیت الصفا" ادبی مجلیسی آذربایجان مطبوعاتی‌نین و دموکراتیک فیکری‌نین ایلک قارانقوشو کیمی قئید ائدیلن، موسلمان دونیاسینی معاریف ضیاسی ایله ایشیقلاندیرماغا گلن " اکینچی " ، " ضیا " قزئت‌لری ایله سیخ علاقه‌لر قورا بیلدی.سئیید عظیم شیروانی قزئتی " حالی-عالمه " واقیف اولماغین،جهالتدن خیلاص اولماغین، موعاصیر دونیایا قوووشماغین، " آیاقلار آلتیندا پامال اولماماغین " یئگانه یولو، ترقّی‌نین، تکنیکی یئنی‌لیک‌لردن ایستیفاده ائتمگین، معاریف‌لنمه‌یین آچاری حساب ائده رک، اؤزخالقینی اوخوماغا، غربین " ترقّی‌یی-تامیندان " نومونه گؤتورمگه سسله‌ییردی. او، مکتبلی‌لرین " پیشیک و سیچان " ، " لئیلی و مجنون " ، " ساقی و شراب " کیمی کؤهنه‌لمیش ناغیل و افسانه‌لرله تربیه‌سی‌نین هئچ بیر افکت وئرمه‌دیگینی، عکسینه، اونلاری جهالته سوروکله‌دیگینی بیلدیریر، عوضینده، اونلاری موعاصیر دونیادا باش وئرن حادیثه‌لردن، علمی-تکنیکی یئنی‌لیک‌لردن خبردار ائتمگی ضروری حساب ائدیردی: بسدی تدریسی " گربه و موش " " لئیلی-مجنون " او " وصفی باده فروش " ( " سیچان و پیشیک " -ین، " لئیلی مجنون "-ون، " باده ساتانین وصفی "-نی تدریس ائتمک یئتر).
" مجلس انس " و " مجلس فراموشان " هر ایکیسی قاراباغدا، داها دوغروسو، شوشادا یارادیلمیش ادبی مجلیس‌لر ایدی. " مجلس انس"-ون یارادیلماسی‌نین تشبوثچوسو میرزه رحیم فنا اولموشدور. 1864-جو ایلدن 1872-جی ایله قدر آدسیز فعالیت گؤسترن ادبی مجلیس عوضولری‌نین آراسینداکی خوش موناسیبته گؤره، " مجلس انس آدلانمیشدیر. مجلیسین خورشید بانو ناتوان، میرزه رحیم فنا، میرزه علعسگر نورس، میرزه حسن یوزباشوف، ممو بیگ مماعی، حاجی عباس آگه، محمدعلی بیگ مخفی، اسماییل بیگ داروغه، مشهدی نصیر لوحی، میرزه صادق پیران ایسمیخان اوغلو، حسین آغا جاوانشیر، بهرام بیگ فدایی، میرزه حاقوئردی صفا، محمد آغا مشتری، محمود بیگ محمود، میرزه جعفر، صمد بیگ صمد، ایسگندربیگ رستم بیگوف کیمی عوضولری ایله یاناشی، ع.حاقوئردی‌یئف، م.ساریجاللی، ت.وزیروف، م.ک.نصیربیگوف آ. پری‌اوغلو، م.ه.حاجی‌یئف و باشقا دؤورون تانینمیش سیمالاری دا تئز-تئز بورا باش چکردیلر. قاراباغ مجلیس‌لری‌نین باشلیجا علامت‌لریندن بیری اونلارین اکثر حالدا خواننده و چالغی‌یلا موشاییعت اولونماسی‌دیر. گؤروندوگو کیمی، 19. عصرده دئمک اولار کی، اؤلکه‌نین بوتون بؤلگه‌لرینده بیر-بیری‌نین آردینجا ادبی مجلیس‌لر یارانمیش، اونلار آراسیندا سیخ علاقه‌لر اولموش، بعضاً عئینی شخص ایکی و داها چوخ مجلیسین عوضوو اولموشدور. لاکین باکی شهرینده، دیگر بؤلگه‌لردن فرقلی اولاراق مئیخانا و بدیهه‌لر دئین‌لرین سایی‌نین چوخ اولماسینا باخمایاراق، ادبی مجلیس چوخ گئج تشکیل اولونموشدور. بونون سببینی بعضی‌لری باکی‌یا یاخین قوبا شهرینده " گولوستان " ، شاماخی‌دا " دیرالصفا " مجلیسی‌نین فعالیت گؤسترمه‌سی ایله علاقه‌لندیریرلر. فیکریمیزجه، بو داها چوخ باکی شاعیرلری‌نین توی مجلیس‌لری ایله باغلی اولماسی، یعنی اونلارین ایجتیماعیتله علاقه ساخلاماق ایمکانینا مالیک اولمالاری‌دیر. لاکین بونا باخمایاراق، 19. عصرین سونلارینا یاخین باکی‌دا دا ادبی مجلیس یارانمیشدیر. " مجمع الشعرا " آدلانان مجلیسین ایجلاس‌لاری‌نین 1880-جی ایللرده فعالیته باشلادیغینی گومان ائتمک اولار. مجلیس محمد آغا جومری‌نین تشبّوثو ایله یارانمیش و اونون منزیلینده فعالیته باشلامیشدیر. اونون سیرالاریندا آغاداداش ثریا، میرزه آغا دلخون، ابراهیم زلالی، وهاب واهب، میرزه رضاقولو هزاره، میرزه مهدی،علی‌عباس مشتاق، میرزه محمد مصور، میرزه عبدالخالق یوسف، مکاییل صئیدی، میرزه عبدالخالق جنّتی، آغاداداش منیری، میرزه هادی ثابت، حسین بیگ وحدتی، ابوالحسن واقف، آغاکریم سالک، هاشم بیگ ثاقب، سئیید زرگر، مشهدی آذر بوُزوْونالی، شاهین ناردارانی، میرزه محمدعلی بینوا، حاجی مختار مذنب زابراتی و دیگر ادبی سیمالار بیرلشمیشلر. " مجلس فراموشان "-ین عؤمرو 19. عصرده یارانمیش بوتون ادبی مجلیس‌لرین عؤمروندن اوزون اولموشدور. " مجمع الشعرا " نی اؤز زامانینین پوئتیک انسیکلوپدیاسی دا آدلاندیرماق اولار. مجلیس عوضولری‌نین اساساً کلاسیک اوسلوبدا غزل، قصیده، روباعی ژانریندا یازیلان شعیرلرینده جمعیت عوضولری‌نین ناراضی‌لیغی‌نین آرتماسی، آزادلیق مئیل‌لری‌نین گوجله‌مه‌سی،عومومیتله، ایقتیصادی و سیاسی ساحه‌ده باش‌وئرن دییشیک‌لیک‌لر فونوندا یئنی مضمون یئنی‌لیگی دیقتی چکیر. " مجمع الشعرا"نین فعالیتی اینقیلاب‌لار دؤورونه دوشدوگوندن، اونون عوضولری‌نین یارادیجی‌لیغیندا ظولم، ایستیبداد علئیهینه داها جیدی بیانات‌لار سسله‌نیر، معاریف، علم، مدنیت، آزادلیق ایدئیالاری داها جسارتله ترنّوم ائدیلیردی. مجلیسین عوضوو اولان جنّتی آدلی شاعیر باکی‌دا خالق حرکاتینی سیلاح گوجونه یاتیرماق ایسته‌ین تزار حؤکومتینه اوزونو توتاراق اونو عاغیللاندیرماغا چالیشیردی:
سیلاح ایله چتین‌دیر مردومون ایصلاحی، هوشیار اول
قیزیل قان ایله صحرانی گولوستان ائیله‌مک اولماز.
نتیجه و تارتیشما
بورادا اونو دا قئید ائدک کی، " مجمع الشعرا"-نین20. عصرین اوّل‌لرینده یئنی بیر جمعیته چئوریله‌رک تورکچولوگو تبلیغ ائدن بیر تشکیلات کیمی فعالیت گؤسترمک آماجیندا اولموشدور.
بونونلا باغلی آمئا-نین الیازمالار اینستیتوندا " تورک سسی " آدلی شاعیرلر جمعیتی‌نین مرام‌نامه‌سی ایندی‌یه‌دک قورونوب ساخلانمیشدیر کی، ایلک دفعه اولاراق اونو تدقیقاتچی نصرالدین قارایئف چاپ ائتدیرمیشدیر. مرام‌نامه ده " تورک سسی "-نین تورک شاعیرلرنین جمعیتی، شوعاری‌نین تورک وطنپرورلیگی، رسمی دیلی‌نین تورک دیلی اولاجاغی، " تورکلوگون قاعیده‌سینه و تورک ادبیاتی‌نین گئنیشلنمه‌سینه چالیشاجاغی " ، آیری-آیری رایون‌لارداکی قووّه‌لری بیر آرایا گتیرمه‌سی بیر مقصد کیمی قارشی‌یا قویولموشدور. تأسوف حیسی ایله ده اولسا قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، همین جمعیته فورمالاشماغا مقام تاپمامیشدیر.
بئله‌لیکله، 19. عصرین ییرمینجی ایل‌لریندن فورمالاشماغا باشلایان، اؤزونده دؤورون بؤیوک ضیالی پوتنسیالینی بیرلشدیرن، اونودولموش میلّی من آختاریش‌لاری ایله مشغول اولان ادبی مجلیس‌لر سون درجه مورکّب، ضیدیتلی، ائنیشلی-یوخوشلو یول کئچمکله، نهایت، همین عصرین سونوندا و 20. عصرین باشلانغیجیندا تورک دوشونجه‌سینه، تورک تفکّورونه گلیب چیخا بیلمیش، ادبیاتی فارس- عرب-روس مضمون و قیافه‌سیندن چیخاریب میلّی تمل‌لر اوزرینه قالدیرا بیلمیشدی. بیر قدر ده کونکرت‌لشدیرسک، همین ادبی مجلیس‌لرین ایجتماعی فیکیر تاریخیمیزده کی یئرینی آشاغیداکی کیمی قییمت‌لندیره بیلریک:
- بو مجلیس‌لر واسیطه‌سیله آذربایجان دیلی میلّی پوئزیانین دیلی اولاراق شیمالی آذربایجانین بوتون بؤلگه لرینده تصدیق‌لندی.
- بوتون ویلایت‌لرده ادبی مجلیس‌لرین تشکیلی مطبوعاتین اولمادیغی بیر واختدا اینسان‌لارین ایجتیماعی-سیاسی حیاتدا باش وئرن دییشیک‌لیک‌لردن، دونیادا گئدن پروسه‌لردن خبر توتماسینا، موترقّی ایدئیالارلا تانیش اولماسینا شراییط یاراتدی.
- بو مجلیس‌لر بیر ایجتیماعی مکتب کیمی بؤیوک ضیالیلار اوردوسونون یئتیشمه‌سینده موهوم رول اوینادی.
- بو ادبی مجلیس‌لرده شاعیرلرین تئز-تئز ایجتیماعی-سیاسی وضعیتی موذاکیره ائتمه‌لری، سیاسی پولمیکالارا باش وورمالاری اونلارین کلاسیک اوسلوبلا برابر، موعاصیر مؤؤضو و فورمالارا یییه‌لنمه‌سینه، ایجتیماعی مضمونلو اثرلر یازماسینا سبب اولدو.
قایناقلار:
- آذربایجان خالق جومهوریتی انسیکلوپدیاسی. (2014). 2 جیلدده، بیر ج.، باکی: لیدر، 440 ص.،ص.79
- آذربایجان خالق جومهوریتی انسیکلوپدیاسی.. (2014). 2 جیلدده، بیر ج.، باکی: لیدر، 440 ص.،ص.80
- احمدوف ت.ه. میرزه شفیع. (2014). – 220. " رئسپوبلیکا " قز.، باکی، 05 مارت
- کؤچرلی ف.ق. (1926). آذربایجان ادبیاتی تاریخی ماتریال‌لاری: ایکی جیلد، ایکی حیصه . باکی: آذرنشر، 283 ص.53
- قارایئف ن.ص. (2010). 19. عصر آذربایجان ادبی مجلیس‌لری. باکی، " نورلان " ، ص.10، 326 ص.
- قارایئف ن.ص. (2010). 19. عصر آذربایجان ادبی مجلیس‌لری. باکی، " نورلان " ، ص.10، 326 ص.
- میرزبالا محمدزاده. (1991). آذربایجان میلّی خارتیاسی// " آذربایجان " ژورنالی، № 4، ص.134
- رسول‌زاده م.ا. (1991). عصریمیزین سیاووشو، چاغداش آذربایجان ادبیاتی، چاغداش آذربایجان تاریخی. باکی: گنجلیک، 112 ص.،ص 81-82.
- سلمان ممتاز. (2004). ائل شاعیرلری. ص.215-216
- صدقی م.ا. (2011). " خاطیره لر "
- شریف ه. (1955). گؤرکملی شاعیر و موعلیمیمیز// " شرق قاپیسی " ، 18 نویابر
کؤچورن: عباس ائلچین
ضیا گؤک‌آلپ-ا گؤره، کولتور - مدنیّت و آیدینلارین وظیفه‌لری
ضیا گؤک‌آلپ-ا گؤره، کولتور - مدنیّت و آیدینلارین وظیفه‌لری
ملکه متینتاش
عوثمانلی و ائرکن تورکیه دؤنمینده ایلک تورک توپلوم بیلیمجیسی اولاراق آنیلان ضیا گؤک‌آلپ، عوثمانلی ایمپراتورلوغونون پارچالانما دؤنمینده گئچن حیاتی بویونجا میلّتینی بؤهراندان قورتارماق و اوجالتماق نامینه بؤیوک ایشلر گؤرموش بیر آددیر. عوثمانلی‌‌نین ان گرگین دؤنمینده یاشاماسی و فیکیر صحنه‌سینه بو دؤنمده چیخماسی گؤک‌آلپ‌ین اثرلرینده گره‌ک چؤزوم آختارما‌لاری گرکسه ده سوسیولوژیک تحلیل‌لر باخیمیندان آچیقجا گؤرولور. عوثمانلی‌‌نین سون دؤنم‌لرینده فرقلی آلان‌لاردا یاشانان بؤیوک چاپلی پروبلم‌لری تحلیل ائتمیش و چؤزوم یول‌لاری اؤنرمیشدیر. گرک باتی و دوغو آلانینی قاپسایان تحصیلی، گرکسه ده خالقا یاخینلیغی و میلّی کولتوره وئردیگی دَگر ایله او دؤنمده بیر چوخ آیدین‌ین رادیکال دوشونجه‌لرینه قارشی گؤک‌آلپ اوبژکتیو و راسیونال چؤزوم‌لر سونماغی باشارمیش بیر آددیر. گؤک‌آلپ‌ین اوزرینده چالیشدیغی باشلیق‌لاردان بعضی‌لری، کولتور و مدنیّت قونوسونداکی تعریف‌لری، آیدینلارین دؤنمده‌کی دورومو اوزرینه سوسیولوژیک تحلیل‌لری و دؤنمده یایغین اولموش باتیلی‌لاشما فیکرینه یاناشمالاری‌دیر. اؤزل‌لیکله گؤک‌آلپ بو سیاسی مسله‌لری قاپسایان باشلیق‌لار ایچینده، آیدین‌لار و خالق آراسینداکی ایلیشکی اوزرینه قوردوغو ایده‌آلی و باتی‌نی نئجه قبول ائتمه‌میز گرکدیگینی آچیقلایان یازی‌لاری ایله اؤز دؤنمینده و گونوموزده بیر فیکیر رهبری حالینا گلمیشدیر.
گؤک‌آلپ‌ین اوزرینده دوردوغو و توپلومداکی آیدینلارین دا رهبری اولماسی گرکدیگینی ساووندوغو قونو، کولتور و مدنیّت آراسینداکی ایلیشکی‌دیر. گؤک‌آلپ بو ایکی قاورامی آیریشدیق‌لاری و بیرلشدیک‌لری نؤقطه‌لر باخیمیندان ایکی‌یه آییراراق تعریفله‌میشدیر. پروف. دوکتور. اروْل گونگؤر-ه گؤره، ضیا گؤک‌آلپ، کولتور-مدنیّت آیریمینی بیر پراتیک اندیشه یاشادیغی اوچون قورغولامیشدیر (1). بیرلشدیک‌لری نؤقطه‌نی، هر ایکیسی‌نینده توپلومسال حیاتی (کولتور، دین، اخلاق، حوقوق، عاغیل، استتیک، دیل) و دینامیک‌لری قاپسامالاری اولاراق گؤستریرکن آیریشدیق‌لاری نؤقطه‌یه داها قاپساملی توخونموشدور. گؤک‌آلپ-ا گؤره کولتور و مدنیّتین آیریشدیغی نؤقطه‌لر بو شکیلده‌دیر، کولتور میلّی بیر قاورام‌دیر و میلّت ایچیندن گلن اؤز دگرلری قاپسار، آنجاق مدنیّت میلّت‌لرآراسی یعنی بئین‌المیلل‌دیر. یعنی، کولتور اولوسال بیر کیملیگی تمثیل ائدرکن، مدنیّت بوتون اینسان‌لیغا خطاب ائدن و بیر اولوسدان دیگرینه گئچه بیلن بیر قاورام اولاراق آچیقلانیر (2). بونو بو شکیلده اؤرنکله‌یه بیله‌ریک، آلمان کولتورو، فرانسه کولتورو، اینگیلیس کولتورو و بو کولتورلرین اورتاق اولاراق ایچینده یئر آلدیقلاری باتی مدنیّتی. گؤک‌آلپ‌ین گؤستردیگی بیر دیگر آیریشما نؤقطه‌سی ایسه، کولتورون دویغولاردان توره‌‌میش، خالقدان گله‌نی ایچینده باریندیران سویوت اولمایان بیر اولغو اولاراق سایارکن، مدنیّتی داها قاپساملی، ایچریسینده تکنیگی و بیلیمی باریندیرماسی اولاراق گؤستریر. بیر باشقا دئییشله، کولتور ایلهام ایله اورتایا چیخاریلیرکن، مدنیّت عاغیل و منطیق یولو ایله یارانیر (2). یئنه گؤک‌آلپ‌ین بیر باشقا باخیش آچیسینا گؤره، قبیله‌لر اؤنجه‌لیکله بیر کولتوره صاحیب اولور، داها سونرا گلیشدیکلری، ایمپراتورلاشما و کوزموپولیت قورولوشا دؤنوشمه سورج‌لرینده مدنیّت حالینی آلیرلار (3). آیریجا، گؤک‌آلپ-ا گؤره باتی مدنیّتی مسیحی مدنیّتی اولمادیغی کیمی دوغو مدنیّتی ده ایسلام مدنیّتی اولاراق آنیلمامالی‌دیر. یعنی مدنیّت‌لر دین ایله باغداشمامالی‌دیر. بونا بیر دستکله‌مه اولاراق، دوغو مدنیّتی ایچینده یئر آلمیش اولان بیزانسی اؤرنک وئره بیله‌ریک.
کولتور و مدنیّت باشلیق‌لاری‌نین بیرلشمه و آیریشما نؤقطه‌لریندن یولا چیخاراق، گؤک‌آلپ‌ین او دؤنمین آیدینلاری اوزرینه اولان تحلیل‌لری و دوشونجه‌لرینی دگرلندیرمک گر‌کیرسه، ضیا گؤک‌آلپ اؤنجه‌لیکله آیدین - خالق ایلیشکیسی‌نین سوسیولوژی و فلسفه بیلیم‌لرینی قوللاناراق تحلیلینی ائتمیشدیر (2). بو تحلیل‌لر ایله آیدین و خالقین تعریفله‌مه‌سینی، آرالارینداکی فرق‌لری و بیربیرلری ایله نئجه بیر ایلیشکی ایچینده اولمالاری گرکدیگینی آچیقلامیشدیر. آیریجا، ضیا گؤک‌آلپ، آیدینلارین توپلومداکی رولونو تحلیل ائتمک اوچون اؤنجه‌لیکله کولتور و مدنیّت قاورامی آراسینداکی آیریم نؤقطه‌سینی تام اولاراق آنلامامیز گرکدیگینی سؤیلر. یعنی آیدین‌ین خالقا نه وئرمه‌سی و خالقدان نه آلماسی گرکدیگینی گؤک‌آلپ کولتور و مدنیّتین آیریم‌لاری اوزه‌ریندن آچیقلامیشدیر. ضیا گؤک‌آلپ ایدئالیندا آیدینلاری گره‌ک آلمیش اولدوقلاری تحصیل گرکسه یئتیشمیش اولدوقلاری چئوره‌دن دولایی میلّتتین سئچکین‌لری اولاراق گؤستریر (2). آیدین‌لار خالق مکتب‌لرینده اوخومامیش و خالق ایچریسینده یئتیشمه‌میش تحصیللی قروپ‌دور. یعنی ،خالقا عایید اولان کولتوره تام اولاراق حاکیم اولمامیشدیرلار. بو ندنله، گؤک‌آلپ، تورک میلّتی‌نین آیدینلارینین روحو تمامی ایله تورک کولتورو ایله اشباع اولدوقدان سونرا میلّی‌لشمک ایمکانینا صاحیب اولابیلر دئیه‌رک آچیقلامیشدیر (4). ضیا گؤک‌آلپ‌ین بو سؤزونه گؤره، سئچکین دئیه گؤستریلدیگی بو قروپ آلدیغی غئیری میلّی تحصیلین اولوشدوردوغو میلّی کولتور آلانینداکی اسکیک‌لیک‌لری خالق ایچینده اوزون سوره‌لر گئچیریب، خالقا عایید دگرلری منیمسه‌مک ایله آرادن آپارمالی‌دیر (2). ساغلام میلّت‌لرده آیدینلارین وظیفه‌سی خالقین روحی محصول‌لارینی آنلاماق سونراسیندا دا نیظام و اینتیظاما سوخماقدان عیبارت‌دیر (5). گؤک‌آلپ‌ین بو سؤزو ایله ده آنلاشیلاجاغی اوزره، ساغلام میلّت‌لرده آیدین و خالق آراسیندا قارشیقلی بیر ایلیشکی اولدوغونو، آیدینلارین تمل وظیفه‌لری نین یاشادیقلاری میلّتین مدنیّتینی قورمالاری گرکدیگینی، مدنیّتی قورماق اوچون ده اؤنجه‌لیکله کولتوره چاتماق و اونو گلیشدیرمک گرکدیگینی سؤیلر. یعنی، آیدین‌لار بو تمل وظیفه‌لرینه کولتوره چاتماق ایله باشلامالی‌دیرلار. کولتوره ده آنجاق خالقا گئده‌رک چاتارلار. داها سونراسیندا قورموش اولدوقلاری مدنیّت چرچیوه‌سینی خالقا منیمستمک و اونلارا چاتدیرمالاری گره‌ک‌دیر. بو ندنله ده خالقا تکرار گئتمه‌لری لازیم‌دیر. باشقا بیر دئییش ایله گؤک‌آلپ، آیدینلارین خالقا ندن گئتمه‌لری گرکدیگینی ایکی مادّه ده ساوونور: بیرینجیسی میلّی کولتورو اونلاردان آلابیلمک و سونراسیندا بو کولتورو تمل آلاراق قوردوقلاری مدنیّتی خالقا چاتدیرماق.
گؤک‌آلپ آیدینلاری ایدئال اولاراق تعریفی قیراغیندا آیریجا، عوثمانلی ایچینده کی دوروم‌لارینی دا سوسیولوژیک بیر پرسپکتیو ایله دگرلندیرمگه آلمیشدیر. گؤک‌آلپ‌ین دگرلندیردیکلرینه گؤره عوثمانلیدا ایدئالیندان چوخ فرقلی بیر دوروم مؤوجوددور. عوثمانلیدا آیدین قاورامی باتیلی‌لاشما دوشونجه‌لری ایله بیرلیکده اورتایا چیخمیشدیر. (2) و عوثمانلی آیدینی دئیه آدلاندیریلان قروپ دؤولت ایچینده یئر آلمیش اولدوغو اوچون خالق ایله بیر علاقه حالیندا اولما قایغیسینا صاحیب اولامامیشدیر (2). بونون سونوجوندا، خالقا عایید دگرلری بایاغی اولاراق گؤرموش و کولتورو اونلاردان آلینماسی گرکدیگی اولغوسونو اؤنمسمه‌میشدیر. بو دوروم عوثمانلیدا بیر چوخ اؤنملی قونودا ایکی‌لیک‌لر اولوشماسینا ندن اولموشدور. اؤرنگین، میلّتین ایچینده ایکی دیللی‌لیک (عوثمانلیجا و خالق ایچینده کی تورکجه)، دین، اخلاق و ایقتیصادا قارشی ایکی فرقلی یاناشیم، ایکی فرقلی موسیقی، وزن و ادبیات کیمی (2). عوثمانلی آیدینلاری آراسیندا چیخان بو سورون‌لار ندنی ایله ضیا گؤک‌آلپ آیدین و سئچکین قاورامی‌نین تعریف‌لرینی و ایشلَولرینی آییراراق یئنیدن آچیقلاما احتیاجی دویموشدور. گؤک‌آلپ-ا گؤره سئچکین دئییلن قروپ، غئیری موسلمان اوخول‌لاردا غئیری میلّی تحصیل آلمیش و میلّی کولتوردن چوخ فرقلی بیر کولتورده یئر آلاراق یئتیشمیش بو ندنله ده اؤز خالقی‌نین کولتورل دگرلرینی اؤنمسمه‌ین صینیف‌دیر. بوندان فرقلی اولاراق آیدین‌لار ایسه خالقا چوخ یاخین، خالقین دگرلرینی منیمسه‌یه بیلن، آییرد ائدیلدیکلری نؤقطه‌نین ساده‌جه آلدیقلاری پوزیتیو تحصیل اولان، یعنی گؤک‌آلپ‌ین ایدئالینداکی آیدین قاورامینا اویغون اولان قروپ‌دور.
سونوج اولاراق، ضیا گؤک‌آلپ، تورکیه‌ده سوسیولوژی‌نین قوروجوسو قبول ائدیلیر. آنجاق، ضیا گؤک‌آلپ عئینی زاماندا بیر تئوریسین‌دیر، فیکری ائتکیسی ساده‌جه سوسیال بیلیم‌لرده بیر بیلیم اینسانی اولماقدان اؤته‌دیر، تورکیه جومهوریتی دؤولتینین اولوشوموندا، گؤک‌آلپ‌ین دوشونجه‌لری اویغولاما آلانی تاپمیشدیر. بو یئنی دؤولتین سیاسی، اکونومیک، سوسیو-کولتورل قورولوشوندا گؤک‌آلپ‌ین جیدی یؤنلندیریجی ائتکی‌لری واردیر.
گؤک‌آلپ-ا گؤره؛ بیر اولوسون مدنیّتی خالقا راغماّ، خالقین میلّی کولتورونو هیچ دیقته آلمادان دئییل، تام عکسینه خالقین صاحیب اولدوغو میلّی کولتوردن حرکتله ائدیلمه‌لی‌دیر. اونا گؤره دؤولته، میلّی کولتوردن سوزوله‌رک آلینان دگرلرله روح وئریلمه‌سی گرکمکده‌دیر.
گؤک‌آلپ‌ین سیاسی سؤیله‌می، بوگونکو معنادا اؤزگورلوکچو و دموکراتیک بیر بویوت داشیماقدان چوخ، تحصیل آلمیش آیدینلارین، خالقی آیدینلاتمالاری، داها دوغروسو آیدینلارین چاغین ان یوکسک مدنیّتیندن (باتی مدنیّتی) آلدیقلاری دگرلر ایله خالقین میلّی کولتورونون دگرلرینی قایناشدیراراق اولوشدوردوقلاری، " اورتاق یاخشی " نین خالقا منیمستیلمگه چالیشیلماسی گرکدیگی یؤنونده دیر.
گؤک‌آلپ آیدینچی آنلاییشی ایله؛ دؤولتی یؤنته‌جک، هر آلاندا یول گؤستره‌جک، آیریجالیقلی بیر صینیفی ایشارت ائتمه‌ین، یعنی " سئچکینچی " اولمایان، آما بیر آیدین‌لار صینیفی‌نین یئتیشدیریلمه‌سی گرکدیگی یؤنونده‌دیر. گؤک‌آلپ‌ده دؤولت، آیدین‌لار آراجی‌لیغی ایله توپلومون وصیسی‌دیر. گؤک‌آلپ بو آیدینچی آنلاییشینی دا دموکراسی ایله باغداشدیرما گره‌گی دویماقدادیر. گؤک‌آلپا گؤره دموکراسی خالقچی‌لیق‌دیر. آیدین‌لار ده خالقا دوغرو گئتمه‌لی‌دیر.
آیدین‌لار ایکی ندندن خالقا گئتمه‌لی‌دیر. بیرینجی ندن، خالقدان میلّی کولتورو اؤیرنه‌جکلر. ایکینجی ندن ایسه خالقا گونون ان یوکسک مدنیّتینی (باتی مدنیّتینی) وئره‌جکلر، اؤیره‌ده‌جکلردیر. بئله‌جه آیدینلارین خالقدان قوپوق اولماماسی، گلیشدیردیکلری سیاستین خالق اوچون اولماسی، گئرچک دموکراسی‌نین گئرچکلشدیریلمه‌سینه ده یول آچاجاقدیر.
گؤک‌آلپ‌ین دوشونجه‌لرینده اؤز توپلومونون دگرلرینی (میلّی کولتورو) حرکت نؤقطه‌سی ائده‌‌رک باتی مدنیّتینه ایلیشکین عونصورلری بونلارلا بیرلشدیرمه چاباسی گؤرولور. گؤک‌آلپ، سیاست و توپلوم ایلیشکی‌سینه بو آچیدان یاناشمیش و اینشا ائدیله‌جک قورولوش‌لارین و کیملیک‌لرین اؤز خالقینا یابانجی اولمایان آیدین‌لار طرفیندن دؤولت آراجی‌لیغی ایله یاپیلماسی گرکدیگینی دیله گتیرمیشدیر.
قایناقلار
1. گونگؤر، أ. کولتور دَییشمه‌سی و میلّیتچی‌لیک. ایستانبول : اؤتوکن یایین ائوی، 1986.
2. Mazlum, A. Gölbaşı, H. Ziya Gökalp, a idealistic case man at the junction point of turkish society’s becoming contemporary: the consept of intellectual. Journal of World of Turks (2009) Vol. 1 No. 1 pp: 221 – 239
3. گوندوغان، آ. عوثمانلی‌‌نین سون دؤنم‌لرینده و جومهوریتین باشلاریندا فیکیر آخیم‌لاری و ضیا گؤک‌آلپ - تورکچولوگون فیکیر باباسی قیرمیزی‌لار.کوم، 2015
4. ضیا گؤک‌آلپ. کولتور و مدنیّت
5. ضیا گؤک‌آلپ. تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک
کؤچورن: عباس ائلچین
قوردلار و مانقوردلار
قوردلار و مانقوردلار
یازان: صمد آزاپ
دونیا تاریخینه وادبیاتینا یؤن وئرن چوخ زنگین سؤزلو و یازیلی مدنیت عونصورلرینه صاحب اولان تورکلر، کؤچلر، دؤیوشلر و تیجاری علاقه‌لر نتیجه‌سینده بیر چوخ قومله ائتکی‌لشیم ایچینده اولموشلار. بو ائتکی‌لشیم نتیجه‌سینده هله یازی‌نین اولمادیغی دؤورلرده زنگین بیر سؤزلو مدنیت خالقین دیلینده بویدان بویا، نسیلدن نسیله کؤچوروله‌رک گونوموزه قدر گلمیشدیر. سؤزلو مدنیت اورونلریندن افسانه‌لر و داستانلار آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر. داستانلاردا یئر آلان آغاج، ایشیق، قورد وس. کیمی موتیولر داستانلارین کیلید نؤقطه‌لرینی اولوشدورورلار. بو موتیولردن قورد موتیوی، تورکلرین یارادیلیشی و سویلاری‌نین داوامینی ساغلاماسی‌یلا ایلگیلی آنلادیلان افسانه‌لرین وارلیغی سببیندن آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر.
چین قایناقلارینا گؤره قورددان توره‌ییش افسانه‌لریندن ایلکی حاقیندا بو حکایه روایت ائدیلیر:
ووُ-سوُن‌لارین باتی سینیریندا کیچیک بیر دؤولت وارمیش. هون حؤکمداری ووُ-سوُن کرالینا هوجوم ائتمیش و کوُنموْ-نون آتاسی اولان بو کرالی اؤلدورموش. کوُنموْ دا او سیرالار چوخ کیچیکمیش. هون حؤکمداری اونا قییا بیلمه‌میش، اونو ساغ بوراخمیش. اوشاغین اطرافیندا بیر دیشی قورد گزمگه باشلامیش. قورد اوشاغی امیزدیردیکدن سونرا اورادان اوزاقلاشمیش. بوتون اولان بیتنی گؤر‌ن هون حؤکمداری اوشاغین قوتسال بیر بالا اولدوغونو آنلامیش و اوشاغی بؤیودوب ووُ-سوُن کرالی ائتمیش. اورتا آسیاداکی ایلک قورد افسانه‌سی بو شکیلده اورتایا چیخمیشدیر.
تورک قبیله‌لرینه عومومی آد اولاراق کاوْ-چی آدینی وئرن چین‌لیلر. کاوْ-چی-لرین یعنی تورکلرین قورددان تؤردیکلریله ایلگیلی آنلاتدیقلاری بیر باشقا افسانه‌یه گؤره، کاوْ-چی خاقا‌نی‌نین ایکی قیزیندان کیچیگی قورد ایله ائولنر. بو سببدن کاوْ-چی خالقی بو قوردلا قیزین اوشاقلاریندان تؤرمیشدیر.
گؤک‌تورکلرین اؤز سویلارینا عایید اینانیشلارییلا، دؤولت قورمادان اؤنجه‌کی تاریخلرینی ایشیقلاندیریجی خوصوصیتلر داشییان ایکی داستان واردیر. بیری "بوز قورد"، دیگری "ارگنه‌قون" داستانی‌دیر. بوزقورد داستا‌نی‌نین اساسی، یوخ اولما فلاکتینه اوغرایان گؤک‌تورک سویونون یئنیدن دیریلیب چوخالماسیندا بیر بوز قوردون، آنا قورد اولاراق وظیفه گؤرمه‌سی‌دیر. تورکلر ارگنه‌قوندان چیخدیقلاری واخت گؤک‌تورکلرین پادشاهی، قاغان سویوندان بؤرته چنه ایدی. بؤرته چنه، موغولجادا "بوز قورد" دئمکدیر. بئله‌لیکله قورد سمبولو و آنا قورد آرادان کئچن زامانین اوزونلوغونا باخمایاراق اونودولمامیشدیر.
گؤک‌تورک چاغیندا قورد بیر توتئمدن چوخ قوتسال بیر سمبول حالینی آلمیشدی. گؤک‌تورکلرین اؤز بایراقلاری‌نین باشینا بیر قورد هئیکلی قویمالاری‌نین سببی ده بو ایدی. قورد باشلی بایراقلار، گؤک‌تورک دؤولتینین ییخیلیشیندان سونرا دا اونودولمامیش و چین ایمپراتورلوقلاری، مثلاً تورگئشلر کیمی تورک قؤوملرینه قاغانلیق عونوانلاری وئره‌جکلری زامان قورد باشلی بیر بایراقلا بیر بارابان وئرمگی ده اونوتمامیشلار ایدی. یاکوت ناغیللاریندا ایسه قوتسال روحلارین ۹ اوغوللاری‌نین هامیسی دا قوردا بنزه‌دیلیردی .
گؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" بؤیوک حؤکمدارلارین قودرتینی گؤسترمک اوچون ایستیفاده ائدیلن بیر صیفت ایدی. مثلاً ماناس داستا‌نیندا قیرغیزلارین اورتا یوز رئیسی کؤکچؤنون اوغولو ایله ماناس-خانین اوغوللارینا، دانیشما اثناسیندا همیشه "کؤک-بؤرو سلطانیم" دئییلردی. ماناسین آروادی کانیکئی خاتون دا بیر گئجه یاتارکن چوخ گؤزل بیر یوخو گؤرموشدو. یوخوسونون یوزومو اوچون بئله دئمیشلر ایدی: "کؤک یال تؤبؤت بؤرو" یعنی "بو اوشاق گؤی یئله‌لی قورخونج بیر قورد" کیمی اولاجاق. گؤی یئله‌لی قورد موتیوی اوغوز قاغان داستا‌نیندا اوغوز قاغانا یول گؤسترن قوتسال بیر اؤندر اولاراق کئچمکدهدیر: "
…گون دوغولارکن اوغوز قاغا‌نین چادیرینا گونش کیمی بیر ایشیق گیردی. او ایشیقدان گؤی توکلو، گؤی یئله‌لی بیر ائرکک قورد چیخدی. او قورد اوغوز قاغانا سؤز سؤیله‌یه‌رک: "ائی اوغوز! سن اوُروُم اوزرینه یوروش دیلگینده‌سن. من سنین خیدمتینده یورومک ایسته‌ییرم." دئدی. اوغوز قاغان و اوردوسو گؤی یئله‌لی قوردو ایزله‌دیلر". اوغوز قاغان داستا‌نینداکی بو ایفاده‌لردن ده آنلاشیلاجاغی اوزره قورد تورکلر طرفیندن بیر اؤندر، یول گؤستریجی اولاراق قبول ائدیلمیشدیر.
قیرغیزلاردا جینس، گؤزل و جسور آتلارا دا کؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" آدلاری وئریلیردی. یئنه قیرغیز ادبیاتیندا ماناس خان تصویر ائدیلرکن، "بؤرو کؤستو کوُ موُروُت" یعنی "قورد گؤزلو، قیر بیغلی" ماناسین اوخلاری اوچون ده، "بؤرو تیلدی چال ییبا"، یعنی "قورد دیللی قیر اوخ" دئییلیردی.
بهاالدین اؤگله گؤره، آلتای داغلاریندا "قورد داغی" آدینی داشییان بیر چوخ زیروه واردیر. آتیلا‌نین اوزونو ده قوردا بنزه‌دنلر واردی. آلتایلارین دوغوسوندا یاشایان بئرسیت قبیله‌سی ده اؤزلری‌نین قورددان تؤردیکلرینه اینانارلار و بونون گئرچک اولدوغونو دا ایدیعا ائدردیلر .
چینگیزنامه داستا‌نیندا آلانقوْنون، دوُیین بایا‌ن-ین اؤلوموندن سونرا سماوی قوردلا جوتلشیب چینگیزی دوغورماسی، قورد موتیوی‌نین و قورددان تؤره‌مه آنلاییشی‌نین بیر تظاهرو اولاراق یوروملانمالی‌دیر. چینگیزنامه‌‌نین باشقیرد روایتی اولان نوسخه‌ده ده "باشقیرد قبیله‌لرینی تشکیل ائدن یوُرماتی، قیپچاق، قانقلی، قیتای، تامغان کیمی موختلیف بویلارا تامغا، آغاج، قوش، اوُران (دؤیوش پاروْلوُ) وئرن بو گؤی بؤرو اوغولو چینگیز خان‌دیر." شکلینده بیر ایفاده کئچمکدهدیر. آنادولوداکی خالق اینانجلاریندا دا اوُلو شخصلرین قورد دونونا گیره بیلدیگینی گؤسترن اؤرنکلر واردیر. آیریجا داستانلارداکی "قورد آنا" و "قورد آتا" آنلاییشلارینی دون دَییشدیرمه ایله ایضاح ائدن چالیشمالار دا واردیر.
داستانلار، افسانه‌لر و ناغیللاردان باشقا، تورک تاریخی و ادبیاتی اوچون واز کئچیلمز قایناقلار اولان اورخون آبیده‌لری، دده قورقود حکایه‌لری و قوتادغو بیلیگده ده قورد موتیوی‌نین کئچمه‌سی، قوردون تورک تاریخینه و ادبیاتینا نه درجه نفوذ ائتدیگینی گؤستریر. اورخون آبیده‌لرینده قاغا‌نین عسگرلری‌نین قورد کیمی، دوشمنلری‌نین قویون کیمی اولدوغو دئییلر. دده قورقود حکایه‌لرینده قورد، سالوُر قازا‌نین ائوی‌نین یاغمالاندیغی حکایه‌ده کئچیر. قازان حکایه‌ده قورد ایله دانیشار و قورد اوچون ایشلتدیگی "قورد اوزو موبارک‌دیر" جومله‌سی قوردون تورکلر آراسینداکی دَیرینی ایفاده ائدر. آیریجا دانیشما‌نین سونوندا ایشله‌دیلن "قاراباشیم قوربان اولسون، قوردوم سنه" جومله‌سی و قوتادغو بیلیگ ده یئر آلان "قوشلار بئله گؤک قوردو کئچه بیلمز! هاوادا اوچان قارتال سورولری، سنی سئچه بیلمزلر، ائی گؤک بؤری!" کیمی ایفاده‌لر توره‌ییش افسانه‌لریندن بری سورن، قوردو قوتسال‌لاشان بیر وارلیق اولاراق گؤر‌ن بیر حالقا‌نین داوامی‌دیر.
آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق قورد موتیوی ایتمه‌میش، شکیل دَییشدیره‌رک داستانلاردان و افسانه‌لردن، رومانلارا، حکایه‌لره سیچرامیشدیر. بیلدیری‌ده اله آلیناجاق اساس مؤوضو قورددان "مانقوردلاشما"یا گئدن سورجده‌کی سمبول‌لار و ایماژلاردیر. "مانقورد" و "مانقوردلاشما" آنلاییشلاری ندیر؟ ایلک نه شکیلده اورتایا آتیلمیشدیر؟ بو سورغولارا جاواب تاپماق لازیم‌دیر.
مانقوردلوق حاقیندا ایلک بیلگیلره ماناس داستا‌نیندا راست گلینیر. اورادا اوشاق ماناسین دجل‌لیگی و دؤزولمز گوجوندن قورخان قالماقلارین، اونو مانقورد ائدک دئییب سؤز باغلادیقلاری بئله داستانلاشمیشدی:
بالانی توتوب آلاق
باشینا شیره تاخاق
ائوه آپاریب عذاب وئرک
آلتی بوی قالماغین
آیاق باشینی ییغاق
چینگیز آیتماتوو اثرلرینی بیر زرگر، بیر هئیکل‌تراش کیمی دزگاهیندا فؤوق‌العاده وسواس‌لیقلا ایشله‌میشدیر. بو دزگاه‌دان چیخان ان نادیر لعل-جواهیرات بلکه ده "گون اولار عصره برابر" یا دا دیگر آدییلا "گون اوزانار عصر اولار" رومانی‌دیر. سؤز مؤوضوسو روماندا آیتماتوو بیر حکایه سؤیله‌ییر:
ساری اؤزَکی ایشغال ائدن دوشمنلر توتساقلارا قورخونج ایشگنجه‌لر ائدرلرمیش. اینسانین یادداشینی ایتیرمه‌سینه، دلی اولماسینا گتیریب چیخاران بیر ایشگنجه اوصوللاری وارمیش. اؤنجه اسیرین باشینی قازار، ساچلاری تک-تک کؤکوندن چیخارارلارمیش. بونو ائدرکن اوستا بیر قصاب اوراجیقدا بیر دوه‌نی یاتیردیب کسر، دریسینی اوزرمیش. سونرا بو درینی پارچالارا آییرار، تزه- تزه اسیرین قان ایچینده اولان قازینتینمیش باشینا سیخ سارارلارمیش. بئله بیر ایشگنجه‌یه معروض قالان توتساق یا آغریلار ایچینده قیوریلاراق اؤلر، یا دا یادداشینی تامامیله ایتیرر، اؤله‌نه قدر کئچمیشینی خاطیرلامایان بیر "مانقورد"، یعنی کئچمیشینی بیلمه‌ین بیر کؤله اولارمیش. بوندان سونرا دری کئچیریلن توتساغین بویونا باشینی یئره سورتمه‌سین دئیه بیر کؤتوک یا دا تاختا باغلار، اورک پارچالایان قیشقیریقلاری ائشیدیلمه‌سین دئیه اوزاق، اوجقار بیر یئره آپارارلار، اللری آیاقلاری باغلی، آچ -سوسوز گونشین آلتیندا ائله‌جه بیر نئچه گون بوراخارلارمیش. ساری اؤزَکین قیزغین گونشینه "مانقورد" اولمالاری اوچون بوراخیلان توتساقلارین چوخو اؤلر، بئش-آلتی آدامدان آنجاق بیر یا دا ایکیسی ساغ قالارمیش. اونلاری اؤلدور‌ن آجلیق یا دا سوسوزلوق دئییل، باشلارینا کئچیریلن سویومامیش دوه دریسی‌نین گونش‌ده قورویوب بوزولمه‌سی، باشلارینی منگه‌نه کیمی سیخیب دؤزولمز آغریلار وئرمه‌سی ایمیش. بو دؤزولمز آغریلار سونوندا توتساق یا اؤلر، یا دا عاغلینی یادداشینی ایتیررمیش. بیر "مانقورد" کیم اولدوغونو، هانسی سوبویدان، هانسی قبیله‌دن گلدیگینی، آناسینی آتاسینی بیلمزمیش. اینسان اولدوغونون بئله فرقینده دئییلمیش .
روماندا آناسی نایمان آنانی تانیماییب، اونو اؤلدور‌ن "مانقورد" اوغول جوْلامان ایشده بو ایتن دَیرلرین ان اؤنملی تمثیلچیسی‌دیر.
روما‌نین بیر بؤلومونده آنلادیلان بو حکایه عادیجه آنلادیلمیش بیر حکایه دئییل. آیتماتوو آنلادیلاری‌نین کیلید نؤقطه‌سینی تشکیل ائدن "مانقورد" تیپی بو حکایه ایله دویولموش، سونرا بیر سمبول اولاراق بیر چوخ اثرده اؤزونه کیملیک‌سیز تمثیلچیلر تاپمیشدیر. "مانقورد" اولماق اوچون دوه دریسی شرط دئییل. کئچمیشینه، مدنیتینه، اؤز کؤکلرینه یابانجی‌لاشان دیگر بیر دئییشله اؤزگه‌لشن فردلر آیتماتوو و دیگر تورک یازیچیلارینین ایضاحلاریندا بیرجه "مانقورد" اولوب چیخمیشلار.
کوز باشینداکی اووچونون قیشقیریغی کیتابی‌نین "عصرلرین کؤلگه‌سینده‌کی سوچ" آدلی بؤلومونده، موختار شاهانووون سورغوسونا آیتماتووون وئردیگی جاواب "مانقوردلاشدیرما"نین بیلینجلی ایجرا ائدیلن ایدئولوژیک بیر کؤله‌لشدیرمه پروژه‌سی اولدوغونو گؤستریر. "توتالیتر سیستم زامانیندا بوتون توپلوما، اونون ایچینده سنین ده منیم ده، هامیمیزین عاغلینا، فیکیرینه، آنلاییشینا ایدئولوژیک شیره قویولدو. بو، بیر رژیمه کورو-کورونا باغلاییب، قانداللاماق آماجییلا ائدیلمیشدی." زامانینین تراژئ‌دیلرینه شاهید اولان آیتماتوو بو ایدئولوژیک یابانجی‌لاشدیرما، یوخ ائتمه سیاستینه آتاسی تؤرؤقول آیتماتووو قوربان وئرمیش. بو دورومون روحی دونیاسیندا آچدیغی درین یارانی یونگول‌لشدیرمک و "مانقوردلاشدیرما"نین قاباغینا کئچمک اوچون اثرلری آراجیلیغییلا اینسانلاری درین یوخولاریندان اویاندیرماغا چالیشمیشدیر. تسلیمیت‌چیلیگیه، کیملیک ایتکیسینه، شوعورسوزجا کئچمیشه، عادت- عنعنه‌لره اؤزگه‌لشمه‌یه، قارشی چیخان آیتماتوو، بوندا موفقیت‌لی اولماقلا قالمامیش ائورنسل‌لیگی دا توتموشدور. بوریس شوستِفین ۱۹۹۹-جو ایلده قلمه آلدیغی "یهودی مانقوردلار" آدلی مقاله‌سی بونون ان یاخشی گؤستریجیسی‌دیر. رمضان قورخمازین بو تثبیتی ده "مانقوردلاشما" مسئله‌سینی ان یاخشی آچیقلایان گؤروشلردن بیری‌دیر:
دئنه‌ییمسل یادداشین کورلاندیغی ایجتیماعی اورتاملاردا فرد اونتولوژیک تهلوکه‌سیزلیک رفرانسلارینی ایتیردیگیندن اؤزونو ایزوله، ناراحات بیر شکیلده دویومسار و ایدئولوژی‌لر اوچون ایستیثمارا آچیق بیر ساحه مئیدانا گتیرر. دایم توتالیتر و شیدّت المنتلری احتیوا ائدن ایدئولوژی‌لر بو یالیتیک و اعتبارسیز فردلره اؤز دوغولمالارینی قیسا بیر زاماندا انژکته ائد‌رک، اؤزونه قطعی اینانجلی "مانقورد" حواری‌لر قازانمیش اولار. آندره کریلتسوو، تانسیک‌بایئو، ثابت‌جان، بازاربئی، آباکیر، اوروزکول، اوردوک وس. کسلر بو طرزده اؤزونو کورلایان گوجون کیملیگینه چئوریلمیش تیپلردیر .
آیتماتوو، اؤزو ایله آپاریلان بیر رئپورتاژدا، "مانقورد" تیپی‌نین سووئتلر بیرلیگی و قیرغیز مدنیتی ایچینده‌کی کئچمیش‌ده‌کی و بو گونکی دورومونا توخونور:
بیلدیگینیز کیمی بو "مانقورد" افسانه‌سینی بیر رومانیمدا آنلاتدیم؛ آما بیر لاف اولسون دئیه دئییل، بو گونکی سیاسی حیاتلا اویغونلاشدیراراق…
اسکیدن اصلینی اونوتموش، روبوتلاشدیریلمیش اینسانلارا "مانقورد" دئییلردی. بو گون ده عینی شکیلده دویغوسوزلاشدیریلمیش کؤکوندن قوپاریلمیش، نه‌یی نه اوچون ائتدیگینی بیلمه‌ین و اؤزونه وئریلن امرلری هئچ دوشونمه‌دن تطبیق ائدن اینسانلار دا بیر چئشید "مانقورد"دور. تورک جومهوریتلرینده هله "مانقوردلارین" اولوب اولمادیغینا گلینجه: واردیر شوبهه‌سیز. اما نه قدر اولدوقلارینی کسدیرمک چوخ آسان دئییل .
یازیچی‌نین سؤیلدیگی کیمی "مانقورد" افسانه‌سی لاف اولسون دئیه سؤیلنمه‌میشدیر. "مانقوردلاشما"، سیستمین روبوت فردلر یئتیشدیرمه پروژه‌سی‌نین اثری‌دیر. بو فردلر کئچمیشینه، مد‌نی دَیرلرینه اؤزگه، آزادلیقلاری اللریندن آلینمیش، دوشونمه باجاریقلاریندان محروم بوراخیلمیش یازیقلاردیر. آیتماتوو "دیشی قوردون یوخولاری" آدلی اثرینده، بو ایدئولوژیک کؤله‌لشدیرمه فاکتینا تنقید اوخلارینی یؤنلدیر. روما‌نین قهرمانی آبدیاس کیلسه‌‌نین "مانقورد" فردلر یئتیشدیر‌ن دوقماتیکچی آنلاییشینا قارشی چیخمیش، بونون اوزرینه کیلسه‌دن قووولموشدور. آبدیاس موباریزه‌سینی بو کز ده گنجلری زهرله‌ین خاشخاش قاچاقچیلاری اوچون سوردورور. آنجاق یادداشی کؤکوندن قازماغی آماجلایان سیستم بو کز ده بو گنجلری هدف آلمیش بیر "مانقورد" اولما یولوندا اونلاری میغناطیس کیمی اؤزونه چکمیشدیر. آبدیاس کورلانان سیستمه تک باشینا اعتراض ائتمگه چالیشسا دا، گریشان لیدرلیگینده "مانقوردلاشان" گنجلرین اؤزونو قاطاردان آتماسینا انگل اولا بیلمه‌میشدیر. بو کز ده اؤزونو بوسس و قروپونون ایچینده بولان آبدیاس، سایقا سورولرینی موژونقوم چؤلونده قتل ائدن "مانقوردلاشان" ایدئولوژی‌یه قارشی دؤیوش آچسا دا کوتله‌لر حالیندا "مانقوردلاشان" اینسانلارا دوغرونو آشیلامایا چالیشان عیسی کیمی چارمیخا گریلمکدن قورتولا بیلمز.
آیتماتووون اؤز اوتوبیوگرافی‌سینی یازدیغی "حاقیمدا نوتلار" کیتابیندان، اؤزگه‌لشمه، دَیرلره یابانجی‌لاشما و مانقوردلاشمایا سدد چکمک اوچون اثرلرینی یازدیغی بو جومله‌لردن آیدین اولور:
یئددی گؤبکدن گلمه‌سینی بیلمک بیزیم کندده هر کسین وظیفه‌سی‌دیر. یاشلیلار کیچیک اوشاقلارا جیدی-جیدی سوروشاردیلار. بورا گل باخاق ایگید، هانسی سوبویدانسان آتا‌نین آتاسی کیمدیر؟ و اونون آتاسی نئجه بیر آدام ایدی؟ و اگر اوشاق اؤز کئچمیشینی بیلمیرسه، او اوشاغین آناسی آتاسی دانلانیردی. نه بیچیم آتا بو، تایسیز دوستسوز، قوهومسوز دئیردیلر. نه اوچون بو قدر قئیدسیز؟ اینسان کئچمیشینی بیلمه‌دن نئجه بؤیویه بیلر؟ بورادا اؤنملی اولان نسیللرین و جمعیت ایچینده اورتاق اخلاقی سوروملولوقلارین داوامینی تأمین ائتمک ایدی .
"مانقوردلاشما"یا گئدن یوخ اولوش سورجینی ایضاح ائتمه‌ده اؤندر آیتماتوودور؛ آنجاق دیگر تورک جومهوریتلری یازیچیلارینین بیر چوخو دا بو ایدئولوژیک یادداش سیلمه، یئنی ایدئولوژی‌لری دیکته ائتمه سورجینه، دؤورون شرطلری اوزوندن آنجاق دولایلی یوللاردان اثرلرینده جاواب وئرمیشلر. بو یازی‌چیلاردان بیری ده قازاق چؤلونون بیلگه یازیچیسی مختار عوضوودور. عوضوو "کؤک‌سئرئک" حکایه‌سینده "مانقوردلاشما"یا گئدن یولدا، قورد ایله ایت آراسینداکی اینجه کؤرپو، "مانقورد" تیپی‌نین و ایدئولوژیک کیملیک سیلمه سورجی‌نین نئجه ایشلدیلدیگی‌نین ان آچیق گؤستریجیسی اولسا لازیم‌دیر. قورد موتیوی آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق هله دیری بیر شکیلده اثرلرده یاشادیلماقدادیر. قوردون کئچمیشده یوکلندیگی ویزیون زامانلا دَییشمیش قوتسال‌لیق یئرینی، سایغی‌یا بوراخمیشدیر.
"کؤک‌سئرئک" حکایه‌سینده اینسانلارلا قوردلارین اؤزل‌لیکله ده کؤک‌سئرئک‌ین موباریزه‌سی قونو ائدیلیر: "اینسانلار بیر قورد اینینی باساراق یئددی بالا‌نین آلتیسینی اؤلدورر و بالا بیر قوردو یانلارینا آلاراق کندلرینه دؤنرلر. قورماش آدلی اوشاق بالایا کؤک‌سئرئک آدینی وئره‌رک اونو یییه‌لنر. بالا قوردو اهلی‌لشدیرمگه چالیشارلار. کؤک‌سئرئک بؤیویر و یئله‌لی ائرکک بیر قورد اولار. بیر ایت کیمی یاشادیلماغا چالیشیلان کؤک‌سئرئک، آرادان کئچن او قدر ایله باخمایاراق اصلینی اونوتمامیش و بیر گون غفلتاً اورتادان ایته‌رک آزادلیغینا قوووشموشدور. قورخوسوز و عاغیلی بیر حیوان اولان کؤک‌سئرئک زامانلا افسانه‌لشمیش قویون، دوه، آت باشدا اولماق اوزره اینسانلارا آغیر ایتکیلر وئرمیشدیر. حتی بیر گون چوبان بیر اوشاغا هوجوم ائتمیش اونو پارچالایاراق اؤلدورموشدور. بو اوشاق، اؤزونو بالا بیر قورد ایکن آلیب بؤیودن قورماشدان باشقاسی دئییل. بیر ایت کیمی بؤیودولمگه چالیشیلان دیگر بیر دئییشله، قورد اولدوغو، اصلی اونوتدورولماغا چالیشیلان، عینی مضموندا دوشونولسه تورک خالقلاری کیمی "مانقوردلاشدیریلما"یا چالیشیلان کؤک‌سئرئک اؤزونه دؤنموش، بویونا کئچیریلن اسارت ایپینی پارچالایاراق سانکی قوردون اهلی‌لشدیره بیلمه‌یه‌جگی مئساژینی وئرمیشدیر.
عینی پارالئل‌لیکده دَیرلندیریله بیله‌جک بیر باشقا حکایه ده قیرغیز یازیچی تؤلؤگؤن قاسیم‌بکووون "بوزقورد" حکایه‌سی‌دیر. حکایه‌ده، قورد اینیندن بوزقوردون دؤرد کیچیک بالاسینی قاچیران آداملا، بالالارینی قورتارماغا چالیشان بوزقورد آراسینداکی موباریزه قونو ائدیلر. چووالا قویدوغو بالالاری ائوینه آپاران آدام اونلاری بیر ایت کیمی یئتیشیرمک ایستر. حکایه‌ده کئچن آدامین اؤز داخیلی دونیاسییلا دانیشماسی چوخ معنالی‌دیر:
-نه ائد‌جک‌سه‌ن بونلاری؟ دئیه سوروشدو بالالارا آغرییان کؤنولوندن گلن بیر سس.
-‘اونلاری ایته چئویره‌جگم' دئیه جاواب وئردی باشقا، سویوق بیر سس.
-‘قورد هئچ بیر زامان ایت اولا بیلمز اما' دئیه جاواب وئردی کؤنول سسی.
سویوق سس بیر قهقهه پارتلادیب ‘بورادا یاشایاجاقلار، ماسامین آرتیقلارییلا بسلنه‌جکلر؛ آنالاری‌نین، سودویله وئردیگی قوردلوق دویغوسونو ایتیره‌جکلر. بئله‌جه ایته چئوریله‌جکلر' .
اوچ بالاسی اؤلدورولن تک بالاسینی قورتارماق اوچون کنده گیرن بوزقورد تله‌یه دوشوب توتولار. جانلی -جانلی دریسی اوزولن بوزقورد ائدیلن بو ایشگنجه‌یه گؤزونو بئله قیرپماز. اصالت سیمگه‌سی قوردون بو دوروشو قارشیسیندا آدامین آغیزیندان بو جومله‌لر تؤکولر: "بونا باخ! سسینی بئله چیخارتمیر نیه گؤره‌سن؟ بو آغرییا نئجه دؤزور. ایندی بونون یئرینده بیر ایت اولسایدی فریادی چوخدان باسمیشدی." آدام بوزقوردون گؤزلرینده بیر یاش داملاسی گؤره بیلمک اومیدیله وار گوجویله سویار درینی. بوزقورد ایسه، مغرورلوغوندان اؤدون وئرمز، هر زامانکی غورورلو گؤرونوشونو دَییشدیرمز. آرتیق یاخشیجا اورتایا چیخان ایچ اورقانلاری چالیشار، سانکی اونون هله جانلی اولدوغونو سیمگه‌لر.
"مانقوردلاشما" سورجینده قوردون ایتلشدیریلمک ایستنمه‌سیله آیتماتوو ایضاحلاریندا راست گلینن یادداشین سیلینمک ایسته‌نمه‌سی عینی سیستمین اورونودور. ایت اسارتین، قورد ایسه آزادلیغین سمبولودور. ایتین اؤنونه نه وئرسه‌نیز یئیر، صاحبی‌نین سؤزوندن چیخماز. اویسا قورد ائله‌دیرمی؟ اؤز یئمگینی اؤزو تاپار، طبیعتین-دوغا‌نین سوندوقلارییلا کیفایت‌لنمز. یوخاربدا بحث ائدیلن حکایه‌لرده ده اولدوغو کیمی تاریخین هر دؤنمینده تورک اولوسلارینی بویوندوروق آلتینا آلماغا چالیشان، تورکلرین بویونلارینا اسارت ایپینی کئچیرمگه چالیشان ایدئولوژیک بیر سیرا دؤولتلر اولموشدور. آنجاق اصلینه، کئچمیشینه، عنعنه و عادتلرینه سیخی سیخی‌یا باغلی تورک اولوسلاری بو مانقوردلاشدیرما سورجینه قارشی "بوزقورد" کیمی "کؤک‌سئرئک" کیمی دیمدیک آیاقدا دایانمیشدیر.
کاشغارلی محمود، دیوان لغات التورک آدلی اثری‌نین گیریشینده دئیر کی: "تانری دؤولت گونشینی تورکلرین بورجونده یاراتدی. فلگی اونلارین مولکونه اویغونلاشدیریب چئویرر. اونلاری تورک دئیه آدلاندیردی، دونیا مولکونون صاحیبی ائتدی".
کؤچورن: عباس ائلچین
KAYNAKLAR
- AVEZOV, M. (1997). Hikâyeler. (çev. Zeyneş İsmail-Ahmet Güngör). Ankara: Bilig Yayınları
- AYTMATOV, C. (1990). Dişi Kurdun Rüyaları. (Tercüme Refik Özdek). Ankara: Ötüken Neşriyat.
- AYTMATOV, C. (1991). Gün Olur Asra Bedel. (çev. Refik Özdek). İstanbul: Ötüken Yayınevi
- AYTMATOV, C. ve MUHTAR, Ş. (2000). Kuz Başındaki Avcının Çığlığı. Ankara: Kitap Yurdu.
- BANARLI, N. S. (1987). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi I. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- ERGİN, M. (2004). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: TDK Yayınları.
- ERGİN, M. (2005). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
- İNAN, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler I. cilt Ankara: TTK Yayınları.
- KALAFAT, Y. (2009) Türk Halk Tefekküründe Kurt II. Ankara: Berikan Elektronik Basım Yayım.
- KOLCU, A. İ. (2008). Cengiz Aytmatov Üzerine Yazılar. Erzurum: Salkım Söğüt Yayınları.
- KORKMAZ, R. (2008). Ötekileşme Sorunu ve Eve Dönüş İzlekleri. Ankara: Grafiker Yayınları.
- ÖGEL, B. (2003). Türk Mitolojisi I. Ankara: TTK yayınları.
- ÖGEL, B. (2006). Türk Mitolojisi II. Ankara: TTK yayınları.
- SÖYLEMEZ, O. (2002). Cengiz Aytmatov Hayatı ve Eserleri Üzerine İncelemeler. Ankara: Karam Yayınları.
- SÖYLEMEZ, O. ve AŞLAR, H. (2009). Kırgız Hikâyeleri Antolojisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.
- ŞİŞMAN, B. (2009). Cengiznâme Hazâ Kıssa-i Çingiz Hân. Samsun: Etüt Yayınları.
"اوغوزنامه"لرده تورک دؤولتچیلیک عنعنه‌لری
"اوغوزنامه"لرده تورک دؤولتچیلیک عنعنه‌لری
آغاوئردی خلیل
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
تورک دؤولتچیلیک عنعنه‌لری اورتا عصرلرده گئنیش یاییلمیش "اوغوزنامه"لرده ده عکس اولونوب. معلومدور کی، "اوغوزنامه" - اوغوزلارین کیتابی دئمکدیر. بو کیتاب اورتا عصرلر اوغوز عنعنه‌سینه اویغون اولاراق اؤزونده زنگین فولکلور ایرثینی عکس ائتدیریر. بونونلا یاناشی بو کیتاب‌لاردا اوغوزلارین دؤولتچیلیک تاریخ‌لری و عنعنه‌لری ده گئنیش یئر آلیر. اسکی "اوغوزنامه"لردن بیری حاقیندا " 1309-1340-جی ایللرده میصیرده یاشامیش اوغوز-سلجوق منشألی ابوبکر بن عبدالله بن آیبک دواداری اؤزونون عرب دیلینده یازاراق 1309-جو ایلده تامالادیغی "درر التیجان و غرر تواریخ الازمان" (شؤهرتلندیریلمیش‌لرین تاریخیندن بیر اینجی) آدلی کیچیک حجملی تاریخ اثرینده معلومات وئریر و ایلک دفعه "اوغوزنامه" سؤزونو ده او ایشله‌دیر. اونون گؤستردیگینه گؤره ساسانی حؤکمداری انوشیروان‌ین (حاکیمیت ایللری: 531-573) مَرودن بُزرگمهر بُخْتَگان فارسی‌یه مخصوص اورتا فارس دیلینده یازیلمیش همین کیتاب ابو مسلم خراسانی‌نین (755- جی ایلده اؤلدورولوب) خزینه‌سیندن تاپیلیب. آیبک دواداری‌نین حاقیندا دانیشدیغی اثر چوخ گومان کی، تورکجه یازیلمیش بیر قهرمان‌لیق داستانی اولموش و 826-جی ایلده باغداددا یاشایان سوریه‌لی حکیم جبراییل بهشی طرفیندن عرب دیلینه ترجومه اولونوب. همین نوسخه‌دن ایستیفاده ائدن آیبک دواداری کیتاب حاقیندا یازیر: "من ایسته‌ییرم بو طایفانین (تورکلرین) هارادان گلدیکلری و اونلارین سلف‌لری حاقیندا بونلارین اؤزلری‌نین دوغما دیللرینده (اویغور دیلینده) یازیلمیش" اولو خان آتا بیتیکچی" آدلی کیتاب‌لارینا اساسلاناراق دانیشیم. بونون آدی‌نین معناسی "بؤیوک حؤکمدار - آتا حاقیندا کیتاب" دئمکدیر. بو ائله بیر کیتابدیر کی، قدیم تورک‌لردن موغول‌لار و قیپچاق‌لار بونونلا سئوینیر و ممنون اولوردولار، بو کیتابین اونلارین یانیندا بؤیوک حؤرمتی واردی. همچنین دیگر تورکلرین " اوغوزنامه "آدلی بیر کیتاب‌لاری وار. اونو الدن-اله گزدیریرلر. اوندا اونلارین باشینا گلن روایت‌لر و ایلک حؤکمدارلاری حاقیندا معلومات وار" .
ف.بایاتا گؤره، "اوغوزنامه‌لرین تاریخی کرونیکالاردا گئنیش یئر آلماسی، داها دوغروسو سالنامه‌لرین اؤزونده میفیک سجیه‌لی اوغوز شجره‌سینی اریتمه‌سی، اوغوزنامه موتیولری‌نین تورک مدنیتینده ائنینه و درینینه یاییلماسینی گؤستریر. تورک داستان عنعنه‌سی‌نین تاریخی کرونیکالارا کئچمه‌سی، اِپیک یارادیجی‌لیغین "تاریخ‌لشمه‌سی" اتنوکولتورولوژی باخیمدان عئینی اینفورماسیانین موختلیف یؤنلردن تقدیمی ایدی. بو اینفورماسیانین اؤزگینده فوتوحات‌چیلیق ایدئیاسی دوروردو. اوغوزنامه موتیولری‌نین تورک اِپیک عنعنه‌سینده گئنیش یاییلماسینا سبب ده بو ایدی". ک.و.نریمان‌اوغلو و ف.اوغورلو "اوغوزنامه"نی بؤیوک بیر مدنیت حادیثه‌سی کیمی سجیه‌لندیره‌رک بو شکیلده کاراکتریزه ائدیرلر: "اوغوزنامه - تورک خالقی‌نین حیاتینی، موباریزه‌سینی، معنویاتینی عکس ائتدیرن ادبی-تاریخی قایناق‌دیر؛ اوغوزنامه - اوغوز اِپوسودور؛ اوغوزنامه - اوغوز تاریخی‌دیر. اوغوزنامه - اوغوز مدنیتی‌نین نسیلدن کئچه-کئچه یاشایان حیات کیتابی‌دیر". اوغوزنامه‌لرین ماتریالینی تشکیل ائدن آتالار سؤزلری، افسانه و روایت‌لر اؤزلرینده دؤولتچیلیک عنعنه‌لرینی داشییان زنگین معلوماتا مالیک‌دیر. بورادا میف و تاریخ بیر-بیرینه قوووشوب، گئرچک‌لیک افسانه‌لشیب. آنجاق بو افسانوی تاریخ اوغوزلار طرفیندن یاشادیلیب و اورتا عصرلرین سونلاریندا دا گئرچک بیر تاریخ کیمی قبول اولونوب. بونا ابولغازی خان خیوه‌لی‌نین "شجره تراکمه"سینده ده راست گلیریک. اوغوز دؤولت باشچی‌لاری اؤز نسیل شجره‌لرینی نوح پئیغمبردن، افسانوی اوغوز خاندان و اونون بؤیوک اوغلو گون خاندان باشلاییرلار. معلومدور کی، 11. عصر اوغوزلارین دؤولتچیلیک تاریخ‌لرینده موهوم بیر دؤوردور. "11. عصرده آذربایجانا گلمیش اوغوزلار بورادا کیفایت قدر کومپاکت یاشایان تورک‌دیللی یئرلی اهالی ایله قارشیلاشدیلار. گلمه اوغوز-قیپچاق‌لارین آرتیق آذربایجانین اصل اهالیسینه چئوریلمیش هون منشألی تورک‌لرله اِتنیک یاخینلیغی چوخ‌سایلی فاکت‌لارلا تصدیق‌له‌نیر. مثلا، تاریخی اثرلرده و اِپوسدا اوغوز خانین هون حؤکمداری مئتئ ایله عئینی‌لیگی حاقیندا چوخ دئییلیب. اوغوزلارین 12 ساغ، 12 سول ( یاخود ایچ و داش اوغوزلار) قانادا بؤلونموش 24 اوغوز طایفاسی هونلارین بؤلگوسونه (تومن‌باشی عومومی آدینی داشییان 24 هون آغ‌ساققالی) تام اویغون گلیر. شرق طرفین کنیاز و باشچی‌لاری شرقده، غرب طرفین کنیاز و باشچی‌لاری غربده یئرلشمیشدیلر. س.پ.تولستوو بئله حساب ائدیر کی، هون تاریخی عنعنه‌سی 10-11. عصرلرده اونلارین خلف‌لری اولان اوغوز طایفالاری طرفیندن قبول ائدیلمیشدی " .
بو عنعنه‌نین داوام ائتدیریلمه‌سی "اوغوزنامه"لرده تام آیدین‌لیغی ایله گؤرونمکده دیر. تدقیقات‌لاردا اوغوزلارین میفولوژی اجدادی اوغوز خان حاقیندا موختلیف فیکیر و مولاحیظه‌لر مؤوجوددور. بو تیپلی آراشدیرمالار اساساً تاریخ و فولکلور موناسیبت‌لری چرچیوه‌سینده آپاریلیر. فولکلورشوناس عالیم ب. عبدالله اوغوز خانلا باغلی فیکیرلری بئله عومومی‌لشدیریر: " ن.ی.بیچورین خئیلی آراشدیرما آپارماقلا حؤکم وئریب کی، مئتئ ایله اوغوز خان ائله بیر آدام‌دیر. ضیا گؤگ آلپ اوغوز خانی گاه مئتئ، گاه دا "کیتاب" این ( کیتابی دده قورقود نظرده توتولور) بیرینجی بویونداکی دیرسه خانین اوغلو بوغاج بیلیب. ح.ب. ارجیلاسون دا بو فیکره طرفدار دوروب. بؤیوک تورکولوق و.و.رودلووون فیکرینه گؤره، مانی‌لیگی اؤز دؤولتینین رسمی دینی سوییه‌سینه اوجالدان بئگو تئگین، یاخود بئگو خاقان گئرچک اولاراق ائله اوغوز خان‌دیر، ر.نورا گؤره، اوغوزون معناسی "اؤکوز" دور، یونان حؤکمداری ایسگندر ذوالقرنین (قوشابوینوزلو) ده بوینوزلودور. دئمه‌لی، اوغوز خان مقدونیه‌لی فیلیپ‌ین اوغلو ایسگندردیر کی، وار. ق.ن.پوتا نین اوغوز خانلا موغول افسانه‌لرینده آدی کئچن کیرئی خانلا، اوخور-باما خان آراسیندا اوخشارلیق، اویغون‌لوق آراییب. آلمان شرقشوناسی ای.مورکوارت اوغوز خانی چینگیز خانلا بیر بیلیب" . ف.بایاتا گؤره، "جاهان دؤولتی قورماق ایدئیاسی اوغوز آدی ایله باغلی اولوب تورک مدنیتینده بیر نئچه دفعه موختلیف تاریخی و میفولوژی اوبرازلارا ترانسفورماسیا اولونوب. بو باخیمدان چین منبع‌لری‌نین تقدیم ائتدیگی مئتئ کومپلکسی تورک-ایسلام سالنامه‌چی‌لری‌نین اوغوزنامه‌لرینه تام آدِکوات‌دیر. اوغوز-مئتئ پارالل‌لیگی هر شئیدن اول مئتئ‌نین ده جاهان دؤولتی قورماسی، هونلارین خیلاصکاری اولماسی، هون اوردو، اینضیباطی، ایداره اینستیتوت‌لاری‌نین یارادیجیسی کیمی وئریلمه‌سی ایله ایلیشگی‌لیدیر. بئله بیر یاخین‌لیق ن.بیچورینه مئتئ ایله اوغوزو عئینی‌لشدیرمگه ایمکان وئریب، چونکی تورکلرین خیلاصکاری و ائل قوران حؤکمدارلاری بو و یا دیگر درجه ده اوغوزا بنزه‌ییردی و یا بنزه‌دیلیردی". معلومدور کی، اوغوز خان اوغوز تورک‌لری‌نین میفولوژی اجدادی، سوی‌باشچیسی‌دیر. اوغوز دؤولت‌چیلیگی ده اوغوز خاندان باشلانیر. بو اؤزونو حؤکمدار نسلی‌نین شجره‌لرینده ده گؤستریر. اوغوزلارین تاریخ صحنه‌سینه چیخدیقلاری زاماندان اوغوز حاقیندا افسانه و روایت‌لر ده یارانیب. یازی مدنیتی دؤورونده ایسه اوغوز تاریخی فولکلور یادداشیندان یازییا آلینیب. بو سببدن ده بو افسانوی بیر تاریخی خاطیرلادیر". مؤوجود علمی فیکره گؤره اسکی چاغلاردان اوغوز داستان‌لاری شرق (تورکیستان، اوزاق شرق) و غرب (آذربایجان و اؤن آسیا) واریانت‌لاریندا مؤوجود اولوب. بو واریانت‌لاردان بیری بیزه قدر ن.بیچوری‌نین ترجومه‌سینده گلیب چاتان چین قایناق‌لاری‌نین مئتئ حاقیندا وئردیکلری یاری تاریخی افسانه‌دیر. غرب واریانتینا " اوغوز کاغان " داستانی، رشیدالدین‌ین (14. عصر)، یازیچی‌اوغلو علی‌نین (15. عصر)، حافظ آبرونون (15. عصر)، محمود اوغلو حسن بایاتلی‌نین (15. عصر)، خان‌دمیرین (16. عصر)، سالیر بابا قولالی اوغلونون (16. عصر)، ابولغازی‌نین (17. عصر) و ب. تاریخچی‌لرین اثرلری داخیلدیر " . فضل الله رشیدالدین‌ین " اوغوزنامه " سی یازیلی منبع‌لردن گؤتورولوب. فضل الله رشیدالدین همدانی قازان خانین (حاکیمیت ایللری: 1295-1304) امری ایله 1300جی ایلده یازماغا باشلادیغی " جامع التواریخ " (تاریخ‌لر توپلوسو) آدلی مشهور اثرینی اولجایتو خان (حاکیمیت ایللری: 1304-1316) دؤورونده - 1310-جو ایلده تاماملادی " . رشیدالدین‌ین " جامع‌التواریخ " اثری ایکی حیصه‌دن عیبارت‌دیر. بیرینجی حیصه موغول‌لارین، ایکینجی حیصه ایسه تورکلرین تاریخینه حصر اولونوب. اثر هولاکی‌لرین زامانیندا و اونلارین سیفاریشی ایله حاضیرلاندیغیندان موغول تاریخی اوّلده وئریلیب. " اوغوزلارین و تورکلرین تاریخی "آدلی حیصه ده اوغوزون دوغولماسی، اوشاقلیغی، تانرییا ایمان ائتمه‌سی، ائولنمه‌سی و ظفر یوروش‌لری نقل اولونور. عئینی زاماندا اوغوز جمعیتی‌نین سوسیال استروکتورو، مرکزی حاکیمیت و اونون قوللاری، تامقا و اونقون‌لاری، یعنی اسکی دؤولت رمزلری حاقیندا موفصل معلومات‌لار وئریلیر. " جامع التواریخ " ده اوغوزلارین منشایی فصلینده یازیلیر کی، 24 بویو برابر سایدا اولماق اوزره اوغوز خانین آلتی اوغلوندان تؤره‌ییب. آنجاق داها دیقته لاییق جهت بودور کی، دامغالاری آیری-آیری اولدوغو حالدا هر دؤرد بوی بیر موشترک اونقونا مالیک‌دیر. بو فاکت 24 اوغوز بویونون دا قدیم زامان‌لاردا آلتی بوی حالیندا یاشادیغینی گؤستریر. بو آلتی اونقونون هامیسی مئشه زونالاریندا یاشایان ییرتیجی قوشلاردیر". حاکیمیتین موتناسیب شکیلده بؤلگوسونو هومانیست دؤولتچیلیک عنعنه‌لری ایله علاقه‌لندیرن ت.حاجی‌یئو بو دَیرلره یوکسک قیمت وئره‌رک یازیر: "قدیم تورک جمعیتینده کامیل هومانیزم تصادوفی دئییل. بو، موکمل دؤولت‌چیلیکله باغلی‌دیر. تصوّر ائدک کی، کاپیتالیزمین یارانماسی زامانی پارلامنت ایداره اوصولونو یوکسک دموکراسی فاکتی کیمی قیمت‌لندیریرلر. بو پارلامنتده ساغلار و سوللار اولور کی، دموکراسینی شرطلندیرن ده بو پالاتالار آراسینداکی ایجتیماعی-سوسیال "دوئت‌لردیر". بویورون قدیم اوغوزدا همین ایکی پالاتالی سیستم - دیبده - اورتادا سئچمه (خاص) بیگلر، ساغ طرفده ساغلار، سول طرفده سوللار، ائشیکده ده قایدایا-اینتیظاما نظارت ائدن یاخین‌لار:
ساغدا اوتوران ساغ بیگلر،
سولدا اوتوران سول بیگلر،
ائشیکده‌کی ایناقلار،
دوپده اوتوران خاص بیگلر " .
اوغوزلارین "جامع التواریخ" ده وئریلمیش افسانوی تاریخ‌لریندن دؤولته باشچی‌لیق ائدن یابقولار حاقیندا معلومات وار. بورادا یابقولاردان بیر چوخونون آدی چکیلیب. یابقولار قیشدا سیر-دریانین منبعیی یاخین‌لیغیندا یئرلشن یئنی-کندده یاشاییردیلار. یابقولارین بیزه معلوم اولان آشاغیداکی مأمورلاری واردی: سوباشی، یعنی اوردو کوماندانی. سلجوق دؤورونده سوباشی عونوانی بؤلگه‌لرین حربی والی‌لرینه وئریلیردی. یابقولارین یوکسک مأمورو کول-ارکین ایدی. کول-ارکین یابقونون نایبی و یا وکیلی دئمکدیر. تورکیه سلجوق‌لاریندا بیر سلطنت نایب‌لیگی وظیفه‌سی مؤوجود اولموشدور. بوندان علاوه ، تورکمن حؤکمدارلاری‌نین، بیگلری‌نین ده نایب‌لری اولدوغو معلومدور. اوغوز یابقو دؤولتینده تارخان و یینال عونوان‌لارینی داشییان شخص‌لر ده اولوب. آنجاق بونلارین ساده‌جه اولاراق اصیل‌زاده تیتول‌لاری، یوخسا مأمور عونوانلاری کیمی ایشلندیگی بیلینمیر. تورکیه سلجوق‌لاریندا مؤوجود اولان بیگلربیگی وظیفه‌سی‌نین یابقولار دؤولتینده اولوب-اولمادیغی معلوم دئییل.
یابقولارین مؤهور و فرمان‌لارینا توغراق (توغرا) دئییلمه‌سی حاقیندا معلومات وار. سونرالار سلجوق دؤولتینده توغرالیق (نیشانچی‌لیق) آدلی بیر مأمور وظیفه‌سی ده اولوب. اوغوزلارین دیوانی، وئرگی ییغان مأمورلاری، اوردودا اووچوباشی، امیر-آخور کیمی مأمورلاری، چاووش‌لاری (تشریفات مأمورلاری)، بکچی‌لری (موحافیظه‌چی‌لر) اولماسی حاقیندا دا بیلگی‌لر وئریلیر. او دا معلوم اولور کی، " اوغوزلار ایشلرینی مجلیس‌لر قوراراق مصلحت (گنگشمه) یولو ایله حل ائدردیلر. اوغوز سوباشیسی اترک تارخان، یینال کیمی اوغوز باشچی‌لارینی چاغیراراق خلیفه‌نین نوماینده هئیتینه قارشی نئجه داورانماق باره ده اونلارلا مصلحت‌لشمیشدی. اوغوز یابقو دؤولتی 10. عصرین بیرینجی یاریسیندا موستقیل و قودرتلی بیر دؤولت ایدی. او هئچ بیر زامان بو و یا دیگر دؤولته، قؤومه تابع اولماییب" . تورک دؤولت‌چیلیگی ایسلام دؤنمینده یئنی کئیفیت‌لر قازانیر. بورادا بیگ، خاقان، یابقو، خان دئییل، سولطان و امیرلر دؤولتی ایداره ائدیرلر. پادشاه، وزیر، وکیل ایداره‌چی‌لیگی ایسه بوندان سونراکی دؤورلره عاییددیر. تورکیه ده سولطان‌لیق، آذربایجاندا ایسه شاهلیق ایداره سیستم‌لری اوزون مودت ساخلانیب. آغ‌قویونلولار دؤنمینده دؤولت باشچیسی بیگ و یا پادشاه، صفوی‌لر دؤورونده ایسه شاه آدلانیردی.
کؤچورن: عباس ائلچین