تبریزده آنا دیلینده ایلک مکتب آچان موعلّیم: میرزه حسن رشدیه

 تبریزده آنا دیلینده ایلک مکتب آچان موعلّیم: میرزه حسن رشدیه          

    میرزه حسن رشدیه 1851-جی ایلده تبریز شهرینده، دؤورون عالیم‌لریندن اولان موللا مهدی‌نین عاییله‌سینده دونیایا گلیب. ایلک تحصیلینی دوغما شهری تبریزده آلیب. تحصیلینی داوام ائتدیرمک اوچون او نجف شهرینه گئتمه‌لی و بورادان موکمّل بیر روحانی اولاراق قاییتمالی ایدی. چونکی، بو دؤورده تحصیل اوجاق‌لاری آنجاق موللاخانا و مدرسه‌لرله محدودلاشیردی. ایراندا دا دیگر موسلمان مملکت‌لرینده کی  کیمی اساساً دین خادیم‌لری‌نین حاضیرلانماسینا فیکیر وئریلیردی. مؤوجود تحصیل سیستمی اؤلکه‌نین کادر حاضیرلیغی ساحه‌سینده کی  طلباتی ایله آیاقلاشا بیلمیردی. ایستانبولدا ایکی تبریزلی ناشیر - میرزه نجفعلیخان و آغا محمد طاهر طرفیندن نشر اولونان  " اختر " قزئتینده یازیلمیش بیر مقاله ده دئییلیردی کی،  "اوروپادا هر مین نفردن اون نفری ساوادسیز، ایراندا ایسه هر مین نفردن اون نفری ساوادلی‌دیر. بو نؤقصان الیفبانین چتینلیگی و تدریس اوصولونداکی قوصوردان ایره لی گلیر... ایراندا دا اوروپاسایاغی مکتب‌لر اولمالی‌دیر" .     

   محض بو فیکیر، گنج میرزه حسن‌ین گله‌جک مقصد و مرامینی موعین‌لشدیرن اساس عامیل اولدو. آتاسی‌نین راضی‌لیغی ایله تورکیه‌یه سفر ائتدی. ایستانبول،   بیروت و دیگر شهرلرین تحصیل سیستمی ایله ماراقلاندی. بورادا فعالیت گؤسترن مکتب‌لرین آدی اونون دیقتینی جلب ائتدی و اؤزونه تخلوص گؤتوردو - رشدیه‌. بیروتداکی دارالموعلّمینده (پداقوژی بیلیم یوردو) تحصیل آلدیغی زامان اوصولی-جدید  مکتب‌لری‌نین تأسیسینی و ایداره ائدیلمه‌سینی اؤیرندی.         

  میرزه حسن رشدیه‌ ایلک پداقوژی فعالیتینی قوزئی آذربایجانین شهرلریندن بیری اولان ایرواندا باشلاماغا قرارا آلدی. 1883-جو ایلده بورادا یاشایان قارداشی میرزه علی ایله بیرگه اؤزونون ایلک اوصولی-جدید مکتبینی آچدی. بو مکتب قوزئی آذربایجاندا هئچ ده ایلک تحصیل اوجاغی دئییلدی. گؤرکملی موتفکّیر میرزه فتحعلی آخوندوفون میلّی تحصیل اوغروندا آپاردیغی گرگین موباریزه‌نین نتیجه‌سی اولاراق، شاماخی (1870) و شکیده (1877) یئنی تیپلی میلّی مکتب‌لر آچیلمیشدی.  روسیه‌ده علمی پداقوژی و خالق مکتب‌لری‌نین بانیسی اولان کوْنستانتین اوُشینسکی‌نین لایحه‌سی اساسیندا 1876-جی ایلده قوْری موعلّیم‌لر سمیناریاسی تأسیس ائدیلمیشدی. اوچ ایل سونرا ایسه (1879) سمیناریانین تورک (روس‌لارین تعبیرینجه  " تاتار " ) بؤلمه‌سی آچیلمیشدی. بؤلمه‌نین تأسیسینده گؤرکملی ادیب م.ف.آخوندوفون دا بؤیوک رولو اولدوغونو قئید ائتمک لازیم‌دیر.  

  هئچ شوبهه یوخدور کی، قوزئی آذربایجانین، ائله‌جه ده بوتون قافقازین میلّی بورژوازی‌سی‌نین تشکّولونده قوْری موعلّیم‌لر سمیناریاسی‌نین خوصوصی خیدمت‌لری اولوب. مأذون‌لاری‌نین آدینی سادالاماقلا بونو ثوبوت ائده بیلریک: اوزئییر حاجی‌بیگوف، مسلم ماقومایئو، جلیل محمدقولوزاده، رشیدبیگ افندی‌یئف، نریمان نریمانوف، فیرودین بیگ کؤچرلی، سلطان مجید غنی‌زاده و باشقالاری. هر بیری آذربایجانین و هم ده قافقازین ایجتیماعی-سیاسی حیاتیندا، او جومله‌دن علم، مدنیت، معاریف و مطبوعات ساحه‌سینده خیدمت‌لری دانیلماز داهی‌لردیر.         

  19. عصرین ایکینجی یاریسیندا قافقازدا میلّی معاریف ساحه‌سینده باشلانمیش اینتیباه گونئی آذربایجان ضیالی‌لاری‌نین دا نظر - دیقتینی جلب ائتمیشدی. ایسماییل کاظ‌‌‌‌م‌زاده و میرزه کاظم عسگرزاده‌نین ایرواندا آچدیقلاری یئنی اوصول آنا دیلی مکتب‌لری بو پروسه‌ده ایشتیراکین ثوبوتو ایدی. میرزه حسن رشدیه‌‌نین ده موعلّیم‌لیک فعالیتینه محض ایروان شهرینده باشلاماسی هئچ ده تصادوفی دئییلدی.        

  گنج موعلّیمین پداقوژی فعالیتینده آتدیغی ایلک آددیم اوغورلو آلینمیشدی.  ایران شاهی نصرالدین شاه قاجار ایروان شهرینه سفر ائدرکن بو تحصیل اوجاغینی دا زیارت ائتمیشدی. مکتبین فعالیتی تزار حؤکومتی‌نین  ده دیقتیندن کناردا قالمامیشدی. دؤولت ایداره‌لرینه ساوادلی یئرلی مأمورلار حاضیرلاماق ایسته‌ین تزار دؤولتی م.ح.رشدیه‌‌نین فعالیتیندن ممنون ایدی. تصادوفی دئییلدی کی، م.ح.رشدیه‌ دؤولت طرفیندن موکافات‌لاندیریلمیش و حتّی اونا مادّی یاردیمدا گؤستریلمیشدی. اوغورلو پداقوژی فعالیته باخمایاراق، میرزه حسن رشدیه‌ ایرواندا چوخ قالمادی. 1888-جی ایلده زنگین تجروبه توپلایان گنج موعلّیم دوغما تبریزه قاییتدی.   

  19. عصرین ایکینجی یاریسیندا ایراندا فورمالاشان میلّی بورژوازی دؤولتدن تحصیل سیستمینده جیدی ایصلاحات‌لار طلب ائدیردی. بونلار یئنی اوصول مکتب‌لری‌نین آرتیریلماسی، ایبتیدایی تحصیل ایله علاقه‌دار الیفبادا دییشیک‌لیک‌لر ائدیلمه‌سی و تعلیم-تربیه متودلاری‌نین موعاصیرلشدیریلمه سی ایدی. محض بو طلب‌لرین حیاتا کئچیریلمه‌سی اوچون ساوادلی و تجروبه‌لی موعلّیم‌لرده لازیم ایدی. میرزه حسن رشدیه‌ بو طلب لره جاواب وئره بیله‌جک موعلّیم‌لردن ایدی.     

  تجروبه لی پداقوق ایرانا قاییدان کیمی، ایلک ایشی دوغما تبریزده  "دبستان رشدیه‌ "  و  " مدرسه رشدیه‌ "  آدلی مکتب‌لرینی آچماق اولدو. میرزه حسن  رشدیه‌ مکتب‌لرینی مکتبخانا فورماسیندا ساخلاسادا، تدریس ایشینی فارس دیلینده‌کی  آسان کیتاب‌لاردان صؤوتی (سس) اوصولو ایله آپاریردی.

  میرزه حسن رشدیه‌‌نین گؤردوگو ایشلرده مووفقیت قازانماسی کؤهنه فیکیرلی  مکتبدارلاری و مورتجع روحانی‌لری قیجیقلاندیریردی. ایشینده نه قدر احتیاطلی اولسادا، جهالت یئنه اؤز ایشینی گؤروردو. تدریس ایشینی صؤوتی اوصولو ایله آپارماسینی بهانه گتیره‌رک، اونون مکتب‌لرینی غارت ائدیردیلر. بو فیتنه‌کار قصدلر زامانی مکتبلی‌لردن  اؤلن و یارالانان‌لاردا اولوردو. حتّی رشدیه‌ اؤزو بئله بیر نئچه دفعه  آغیر یارالانمیشدی.

  معنوی، مادّی و فیزیکی ضربه‌لر آلان موباریز موعلّیم مووقتی ده اولسا، تبریزی ترک ائتمه‌لی اولدو. او، خوراسانا، میصیره و قافقازا سیاحت ائتدی. 1893-جو ایلده یئنیدن تبریزه قاییدان میرزه حسن رشدیه‌ اساساً آنا دیلی‌نین تدریسی‌نین یئر آلدیغی   " رشدیه‌ مظفریه‌ "  مکتبینی تأسیس ائتدی. 

  مکتبین تدریسی‌نین دوغما تورک دیلینده تشکیل اولونماسی ‌ آذربایجان اوچون موهوم تاریخی بیر حادیثه  ایدی. چونکی بو تحصیل اوجاغی صفوی‌لر دؤوروندن سونرا آنا دیلینده آچیلان ایلک میلّی مکتب ایدی. بلکه ائله بونا گؤره ده بو تحصیل اوجاغینا  " رشدیه‌ میلّی "  مکتبی دئییلیردی.     

   " رشدیه مظفریه‌ "  مکتبینده تاریخ، جوغرافیا، فیزیک، ریاضیات، طبیعت‌شوناسلیق و دیگر علم‌لرله یاناشی فارس، عرب، فرانسه و روس دیل‌لری‌نین تدریسی ده اساس یئر توتوردو. درس‌لر صؤوتی اوصولو اساسیندا آپاریلیردی. دؤورون بیر چوخ ضیالی‌لاری، او جومله‌دن محمدعلی تربیت، احمد مدرس، حسین کمال طبیب‌زاده و باشقالاری بو مکتبین موعلّیم‌لری اولموشلار. مکتبده 200-دن چوخ شاگیرد تحصیل آلیردی. اکثریتی یوخسول اوشاق‌لاری اولان بو شاگیردلر پولسوز تحصیل آلیردیلار.     

  1894-جو ایلده میرزه حسن رشدیه‌ اؤزونون ایلک   " وطن دیلی "  آدلی اثرینی یازدی.  " رشدیه‌ مظفریه‌ " ده تدریس اولونان آنا دیلی درسلری محض بو کیتاب اوزره آپاریلیردی. تبریزده چاپ اولونان  "وطن دیلی "  اؤز دؤورونون ان موکمّل درسلیگی ایدی. ساده و آیدین دیل ایله یازیلان درسلیک اونو قاوراماقدا مکتبلی‌لر اوچون هئچ بیر چتینلیک یاراتمیر و صؤوتی اوصولو ایله عرب الیفباسی‌نین اؤیره نیلمه‌سینی خئیلی آسان‌لاشدیریردی. آلتی آی عرضینده یازیب-اوخوماغی اؤیره‌دن بو درسلیک بوتون گونئی آذربایجاندا یاییلمیشدی. 

  میرزه حسن رشدیه‌  " وطن دیلی "  کیتابیندان باشقا تورک و فارس دیل‌لرینده بیر چوخ اثرلرین مؤلیفی‌دیر.  " بدایةالتعلیم " ،  "کفایت‌التعلیم " ،  " نهایةالتعلیم " ،  " تکملة الصرف " ،  " آنا دیلی " ،  " الیفبایی-رشدیه‌ " ،  " اوصول عقاید و یا اتحاد بشر "  و س. اثرلری بوتون ایراندا اوخونور و بیر چوخ مکتب‌لرده درس وسایتی کیمی ایستیفاده اولونوردو.     

  1896-جی ایلده نصرالدین شاهین اوغلو 43 یاشلی مظفرالدین تاختا چیخدی. آذربایجان ویلایتی‌نین حاکیمی (والیسی) اولموش مظفرالدین خان، اؤزوندن سونرا حاکیم‌لیک ائتمیش میرزه علی‌خان امین الدوله‌نی صدراعظم (باش ناظیر) تعیین ائتدی. امین الدوله آذربایجان حاکیمی اولدوغو زامان رشدیه‌‌نین معاریف ساحه‌سینده گؤردوگو ایشلری تقدیر و مودافیعه  ائدیردی. اونون تهرانا چاغریلماسی تبریزده‌کی  مورتجع‌لرین رشدیه‌یه قارشی اولان فیتنه‌کار هوجوم‌لاری‌نین یئنی‌دن آلوولانماسینا سبب اولدو. بو سیخینتیلی گونلرده  رشدیه‌ یئنه ده امین الدوله طرفیندن مودافیعه  ائدیلدی. صدراعظم اونو مظفرالدین شاهین امری ایله تهراندا اوصولی-جدید مکتبی آچماغا دعوت ائتدی. بو دعوت ایله م.ح.رشدیه‌ آپاردیغی معاریفچی‌لیک موجادیله‌سی‌نین  یئنی مرحله‌سینه قدم قویدو. او، تهرانداکی پداقوژی فعالیتینه باشلادیغی زامان میرزه نصرالله ملک المتکلمین، یحیی دولت‌آبادی، شیخ مهدی کاشانی کیمی معاریفچی ضیالی‌لارلا امکداش‌لیق ائدیردی.    

  1898-جی ایلده تشکیل ائدیلن معاریف انجومنی و عالی معاریف شوراسی یارادیجی‌لاریندان بیری اولان م.ح.رشدیه‌‌نین تدریس متودو آرتیق اؤزونو دوغرولتموشدو. ایراندا آچیلان بوتون اوصولی-جدید مکتب‌لری بو متودلا ایشله‌مگه اوستونلوک وئریردیلر. آنجاق  تبریزدن فرقلی اولمایاراق، مورتجع‌ قووّه‌لر تهراندا دا اؤز ایشینی گؤروردو. 1898-جی ایلین ژوئیه آییندا یئنی معاریفچی حراکاتین هامیسی اولان امین الدوله صدراعظم وظیفه‌سیندن کنارلاشدیریلدی. بو حادیثه  م.ح.رشدیه‌ و دیگر معاریفپرور ضیالی‌لارین وضعیتینی پیسلشدیردی. اگر اولّ‌لر فیتنه‌کار قووّه‌لر مورتجع‌ روحانی‌لردن عیبارت ایدیسه، ایندی اونلارا سارای مأمورلاری دا قوشولموشدو. بو تهلوکه‌لی وضعیتدن قورتولماق اوچون م.ح.رشدیه‌ 1900-جو ایلده حیجاز، شام و قافقازا سفره چیخدی. 1902-جی ایلده تهرانا قاییدان میرزه حسن رشدیه‌ موعلّیم‌لیک فعالیتی ایله یاناشی، ناشیرلیکله ده مشغول اولماغا باشلادی. تهراندا نشر ائتدیردیگی   " تهران "  و  " مکتب "  آدلی قزئت‌لرینده هم علمی-متودیکی تؤوصیه‌لرله، هم ده اینقیلابی مقاله‌لرله چیخیش ائدیردی. چونکی، او 20. عصرین اولّ‌لرینده ایراندا جریان ائدن اینقیلابی حراکاتین فعال‌لاریندان ایدی. محض بو فعالیتی اونون حبس اولونوب خوراسانا سورگون ائدیلمه‌سی ایله نتیجه‌له‌نیر.                   

  سورگوندن آزاد اولدوقدان سونرا تهرانا قاییدیب یئنی‌دن علمی-پداقوژی فعالیتینی داوام ائتدیریب. قافقازین و ایرانین بیر چوخ شهرلرینده اوصولی-جدید مکتب‌لری آچمیشدیر.     

  1933-جو ایلده تقاعوده چیخان میرزه حسن رشدیه‌ قوم شهرینه کؤچه‌رک، عؤمرونون سونونادک بورادا یاشاییب. قوجامان موعلّیم تقاعوده چیخماسینا باخمایاراق، معاریف ساحه‌سینده یئنی‌لیک‌لر اوزرینده چالیشماقدان یورولموردو. دوخسان اوچ ایل‌لیک کشمکشلی حیاتین آلتمیش ایلدن چوخونو وطنی‌نین و میلّتی‌نین معاریف ساحه‌سینده ترقّیسی اوغروندا صرف ائتمیش میرزه حسن رشدیه‌ 1944-جو ایلین دسامبریندا دونیایا گؤزلرینی ابدی یومدو.    

  قوجامان موعلّیم میرزه حسن رشدیه‌‌نین علمی-پداقوژی فعالیتینی، حیات و یارادیجی‌لیغینی تدقیق ائدرکن، هئچ شوبهه سیز داهی روس پداقوقو ک.د.اوُشینسکی‌نین بو سؤزلری یادا دوشور: 

   " اگر بیز حکیم‌لره اؤز ساغلام‌لیغیمیزی اعتیبار ائدیریکسه، موعلّیم‌لره اوشاغیمیزین اخلاقینی، روحونو، بوتون بونلارلا برابر، اؤز وطنیمیزین گله‌جگینی اعتیبار ائدیریک. شخصیتین اینکیشافینا و موعین‌لشمه‌سینه یالنیز شخصیت تاثیر گؤستره بیلر. کاراکتری یالنیز کاراکتر یارادا بیلر " . 

کؤچورن: عباس ائلچین