ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیاوکراین-ین تورک اصیللی کوْبزاری
اوکراین-ین تورک اصیللی کوْبزاری
توْکماک شهریندن 1212-جی ایلده اؤلن بیر قوپوزچو اوزانین مزاری تاپیلمیشدیر. سینه داشینا سوریان الیفباسی ایله یازیلیب: "بو قبیر کوْبزار مئنگو تاش‌ین‌دیر". مئنگو تاش نسطوریان تورک ایدی. نسطوریان‌لیق یاری مسیحی، یاری یهودی مذهبینده اولان بیر طریقت‌دیر.
کوْبزار قوپوزچو ار دئمکدیر. کوْبزارلار چالدیقلاری قوپوزون صدالاری آلتیندا ماهنی‌لار اوخویار، داستان‌لار دانیشاردیلار. کوْبزار و قوپوز سؤزلری‌نین کؤکونده تورک دیل‌لرینده‌کی "قو" سؤزو دورور. تورکلرین و اوکراین‌لی‌لارین اجدادلاری گؤیلردن گلن سِحرلی سسلره قو دئییردیلر. بونا اویغون اولاراق آذربایجان تورکجه‌سینده "قو دئسن، قولاق توتولار" دئییمی واردیر.
محمود کاشغاری یازیر کی، اوغوزلار سازا، آباکان تاتارلاری کامانچایا بنزه‌ین موسیقی آلتینه قوپوز دئییرلر.
سِوچِنکوْ سوی‌آدی‌نین کؤکونده کی "سئبچی" ده تورک سؤزودور. اوکراین‌دا روس‌لاردان قاباق یاشایان دنِپر کازاک‌لاری، اوُزلار، پچنک‌لر، بِرِندئی‌لر یالنیز شاعیرلره یوخ، هم ده پئیغمبرلره سئبچی دئییردیلر. چونکی اونلار تانری‌نین سئبینی، یعنی سؤزونو اینسانلارا چاتدیریردیلار. سئبچی عئینی زاماندا جادوگرلره، فالچی‌لارا دئییلیردی. تانینمیش قازاخ عالیمی چوْکان ولیخانوف یازیر کی، قازاخ‌لار اولدوزلارا باخیب طالعدن خبر وئرن فالچی‌لاری سئبچی آدلاندیریردیلار.
اوکراین‌لی‌لارین اسلاویان‌لاشانا قدرکی آدی خاخوْل دا تورک سؤزودور. دنِپر، دنِستر کازاک‌لاری ساچلاری‌نین کنارلارینی قیرخار، اورتاسی‌نین توکونو اوزادیب ساچ کیمی هؤرردیلر. همین هؤروک آخاخوْل آدلانیردی. آذربایجان تورکجه‌سینده‌کی ککیل سؤزو خاخوْل اتنیک آدی‌نین آزجا دَییشیلمیش فورماسی‌دیر.
لقبی خاخوْل اولان تورکلرین بیر اویماغی ایسلامیتدن اول گونئی قافقازدا یورد سالمیشدی. آلبانیا ایله ایوئریا آراسیندا خاخوْل و خاتون موناستیرلاری‌نین وارلیغی دا فیکریمیزی تصدیق ائدیر.
شِوچِنکوْنون تاراس آدی دا تورکجه‌دیر. تورک دیل‌لری‌نین تاریخی لکسیکینده اونا تاراس، تالاس، تاراز و تیراس فورمالاریندا راست گلیریک.
گؤی‌تورکلرین اوْنگین آبیده‌سینده بئله بیر جومله وار: " موْچژوْ دئییر کی، او، آل تاراس کاوان ائلینده دوغولموشدور". ائل طایفا ایتتیفاقی‌دیر. آنجاق هر طایفا ایتتیفاقینا تورک دیل‌لرینده ائل دئییلمیردی. ائله حربی-سیاسی بیرلیک‌لره ائل، ائلات دئییلیردی کی، اونون اتنیک قروپلاری اوتوراق اهالیدن دئییل، کؤچری ترکمه اویماق‌لاردان عیبارت اولسون. اوْنگین آبیده‌سینده کی یازی گؤستریر کی، آل تاراس ترکمه ایجماسی 8. عصرده کاوان ائلی‌نین ترکیبینده اولموشدور.
8-11. عصرلرین عرب تاریخچی‌لری تورکلری هم ده تیراس آدلاندیریرلار. تیراس آدلی تورک طایفالاریندان بیری 9-10. عصرلرده خزر خاقانلیغی‌نین اراضیسینده یورد سالمیشدیلار. بوندان قاباق اونلار بولقارلارین آراسیندا یاشاییردیلار. خزر خاقانی ایوْسیفین کوْردوْوا خلیفه‌سی‌نین وزیری خاصدای ابن-شافروُتا مکتوبوندا تیراس‌لارین آدی ت-ر-س حرف‌لری ایله یازی‌یا آلینمیشدیر. اونا گؤره ده بعضی متن‌شوناس‌لار اونو تاراس، بعضی‌لری تیراس کیمی اوخویورلار. تاراس تورکلرینین آیری-آیری قول‌لاری اوکراین‌دان علاوه قازاخیستان‌دا و قیرغیزیستان‌دا دا یاشاییردی. 4.عصرده قازاخیستان‌دا تاراس آدلی شهر وار ایدی.
محمود کاشغاری‌نین دیوانیندا تاراس شهری‌نین آدی تاراز فورماسیندادیر. بوندان باشقا، تالاس وادیسی‌نین آدی دا بعضی منبع‌لرده تاراز شکلینده یازی‌یا آلینمیشدیر.
اوکراین‌داکی دنِستر چایی قازاخیستان‌داکی تاراس شهری سالیناندان – دؤرد عصردن چوخ قاباق تیراس آدلانیردی. هرودوت یازیر کی، کیمِرلر دؤیوشده اؤلن یولداش‌لارینی تیراس چایی ساحیلینده تورپاغا تاپشیریب، کیچیک آسیایا کؤچدولر.
موقدسّ کیتابین بیرینجی و بئشینجی فصلینده وئریلن معلوماتا گؤره تیراس کیمِرین اوغلو، یافث‌ین نوه‌سی‌دیر. باشقا بیر یهود افسانه‌سینه گؤره، تیراس یافث و توْقارما نسلیندن اولوب، خزرلرین اجدادلاریندان بیری‌دیر. موْیسئیین تؤورات‌یندا ایسه تیراس یافث‌ین اوغلودور. بِسسارابییادا دنِستر چایی بویونداکی تیراسپوْل شهرینی (ایندیکی مولداوی اراضیسی) اونلار سالیبلار. تیراسپول تیراس شهری‌نین یونانجا آدی‌دیر. یونان دیلینده "پول" ، "پولیس" شهر، یاشاییش مسکنی دئمکدیر.
کیمِرلر کیچیک آسیایا کؤچندن سونرا تیراس خالقی‌نین بیر حیصه‌سی آلبانیادا یورد سالدی. موسی کاقان کاتوُکلوُ یازیر کی، تیراز خالقی‌نین پاتریارخی 488-جی ایلده کئچیریلن آلبان کیلیسا مجلیسینده ایشتیراک ائتدی و اؤز قبیله‌سی آدیندان مجلیسین قرارینی ایمضالادی. متنده کی "اؤز قبیله‌سی آدیندان" دئییمینه دیقْت یئتیرک. تیراس خالقی‌نین بیر حیصه‌سی مسیحیت دینینی قبول ائتمیش، آلبان‌لارلا قایناییب-قاریشمیشدیر. تیراس‌لارین باشقا بیر مسیحی ایجماسی شرقی آنادولودا تیراسخان شهرینی سالمیشدیر. ائرمنی‌لر همین شهرین آدینی اؤز مقصدلرینه اویغون اولاراق دراسخاناکِرت یازیرلار. خان ائرمنی سؤزودورمو؟
تیراسخان‌لارین مسیحی قانادی‌نین نسلی‌نین 6.عصرده اوُوان آدلی تاریخچیسی اولموشدور. ائرمنی‌لر اونو ایوْواننِس دراسخاناکِرتسی آدلاندیریرلار. تیراس دا، اوُوان دا تئوْنیم منشالی تورک اتنیک آدلاری‌دیر.
تیراس‌لارین ان دؤیوشکن آلپلاری جنوبا دوغرو حرکت ائدهرک فینیقیه‌نی توتدولار. آرالیق دنیزینده دونانما یاراتدیلار. آنجاق ایل‌لر کئچندن سونرا اؤزلریندن دفعهلرله چوخ اولان سامی‌لره مغلوب اولدولار. آرامی، ایوری سالنامه‌لرینده اونلار فینیقیه‌نین کؤله کاستاسی کیمی خاطیرلانیرلار.
آمریکا عالیمی ژن د. ماتلاک یازیر کی، اونلار کؤله اولسالار دا، آغالار کیمی یاشاییردیلار. چونکی آتدان دوشسه‌لر ده، قیلینجی قینا قویمامیشدیلار. اؤز سیلاح‌لاری ایله اؤزلریندن گوجلولرین خیدمتینده اولوب، حربی غنیمتدن پای آلیردیلار.
موقدّس کیتابدا بیلدیریلیر کی، تیراس دؤرد بؤیوک یافث خالقیندان بیری‌دیر. اونلار قوزئی تورپاق‌لاریندان کؤچوب گله‌رک فینیقیه‌نی توتموش، تزار سوْلوْموْنون زامانیندا میلاددان اوْل 950-جی ایلده سیجیلیا، کوْرسیکا، ساردینیا آدالارینا کؤچوب گئتمیشلر.
تاراس شِوچِنکوْنون اجدادلاری قافقازدا، اؤن آسیادا، آرالیق دنیزی آدالاریندا یاد خالق‌لار آراسیندا اریییب ایتدیلر. اؤز تاریخی وطن‌لرینده دنِپر و دنِستر چایلاری آراسیندا روس ایشغالینا قدر، قیسماً ده اولسا، اؤز اتنیک کیملیک‌لرینی قورویوب ساخلایا بیلدیلر.
اگر تاراس شِوچنکوْنون شعیر دیلی‌نین 60 فایزی تورک سؤزلریندن عیبارت ایدیسه، دئمه‌لی، اوکراین‌ین کوْبزار تیتول‌لو ساز و سؤز صاحیب‌لری روس ایشغالینا قدر تام آسسیمیلاسیون اولونمامیشدی.
کوُموُک اصیللی عالیم مراد آدجی یازیر کی، تاراس شِوچنکوْنون دیلی‌نین تورک دیلی، روحونون تورک روحو اولدوغونو بیلدیکلرینه گؤره اونون کیتاب‌لاری‌نین روسیه‌ده چاپ اولونماسینا ایمکان وئرمیردیلر.
بیز آمئا نسیمی آدینا دیلچی‌لیک اینستیتوتوندا اوکراینلی کوْبزارین شعیرلری‌نین دیلینی تورکولوژی تدقیقاتین اوبیئکتینه چئویرمه‌لی‌ییک. ادبیات اینستیتوتوندا اوبرازلاری‌نین تورک کاراکترینی اؤیرنملی‌ییک. تاریخ اینستیتوتوندا اوکراین–آذربایجان اتنوژنتیک باغلارینی آشکارا چیخارمالی‌ییق. جوغرافیا اینستیتوتوندا توپونیمیک خریطه‌لرینی حاضیرلامالی‌ییق. الیازمالار اینستیتوتونون خطی ایله اثرلری‌نین ایلکین نوسخه‌لری‌نین صورتینی الده ائتمه‌لی‌ییک...
یازان: الهامی جعفرسوی
فیلولوژی اوزره علم‌لر دوکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
Ukraynanın türk əsilli Kobzarı
تورکوستان شهیدی - افغانیستان تورکلرینین میلّی ایدئولوقو: آزاد بیگ کریم‌اوغلو
تورکوستان شهیدی - افغانیستان تورکلرینین میلّی ایدئولوقو: آزاد بیگ کریم‌اوغلو
آتا طرفدن اؤزبک تورکو، آنا طرفیندن خوقند خانلاریندان دوُدایار خانین نوه‌سی آزاد بیگ کریم اوغلو تاریخی-سیاسی سبب‌لر اوزوندن پاکیستاندا آنادان اولموش، اورتا تحصیلینی اورادا باشا ووردوقدان سونرا پاکیستان لاهور بیلیم‌یوردونون حوقوق فاکولته‌سینی بیتیریب وکیل کیمی فعالیته باشلامیشدیر. آتاسی وارث کریمی اؤزبکستان‌دا آنادان اولموش، موسکو طیب اینستیتوتونو بیتیردیکدن سونرا 2. دونیا ساواشی دؤورونده جبهه‌یه گؤندریلمیش، آلمان‌لارا اسیر دوشموش، تورکوستان دیویزیاسی لژیونرلریندن بیری کیمی تورکوستان میلّی بیرلیک کومیته‌سی‌نین ان فعال عوضولریندن اولموشدور. آلمان‌ین مغلوبیتیندن سونرا اوّل موتفیق قووّهلرین کوماندان‌لیغینا تسلیم اولان دوکتور وارث کریمی، آمریکانین اونو روسلارا تسلیم ائده‌جگینی دویوب اسیرلیکدن قاچمیش، ماجرالی یولچولوق‌لاردان سونرا ایتالیا، میصیر و عربیستاندان کئچه‌رک پاکیستانا گلمیش و آزاد بیگ ده 1948-جی ایلده بورادا دونیایا گلمیشدی.
شوروی‌نین 1979-جو ایلده افغانیستانی ایشغالی نتیجه‌سینده پاکیستانا سیغینان موهاجیر تورکلر آراسیندا ایدئولوژی ایش آپاران آزاد بیگ اوّل روسلارا قارشی ساواشان تاجیک اصیللی ربانی‌یه کؤمک ائدهرک "جمعیتی-ایسلامی " آدلی تشکیلاتین قورولماسیندا فعال ایشتیراک ائدیر. لاکین ربانی آزاد بیگین تورکوستان و افغانیستان تورکلرینین گله‌جگینه عایید فیکیر و فعالیت‌لرینی گؤروب اونو تشکیلاتدان کنارلاشدیریر. وضعیتین بئله اولدوغونو گؤرن آزاد بیگ داها اوّل‌لر حبسخانالاردا یاتمیش افغانیستان تورک‌لریندن اولان مولوی طاهر مطهر و کریم محمودلا بیرگه "قوزئی افغانیستان ویلایت‌لری ایتّیحادی-ایسلامی " آدلی تورک پارتیاسینی یارادیرلار. آزاد بیگین نوفوذو سایه‌سینده قیسا زاماندا پارتیا افغانیستان تورکلری آراسیندا بؤیوک عکس-صدا یارادیر.افغانیستان تورکلرینین اؤز میلّی منلیگی‌نین درکینده عوض‌سیز خیدمت‌لرینی گؤرن تورک دوشمن‌لری و حتّی پاکیستان باشدا اولماقلا میلت‌لرآراسی سیاسی دایره‌لر بئله مرکزلری پئشاورده اولان بوتون پارتیالاری رسمی اولاراق تانیدیقلاری حالدا یالنیز آزاد بیگین رهبرلیک ائتدیگی تورک پارتیاسینی تانیمامیش، اونلاری میلت‌لرآراسی تشکیلات‌لارین یاردیمیندان محروم ائتمیشدیلر. لاکین آزاد بیگین قوزئی افغانیستانداکی گوجو و نوفوذوندان ایستیفاده ائتمک اوچون "جمعیتی-ایسلامی" یئتکیلی‌لری بو پارتیانی جمعیتی-ایسلامی‌نین بیر قولو قبول ائتمیش، یالنیز بوندان سونرا بو پارتیا آز دا اولسا بین الخالق یاردیم‌لاردان یارارلانمیشدیر. آزاد بیگ اؤز پایینا دوشن سیلاح-سورساتی حاجی خالوالدین، معنان مهدوم و نبی جان کیمی تورک دسته کوماندیرلری‌نین کانالی ایله قوندوز، شیبیرقان، مئیمنه و مزاری-شریف‌ده اولان تورک بیرلیک‌لرینه چاتدیرماغا مووفّق اولموشدو. بوندان تشویشه دوشن جمعیتی-ایسلامی پارتیاسی‌نین بیر قولونا رهبرلیک ائدن ربانی بو یاردیم‌لاری کسمیش، آزاد بیگی گؤزدن سالماق اوچون بوتون واسیطه‌لره ال آتمیش و بونا قیسماً ده اولسا نایل اولموشدور. وضعیتین گرگین‌لشدیگینی و تورک بیرلیک‌لری‌نین یاردیمدان محروم اولدوقلارینی گؤرن آزاد بیگ یاردیم و دستک آلماق مقصدی ایله تورکیه باشدا اولماقلا بیر سیرا اؤلکه‌لره سیاحت ائتمیش و موعین یاردیم و دستک آلدیقدان سونرا یئنیدن اؤلکه‌سینه قاییتمیشدیر. آزاد بیگین بو سیاحتدن اوغورلا قاییتدیغینی گؤرن و اؤز تورکلوکلرینی درک ائدن و موسکو یؤنوملو نجیب‌الله حؤکومتیندن ناراضی اولان بیر چوخ موجاهیدلر ده آزاد بیگه قوشولموش، آزاد بیگ اونلاری قوزئی افغانیستاندا تورک بیرلیک‌لرینه رهبرلیک ائدن اؤزبک اصیللی ژنرال رشید دوستومون یانینا گؤندرمیش، اونون داها دا گوجلنمه‌سینه نایل اولموشدور. آزاد بیگین سیاسی-ایدئولوژی فعالیتینده سوسیال بیر دایاق اولان ژنرال رشید دوستومون گوندن-گونه گوجلنمه‌سی نجیب‌الله رژیمینی و اطرافینداکی پوشتو مأمورلارینی ناراحات ائتمگه باشلامیش، اونو تورکیه و اؤزبکیستانلا علاقه یاراتماقدا و افغانیستانی پارچالاییب تورکمن، قیرغیز و اؤزبک‌لردن عیبارت بیر موستقیل تورک دؤولتی قورماقدا سوچلایاراق ایتّیهام ائتمیشدیلر. حالبوکی بو ایدئیا ژنرال رشید دوستومون دئییل، آزاد بیگین ایدئیاسی ایدی. چونکی دوستوم آزاد بیگ کیمی یئنی بیر تورک دؤولتی قورماق دئییل، افغانیستانین بوتونلوگونو قورویاراق قورولان و قورولاجاق حؤکومت‌لرده تورکلرین ده تمثیل حاقی اولماسینی طلب ائدیردی. ژنرال دوستومون بو طلبی اؤزبکیستان پرزیدنتی اسلام کریموفو دا تأمین ائتدیگیندن و کریموف اوچون تهلوکه تشکیل ائدن بؤیوک تورکوستان ایدئیاسیندان یان کئچدیگیندن کریموف دوستومون بوتون گوجونو ایتیریب افغانیستانی ترک ائده‌نه قدر اونو دستکله‌مه‌سی ده بونو تصدیق ائدیر. اصلینده نجیب‌اللهی قورخودان آزاد بیگ سایه‌سینده تورکمن‌لرین رهبری، قوزئی افغانیستاندا بیر گونئی تورکوستان دؤولتی قورماغا چالیشان، سِلِنقا تونئلینی داغیدان عاشور پهلوان‌ین رشید دوستوما قوشولماسی و ان باشلیجاسی آزاد بیگ طرفیندن افغانیستان تورکلری آراسیندا بیر علاقه یاراتماسی ایدی. بو علاقه‌نین نتیجه‌سی ایدی کی، ژنرال رشید دوستوم تورک موجاهید قووّهلری ایله کابیله داخیل اولموش، نجیب‌الله حؤکومتینی دئویرمیش، اؤزونون " جنبشی –میلّی ایسلامی " پارتیاسینی یاراتمیش، فعالیتی‌نین زیروه سینه یوکسلمیشدی. تورکوستان بیرلیگی‌نین یارانماسی اوچون رئال زمین یاراندیغینی گؤرن مؤوجود حؤکومت، بوتون پوشتو، تاجیک موجاهید فراکسیون‌لاری و بین‌الخالق سیاسی تشکیلات‌لار رشید دوستومون یاراتدیغی "جنبشی-میلّی ایسلامی پارتیاسی "نی رسمی اولاراق تانیمادیقلاریندان اونونلا گؤروش‌لردن بئله ایمتیناع ائتمیشلر. وضعیتین بئله اولدوغونو گؤرن آزاد بیگ تجیلی فعالیته باشلایاراق ژنرال دوستوملا علاقه یاراتماق اوچون مزاری-شریفه گلیب سیاسی-ایدئولوژی فعالیتینی داوام ائتدیریر. قیسا بیر مودّته مزاری-شریفی ترک ائده رک پئشاوره گئتمه‌سیندن ایستیفاده ائدن دوشمن‌لری اونون مزاری-شریفه دؤنوشونو تامامیله قاپامیشدیلار. بئله بیر وضعیتده او گله‌جک پلان‌لارینی حیاتا کئچیرمک اوچون اونو چوخ سئون، شیعه اولدوقلاری اوچون پاکیستان، تورک اولدوقلاری اوچونسه ایران طرفیندن دیشلانان هزاره‌لرین ایچینه گئده رک تورک بیرلیگی ایدئیاسینی یایماغا باشلاییر. آزاد بیگدن سونرا او گونه قدر افغانیستان و بؤلگه سیاستینده یوخ فرض ائدیلن هزاره‌لر سیاسی آرئنایا چیخمیش، تورک بیرلیگیندن قورخویا دوشن ایران تشبوثو اله آلاراق هزاره‌لره صاحیب چیخماغا باشلامیشدیر.
بئله بیر وضعیتده افغانیستانی کومونیست ایستیلاسیندان تمیزله‌ین موجاهید فراکسیون‌لار آراسیندا استول دعاواسی باشلامیش، افغانیستانین هر بؤلگه‌سی بیر کوماندیرین نظارتی آلتینا دوشموش، پایتاخت کابیل اوچ ایل ایچریسینده یئرله یئکسان ائدیلمیش، خوصوصیله پوشتولارین سیخ یاشادیغی گونئی بؤلگه‌لرینده تررور و آنارشی حاکیم اولموشدور. دونن‌ین موقدس ساواشچی‌لاری آرتیق یول‌کسن قولدورلارا چئوریلمیشدی. خالق اوچ ایل عرضینده آرتیق بو دوننکی قورتاریجی‌لارین، بوگونکو قولدورلارین هوجوم‌لاریندان نئجه قورتولاجاقلارینی دوشونوردولر. بئله بیر وضعیتده پاکیستان کوْنوویو دا قولدورلار طرفیندن یاغمالاندی. بونو دویان پاکیستان اصیللی سطان امیرین مدرسه طلبه‌لریندن یوز نفر سیلاح‌لاناراق اوّل‌لر قهرمان موجاهید کیمی تانینان، ایندیسه قولدورلوقلا مشغول اولان " گوججی موجاهیدین " تشکیلاتی‌نین اوزرینه یوروموش، هم کوْنوویو، هم ده پاکیستانلی‌لاری قورتارمیشدیلار. غلبه‌دن روح‌لانان مدرسه طلبه‌لری (افغانیستان مدرسه طلبه‌لرینه " طالیب " دئییلیر) گئری قاییداراق قندهاری اله کئچیردیلر. 29 اوکتوبر 1994-جو ایلده قندهاری اله کئچیرن مدرسه طلبه‌لری "طالبان" آدی ایله سیاسی گونده‌مه داخیل اولدو. لیدری روسلارا قارشی ساواشدا بیر گؤزونو ایتیرن محمد عمر پوشتو طایفا عادت-عنعنه‌لرینه باغلی بیر دین خوجاسی‌دیر. دؤولت باشچیسی ربانی ایله حکمتیار آراسیندا گئدن ایقتیدار ساواشیندان جانا دویان خالق طالبانی دستکله‌مگه مجبور اولدو. پاکیستان و سعودیه عربیستانین هر یؤنلو دستگی ایله طالبان قووّهلری بیر-بیری‌نین آردینجا کابیلی، هئراتی اله کچیره‌رک گئنیش چاپلی بیر ائتنیک تمیزله‌مه کامپانیاسینا باشلادیلار. بئله بیر وضعیتده رشید دوستوم دا باشقا موجاهیدلر کیمی افغانیستانی ترک ائتمگه مجبور اولدو. مئیداندا تک قالان آزاد بیگ یئنه ده اومیدینی ایتیرمه‌ییب اؤز تورکوستان دعاواسینی داوام ائتدیردی. لاکین افغانیستان تورکلرینین وارلیغینی دونیا سیاسی گوندمینده تانیدان، افغانیستان تورک‌لرینی واحید ایدئیا اطرافیندا بیرلشدیرمگه سعی گؤسترن قوزئی افغانیستاندا بیر تورک دؤولتی یاراتماغا و ان باشلیجاسی ویتسه‌ژنرال انور پاشانین یاریمچیق قالمیش بؤیوک تورکوستان ایدئالینی حیاتا کئچیرمگه چالیشان آزاد بیگین فعالیتیندن تشویشه دوشن، اونو جیدی بیر تهلوکه اولاراق قبول ائدن طالبان قووّهلری، روسیه، ایران، پاکیستان و اؤزبکیستان حؤکومت‌لری اونو محو ائتمک اوچون خوصوصی پلان‌لار حاضیرلامیش و سوندا ایران رژیمی‌نین حاضیرلادیغی ترور آکتی نتیجه‌سینده 1997-جی ایلده یاردیمچیسی خالیدی و موحافیظه‌چیسی زین‌الدین‌له بیرلیکده قورشونا دوزوله‌رک اؤلدورولدو. حیاتینی وطن میلت یولوندا موباریزه یه حصر ائدن، واحید تورکوستان اوغروندا شهید اولان، عؤمرونون سون آنلارینا قدر افغانیستاندا تورکلوک دعاواسینا اؤندرلیک ائدن آزاد بیگ افغانیستان تورکلرینین قلبینده ابدی یاشایاجاقدیر.
آزاد بیگین بوتون اومیدی افغانیستان تورک گنجلیگی ایدی. آزاد بیگین اکدیگی توخوم‌لار بو گون قول-قاناد آچماقدادیر. آرتیق افغانیستان تورک گنجلیگی آنلاییر کی، اونون وطنی بوگونکو افغانیستان، پاکیستان و هیندیستاندا ایسلام دینی‌نین یاییلماسیندا خوصوصی امگی اولان سولطان محمود غزنوی، "بیر دونیایا بیر دؤولت کیفایت‌دیر. بو دونیا ایکی دؤولته دار گلیر. بو دونیانین ایداره ائده‌جک دؤولت ده منیم (امیر تئیمورون) دؤولتیم اولاجاق! " -دئین بؤیوک جاهانگیر امیر تئیمور، ایسلام دینی‌نین هیندیستان یاریم‌آداسینا قدر یاییلماسیندا بؤیوک امگی اولان، تورکلوگه یئنی بیر صحیفه آچان، بو گون بئله مدنی دونیانی اؤزونه حئیران قویان تاج-ماحالی تیکدیرن جهانشاه، مزاری ایندی ده افغانیستانین پایتاختی کابیلده زیارتگاه اولان بابور، هئرات شهرینی پایتاخت سئچه‌رک بو شهری تورک تاریخینده ساییلی مدنیت مرکزلریندن بیری ائدن سولطان حسین بایقارا کیمی بابالاریمیزدان بیزلره قالان بیر میراث‌دیر. بو میراثا صاحیب چیخماقسا افغانیستان تورک گنجلیگی‌نین گؤرَوی‌دیر. بو مقصدله افغانیستان تورک گنجلیگی 12 فوریه 2000-جی ایلده "افغانیستان گنجلر بیرلیگی" آدلی سیاسی تشکیلات یاراتمیشلار.
افغانیستان تورک گنجلیگینه بو حاقلی دعاوالاریندا باشاریلار دیله‌ییر، گونئی تورکوستانین موستقیل‌لیگی اوغروندا شهید اولان آزاد بیگ و اونون یاخین سیلاحداشلاری اولان آشور پهلوانا، خالدی‌یه، زین‌الدینه و آدلارینی بیلمه‌دیگیمیز بوتون موجاهیدلره اولو تانریدان رحمت‌لر، دیله ییریک.
روح‌لاری شاد اولسون!
یازان: آیدین مدداوغلو قاسیملی
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو ، دوچنت
کؤچورن:عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: تورکچولوگون ایدئولوقو ؛ احمد بیگ آغااوغلو
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار:
تورکچولوگون ایدئولوقو ؛ احمد بیگ آغااوغلو
ییرمینجی عصرین اوّللرینده احمد بیگ آغااوغلو غرب مدنیّتی ایله ایسلام مدنیّتی آراسیندا اوزلاشدیرما یولو ایله "ایسلام میلّتچی‌لیگی" علمی-راسیونال نظریه‌سینی ایره‌لی سورموش، سونرالار اونو‌سیاسی-دینی بیرلیک کیمی تبلیغ ائتمیشدیر. حسین بایقارا، میرزه بالا محمدزاده‌نین مولاحیظه‌‌لرینجه، همین دؤورده ا.آغااوغلو قاباقجیل ضیالی کیمی، اساساً، ایسلام دینینده ایصلاحات‌لار آپارماقلا موسلمانلارین ایجتیماعی-سیاسی ترقّی‌سینه و یوکسلیشینه چالیشمیش، داها چوخ "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی، یا دا ایسلامچی‌لیغی تبلیغ ائتمیشدیر. آذربایجان تورک میلّی ایدئیاسی‌نین مؤلیفی، میلّی ایدئولوق محمد امین رسول‌زاده‌نین تعبیرینجه دئسک، بو دؤورده "میلّیت‌پرورلیگین ان آدلی-سانلی مورشید‌لری، باشدا آغااوغلو احمد بیگ اولماقلا، ایسلامچی‌لیقلا تورکچولوگو چوخ دا آییرمیر، تورکلوک نامینا دئییل، موسلمان‌لیق نامینا موباریزه آپاریردیلار. میلّی حرکاتیمیزین آدی "پان‌ایسلامیزم" ایدی. بو یالنیز روسلارین خطاسی دئییلدی. اؤزوموز ده ایسلامیتی میلّیت مفهومو یئرینده ایشله دیردیک".
قئید ائدک کی، او، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سینی مودافیعه ائده‌نه قدر داها چوخ "ایران شیعه‌چی‌لیگی"نه مئییل گؤسترمیشدیر. هر حالدا 19. عصرین سونو، 20. عصرین اوّللرینده شیعه‌لیک آنلامیندا ایرانلی‌لیغین، سوننی‌لیک آنلامیندا ایسه عوثمانلی‌لیغین تبلیغ اولونماسی آغااوغلودان دا یان اؤتمه‌میشدیر. 1890-جی ایل‌لرده شیعه‌چی‌لیگه، "ایران‌لی لیغ"ا، "ایران مدنیّتینه" آلوده اولان آغااوغلو پاریسده، داها سونرا تیفلیس‌ده نشر اولونان "ایران جمعیتی" باشلیقلی سیلسیله مقاله‌‌لرینده اوچ مسله‌یه 1) ایسلام عالمی، 2) ایران جمعیتی، 3) شیعه‌لیگه، خوصوصی دیقت یئتیرمیشدیر. ا.میراحمدوف یازیردی: " نهایت، او ایل‌لرده آغااوغلو‌نینکی اوروپا شرقشوناس‌لیغی‌نین آذربایجان و ایران حاقیندا بعضی یانلیش مودعا‌‌لاری‌نین تاثیر‌لریندن آزاد دئییلدی، او، اؤزونو هم ده ایران مدنیّتی‌نین نوماینده‌سی، شیعه‌لیگین آردیجیل طرفداری کیمی تقدیم ائدیر، حتّی بو ایسلام مذهبینی موستقیل، آیریجا بیر دین کیمی آلیردی".
عومومیتله، بو مقاله‌سینده آغااوغلو گؤستریر کی، ایسلام عالمی‌نین نیجاتی اولان "ایران" فرانسه‌نین اوروپادا اوینادیغی رولو اوینایاراق یئنی‌لشمگه چالیشان تورکیه‌نی بئله قاباقلایاجاقدیر. بو آنلامدا اینگیلیس‌‌لرین "ایران"آ توخونماسینی اونلار اوچون بیر بومبا تهلوکه‌سی کیمی کاراکتریزه ائدن آغااوغلو حساب ائدیردی کی، "ایران" اوچون شیعه تمایوللو روحانی‌‌لیک اینستیتوتو هئچ ده گئری‌لیک حساب اولونا بیلمز. میراحمدوف یازیر: "روحانی‌‌لیک اینستیتوتونون دموکراتیک ماهیتده اولدوغونو، سعی ایله نظره چاتدیران مؤلیف ایدیعا ائدیر کی، بیزده اهالی‌نین بوتون طبقهلرینین روحانی تحصیل-تربیه آلماق و موللا اولماق ایمکانی واردیر. بورادا روحانی‌‌‌لرین منفی کئیفیت‌‌لری ده قئید ائدیلیر و اونلارین اؤز وظیفهلرینی ایجرا ائدرکن یول وئردیکلری چوخلو منفی حال‌لار حیاتی میثال‌لارلا تنقید اولونور. ایرانین ایسلامی قبول ائتمه‌سی‌نین قیسا تاریخچه‌سی وئریلندن سونرا یئنی دینی تفکّورون قدیم ایران مذهب و اعتیقادلاری ایله واریث‌لیک علاقه‌سی‌نین سجیه‌سی موعین‌لشدیریلیر و شیعه‌لیگین یاییلماسی بو آسپکت‌لرده تدقیق ائدیلیر. مؤلیف اؤلکه‌نین تاریخیندن و خالقین معنوی-اخلاقی عالمیندن چیخیش ائدهرک اورتودوکس ایسلاملا شیعه‌چی‌لیک آراسینداکی قارشی‌دورمانین قانونااویغونلوغونو ثوبوتا چالیشیر". آغااوغلو یالنیز قیسماً 1895-جی ایلدن سونرا، اؤزل‌لکله ده 20. عصرین باشلاریندان ایرانچی‌لیق، شیعه‌چی‌لیک حیسّ‌‌لریندن اوزاقلاشاراق اؤنجه "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ، داها سونرا دا تورکچولوگون ایدئولوقو اولموشدور.
"ایران شیعه‌چی‌لیگی"ندن اوزاقلاشاندان سونرا آغااوغلو "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی‌نین قیزغین مودافعه‌چیسی اولوب، اونو سولدان و ساغدان تنقید ائدن ترقّیچی‌لره و موحافیظه‌کارلارا قارشی موباریزه آپارمیشدیر. موحافیظه‌کار‌‌لارین یئریتدیکلری ایدئیا خطی ایله باغلی آغااوغلو یازیردی کی، اونلار حددن آرتیق یئنی‌لشمگه قارشی چیخماقلا سهوه یول وئرمیشلر. موسلمان خالقلارینین یئنی‌لشمکدن تامامیله یان قاچما‌‌لاری‌نین یانلیش اولدوغونو یازان آغااوغلونون فیکرینجه، موحافیظه‌کار‌‌لارین بو مسله‌ده گلدیکلری قناعته گؤره، موسلمان خالقلارینین بوتون فلاکت‌‌لری، یعنی اخلاق پوزغونلوغو، اؤزباشینالیق، کئچمیشه سایغی‌سیزلیق و سربست دوشونجه اونلارین عادت-عنعنه‌لردن اوز چئوریمه‌‌لری ایله باغلی‌دیر، بو چوخ دا دوغرو دئییلدیر: " بورادان دا اونلار (موحافیظه‌کارلار - ف.ع.) بئله نتیجه‌یه گلیرلر کی، خیلاص یولو نه اوروپادا، نه ده حیاتین منطیقی‌نین آختاریلماسیندادیر. ساده‌جه، شفاوئریجی کئچمیشه قاییتماق لازیم‌دیر. بو کئچمیش اؤز اعجازکار قووّه‌سی ایله موسلمان عالمینی خیلاص ائده‌جکدیر".
او، ثوبوت ائتمگه چالیشیردی کی، اوروپانین اینکیشافینا سبب اولان موترقّی ایدئیالاردان ایمتیناع ائدیب آنجاق "شفاوئریجی کئچمیش"-ه قاییتماقلا موسلمان خالقلارینین گئری‌لیگینی، نادان‌لیغینی و جهالتینی آرادان قالدیرماق مومکون دئییلدیر. اونون فیکرینجه، بو آنلامدا موسلمان خالقلارینین اویانیشی، اینکیشافی یولوندا ان باشلیجا انگل‌لردن بیری ائله یاخین دؤور اجداد‌‌لاریمیز و موحافیظه‌کار روحانی‌‌لردیر کی، ایلک نؤوبه‌ده، اونلاردان قورتولماق لازیم‌دیر. محض اونلار اؤز اولو اجداد‌‌لاری‌نین عقلی و معنوی ثروت‌‌لرینی اونودوب سونراکی نسیل‌لره میراث عوضینه یالنیز ظولمت و نادان‌لیق، مؤوهومات و خورافات، الدن دوشموش بدن، قورو و کوتلشمیش بئیین‌لر قویوب گئدیبلر. ا.آغااوغلو یازیر: "آه، بو کئچمیش! آخی او بیزدن نه ایسته‌ییر؟ اونون بیزی هر معنادا - هم مادّی، هم ذهنی، هم معنوی باخیمدان محو ائتمه‌سی، دیلیمیزی، دینیمیزی، خالقیمیزی، خلقی‌لیگیمیزی محو ائتمه‌سی یئتمزمی!".
آغااوغلو موحافیظه‌کار‌‌لارین "شفاوئریجی کئچمیش"-ه قاییتماق مسله‌سینده یاخین دؤور اجداد‌‌لاری‌نین میراثینی قبول ائتمه‌میش، اوسته‌لیک اونلارین هئچ بیر فرق قویمادان عومومیلیکده یئنی‌لشمگه قارشی اولما‌‌لارینی دوغرو سایمامیشدیر. او، یازیردی: "آتا-بابادان قالمیش بعضی قایدا و عادت‌‌لریمیز ده وار کی، سدّ کیمی بیزی نیجات و فلاکتدن ساخلاییر. مین ایل‌لردن بری او قدر بیزیم دیل‌‌لریمیزی، عقل‌‌لریمیزی، قلم و فیکیر‌لریمیزی دؤیوب دؤینه‌ییبلر کی، ایندی بیزده سؤز دانیشماغا، فیکیر جاری ائتمگه، اؤزوموزون قابیلیتیمیزی ایظهار ائتمگه طاقت و جورأت قالماییب". او، داها سونرا یازیردی: "جومله‌یه معلوم‌دور کی، بیز موسلمان طایفاسی چوخدان بری آتا بابامیزین عادت و قایدا‌سی اولان و دین موبینبمیزین اوصول اساس اولان شورا، ایجتیماعی و مشورت یولونو اونودوب غئیری‌‌لری الینده صغیر سورو کیمی ایداره اولونماقدا ایدیک. پادشاه‌‌‌لاریمیز، خانلاریمیز، امیر و اومرا‌‌لاریمیز گؤیدن گؤندریلن حاکیمی-موطلق صورتینده هر نه آرزو و هوس‌‌لری وار ایسه، بیزه جبری و ظولمو قبول ائتدیرمکده داوام ائدیردیلر. غئیری-طایفالار آراسینا دوشن‌‌لریمیز ده همین صورتده ایداره اولونوردولار".
آنجاق آغااوغلو اونو دا قئید ائدیردی کی، میلّی عادت-عنعنه‌لردن و شریعت قایدا-قانون‌لاریندان اوزاقلاشما سون دؤورلرده اولموشدور. بئله کی، واختیله تورک دؤولتلری (سلجوقلار، چینگیزلر، تئیموری‌لر و ب.) مشورت‌سیز، شوراسیز و قورولتای‌سیز هئچ بیر ایش گؤرمه‌ییب و بونون دا نتیجه‌سینده بؤیوک ایمپراتورلوق‌لار قوروبلار. عئینی زاماندا، ایسلام دینی اؤزو ده ایجتیماعی اومّت اولوب، هم پئیغمبر، هم ده بیر چوخ خلیفه‌لر اوزون مودت مشورت و شورا ایله قرار قبول ائدیبلر. او، یازیردی: "لاکین تاریخ گئتدیکجه هم طایفامیزین و هم مذهبیمیزین قایدا‌‌لرینی اونوتدوق. و بو تازه قایدا و روشن سایه‌سینده باشیمیزا نه قدر بلالار، فلاکت‌لر گلدی… لاکین بو فلاکتلرین، بو بلا‌‌لارین جومله‌سیندن آرتیق حؤکمدارلیغیمیزی، ویلایت‌‌لریمیزی الدن وئرمک اولماییب ان اوّل و ان موهیم بیزیم طبیعتیمیزه شیمدی‌یه‌دک اولان اثری‌دیر".
"ایسلام، آخوند و هاتف‌الغیب" (1904) آدلی اثرینده ده ایسلاملا باغلی اولاراق سون عصرلرده یارانمیش مؤوهوماتا، خورافاتا، دینی فاناتیزمه دیقت یئتیرن آغااوغلو ریاکار روحانی‌‌‌لری باشا سالماق ایسته‌میشدیر کی، اونلارین ایسلامین آدی ایله باغلی گؤردوک‌لری ایشلر بو دینه منفی تاثیر گؤسترمیش، اونون قودرتینی ضعیف‌لتمیشدیر. اثردن معلوم اولور کی، موسلمانلارین چوخو ایسلامین، قورآنین اصیل ماهیتینی بیلمیر و بورادا دا اساس گوناهکار دین خادیم‌‌لری‌دیر. چونکی "جمعِ اُمرایِ نواحیِ اسلام سیز آخوند‌‌لارین واسیطه‌سیله و هامان فیکری-باطیل کی، "شریعتی-طاهیره حؤکم ائدن"ین برکتی ایله ریاکارلیق و ظاهیرپرست‌لیک اولوب، بیلمرّه ایسلامین ماهیتینه، یعنی اینسان قلبینه اعتینا ائتمیرسیز. اودور کی، موسلمانلارین ایچریسینده ظاهیری عیبادت و ایطاعت ایله بئله بو قدر ریاکار، مکیردار موتقلّیب‌لر آرتیب".
موحافیظه‌کارلار بوتؤولوکده یئنی‌لشمگه قارشی چیخیب "شفاوئریجی کئچمیش"ی نیجات یولو بیلدیکلری حالدا، عکسینه، ترقّیچی‌لر ایسه اساساً "شفاوئریجی کئچمیش"له بیردفعه‌لیک ویداع‌لاشیب یالنیز یئنی‌لشمه طرفداری ایدیلر. حتّی، بعضی ترقّیچی‌لر، خوصوصیله ده سوسیال-دموکراسی ایدئیاسی‌نین حددن چوخ تاثیر آلتینا دوشن‌لر دئییردیلر کی، میلّی-دینی عادت-عنعنه‌لردن تامامیله ایمتیناع ائدیلمه‌لی و اوروپا خالقلارینین کئچدیکلری یول بورادا دا اولدوغو کیمی تطبیق ائدیلمهلیدیر. ترقّیچی‌لردن سوسیال-دموکرات‌لارا موناسیبتده ا.آغااوغلونون اؤزو ده ایلک دؤورلرده، عومومیلیکده هئچ ده مارکسیزمی ایسلام دینینه ضید سایمامیش، حتّی 1905-1906-جی ایل‌لرده یازدیغی بعضی مقاله‌‌لرینده اونلارین علمی سوسیالیزم ایدئیاسینی تقدیر ائتمیش، سوسیالیزمین اساس غایه‌سی‌نین بشر اؤولادی‌نین معنوی و مادّی سعادتی اولدوغونو بیان ائتمیشدی.
آنجاق چوخ کئچمه‌دن آغااوغلو مارکسیزمی، خوصوصیله روس بولشویزمینی کسکین شکیلده تنقید ائتمیشدیر. اونا گؤره، هر هانسی جمعیتده اساس مسله کیمی صینفی موباریزه‌نی گؤرمک دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی: "صینفی موباریزه موختلیف خالق‌لار آراسیندا موناسیبتلری ایضاح ائتمک اوچون حدّیندن آرتیق الاستیک، حدّّیندن آرتیق اوزون، دومانلی حالدیر. اگر بو ترمین آلتیندا اهالی‌نین موختلیف، مادّی جهتدن بیر-بیریندن آسیلی طبقه‌‌لری آراسیندا ماراق‌لار توققوشماسی باشا دوشولورسه، اوندا صینفی موباریزه ایلک نؤوبه‌ده، عئینی میلّتین آیری-آیری قروپلاری آراسیندا مئیدانا گلمه‌لی‌دیر. آیدین‌دیر کی، بو جور توققوشمالار، مثلا، ائرمنی ایش‌گؤتورن‌لر ایله ائرمنی ایشچی‌‌لری، ائرمنی کاپیتالیست‌لری ایله ائرمنی کندلی‌لری آراسیندا اؤزونو بوروزه وئرمه‌لی ایدی؛ عئینی‌لیکله تورک‌لرده، گورجولرده و باشقا‌‌‌لاریندا بئله اولمالی ایدی. لاکین بیز بو حالا راست گلمیریک و اونون بیزده مؤوجود اولماسی هله‌لیک غئیری-مومکوندور". او، داها سونرا یازیردی: "بو دا آیدین‌دیر:صینفی موباریزه‌نین یارانماسی اوچون جمعیتین آیری-آیری طبقهلرینین اؤز داخیلی بیرلیگینی، اؤز همرأی‌لیگینی درک ائتمه‌سی لازیم‌دیر، بونلار ایسه یالنیز چوخ یوکسک کوتلوی اینکیشاف واخته مومکوندور. اوروپا "صینفی موباریزه" یولونا چوخدانمی قدم قویوب؟ چوخدانمی اوراداکی "دؤردونجو زومره" اؤزونه قارشی آز-چوخ شوعورلا یاناشماغا باشلاییب؟ خاریجده بو زومره ایندی‌یه‌دک قارانلیق جهالتده قالماقدادیر و اونونه شوعورلو رهبر‌لری کوتله‌نین بو جهالتیندن هئچ ده آز مأیوس‌لوق کئچیرمیر. اوندا بیزیم قافقازدا هانسی صینفی موباریزه دن صؤحبت گئده بیلر؟".
عومومیلیکده، آغااوغلو اونون سوسیالیزمله باغلی بعضی یازی‌لار‌ینا ایستیناد ائدیله‌رک "سوسیالیست" آدلاندیریلماسینی ایسه سهو حساب ائتمیشدی. حتّی، "ماتریالیزمین طنطنه‌سی و اساس‌سیزلیغی" (1908) مقاله‌سینده فلسفه‌ده ماتریالیزم جریانی‌نین اساس‌سیزلیغینی ثوبوت ائتمگه چالیشان آغااوغلونون فیکرینجه، موعین بیر دؤورده "غالیب" دورومدا اولان مارکس‌ین ماتریالیست تعلیمی حاضیردا اؤز اهمیتینی ایتیرمیشدیر.
احمد بیگ آغااوغلوندا سوسیال-دموکراسی، یا دا مارکسیزم ایدئیالارینا یئنیدن ماراق، مالتا سورگونو (1919-1921) زامانی یارانمیشدیر. بئله کی، سورگوندن آزادلیغا چیخدیقدان آز سونرا سووئت آذربایجانی‌نین باشچیسی نریمان نریمانوفا مکتوبوندا آغااوغلو یازیردی کی، وطنه قاییتماق و مارکسیست-لنینچی‌لرله بیر یئرده سوسیالیزم اوغروندا موباریزه آپارماق ایسته‌ییر. بونا سبب ده، سورگونده اولدوغو زامان اوخودوغو کیتاب‌لاردان الده ائتدیگی قناعت‌دیر کی، غرب دموکرات‌‌لاری، خوصوصیله ده اینگیلیس‌لر ایکی‌اوزلو اویون‌لار اوینایاراق یالنیز شرق خالق‌‌‌لارینی ایستیثمار ائتمه‌ییب، عئینی زاماندا غرب خالق‌‌‌لارینی دا اسارت آلتیندا ساخلاییر. او، یازیردی: "بوتون بو موطالیعه‌لر، دوشونجه‌لر و بو مودّتده گؤرموش اولدوغوم تجروبه‌لر منی درین و قطعی بیر ایمانا گتیرمیشدیر کی، ایستر شرقده، ایسترسه غربده بوتون ایجتیماعی اوصول و بوتون ایجتیماعی قورولوش یالان، قابا صیفت، گوجلولرین گوجسوز‌لری ازمه‌‌لری اوزرینده دورماقدادیر. او شئیه کی، مدنیّت، حوریّت، موساوات دئییرلر زهرلی بیر یالان، آلچاق بیر ریاکارلیق‌دیر کی، اونلارین سایه‌سینده آنجاق قابا ظولم و حاقسیزلیق سلطنتی قورولا بیلر. بو ایداره اوصولو اؤز یالان و ریاکارلیغی داوام ائتدیکجه بشریته قورتولوش یوخدور و او بشریت اذیته محکوم‌دور. اوندان اؤترو یگانه قورتولوش حال-حاضیردا روسیه‌ده حؤکمفرما اولان ایدئال سایه‌سینده مومکوندور. من بو حرکات رهبر‌لرینه، بشریتین خیلاصکار‌‌لارینا ایستیراحت، محبت و سعادت اوچون ایمانی ایله دوغرو یول گؤسترن پئیغمبرلره باخان کیمی باخیرام".
آغااوغلونون یاشی‌نین کامیل چاغیندا مارکسیزم نظریه‌سینه بو جور یاناشماسی گؤستریر کی، اوندان اؤنجه محمد امین رسول‌زاده‌نین، ن.نریمانوفون و باشقا‌‌لاری‌نین بو جریانا مئییل گؤسترمه‌سی تصادوفی اولمامیشدیر. ساده‌جه، رسول‌زاده مارکسیزمه موناسیبتده دایم مسافه‌لی داورانیب مارکسیزم-لنینیزمدن ایسه تامامیله اوزاق دوردوغو حالدا، ن.نریمانوف یالنیز عؤمرونون سون ایل‌‌لرینده سوسیال-دموکراسی اطرافینداکی اویون‌‌لاری درک ائتمگه باشلامیش، آنجاق یئنه ده اوندان اوز دؤندرمه‌میشدیر. بو باخیمدان ا.آغااوغلونون مالتا سورگونوندن سونرا، موعین حیسّ‌لره قاپیلاراق مارکسیزم-لنینیزمه ایدئال کیمی باخماسی تعجوبلو دئییل. محض بو حیسّ‌‌لرین تاثیری آلتیندا آغااوغلو داها سونرا مکتوبوندا یازیردی کی، بولشویزم شرق اوچون ده یگانه قورتولوش یولودور. او، یازیردی: " بو سوگووار، مظلوم، تشکیلاتجا ضعیف، مدنیّتجه عاوام، دایمی صورتده اسارته، قول اولماغا محکوم اولان شرقین حالی غربین اوزرینه ده فنا بیر صورتده عکس ائتمیش اولور. زیرا ضعیف شرقی ایستیثمار آلتینا آلان غرب ایمپریالیست‌لری غرب زحمتکش‌لرینی ده ایستیثمار آلتینا آلیب بوغماغا ایمکان قازانیرلار و بو دا عوموم‌بشریت عاییله‌سی آراسیندا یاخین بیر اویغونلوق ووجودا گتیریر. روسیه قهرمان‌‌لاری‌نین بؤیوکلوگو ده بو درین حقیقتی درک ائتمکده، بیر میلّتین باشقا میلّت طرفیندن ایستیثمار آلتینا آلینماسینی اینکار ائتمکده، اونو میلّی موقدّاراتینی تعیینی، میلّت‌لرین فدراسیونو و داخیلی ایشده میلّت‌لرین ایختییاراتی پرینسیپ‌لری ایله عوض ائتمکده‌دیر. ایشته شرقی اسارتدن خیلاص ائده‌جک و اونونلا برابر غربی ده قوروتارا بیله‌جک بودور… بیز شرق میلّت‌لری بوتون مؤوجودیتیمیز ایله بو ایدئالا ایتیحاق ائده‌جک (قوشاجاق) و شرق نامینه اونون ووجودا گلمه‌سینه خیدمت ائتمه‌لی‌ییز. علی‌الخصوص ایسلام شرقی اونو قبول ائده‌جکدیر و بوتون آسیانی، آفریقانی اؤز آرخاسینجا دارتاراق بوتون غربی ده اونون قارشیسیندا سجده ائتمگه مجبور ائده‌جک، زحمتکش صینفی اسارته آلان یگانه وسایتی-ایمپرالیست‌لردن اونو خیلاص ائده‌جکدیر. بو باره‌ده باکی فؤوق‌العاده تاریخی بیر رول اوینایا بیلر".
نریمانوفون اونون بو ایستگینه موثبت جاواب وئرمه‌سینه باخمایاراق، آز سونرا آغااوغلو آذربایجانا دؤنمک فیکریندن داشینمیشدیر. او، نریمانوفا یازدیغی ایکینجی مکتوبوندا قوزئی آذربایجانا قاییتماماسینا اوچ سبب: 1) بولشویک‌لرله همفیکیر اولماماسینی؛ 2) تورکلر اوچون قورتولوش ایمکانی‌نین تکجه عوثمانلی تورکلوگونده قالماسینی؛ 3) اونو اسارتدن قورتاران آنکارایا (آتاتورکه) ناموس بورجونون اولماسینی گؤسترمیشدیر. بیزجه، آغااوغلونون چوخ قیسا بیر زاماندا فیکریندن داشینماسیندا خوصوصیله ده، روس بولشویزمی‌نین اساس ماهیتی حاقیندا بیلگی‌لری‌نین آرتماسی موهوم رول اوینامیشدیر.
زامان-زامان سوسیال-دموکراسی‌یه رغبت بسله‌ین آغااوغلو، آنجاق عومومیلیکده اونلارین یولونو گئتمه‌میش، اساساً ایسلامچی‌لیق، تورکچولوک و غربچی‌لیک یولونو توتموشدور. بو باخیمدان تزار روسیه‌سینده ایفراط ترقّیچی‌لردن سوسیال-دموکرات‌‌لاری، خوصوصیله ده اونون بولشویک قانادینی قبول ائتمه‌ین آغااوغلو عوثمانلی دا ایسه "گنج تورکلر"له بعضی مسله‌لرده فیکیر آیریلیغی یاشامیشدیر. موسلمان خالقلارینین دیرچلیشی مسله‌سینده "گنج تورکلر"ین بوتؤولوکده دوغرو یول توتدوق‌‌لارینی قبول ائتمکله یاناشی، آغااوغلو اساساً ایکی مسله‌ده: 1) اوروپا ایدئیالارینی ایفراط شکیلده تقلید ائتدیکلرینه؛ 2) ایسلامچی‌لیغین علمی نظریه‌سی یارانمادان اونو‌سیاسی‌لشدیردیکلرینه، یعنی سیاسی پارتیا حالینا گتیردیکلرینه گؤره اونلارلا راضی‌لاشمیردی. او، یازیردی: "بعضی‌لری (ترقّیچی‌لر-ف.ع.) بئله دوشونورلر کی، بوتون فلاکتلرین سببی موسلمانلارین گئری‌لیگیندن، اونلارین دینی‌نین حیات اوغروندا موباریزه‌یه یارارسیز اولماسیندان ایره‌لی گلیر و بو وضعیتی آرادان قالدیرماق اوچون بوتون حیات قورولوشونو دییشدیرمک، اوروپانی تقلیده باشلاماق لازیم‌دیر. بئله‌‌لری اوروپا تأسیساتی‌نین قووّه‌سینه حدسیز ایناملا یاناشاراق اونو یوخلامادان، صاف-چوروک ائدیب آراشدیرمادان، اؤلکه‌‌لرینده تطبیق ائتمگین ضروریلیگی حاقیندا موعیظه‌لر اوخویورلار".
آغااوغلو بئله بیر قناعته گلمیشدیر کی، عوثمانلی‌داکی ترقّیچی‌لر ایلک دؤورلرده، یعنی 19. عصرین سونلارینا قدر ایسلام اؤلکه‌‌لرینی اوروپا علم‌لری و ایدئیالاری ایله موعالیجه ائتمک یولو ایله جانلاندیرماغا چالیشماقلا دوزگون یول توتسالار دا، اونلاردان بعضی‌لری، خوصوصیله صبیرسیز اولانلاری ("گنج تورکلر") سون نتیجه‌نی چیخارماغا تلسدیلر. حالبوکی دین،سیاست، دؤولت کیمی موهوم مسله‌لرده علمی حقیقت‌لره چاتماق اوچون صبیر و تمکینله حرکت ائتمک لازیم ایدی. ا.آغااوغلونا گؤره، ترقّیچی‌لردن بعضی‌لری ("گنج تورکلر") سیاسی مسله‌لره قاریشماقلا بوتون شرقین اینکیشافینا مانعه‌چی‌لیک یاراتدیلار: "حرکات حقیقی اوبیئکتیولیک و راسیونال‌لیغینی ایتیردی،سیاسی‌لشدی، پارتیالاشدی و آرخالاندیغی خالقی غیب ائتدی".
آغااوغلو عومومیلیکده، یئنی دؤورده ترقّیچی‌‌لرین باشلادیقلاری یئنی‌لشمه حرکاتینی موثبت دَیرلندیرمیش، آنجاق اونون علمی-نظری اساسلاری یارانمادان، ان آزی موعین بیر مرحله کئچمه‌دن سیاسی‌لشمه‌سینی دوغرو حساب ائتمه‌میشدیر. اونون فیکرینجه، تورکیه‌ده یئنی‌لیکچی مدحت پاشا و اونون داوامچی‌‌لاری اولان "گنج تورکلر"ین ایدئیالارینین تورک خالقلاری آراسیندا اؤزونه گئنیش طرفدار کوتله‌سی تاپماماسی‌نین باشلیجا سببی علمی نظریه‌سی یارانمادان سیاستدن قایناقلانماسی اولموشدور. او، یازیردی: "همین کوتله‌لر نه معنوی، نه ده ذهنی جهتدن "گنج تورکلری" قاوراماغا حاضیر دئییلدیر". احمد بیگین فیکرینجه، ترقّیچی‌‌لرین ایسلامدا یئنی‌لشمه حرکاتینی سیاسی‌لشدیرمه‌سی منفی نتیجه‌لردن باشقا بیر شئی وئرمه‌میشدیر. اوسته‌لیک، بونونلا دا علمی-راسیونال حرکات اولان ایسلامچی‌لیغی شوبهه آلتینا آلینمیشدی.
آغااوغلو اوّل‌لر حسین‌زاده‌دن فرقلی اولاراق، موحافیظه‌کارلار و ترقّی‌پرورلر آراسیندا اورتا مؤوقعدن چیخیش ائدن "عاغیللی عونصور‌لری" ایسه مؤعتدیل ترقّی‌پرورلر دئییل، "پان‌ایسلامیست‌لر" آدلاندیرمیش و "پان‌ایسلامیزم" آنلاییشینی موترقّی بیر مفهوم کیمی قبول ائتمیشدی: "عاغیللی عونصورلر هر ایکی ایفراط جریانی (یعنی موحافیظه‌کارلار و ترقّیچی‌‌لری - ف.ع.) بیرلشدیره‌جک و هر ایکی طرفی راضی سالا بیله‌جک ائله بیر یول-ایدئیا یاراتماق ایسته‌ییرلر کی، ایفراط موترقّیچی‌‌لرین خیال ائتدیکلری کیمی، نه موجرّد-زمین‌سیز، نه ده کؤهنه‌پرستی‌لیک کیمی زمانه‌نین روحونا و دؤورون طلبینه ضید اولسون… بو پان‌ایسلامیزم‌دیر". اونون فیکرینجه، "پان‌ایسلامیزم" اؤزونون داخیلی مضمونونا گؤره گئری‌یه دؤنمک اولسا دا، آنجاق کؤهنه‌لیگه قاییتماق یوخ، داها ایناملا، داها قووّتله ایرهلییه گئتمک اوچون گئری‌یه دؤنمکدیر.
اولا بیلسین کی، ا.آغااوغلونون "پان‌ایسلامیزم" آنلاییشینا ایلک دؤورلرده موثبت موناسیبتی سونرالار، همین مفهومون "ایسلام بیرلیگی" اوغروندا موباریزه آپاران بوتون قووّه‌لره وئریلمیش عومومی سیاسی-ایدئولوژی بیر آدا چئوریلمه‌سینده ده موعین رولو اولموشدو. آنجاق بوتون حال‌لاردا ا.آغااوغلو دا ع.حسین‌زاده کیمی، "پان ایسلامیست‌لر" دئدیکده، بوتون "ایتیحادی-ایسلام" طرفدار‌‌لارینی دئییل، یالنیز اونون اورتا مؤوقعدن چیخیش ائدن "عاغیللی عونصورلر"ینی، یعنی مؤعتدیل ترقّی‌پرور حیصه‌سینی نظرده توتموشدو.
بونو سونرالار ا.آغااوغلونون " پان‌ایسلامیزم " آنلاییشینا دَییشن موناسیبتی ده گؤستریر. او، سونرالار بو آنلاییش اطرافیندا اوروپا، او جومله‌دن روسیه میلّتچی‌لری‌نین یاراتدیغی منفی اوبرازی آرادان قالدیرماق اوچون قئید ائدیردی کی، "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار" پرینسیپینی ایره‌لی سورن ایسلام، موسلمان‌لار آراسیندا قارداشلیغا، ایتّیفاقا و ایتّیحادا اساس‌لانیر: "فقط بو ایتّیحاد و ایتّیفاقیمیز اوروپالی‌‌لارین ایختیراعسی و اونلاری تقلید یولو ایله روسیه ائرمنی‌لری‌نین ده ایصطیلاح ائتدیکلری "پان‌ایسلامیزم" دئییلدیر. یعنی بیزیم "ایتّیحادیمیز" اسلاویان میلّتی آراسیندا مؤوجود اولان "پان‌اسلاویزم" فیکری کیمی عوموم‌ایسلام‌‌لاری دا بیر دؤولته ایلحاق ائتمک و یاخود بیر نؤقطه‌یه ایجتیماع ائدهرک، عالمی-مسیحیته قارشی قیام ائتمک فیکری دئییلدیر". آغااوغلو یازیردی کی، اونلاردا "پان‌ایسلاویزم"-ه اوخشار فیکیر یوخدور، آنجاق بئله بیر فیکیر اولسایدی پیس اولمازدی: "کاش کی، بیزده دخی بؤیله بیر اساسلی فیکیر و مرکزی-ایجتیماعیمیز اولا ایدی ده. بیز موسلمان‌لار دا بؤیله بیر مسلکه خیدمت ائتمکله ایفتیخار ائدر ایدیک. فقط نره‌ده بو فیکیر، نره‌ده بو مرکز؟! بؤیله بیر خیالدان عیبارت بولونان "پان‌ایسلامیزم" فیکرینه دئییل، هئچ اولمازسا ایتّیحادی-ایسلامیه-شرعیه‌میزه خیدمت ائتسه‌لر ده چوخ تشکّور ائدر ایدیک". بونونلا دا، آغااوغلو "پان‌ایسلامیزم"ین موسلمانلارین واحید دؤولتی‌نین یارادیلماسی اوغروندا موباریزه آپاران بیر جریان کیمی وئریلمه‌سی‌نین علئیهینه چیخمیشدی.
آغااوغلو "پان‌ایسلامیست‌لر"-ین اساس ایدئیا خطینی "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی کیمی گؤرموشدور. بورادا باشلیجا غایه موسلمان خالقلارینین آیری-آیری میلّت‌لر شکلینده دئییل، واحید "ایسلام میلّتی" اولاراق تمرکوزلشمه‌سیندن صؤحبت گئدیر. "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی اونون "ایسلاما گؤره و ایسلامدا قادین" ، "موسلمان خالقلارینین وضعیتی" ، "پان‌ایسلامیزم و اونون کاراکتری" ، "آخوند، ایسلام و هاتف‌الغیب" و دیگر اثر‌لرینده، همچنین چوخ‌سایلی علمی-نظری مقاله‌‌لرینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. همین اثر‌لرینده او، «ایسلام میلّتچی‌لیگی» نظریه‌سی ایله باغلی ایکی مسله‌یه دیقت یئتیریلمه‌سینی ضروری ساییردی: 1) ایسلام دونیاسی‌نین فلاکت‌لری‌نین سبب‌لری اوبیئکتیو تحلیل ائدیلمه‌لی و ایسلام میلّتی‌نین قورتولوش یولو روحانی‌‌‌لرین تبلیغ ائتدیگی ایسلامدا دئییل، مؤعتدیل ترقّی‌پرور روحلو ایسلامدا آختاریلمالی؛ 2) دینی کیملیکله (ایسلاملا) میلّی کیملیک (تورکلوک)، دینی اؤزونوتعیینله (ایسلامچی‌لیقلا) میلّی اؤزونوتعیین (تورکچولوک) نینکی ضیدیت تشکیل ائدیر، عکسینه بیر-بیرینی تامام‌لاییر.
1890-جی ایل‌لرده پاریسده تحصیل آلارکن اوروپانین تضییقیندن سارسیلمیش ایسلام دونیاسی‌نین فلاکت‌لری‌نین سبب‌لرینی آختاران جمال‌الدین اسدآبادی ایله هم صؤحبت اولماق، اونون ایسلام دینینده ایصلاحاتچی‌لیق باخیشلارینی اؤیرنمک احمد بیگ آغااوغلونا درین تاثیر باغیشلامیش، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی‌نین فورمالاشماسیندا تکان‌وئریجی عامیل اولموشدور. آغااوغلو یازیردی کی، ج.اسدآبادی اؤزونده جسارت تاپیب بیرینجی اولاراق موسلمانلارین عاییله و جمعیت حیات‌‌لاری‌نین کؤهنه‌لندیگینی، چاغداش دؤوره اویغون اولمادیغینی و بونلارا سبب روحانی‌‌‌لرین اؤز‌لری‌نین کؤهنه‌لنمه‌سی، حاکیمیتین کوتلوگو و نادان‌لیغی اولدوغونو قئید ائتمیشدیر. آغااوغلو قئید ائدیردی کی، ج.اسدآبادی "…موسلمان خالق‌‌‌لارینی ایلکین ایسلاما قاییتماغا، لیاقت‌سیز حؤکمدارلارا قارشی آچیق موباریزه‌یه قوشولماغا چاغیریردی. عئینی زاماندا او، روحانی‌‌‌لری آمان‌سیزجاسینا تنقید ائدیر، اونلارین "بوش دیالکتیک و اسکولاستیکی" مسخره‌یه قویور، اونلارین ریاکارلیغینا و حیاسیزلیغینا گولوردو. او، اؤز موحاکیمه و مولاحیظه‌لرینی قورآندان گتیریلن ایقتیباس‌لارلا، موسلمان تاریخینه عایید میثال‌لار و افسانه‌لرله اساس‌لاندیریردی. اونون بوتون گوجو ده محض بئله "اویغونلاشماق" باجاریغیندا ایدی. بوتون اؤلکه‌‌لرین موسلمانلاری اونون سسینده نه ایسه تانیش، عئینی زاماندا یئنی چالارلار حیسّ ائدیردیلر".
ج.اسدآبادی‌نین بو ایدئیالارینی موثبت دَیرلندیرن آغااوغلونون فیکرینجه، شرقده نومونه‌وی ایجتیماعی خادیم اولان بو شخص، عئینی زاماندا اؤزونون گله‌جک داوامچی‌‌لاری‌نین فعالیتی اوچون پروقرام ترتیب ائتمیش و بو داوامچی‌‌لارین اینکیشاف ائتدیرملی اولدوقلاری ایدئیالاری گؤسترمیشدیر. شوبهه‌سیز، آغااوغلو دا ج.اسدآبادی‌نین داوامچیسی کیمی، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ایدئیاسینی ایشله‌ییب حاضیرلامیشدیر. او، "موسلمان خالقلارینین وضعیتی" (1903-1904) باشلیقلی مقاله‌‌لرینده یازیردی کی، طالعیین ضربه‌‌لریندن سارسیلیب مأیوس اولموش موسلمان‌لار ایندی گزیب بو فلاکتین اونلارین اوزرینه هارادان گلدیگینی آختاریر و وضعیتی دوزلتمک حاقیندا دوشونورلر. سووئت‌لر بیرلیگی دؤورونون مؤلیف‌لریندن ق.موصطفی‌یئوه گؤره، آغااوغلو بو یازی‌لار‌یندا ج.اسدآبادی‌نین فیکیرلری ایله راضی‌لاشدیغینی بیلدیرمیش، عئینی زاماندا "ایسلام شرقی‌نین بؤحراندان چیخماسی‌نین سببینی "ایسلامین برپاسیندا" ، ایسلام میلّتچی‌لیگینده گؤرموشدو".
"ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سینده قادین‌لارین آزادلیغی، عرب الیفباسیندا ایصلاحات‌‌‌لارین حیاتا کئچیریلمه‌سی، موسلمان ایصلاحاتچیسی‌نین اولماسی، غرب مدنیّتیندن یارارلانماق اساس شرطلردن ایدی. ا.آغااوغلو یازیردی کی، موسلمانلارین ایصلاحات دؤورونو کئچمه‌‌لری‌نین واختی چاتمیشدیر. ایصلاحات‌لار ایلک نؤوبه ده قادین‌لارا آزادلیق وئریلمه‌سیندن و الیفبانین ایصلاحیندان باشلامالی‌دیر. عئینی زاماندا، او، موسلمانلاری غفلت یوخوسوندان اویاتماق اوچون، ج.اسدآبادی کیمی موسلمان ایصلاحاتچیسی‌نین اورتایا چیخماسینی دا واجیب حساب ائدیردی: "موسلمان دونیاسی‌نین غفلت یوخوسوندان اویادیلماسی، اونون مدنی خالق‌لار‌سیراسینا داخیل اولماسی اوچون گوجلو سارسیلما اولمالی‌دیر کی، موسلمان‌لار دا اؤز ایصلاح‌ائدیلمه مرحله‌سینه کئچسینلر و نتیجه ده اونلاردان دا مؤحکم ایراده‌یه مالیک، جانیندان کئچمگه حاضیر اولان بیر رهبر چیخمیش اولسون، همین ایصلاحاتچی ایسه ایسلامین اؤزونده، اونون تاریخینده و عنعنه‌‌لرینده برکتلی بیر زمین تاپاجاق" .آغااوغلویا گؤره، "ایسلام میلّت‌لری" اصیل ایسلامی قانون‌لارا عمل ائتمکله یاناشی، غرب مدنیّتی‌نین موثبت دَیر‌لرینی ده منیمسه‌ملی و اوروپا میلّت‌لری کیمی اینکیشاف ائتمه‌لی‌دیرلر. اونا گؤره، موحافیظه‌کار روحانی‌‌‌لرین تبلیغ ائتدیگی کیمی ایسلام دینی بدبین‌لیک دئییل، نیکبین‌لیک و ترقّی‌پرورلیک دینی‌دیر. او، یازیر: "نه قورآن، نه ده شریعت اؤزلوگونده ترقّی‌نین دوشمنی دئییلدیر؛ اؤز‌لرینی ایسلام ایدئیاسی‌نین داشیییجیلاری حساب ائدن شئیخ‌لر و عولمالار بد مقصدلرله اوراداکی فیکیرلری تحریف ائدیب، اونلاری مدنیّتین باریشماز دوشمن‌لرینه چئویرمیشلر".
آغااوغلونون فیکرینجه، یانلیز "پان‌ایسلامیست‌لر" بیرلشمه آنلامینداکی کئچمیشه قاییتماغین علئیه‌داری اولمادیغی کیمی، عئینی فورمادا یئنی‌لشمگه ده قارشی چیخماقلا راضی‌لاشا بیلمز. چونکی اونلارین نظرینده بیرلشمک نامینه کئچمیشه قاییتماق قدر، یئنی‌لشمک ده چوخ واجیب‌دیر. او، یازیردی: " بیرلشمه معناسیندا کئچمیشه قاییتماغی تبلیغ ائدن پان‌ایسلامیزم، عئینی زاماندا موسلمان‌لار آراسیندا موعاصیر حیاتین کؤکلو و بیریوللوق دَییشدیریلمه‌سینده تأکید ائدیر… بو، واختیله یالنیز موسلمانلارین مالی اولان ایقتیصادی، سیاسی و مدنی فوتوحات‌لار ساحه‌سینده‌کی تأکیددیر… بیر سؤزله، اوروپا عاغیل طرزی و یئنی موسلمان مئیلی مؤجوبینجه ایسلامچی‌‌نین ایدئیا‌‌لاریندا پان‌ایسلامیزم و اوروپالی‌لیق آنلاییشی‌سینونیمی کاراکتری کسب ائتمیشدیر". آنجاق ا.آغااوغلو "پان‌ایسلامیزم" و "اوروپالی‌لیق" آراسینداکی‌سینونیم‌لیگی اساساً علم، صنایع،سیاست، تیجارت ساحهلرینه عایید ائدیب، بونو معنویات، داورانیش و اخلاقی مسله‌لردن اوزاق توتماغا چالیشمیشدیر.
ا.آغااوغلو ایسلامدا یئنی‌لشمه‌نین ضروریلیگی باغلی دئییردی کی، دین نه قدر قودرتلی عامیل اولسا دا، اؤزونو دینده تاپان اینسان، اونون ان فعال عامیلی کیمی همیشه دینی دَییشدیرمگه، اؤز طلب‌لرینه اویغون گلن نظریه‌لر شکلینه سالماغا چالیشیر: " ایسلامدا دا بئله اولموشدور. عرب‌لرین فیزیکی و ذهنی قووّهلری توکندیکده، عیرق دِژنراسیونا معروض قالدیقدا، ایسلام اونلاردان هئچ ده آز پریمیتیو، هئچ ده آز جنگاور اولمایان تورک-تاتار طایفا‌‌لاری‌نین الینه دوشدو، اؤز نؤوبه‌سینده اونلار دا ایسلامی اؤز قایدا‌‌لارینا اویغون دییشدیردیلر".
1-جی روسیه اینقیلابی ایل‌‌لرینده «حیات»، «ایرشاد» و دیگر قزئت-درگی‌لرده‌کی مقاله‌‌لرینده قورآن عنعنهلری ایله اؤز دؤورونو موقاییسه ائدن آغااوغلو ایسلامین تمل پرینسیپ‌لرینه اوستونلوک وئرمکله یاناشی، ایسلامین هئچ بیر‌سیاسی، ویجدانی، معنوی آزادلیغا ضید اولمادیغینی عکسینه، بو عامیل‌لرین قورآندا اؤز عکسینی تاپدیغینی گؤسترمگه چالیشمیشدیر. ق.مصطفی‌یئوین فیکرینجه، بونونلا دا "ایجتیماعی-تاریخی حادیثه‌لره ایدئالیست-دینی مؤوقعدن یاناشان ا.آغایئو اؤزو-اؤزونو اینکار ائدیر. او، بیر الی ایله دینده یئنی‌لیگین ضروری‌لیگینی یازیر، دیگر الی ایله اونو پوزور". بیزجه ده، آغااوغلونون بیر طرفدن دینده یئنی‌لشمه‌نی ضروری سایدیغی حالدا، دیگر طرفدن ایسلامین تمل پرینسیپ‌لری‌نین قورونماسی مسله‌سینده ایصرارلی اولماسی بیر قدر ضیدیتلی‌دیر.
بئله‌کی، " ایسلام میلّتچی‌لیگی " نظریه‌سینی اساس‌لاندیرارکن ایسلام فلسفه‌سیندن، او جومله‌دن قورآنی-کریمه و پئیغمبرین حدیث‌لرینه اوز توتان آغااوغلو حساب ائدیردی کی، محمد پئیغمبرین (ص) تعلیمی آللاهین تعلیمی‌دیر و ایسلام حاقیندا فیکیر یوروتمک اوچون قورآن اساس گؤتورولمه‌لی‌دیر: " محمد پئیغمبر (ص) آللاه حاقیندا اونون تصوور‌لری‌نین قورآندا عکس ائدیلدیگی کیمی، موعاصیر فلسفه ترمینولوژی‌سینده دئیزم آدینی داشییان تعلیمین ان بیتکین، ان موکمّل و ان اعتیقادلی نوماینده‌سی‌دیر. اونون آللاهی شخص دئییل، هئچ بیر موعین‌لیگه مالیک دئییل، اونو ایفاده ائتمک مومکون دئییلدیر. اونا هئچ بیر آتریبوت - نه منفی، نه ده موثبت آتریبوت‌لار مونجر ائتمک اولماز. بو، هر شئیدن اول، فورماسیز، نهایت‌سیز آبستراکسیا، هر یئرده بولونان، سونسوز، عقل خاریجینده و هر شئیی احاطه ائدن ایدئال تصوورلردیر".
اونون فیکرینجه، ایسلامداکی آللاه آنلاییشی هر شئیین اوندان باش وئردیگی و هر شئیین اونا قاییتدیغی سونونجو "سبب‌لر سببی‌دیر". آللاه حیاتی، اؤلومو، زامانی، مکانی اؤزونده احتیوا ائدیر، اؤزو ایسه بونلارین هئچ بیری ایله محدود دئییلدیر. او، یازیردی: " اونون هر شئیی قاورایان دئیزمی… دئمک اولار کی، پانتئیزمه سون درجه یاخینلاشیر. محمد پئیغمبر (ص) بو عومومی مودعالاردان چیخاردیغی نتیجه‌لرده اوروپا دئیست‌لریندن داها ایرهلییه گئتمیشدیر". چونکی اوروپا فیلوسوف‌‌لاری‌نین "عالی عقل" ("موطلق ایدئیا")، ایسلام موتفکیر‌لری‌نین "اونیورسال روح" آدلاندیردیقلاری آللاه بو پئیغمبرین وایسطه‌سیله حقیقتی اینسان‌لارلا بیرلشدیرمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلام احکامی عقلی - «بوتون اینسان‌لارین داشیدیغی داخیلی پئیغمبری» بوتون پئیغمبرلردن یوکسک توتور و او، پئیغمبرلر‌سیراسی‌نین باشیندا دورور. چونکی عقل اینسان‌لار اوچون بیرینجی پئیغمبردیر. بو باخیمدان ایسلام احکامینا گؤره "عقلده برائت تاپمایان نه وارسا دینین ترکیبینه داخیل اولمالی‌دیر". آغااوغلو یازیردی: " کیم اؤزونو تفکّور، علم ساحه‌سینده گؤسترمک ایسته‌ییر، قوی او، بو پئیغمبرلر نظریه‌سینی، بو حقیقتین اینکیشاف منظره‌سینی ایمکان حدّینه قدر گئنیشلندیرسین. او زامان اونون قارشیسیندا نه قدر گؤزل و نه قدر ده بؤیوک پرسپکتیولر آچیلمیش اولار".
بو کیمی مولاحیظه‌لردن گؤرمک اولار کی، آغااوغلو اؤزو ده ایلکین ایسلامی احکام‌‌لارین دَییشمه‌سی‌نین علئیهینه اولوب، یالنیز ایسلاما سونرالار اولونموش علاوه‌لردن قورتولماغی واجیب حساب ائتمیشدیر. آنجاق مسله اوندادیر کی، بعضی حال‌لاردا ایلکین ایسلامی احکام‌لارلا اونا اولونموش علاوه‌لرله باغلی دا یکدیل فیکیر یوخدور. باشقا سؤزله، بعضاً موعین‌لشدیرمک اولمور کی، هانسی اصیل ایسلامی احکام‌لار، هانسی ایسه علاوه‌لردیر.
آغااوغلو داها چوخ "پان‌ایسلامیزم و اونون کاراکتری" سیلسیله مقاله‌‌لرینده "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نین علمی-نظری اساسلارینی وئرمگه چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلام دینینی قبول ائدن خالق‌لار آراسیندا بیر چوخ میلّی عادت-عنعنه‌لرده‌کی فرق‌لر اورتادان قالخمیش، اورتاق "ایسلام مدنیّتی" و "ایسلام میلّتی" آنلاییش‌‌لاری یارانمیشدیر. آغااوغلو یازیردی: "ایسلام آیری-آیری خالقلارین: عرب، تورک، فارس، زنجی، تاجیک و سایره‌‌لرین اؤزونه‌مخصوص فردی اعتیقاد‌‌لارینداکی، عادت-عنعنه‌‌لرینده کی ، حتّی دیل و گئییم‌لرینده کی فرقی آرادان قالدیرمیش – نیوئرله‌میش، سؤزون تام معناسیندا اونلاری فاتح‌لرین آسسیمیلاسیونونا معروض قویموشدور. حال-حاضیردا موسلمان خالقلارینین لوغتینده میلّت مفهومونا اویغون اولان بیر ایصطیلاح آختارماق یئرسیز اولار. چونکی اونلارین هامیسی بو معنانی ایفاده ائدن عومومی بیر ایصطیلاحی - عربجه "میلّت" سؤزونو ایشله‌دیرلر. بو ایصطیلاح ایسه عیرقی، قؤومی، اتنیک، حتّی اخلاقی بیرلیگی دئییل، هر شئیدن اول دینی بیرلیگی ایفاده ائدیر".
اونون فیکرینجه، "پان‌ایسلامیزم" چرچیوه‌سینده "ایسلام میلّتی" ، یا دا "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ایدئیاسی ایسلامین اؤزونده، اونون نظریه و تاریخینده احتیوا ائدیلمیشدیر. یعنی هر جور اتنیک میلّتچی‌لیگه دوشمن اولان ایسلام دینی، اونو قبول ائدن خالق‌لار اوچون اورتاق بیر دین کیملیگی "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار" تئزی ایله مؤحکم‌لتمیشدیر. او، یازیردی: " عوموم‌بشری‌لیک دئمک اولان ایسلام میلّی علاهیده‌لیگی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی، سیلکی خورافات و عنعنهلری ضعیف‌لتمگه چالیشیر. ایسلاما گؤره، اونا ایمان گتیرن بوتون اینسان‌لار قارداش‌دیرلار، هامی آللاه و قورآن قارشیسیندا برابردیر. نه تورک، نه عرب، نه فارس، نه هیندو، نه زنجی، نه آغ وار: هامی موسلمان‌دیر، برابر و بیردیر، هامی عئینی بیر آتانین، سئون بیر آتانین اؤولاد‌‌لاری‌دیر، فرق یالنیز اونا ایطاعت ائده‌نین درجه‌سینده‌دیر. بو ایدئیا قورآندا عومومی مودعا شکلینده دئییل، آیدین و رسمی شکیلده ایفاده ائدیلمیشدیر: "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار".
بیزجه، آغااوغلونون اتنیک میلّتچی‌لیگی بیر کنارا قویوب "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی تبلیغ ائتمه‌سی و بونو "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار" تزی ایله اساس‌لاندیرماغا چالیشماسی تصادوفی دئییلدی. بورادا ایلک نؤوبه‌ده، اوروپا ایدئولوق‌‌لاری و حربچی‌لری طرفیندن شوعوری و فیزیکی جهتدن پارام-پارچا اولونموش ایسلام خالق‌‌‌لارینی بیر آرادا توتماق، اونلار آراسیندا مؤوجود اولان دوشمنچی‌لیک حیسّ‌‌لرینی آرادان قالدیرماق ایدی. "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی گئرچکلشدیرمک نامینه اتنیک میلّتچی‌لیگی ایسلامین دوشمنی کیمی قلمه وئرن آغااوغلو دا موسلمان خالقلارینین قورتولوش یولونو "دینی میلّتچی‌لیک"ده گؤروردو.
ق.مصطفی‌یئو ده حساب ائدیر کی، "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی ایره‌لی سورمکله آغااوغلو و اونون کیمی دوشونن میلّی-بورژوا ضیالی‌لار آچیق شکیلده اولماسا دا، اوستو اؤرتولو اولاراق دینی میلّتچی‌لیک یولونو بیرینجی پلانا چکیر و موسلمان خالقلاری بو بایراق آلتیندا توپلاماغا چالیشیردیلار: "بورژوا میلّتچی‌لری آذربایجان خالقی‌نین معاریف و مدنیّتی یولوندا معاریفچی‌لرین موباریزه‌سینی ایسلام معاریفی و مدنیّتی اوغروندا موباریزه ایستیقامتینه یؤنلتمگه چالیشیر، اونلارین کؤمگی ایله ایسلام دینی ایله علمی باریشدیرماق، "ایسلام مدنیّتینی" "غرب مدنیّتینه" قارشی قویماق، ایسلامی موعاصیرلشدیرمک، ایسلام روحانی‌لیگینی تزاریزمین تاثیریندن خیلاص ائدیب، ایسلام میلّتچی‌لیگی آخینینا جلب ائتمک ایسته‌ییردیلر".
بیزجه، بورادا صؤحبت ایسلام مدنیّتینی غرب مدنیّتینه قارشی قویماقدان چوخ اوروپا مدنیّتینه عایید یئنی‌لشمه ایدئیالارینی دا قبول ائتمکله یاناشی، عئینی زاماندا، اونا آلترناتیو اولا بیله‌جک بیر مدنیّتی اورتایا قویماق ایدی. ساده‌جه اولاراق، بورادا اؤزونو (پان‌ایسلامیست، ایسلام میلّتی) و مدنیّتی (ایسلام مدنیّتی) آدلاندیرما دوغرو سئچیلمه‌دیگی (یا دا مجبورییّتدن) اوچون، بو اوروپا ایدئولوق‌‌لاری طرفیندن آنجاق دینی بیرلیک یؤنوندن دیرلندیریلمیشدیر. حالبوکی ج.اسدآبادی، ع.حسین‌زاده، ا.آغااوغلو و باشقا موتفکّیرلر یاخین شرق خالقلارینین عومومی اویانیشی و بیرلیگی آدینا "ایسلام میلّتی" ، "ایسلام مدنیّتی" آنلاییش‌‌لارینا سینونیم باشقا اوغورلو آد تاپا بیلمه‌دیکلری اوچون بونا مجبور ایدیلر. بوندان یالنیز اتنیک-میلّی آنلامدا (تورکچولوک، فارسچی‌لیق، عربچی‌لیک و ب.) کنارا چیخماق مومکون ایدی کی، بو دا غرب-اوروپا مدنیّتینه قارشی آلترناتیو اولماغی مومکون‌سوز ائدیردی. اونا گؤره ده، غرب مدنیّتینه، غرب میلّتچی‌لیگینه (اصلینده بونون دا سینونیم آدی مسیحیت میلّتچی‌لیگی، مسیحیت مدنیّتی‌دیر) آلترناتیو اولا بیله‌جک ان اوغورلو ایدئیا کیمی "ایسلام مدنیّتی" و "ایسلام میلّتچی‌لیگی" گؤرولموشدور.
احمد بیگ آغااوغلو نه قدر ایسلام مدنیّتی و "ایسلام میلّتچی‌لیگی" طرفداری اولسا دا، بونونلا یاناشی تورک کیملیگینی، تورک وارلیغینی بیر سؤزله، تورک دونیاگؤروشونو ده ایفاده ائتمیشدیر. آغااوغلونون "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ایله یاناشی تورکچولوگه مئییل ائتمه‌سینده ان باشلیجا عامیل قافقازدا روس‌لاشدیرما، فارس‌لاشدیرما سیاستی، او جومله‌دن 1905-1906-جی ایل‌لرده تزار روسیه‌سی‌نین الی ایله باش وئرن ائرمنی-موسلمان موناقیشه‌سی اولموشدور. عومومیلیکده ایسه، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" بوتون موسلمان خالق‌‌‌لارینی واحید مدنیّت، واحید ایدئیا، واحید دینی-سیاسی میلّت اولاراق بیر آرادا توتماق قدر واجیب اولدوغو حالدا، عئینی زاماندا، دؤرد بیر طرفدن تورک وارلیغینا قارشی آچیلمیش ساواش‌لارا دایانماق اوچون تورکچولوگو ده واجیب ائتمیشدیر. آنجاق آغااوغلونون نظرینده تورکچولوک صونعی بیر میلّتچی‌لیک دئییل، ایسلامچی‌لیقلا سسلشن بیر ایدئیادیر. او، "قافقازدا میلّی عداوت وارمی؟" (1902) آدلی مقاله‌سینده صونعی میلّتچی‌لیکله اصیل میلّتچی‌لیگی بیر-بیریندن آییرماغا چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه، "صونعی میلّتچی‌لیگی" یارادان داها چوخ شهر موحیطی و اونون محدود گؤروشلو" اینتللکتوال‌‌لاری" دیر: "بیر طرفدن دین، عیرق، دیگر طرفدن ایسه اینسانا نیفرت - بودور همین "میلّتچیلر"ین گویا اؤز میلّتچی تندنسیا‌‌لارینی بیان ائتمک اوچون ایستیفاده ائتدیگی سئویملی‌سیلاح‌لار. بو "اینتللکتوال احوال-روحیه" شهر ایصلاحاتی کئچیریلندن سونرا بیزیم آرامیزدا داها چوخ کسکینلشمیشدیر. خالقی تمثیل ائتمگه جان آتان، اؤزگه‌‌لرین فیکیر‌لرینه، سربست‌لیگینه دؤزومسوز اولان، باشقا‌‌لاری‌نین حوقوق‌‌لارینا، حیسّ‌‌لرینه حؤرمت ائتمه‌ین بو "اینتللکتوال فاناتیک‌لر" خالقین "قایغیسینا قالان‌لار" آدی آلتیندا "دین"له، "عیرق"له، "تاریخی خاطیره‌لر"له اویناقلاشیرلار. اونلار هر بوش شئیه، هر عادی هوسه میلّی-دینی دون گئییندیرمگه چالیشیرلار و نتیجه‌ده صونعی میلّتچی‌لیک مئیدانا گلیر کی، بیزیم چوخ‌سایلی "میلّتچیلر" اوندان مهارتله و اؤز‌لرینه صرف ائدن کیمی یارارلانیرلر".
او، "قافقازدا میلّی مسله" (1904) مقاله‌سینده ده یازیردی کی، یاخشی و پیس میلّتچی‌لیک وار: "بیرینجیسی وطنه محبتله، دیل ایله، قان ایله، عومومی عنعنه‌لر و تابع ایله باغلی اولدوغونوز اینسانلارا غئیری-ایختییاری رغبت ائتمکدیر. بو جور میلّتچی‌لیگی طبیعت اؤزو یارادیر و هئچ بیر کاپیتالین، هئچ بیر قزئتین بورادا ایشی یوخدور. طبیعی اولدوغو اوچون بئله میلّتچی‌لیک هم گؤزل‌دیر، هم ده خئییرخواه‌دیر. او، خئییرخواه‌لیق ائتمک، وطنه خیدمت گؤسترمک، اونون اوغروندا اؤزونو، واختینی، گوجونو قوران وئرمک آرزوسوندان او طرفه کئچمیر. آنجاق پیس میلّتچی‌لیک ده وار - عداوته، نیفرته، باشقا‌‌لارینی نیفرت ائتمگه و ازمگه سوروکله‌ین باریشماز میلّتچی‌لیک. بئله میلّتچی‌لیک صونعی‌دیر، غئیری-طبیعی‌دیر، اونو اینسان‌لار و کاپیتال یارادیر".
آغااوغلویا گؤره، قافقازدا پیس میلّتچی‌لیک ده تشکّول تاپماقدادیر و بونو هئچ کیم اینکار ائده بیلمز: "او، مؤوجوددور و هر گون حیاتیمیزی کورلاییر. بو فاکت‌دیر. بئله میلّتچی‌لیگین هارادان گلمه‌سی ایسه باشقا بیر مسله‌دیر کی، اونو آنلاماق اوچون بو بلانین بیزیم دیارا نه واختدان گلدیگینی خاطیرلاماق یئتر. بیر شئی شکسیزدیر: بیزده صنایع، ایری تیجارت مرکزلری، بیر سؤزله، کاپیتال اولمایانا قدر پیس میلّتچی‌لیک ده یوخ ایدی. گلدیگیمیز یگانه قناعت بودور کی، قافقازدا کوتله آراسیندا، شهر مرکز‌لرینده، کندلرده و تارلالاردا هئچ کیم میلّتچی‌لیک باره ده دوشونمور؛ اورادا هامی حیله‌گرجه‌سینه مودریک‌لیک ائتمه‌دن، ساده، عئینی وطنین اؤولادلاری کیمی، عئینی قایغی‌لارلا احاطه‌لنن، عومومی زحمتله بیرلشن، بیر-بیری‌نین کؤمگینه گلن اینسان‌لار کیمی یاشاییر".
آغااوغلونا گؤره، "پیس میلّتچی‌لیک" ایلک نؤوبه‌ده اوروپادا کاپیتالیزمین یارانماسی ایله مئیدانا چیخمیش، بورادا بورژوازی و میلّتچی‌لیک بیر-بیرینه باغلی اولدوغو اوچون بورژوا اولوب میلّتچی اولماماق غئیری-مومکون اولموشدور: "کاپیتال سویغونچولوقدا هئچ نه‌یه فرق قویماماق ایسه کوسموپولیتیزم‌دیر. او، اؤزونکونو ده، اؤزگه‌نی ده، ائللینی ده، یهودینی ده عئینی راحات‌لیقلا محو ائدیر. لاکین اونون کوسموپولیتزمی بوندان او یانا کئچمیر. اؤزگه‌نی محو ائتمک لازیم اولاندا و همین اؤزگه بونو کؤنوللو ائتمک ایسته‌مه‌ینده کاپیتال سؤزون ان پیس معناسیندا میلّتچی اولور". او، داها سونرا یازیردی: "اوروپانی- باریشماز میلّتچی‌لیگین بو کلاسیک اؤلکه‌سینی گؤتورون. اونو یارادان همین کاپیتال دئییلمی؟ هانسیسا بازاردا اینگیلیس کاپیتالیستی ایله رقابت آپارماق ایسته‌ین فرانسه کاپیتالیستی اؤز وطنینینده اینگیلیس‌لره قارشی نیفرت، پاخیل‌لیق حیسّ‌‌لرینی اویادیر. اونوتمایین کی، اونون بونون اوچون واسیطه‌‌لری – قزئت‌لر، درگی‌لر، تلقراف آژانس‌لاری و گؤرکملی، نوفوذلو مؤوقعیی وار. او، هموطن‌لری‌نین خوش حیسّ‌‌لریندن، اونلارین اؤز میلّتینه، وطنینه سئوگیسیندن ایستیفاده ائدیر، بو حیسّ‌‌لری پیس یولا چکیر، یاخشی میلّتچی‌لیگی پیس میلّتچی‌لیگه چئوریر. بو آزمیش کیمی، منفعت قازانماق اوچون او، قایغی آدی آلتیندا ایمکان‌سیزلیغا دوچار ائتدیگی، پرولتاریاتا چئویردیگی اهالی‌نین اوچده بیر حیصه‌سینه پیس میلّتچی‌لیگی آرتیقلاماسی ایله آشیلاییر. بونلار باریشماز میلّتچی‌لیگی داها دا گوجلندیریر، اینکیشاف ائتدریر، دستکله‌ییر". آغااوغلونون دونیاگؤروشونده ایلک دؤورلرده ایسلامچی‌لیق، ایسلام میلّتچی‌لیگی ایدئولوژی کاراکتر داشیدیغی حالدا، تورکچولوک ایسه داها چوخ خوصوصی ماهیت کسب ائتمیشدیر. بوراداکی خوصوصی‌لیگین ماهیتینده ده تزار روسیه‌سی‌نین ایشغالی آلتیندا اولان تورک-تاتار خالقلارینین دینی میلّتچی‌لیکدن داها چوخ اتنیک-میلّی میلّتچی‌لیگه گؤره آسسیمیلاسیونا معروض قالماسی ایدی. تورکچولوک حیسّی‌نین گوجلنمه‌سی ده فارس‌لاشدیرما، روس‌لاشدیرما، ائرمنی‌لشدیرمه سیاستی قارشیسیندا موهوم سیاسی فاکتور ایدی. آغااوغلونا گؤره، روسیه‌ده‌کی موسلمان جمعیتی ده یالنیز دینی دئییل، هم ده میلّی کاراکترلی‌دیر: «بوتون بو جمعیت یالنیز دینی جمعیت اولماییب، عئینی زاماندا اتنیک بیر وارلیق‌دیر. چونکی بیزیم روسیه موسلمانلاری چوخ آز ایستیثنا ایله بؤیوک تورک-تاتار عیرقینه منسوب‌دورلار".
ی.آکچورانین تعبیرینجه دئسک، روس‌لاشدیرماغا، فارس‌لاشدیرماغا قارشی دایانماق، مذهب آیریلیغینا سون قویاراق دوشمن‌لرینه فورصت وئرمه‌مک باخیمیندان ا.آغااوغلو، ع.حسین‌زاده و ع.توپچوباشی قافقاز تورکلوگونده بیرلیگین یارانماسینا چالیشمیشلار. اونا گؤره ده ا.آغااوغلو نه قدر «ایسلام میلّتچی‌لیگی»ندن چیخیش ائتسه ده، آذربایجان تورکلرینین اویانماسی باخیمیندان گؤردوگو میلّی ایشلری، خوصوصیله ائرمنی-موسلمان موناقیشه‌سی زامانی «دیفاعی»نین لیدری کیمی آپاردیغی موباریزه اونو ایسلامچی‌لیغین ایدئولوقو ایله یاناشی، تورکچو آدلاندیرماغا لاییق ائدیر. تانینمیش عالیم ت.سویاتوخووسکی یازیر: «تاتار-ائرمنی موحاریبه‌سی نتیجه‌سینده مئیدانا گلن «دیفاعی» اؤزونون اساساً آنتی‌روس فعالیتی ایله شامیل دؤوروندن بو یانا تشکیلات‌لانمیش هئچ بیر موقاویمتله اوزلشمه‌ین تزار رژیمینه اوزون ایل‌لر بویو موطیع‌لیک تابعچی‌لیگه ضربه ائندیرمیش اولدو».
عومومیتله، آغااوغلو "کاسپی" ، "حیات" و "ایرشاد" قزئت‌لرینده درج اولونان مقاله‌‌لرینده تزار روسیه‌سینده آپاریلان روس‌لاشدیرما، ائرمنی‌لشدیرمه، مسیحی‌لشدیرمه سیاستی نتیجه‌سینده تورکچولوگون و ایسلام‌لیغین آشاغی‌لانماسینا بیرمعنالی شکیلده قارشی چیخمیش، تورکلوگون و موسلمان‌لیغین اصیل ماهیتینی ایفاده ائتمگه چالیشمیشدیر. مثلا، او، "ایرشاد" قزئتینده نشر اولونان " طلوع ائدن آی پارچاسی" مقاله‌سینده آچیق شکیلده تورکلوگون و موسلمان‌لیغین مودافیعه‌چیسی کیمی چیخیش ائدیر و بونون سبب‌لرینی گؤستریردی: "تورکلوک و موسلمان‌لیق مسله‌سینه گلدیکده یئنه مِنشیکوف‌لار بیلمه‌لی‌دیرلر کی، بیز موسلمانیز و تورکوز. نه موسلمان‌لیقدا و نه تورکلوکده ائله بیر لکه گتیرن بیر شئی یوخدور کی، بیز اؤز موسلمان‌لیغیمیزی و تورکلوگوموزو گیزله‌یک. ایسلام دونیادا ان اوّلینجی دین‌لردن بیریسی‌دیر. اوندا ائله بیر اینسانپرست‌لیک واردیر کی، اینسانا فخر و سعادتدن ساوایی بیر شئی گتیرمز. ایسلامدا نه وار کی، بیز اوندان اوتانیب اؤز موسلمان اولماغیمیزا پرده چکک؟ منشیکوف‌لارا ایسلام خوش گلمه‌ییر. منه ده مسیحیت خوش گلمه‌ییر. اونلار اؤز یول‌‌لاریندا، من ده اؤز یولومدا. نه اونلارا، نه ده منه بوندان بیر تؤهمت، بیر مذمت گلمز. تورک طایفاسی ایسه الان آسیا و آفریقادا ایسلام‌لار آراسیندا ان بؤیوک، ان رشید، ان موستعید، ان قابیل، ان اهمیتلی، ان بیرینجی طایفادیر. تورکلوک ایله آنجاق ایفتیخار ائتمک اولار". او، آچیق شکیلده یازیردی کی، تورکلوک ائله بیر حیسّ، دویغودور کی، اونو هئچ کیم تورکون الیندن زورلا آلا بیلمز: "تورک اولوب دا قلبی-مئیلیمیز دونیادا، هر یئرده تورک وار ایسه اونادیر. بو بیر حیسّی-طبیعی‌دیر. دونیادا هئچ بیر گوج، هئچ بیر زور بیزیم الیمیزدن آلاماز".
آغااوغلونون فیکرینجه، آنجاق آنتی‌تورک، آنتی‌ایسلام ایدئولوق‌‌لارین ایفاده ائتدیگی کیمی، موسلمان و تورک اولماق هئچ ده "پان ایسلامیست" و "پان‌تورکیست" اولماق دئمک دئییلدیر: "چونکی پان‌ایسلامیست دئمک، یعنی جومله موسلمانلاری بیر موسلمان دؤولتین تختی-ایداره‌سینه جمع ائتمک دئمکدیر. پان‌تورکیزم دئمک ده جومله تورکلری بیر تورک دؤولتی‌نین تختی-حؤکومتینه جمع ائتمک دئمکدیر. اگر معنا بئله ایسه دونیادا بیر موسلمان، بیر تورک تاپیلماز کی، بئله خیال ایله اوغراشسین. اگر تاپیلسا بئله دیوانه‌دیر. چونکی موسلمان‌لار و تورکلرین ایندیکی حالیندا بئله فیکیرلره آلیشماق دون کیشوت کیمی یئل دَییرمانی ایله ووروشماق کیمی‌دیر. ایسلام و تورک بو حالدا ائله پریشان، ائله مظلوم‌دورلار کی، بو نؤوع فیکیرلره اصلا بئله یئر وئرمییورلار. موسلمانلارین و تورکلرین یوزده دوخسانی اؤزگه طایفا‌‌لارین الینده دیرلر کی، اولسون اوروپا طایفالاریندان. بو طایفالار عالیم، موسلح طایفالاردیر".
آغااوغلو سونرالار اؤزو ده تزار حؤکومتی‌نین روس‌لاشدیرما سیاستینه قارشی "حوریّت، موساوات، عدالت!» دئویزی ایله نشر اولونان "ایرشاد" قزئتی‌نین توتدوغو مسلکی بئله ایضاح ائتمیشدیر: بیرینجیسی روس حؤکومتینه قارشی موجادیله ائدهرک تورک عونصورونون سیاسی حوقوقلارینی تأمین ائتمک، ایکینجیسی ایسه، تورک عونصورونده بیرلیک فیکرینی یاراتماق. دوغرودان دا، ا.آغااوغلو همین دؤورده تزار حؤکومتی‌نین، ائله‌جه ده مارکسیست-لنینچی‌لرین تورک خالق‌‌‌لارینا قارشی یئریتدیگی ریاکار سیاستی ایفشا ائتمگه چالیشمیش، سونونجو‌‌لاری ایتّیحاد و ایتّیفاقا چاغیرمیشدی.
اونون فیکرینجه، تزار حؤکومتی‌نین سیاستی ایسه، ساده روسلارین تورکلره اولان موناسیبتیندن تامام فرقلی‌دیر. بئله کی، ساده روسلارلا تورک-تاتارلار آراسیندا گیزلی بیر دوغمالیق، یاخینلیق واردیر، چونکی روسلارین دامارا‌‌لاریندا تورک-تاتار قانی چوخدور. تاتار‌‌لارین بیر نئچه یوز ایل داوام ائتمیش حؤکمران‌لیغی هدر گئتمه‌میش، هر ایکی عیرق بیر-بیرینه مؤحکم قایناییب قاریشمیشدیر. بیر سؤزله، روسلارلا تورک-تاتارلار آرا‌‌لارینداکی دین آیریلیغینا باخمایاراق، تاتار‌‌لارین اؤز آنتروپولوژی خوصوصیت‌لرینی قورویوب ساخلاماقلا یاناشی، بیر چوخ روس عاییله‌لری‌نین ده دامار‌‌لاریندان تاتار قانی آخیر. آنجاق تورک-تاتارلارلا روس‌لار آراسینداکی بو دوغمالیغا، یاخینلیغا رغماً، 1-جی روس اینقیلابینا قدر تزار روسیه‌سی «منفور مذهبچی‌لیک-روس‌لاشدیرما سیاستی» آپارمیش، اونلاری ان موهوم حوقوق‌لاردان بئله محروم ائتمیشدیر. ا.آغااوغلو یازیر: "بیز ایندی‌یه قدر دوغرودان دا عومومی آنامیز اولان وطنین اؤگئی اوغوللاری اولموشوق، بیزه اعتیبار ائتمیردیلر، بیزی کناردا ساخلاییردیلار، بیزی ان موهوم حوقوق‌لاردان محروم ائدیردیلر، یئر کوره‌سی‌نین بوتون خالق‌‌‌لارینا وئریلمیش ان بسیط و عئینی زاماندا گرکلی مدنیّت موسیسه‌‌لرینی بیزه وئرمکدن ایمتیناع ائدیردیلر".
دئمه‌لی، روس‌لاشدیرما سیاستینده باشلیجا رولو روس حؤکومتی حیاتا کئچیرمیش و بو زامان اونلار روسلارلا تورک-تاتارلار آراسینداکی یاخینلیق‌‌لارینی نینکی نظره آلمامیش، حتّی اونلاری وحشی، یاریم‌اینسان کیمی قلمه وئرمیشلر. ماراقلی‌دیر کی، وضعیتین بو درجه‌یه چاتماسیندا ایسه روس مأمور‌‌لاری مرکزی حؤکومتی دئییل، تورک-تاتار‌‌لارین اؤز‌لرینی گوناهکار سایمیشلار. بئله‌کی، ا.آغااوغلو و باشقا ضیالی‌لارین روس‌لاشدیرما ایله باغلی ایمپریا مأمور‌‌لارینا یؤنلمیش ایتّیهام‌‌لارینا اونلارین جاوابی بئله اولموشدور: تقصیر‌سیزین اؤزونوزده دیر، آخی سیز نه اوچون سسینیزی چیخارمیردینیز، نه اوچون ایندی‌یه قدر اؤزونوزو گؤسترمیردینیز. ا.آغااوغلو ایسه، روس مأمور‌‌لاری‌نین بو ایراد‌‌لارینی آجی حقیقت کیمی درک ائدیب سارسیلدیقلارینی بیلدیرمیشدیر. فیکریمیزجه، روس مأمور‌‌لاری بو ایراد‌‌لاریندا هئچ ده حاقلی دئییلدیلر. بونا ان باریز نومونه کیمی «اکینچی»نین باغلانماسینی، اوزون مودت تورک دیلینده قزئت‌لرین نشرینه قاداغان قویولماسینی، تزار ظولمونه قارشی تک-توک چیخان‌‌لارین یا اؤلدورولمه‌سینی، یا دا‌سیبیری‌یه سورگون ائدیلمه‌سینی گؤستره بیلریک.
احمد بیگ آغااوغلو یازیردی کی، بیزیم تربیه‌میزین بیرینجی کرئدوسو، والیدئین‌لریمیزدن آلدیغیمیز بیرینجی اؤیود سوسماغی دانیشماقدان اوستون توتماقلا باغلی‌دیر: "بیزیم بوتون شاعیر‌لریمیز، یازیچی‌‌لاریمیز، مودریک‌لریمیز دینمه‌مگی گنجلیگین ان بؤیوک بزه‌گی، قوجا‌‌لارین مودریک‌لیک علامتی کیمی ترنّوم ائدیرلر». بیر سؤزله، موسلمان‌لار آراسیندا "سوسماق قیزیل‌دیر" ، "صبر یاخشی شئیدیر" کیمی فیکیرلر هامی‌یا معلوم‌دور. اونون فیکرینجه، سون عصرلرده حؤکمدارلار، ریاکار روحانی‌‌لر "اؤز‌لری‌نین امین-آمان‌لیغی نامینه بیزیم موقدس دینیمیزی ایستیثمار ائتمیشلر، اونلار بیزیم قلبیمیزله اوینامیشلار و بیز بونا دا دؤزوروک".
دئمه‌لی، سون دؤورلرده "سوسماغ"ین نتیجه‌سی ایدی کی، هم روحاً، هم ده جیسماً ازیلمیش بیر میلّت "لال" اولموشدور. حالبوکی روس اینقیلابی ایل‌‌لرینده "دانیشماق" قابیلیتینه چوخ احتیاج دویولوردو و میلّتین گله‌جک مؤوجودلوغو دا بوندان آسیلی ایدی. آغااوغلو یازیردی: "روسیه‌لی موسلمان‌لار اوچون ده کؤهنه دَیر‌لری یئنیدن قییمت‌لندیرمک اوچون تاریخی مقام یئتیشمیشدیر. بیز اؤزوموزون «تاریخی سوکوتوموزو» دا، اونونلا بیرلیکده اینسان‌لارین طالعیینه هانسیسا مؤعجیزه‌لی بیر ایلاهی قووّه‌نین موداخیله ائده‌جگینه تاریخی اینامی دا بیر کنارا آتمالی‌ییق. بیز موسلمان‌لار ندنسه بئله دوشونمگه وردیش ائتمیشیک کی، گویا بیز هئچ نه ائتمه‌سک ده، اولو تانری بیزیم قئیدیمیزه قالاجاق و ایشلریمیزی لاپ یاخشی یولونا قویاجاقدیر. بو جور دوشونجه ایلک نؤوبه ده، قورآنا ضیدّیر. قورآندا گؤستریلیر کی، اینسانین بوتون طالعیی، اونون بوتون قیسمتی اؤزونون انرژیسیندن و امگیندن آسیلی‌دیر".
ا.آغااوغلو آچیق شکیلده دئییردی کی، هئچ بیر ایش گؤرمه‌دن، امک صرف ائتمه‌دن ایشله‌ین، ال-اله وئریب یاشایان خالق‌لارلا رقابت آپارماغی دوشونمک چوخ یانلیش‌دیر و داها بئله یاشاماق یاراماز. آرتیق اؤزوموزو جانسیز، اؤلو پورترت‌لرین یئرینه قویماقدان ال چکمه‌لی، ایشله‌ملی، اؤزوموز اؤزوموزون قئیدینه قالمالی، احتیاج‌‌لاریمیز باره ده دوشونمه‌لی و اونون تأمین ائدیلمه‌سی اوصول‌‌لارینی اؤیرنمه‌لی‌ییک. او، یازیردی: «ایندی بوتون روسیه قارشیسی آلینماز و قودرتلی بیر طرزده یئنی‌لشدیگی بیر دؤورده بیز موسلمان‌لار دا یئنی‌لشمه‌لی‌ییک، عکس تقدیرده بیز یئنه گئریده قالاجاییق، یئنه هامی بیزی اؤتوب کئچه‌جک». آغااوغلو یازیردی کی، روسیه‌ده حیاتا کئچیریلن ایصلاحات‌لاردان ماکسیموم یارارلانماق، یئنی حیات فورما‌‌لاری آراسیندا باشیمیزی ایتیرمه‌مک، همین فورمالارا عاغلاباتان طرزده اویغونلاشماق، اطرافیمیزده‌کی خالقلارین سویه‌سینه چاتماق و اؤزوموزه لاییقلی یئر توتماق لازیم‌دیر: "بوندان اؤترو ایسه: 1) ائله بو ساعات، درحال ایجتیماعی حیاتدا بیزیم ضعیف‌لیگیمیزین، ایندیفرنت‌لیگیمیزین، دعاوا-دالاشین، شخصی غرض‌لیگین بوتون سبب‌لرینی بیر کنارا آتمالی‌ییق؛ 2) هر یئرده و هر ایشده عاغلا، ذکایا، ایشگوزارلیغا، بیلیک‌لره، ناموس‌لولوغا اوستونلوک وئرمه‌لی، اونلاری یئرلی‌بازلیغین، قوهومبازلیغین و شخصی غرض‌لیگین کؤله‌‌لرینه چئویرمه‌ملی‌ییک؛ 3) موسلمان‌لارا هر یئرده و هر ایشده، همچنین موسلمان ضیالی‌لارینا تام اعتیماد گؤستریلمه‌لی، اونلاری اؤز‌لری اوچون رهبر سئچمه‌لی، اونلارین مصلحت و گؤستریش‌لرینه عمل ائتمه‌لی‌دیرلر، چونکی یئنی حیاتین طلب‌لرینی، بو طلب‌لرین تأمین ائدیلمه‌سی اوصول‌‌لارینی ان یاخشی بیلن همین ضیالی‌لاردیر".
آغااوغلونون بو تِز‌لرینده آچیق آشکار میلّی علامت‌لر ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. چونکی او، روسیه‌ده‌کی موسلمان خالقلاری دینی منسوبیت قدر، اتنیک منسوبیتی ده نظره آلماقلا، بیرلشمگه چاغیریر و اساس یوکو ضیالی‌لارین چیگینینه قویوردو. بیرینجی نؤوبه ده ضیالی‌لار بوتون قووّه‌‌لرینی جمع‌لشدیرملی، گئجه-گوندوز یورولماق بیلمه‌دن ایشله‌ملی و اؤلکه یئنی حیاتا قدم قویدوغو آندان اعتیباراً بونا حاضیر اولمالی‌دیرلار. چونکی ضیالی‌لار «اؤز خالقلارینین طالعیینی موعین‌لشدیرن مسله‌‌لری حلّ ائتمه‌لی اولاجاقلار. محض بونا گؤره ده ضیالی‌لار تاخیرسالمادان بو مسله‌لر اوزرینده دوشونمه‌لی، اونلاری هرطرفلی، عاغیللا گؤتور-قوی ائتمه‌لی، هئچ بیر سِنتیمنتال و یا نظری ایدئولوژی‌یه اویمامالی‌دیرلار». آغااوغلونون فیکرینجه، ضیالی‌لار قافقازدا موسلمان تورکلرین چوخلوق تشکیل ائدن بیر میلّت اولدوغونا گؤره، مؤوجود اولان رسمی دؤولت اورقان‌‌لاری و باشقا تشکیلات‌‌لاری، عئینی زاماندا دیارین اؤزونو هرطرفلی اؤیرنمه‌لی‌دیرلر. اگر بو باش وئررسه، اوندا تورکلر قافقازین ان سانباللی میلّتی کیمی دیارین حیاتیندا اونون سایینا و مؤوقئعیینه اویغون یئر توتا بیله‌جک و ایندی‌یه قدر اولدوغو کیمی کناردا قالمایاجاقدیر.
ا.آغااوغلونون میلّت و میلّتچی‌لیکله باغلی مولاحیظه‌لری "بیزیم میلّتچیلر" ("کاسپی")، "میلّت و میلّتچی‌لیک" ("ترقّی") مقاله‌‌لرینده ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. "میلّت و میلّتچی‌لیک" سیلسیله مقاله‌‌لرینده او، یازیردی: "کمالی امینیت و ایفتیخار ایله دئیه بیلریز: روسیه موسلمانلاری آراسیندا میلّیت و ایتّیحادی-ایسلام مسله‌‌لرینی قالخیزان‌‌لارین بیریسی ده بیز اؤزوموزوک". اونا گؤره، آرتیق تورک خالق‌‌‌لارینی میلّت‌لرین اینکیشافی‌نین ان پارلاق مرحله‌سینی تشکیل ائدن میلّتچی‌لیک دئییلن دؤوره چاتدیرماق اوغروندا موباریزه آپارماق لازیم‌دیر. بشرین تاریخی تکامولونده دیندن سونرا میلّتچی‌لیگی اینسان روحونون ایکینجی نؤوعو آدلاندیران آغااوغلونا گؤره، بیرینجیسی جمعیتین، میلّتین ایلکین، ابدی حالی، ایکینجیسی ایسه بشری تکامولون واجیب علامتی، خاصّه‌سی، حتّی اونون اینکیشافی‌نین "سِحرکار حالی"دیر: " ناسیونالیزم دؤوره‌سی بیر میلّتین امرینده همین مایه‌نین خمیریه‌یه تاثیر ائدیب، اونون قیجقیرماسی کیمی‌دیر. ناسیونالیزم دؤورونده میلّت اؤزونه گلیر، اؤزونو تانیییر، اونون جومله عوضولری جابجا اولوب، میلّتین ووجودو، بدنی غریبه بیر متانت، بیر موکمّلیت کسب ائدییور".
قئید ائدک کی، 1910-1918-جی ایل‌لرده ا.آغااوغلو تورکیه ده اولارکن، خوصوصیله «تورک یورد»وندا «تورک عالمی» سیسلسیله یازی‌لار‌ی ایله ایسلامچی‌لیقلا تورکچولوگون بوتؤولوگو مسله‌سینه داها چوخ دیقت آییرمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلامیت جریانی‌نین طرفدار‌‌لاری بیلمه‌لی‌دیرلر کی، قؤومیت (میلّیت) جریانی دا ایجتیماعیت آراسیندا نوفوذا مالیک‌دیر: «ایسلامیت فایلی موختلیف میلّت‌لردن تشکّول ائتدیگی اوچون پک طبیعی‌دیر کی، واحید کولّی قووّت، صلاحیت و مدنیّت، اونو تشکیل ائتمکده اولان اعضا و اقوامین قووّت و متانتی ایله موتناسیب‌دیر. ایسلام میلّت‌لری نه قدر گوجلو و متین اولورسا، ایسلامیتین هئیتی-عومومیه‌سی ده عئینی نیسبتده قووّت و متانت کسب ائدیر. میلّیته خیدمت ائتمک فی‌الحقیقه ایسلامیته ده خیدمت ائتمک دئمکدیر».
بونونلا دا، آغااوغلو تورکچولوگو ایسلامچی‌لیغا، ایسلامچی‌لیغی ایسه تورکچولوگه قارشی قویان‌لارا اؤز اعتیراضینی بیلدیرمیشدیر. او حساب ائدیردی کی، ایسلامچی‌لیغی گوجلندیرن ان اؤنملی عامیل میلّیت، یعنی تورکلوک‌دور. اگر اونلار بیر-بیرینه قارشی قویولارسا هر ایکیسی سوقوطا اوغرایاجاقدیر. بو معنادا آغااوغلو ایسلامچی‌لیغین گوجلو اولماسی اوچون، میلّیتین ده گوجلو اولماسی فیکرینی مودافیعه ائتمیشدیر. آنجاق بورادا اؤنملی بیر مقام واردیر کی، آغااوغلو دایما ایسلام-تورک بیرلیگی‌نین طرفداری اولموشدور. یاخود دا، او، ان آزی معنوی-ایدئولوژی باخیمدان بئله بیر بیرلیگین اولماسی‌نین ضروری‌لیگینه اینانمیشدیر. گؤرونور، بو سببدن‌دیر کی، آغااوغلو ایسلام-تورک بیرلیگیندن چیخیش ائدهرک اتنیک تورکچولوگو، یعنی آیری-آیری تورک دؤولت‌لری‌نین یارانماسی ایدئیاسینا بیر او قدر ده رغبت گؤسترمه‌میشدیر. احمد آغااوغلو "ایران و اینقیلابی" اثرینده ده یازیردی کی، تورک-ایسلام بیرلیگی مسله‌سینده سولطان سلیم‌دن سونرا نادر شاه افشار موهوم رول اوینامیشدیر: "نادر بو ایشده داها ایره‌لی گئتدی؛ تورکوستانی، بوخارانی، خیوه‌نی آلدی و عوثمانلی‌لارلا بیرلشمک ایسته‌دی؛ سوننی-شیعه ایختیلاف‌‌لارینی آرادان قالدیراراق واحید بیر میلّت و واحید بیر اومّت قورماق سئوداسینا دوشدو. فقط بو سئودایه ده ایستانبولون عینادی مانع اولدو!". اونون بو سؤزلری ده گؤستریر کی، آغااوغلو داها چوخ واحید میلّت، واحید اومّت طرفداری اولموشدور.
بو باخیمدان بعضی تدقیقاچی‌لار (ا.بالایئف و ب.) حساب ائدیرلر کی، 1918-جی ایلده قافقاز ایسلام اوردوسونون ترکیبینده آذربایجانا گلن ا.آغااوغلو نورو پاشانین‌سیاسی موشاویری کیمی ایسلام-تورک بیرلیگی ایدئیاسینا اویغون اولاراق، موستقیل تورک دؤولت‌لری‌نین یارانماسی‌نین علئیهینه چیخمیش، حتّی، آذربایجانین تورکیه یه بیرلشمه‌سینی طلب ائدن " ایلحاقچی‌لار"ین اساس ایدئولوق‌‌لاریندان بیری اولموشدور. واختیله م.ب.محمدزاده ده یازیردی کی، نورو پاشانین صلاحیتلی سیاسی موشاویری آغااوغلو اونونلا دانیشیقلار آپارماغا گلن میلّی شورانین نوماینده‌‌لرینه (م.ا.رسول‌زاده، ف.خویسکی و م.ح.حاجینسکی) خالقین اونلاری ایسته‌مه‌دیگینی، بو سببدن اونلارین حؤکومتینه قارشی خالق عوصیان ائده‌جگی تقدیرده طرف‌سیز قالاجاق‌‌لارینی بیلدیرمیشدی. ا.آغااوغلو‌سیاسی بؤحراندان چیخیش یولو کیمی تکلیف ائتمیشدیر کی، میلّی شورا لغو اولونسون و نورو پاشانین اؤزو بیر حؤکومت قورسون. آنجاق میلّی شورا نوماینده‌‌لری‌نین اونون بو فیکیر‌لرینه اعتیراض ائتمه‌سیندن سونرا ا.آغااوغلو راضی‌لاشمیشدیر کی، میلّی شورا یئنی حؤکومتی تشکیل ائتسین و بوتون حوقوق‌‌لارینا اونا وئرمکله، اؤزونو لغو ائتسین. فیکریمیزجه، ا.آغااوغلونون میلّی شورایا قارشی توتدوغو کسکین مؤوقع هم او زامان، هم ده سونرالار اونون آیری-آیری موستقیل تورک دؤولت‌لری‌نین دئییل، واحید ایسلام-تورک دؤولتی ایدئیاسی‌نین طرفداری اولماسی مولاحیظه‌سی‌نین یارانماسینا سبب اولموشدور.
عومومیتله، آذربایجانین میلّی ایستیقلالی مسله‌سینده ا.آغااوغلو ضیدیتلی مؤوقع توتموشدور. نورو پاشانین «سیاسی موشاویری» کیمی میلّی شورانین لغوینه و تورکیه ایله بیرلشمک ایسته‌ین «ایلحاقچی‌لار»ا مئییللی یئنی حؤکومتین تشکیلینه نایل اولان ا.آغااوغلو، عوثمانلی‌دان گلن تورک عسکری آذربایجانی ترک ائتمگه مجبور اولدوقدان سونرا، باکیدا چیخان روس‌دیللی قزئت‌لردن بیرینه وئردیگی موصاحیبه‌سینده آذربایجانین یئنیدن روسیه‌نین ترکیبینه قاییتماسینی ان مقبول واریانت کیمی گؤسترمیشدی: "آذربایجان تورکلرینین ایندی‌یه قدر آرخالاندیقلاری تورکیه، دونیا موحاریبه‌سی نتیجه‌سینده مغلوب اولموشدور. آذربایجان موستقیل یاشایا بیلمه‌دیگی اوچون روسیه ایله تورکیه‌دن بیرینه آرخالانمالی‌دیر. تورکیه مغلوب اولدوقدان سونرا آذربایجانین اؤز طالعیینی روسیه‌یه باغلاماقدان باشقا چاره‌سی قالمیر. اؤزو ده مدنی جهتدن روسیه تورکیه ایله موقاییسه‌ده داها یوکسک پیلله‌ده دورور. بوتون بو مولاحیظه‌لری نظره آلاراق، ائلجه‌ده آذربایجان مسله‌سی‌نین اوروپاداکی صولح کونفرانسیندا قطعی حلینی تاپمایاجاغی تقدیرده، آذربایجان خالقی عوموم‌روسیه فدراسیونونون ترکیبینه داخیل اولماغا راضی‌لاشمالی‌دیر».
آنجاق پارلمانین یارانماسی، مؤوجود سیاسی بؤحرانین آرادان قالخماسیندان سونرا، آرتیق میلّت وکیلی کیمی آغااوغلو آذربایجان جومهوریتی‌نین ایستیقلالینی دستکله‌میشدیر. بونو، ا.آغااوغلونون پارلمانین ایجلاس‌‌لارینداکی چیخیش‌‌لاری دا تصدیق ائدیر: "حؤکومتین بیاننامه‌سینده سؤیله‌دیگی آذربایجان ایستیقلالی بیزیم هامیمزین افضل (بیرینجی) آمالیمیزدیر! هر بیر اؤز شرفینی، اؤز آمالینی بیلن آذربایجانلی بونو دویمالی و بو یولدا اولمالی‌دیر!". اونون فیکرینجه، آذربایجانین بیر جوغرافی ایسیم دئییل، یئر اوزونده یاشایان بیر میلّتین یوردو، دؤولتی اولماسینی آرتیق بوتون دونیایا، او جومله‌دن اوروپایا دا تانیتدیرماق لازیم‌دیر. بوتون بونلارلا یاناشی، اونون‌سیاسی-ایدئولوژی گؤروش‌لرینده کی بو کیمی ضیدیت‌لر سونرالار دا داوام ائتمیشدیر.
احمد بیگ آغااوغلو "اوچ مدنیّت" (1919-1921) اثرینده اوچ فرقلی - ایسلام، اوروپا و بودا-برهمن مدنیّت‌لری‌نین موقاییسه‌سینی آپارمیش، اخلاقی-فلسفی آنلام‌لارداکی فرقلی‌لیک‌لری ایضاح ائتمگه چالیشمیشدیر. او حساب ائدیردی کی، هانسی خالق‌لار مدنیّتین بوتون ساحه‌‌لرینده اینکیشافا نایل اولوبلارسا، دیگر مدنیّته صاحیب میلّت‌لر اوزرینده حؤکمران وضعیته گلمیشلر. اونون فیکرینجه، حاضیردا اوروپا-غرب مدنیّتی محض بئله بیر غالیب مؤوقعیه چاتمیش، ایسلام و بودا-برهمن مدنیّت‌لری ایسه مغلوب دوروما دوشموشلر. آغااوغلو یازیردی: "یئنی‌لمه ایکی جوردور: مادّی و معنوی. مادّی یئنی‌لمه او قدر آچیق‌دیر کی، آرتیق ظن ائدیرم هامیمیزین بئینیمیزه قدر گیردی. یئنی‌لمه‌نین بو قیسمی بو گون دئییل، اوچ یوز ایلدن بری باشلامیشدیر. ایسلام جمعیت‌لری بیر-بیری‌نین آردینجا و گورولتولو بیر طرزده ییخیلماقدا و محو اولماقدادیر. بیر چوخ باغیمسیز-موستقیل ایسلام حؤکومت‌لریندن تک بیر دنه‌سی بو گون اؤزونو قورویا بیلمه‌دی. ایسلامیتین سون ساغلام قالاسی اولان عوثمانلی‌‌دا بوگونکو پریشان حالینا دوشدو. آرتیق بو قدر ییخیلما اینکار اولوناجاق کیمی دئییلدیر. بوتون بو پریشان‌لیق‌لار، بو ییخیلمالار، شوبهه‌سیز غرب مدنیّتی ایله اولان موجادیله‌نین دوغرودان-دوغرویا سونوجودور".
اونا گؤره، ایسلام و بودا-برهمن مدنیّت‌لری معنوی باخیمدان دا غرب مدنیّتینه یئنیله‌رک، اونون شخصیت و اؤزللیک‌لرینی قبول و ایراده‌سینه تابع اولماق مجبوریتینده قالمیشلار. موسلمانلارین و بودیست‌لرین بوتون ساحه‌لرده اوروپالی‌‌لاری تقلیده باشلادیقلارینی ایره‌لی سورن آغااوغلونون فیکرینجه، بونونلا دا موسلمان اؤلکه‌‌لرینده قدیم عنعنه‌لره دایانان موحافیظه‌کارلارلا اوروپا مدنیّتی طرفدار‌‌لاری چارپشماغا، اؤلوم-دیریم موجادیله‌سی وئرمگه باشلادیلار. آغااوغلو یازیر: "بیر طرف اسکینی، عنعنه‌نی قوروماغا چالیشیر، او بیری طرف ایسه بو موحافیظه‌کارلیغین اؤلوم دئمک اولدوغونو تقدیر ائدهرک، اوروپا مدنیّتینی آلماق سایه‌سینده وارلیغینی داوام ائتدیرمگه چابالاییر. حیاتین هر گونکو تجروبه‌‌لری، اولای‌‌لاری بو ایکینجی جریانا حاق وئرمکده‌دیر. اوروپا مدنیّتیندن قورونماق ایسته‌ین بوتون جمعیت‌لرین و اؤزل‌لیکله ایسلام مدنیّتینه منسوب اولانلارین هر گون توکه‌نیب گئتمکده اولدوقلارینی گؤروروک… سئل کیمی آخیب گلن و قارشیسیندا اؤز توروندن انگل‌لر گؤرمه‌ین اوروپا مدنیّتی هر شئیی سوروکله‌ییب گؤتورور. بو حالدا تک چاره یئنه او مدنیّته ایسینیشمک، اونو قبول ائتمکدیر".
او قئید ائدیر کی، اوروپا مدنیّتینی قبول ائدن‌لر آراسیندا فیکیر آیریلیغی واردیر. بعضی‌لری مدنیّتی علم و فنّه باغلایاراق، اوروپا مدنیّتی‌نین سوزگجدن کئچیریلمه‌سینی و اونون یالنیز بو طرفی‌نین قبول ائدیلمه‌سینی ایره‌لی سوردوکلری حالدا، باشقالاری غرب مدنیّتی‌نین تام شکیلده منیمسه‌نیلمه‌سی‌نین طرفداری‌دیرلار. سونونجو‌‌لارین فیکری ایله همرأی اولان آغااوغلو یازیر کی، بیر مدنیّت زومره‌سی بؤلونمز بیر بوتون‌دور، پارچالانماز، سوزگجدن کئچریله بیلمز: «غالیبیت و اوستونلوگو قازانان اونون بوتونودور. یوخسا آیری-آیری فیلان و یاخود فیلان قیسمی دئییلدیر. اوروپا ساحه‌سینده علم و فن باشقا چئوره‌لردن زیاده گلیشیرسه، بونون سبب‌لری او چئوره‌نین بوتونونده آرانمالی‌دیر، بوگونکو اوروپا علم و فنی دوغرودان-دوغرویا اؤز شرط‌‌لری‌نین و عومومی عونصور‌لری‌نین بیر اثری‌دیر». بو باخیمدان آغااوغلویا گؤره، غرب مدنیّتینی تام قبول ائتمه‌لی، یالنیز گئییم‌لریمیزی، ائو‌لریمیزی، موسیسه‌‌لریمیزی دئییل، بئینیمیزی، گؤروش طرزیمیزی، قلبیمیزی، ذهنیتیمیزی ده اونا اویغونلاشدیرمالی‌ییق و بوندان کناردا قورتولوش یوخدور.
اونون فیکرینجه، تورک-موسلمان خالقلارینین غرب مدنیّتینی تامامیله منیمسمه‌سی، هئچ ده اونلارین میلّی شخصیتینی و اؤزونه‌مخصوص‌لوغونو ایتیرمه‌سی دئمک دئییلدیر. چونکی، یالنیز اساساً دیل و باشقا اؤزونه‌مخصوص‌لوق‌‌لاری (مِنیتالیتت) نظره آلماساق، هر بیر میلّتده دییشمه‌ین، اؤلومسوز بیر اؤزل‌لیک یوخدور. بئله کی، تاریخ بویو هر بیر میلّتین حیاتیندا بیر نئچه دفعه دین، حوقوق، اخلاق و باشقا ساحه‌لرده دییشیک‌لیک‌لر اولموشدور. آغااوغلو یازیر: «بونونلا برابر، بیر میلّتین تاریخینده ان ساغلام اولان و همن دییشمزلیک درجه‌سینه واران عامیل دیلدیر، یعنی یالنیز دیلدیر کی، ماهیتی دییشمه‌دن اؤزل‌لیگینی داشیییر. دئمک کی، عومومیتله، شخصیت و اؤزلوک دئییلن مفهوم دیل ایله برابر بیر میلّتین مادّی وارلیغیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر".
آغااوغلویا گؤره، هر بیر خالق منتالیتتینی ساخلاماقلا یاناشی، همیشه دییشمگه مئییللی‌دیر. مدنیّت ساحه‌سینده مغلوب دورومدا قالیب، غرب مدنیّتینی منیمسه‌مک مجبوریتینده اولان موسلمان خالقلاری بو آددیمی آتماقلا میلّی شخصیت‌لرینی ایتیرمه‌یه‌جکلر. او، یازیردی: "میلّی شخصیتی یالنیز حرکت‌سیزلیک اؤلدورور. ایستر فردلرده و ایسترسه میلّت‌لرده حیات نه قدر قاتی و قووّتلی‌دیرسه، شخصیت ده او نیسبتده زیاده‌دیر. قلبی‌نین هیجانلارینی یئنی آهنگ‌لرله سؤیله‌مه‌ین ذکا و عاغلی‌نین محصول‌‌لاری‌یلا اینسان‌لیغی وئریملی، قودرتلی اولمایان، فعالیتی‌نین مئیوه‌‌لرینی عومومی بازارا چیخارا بیلمه‌ین جمعیت‌لر هانسی شخصیتدن، هانسی سؤزلوکدن سؤز ائده بیلرلر". اونا گؤره، مدنیّت ساحه‌سینده مغلوبیتیمیز قطعی اولوب، غالیب مدنیّتی منیمسه‌مک ده مجبوریت‌دیر. او، یازیردی: "بو گئرچگی نه قدر آجی اولسا اعتیراف ائتمه‌لی و گرگینجه حرکت ائتمه‌لی‌دیر. هم ده قطعی، آچیق، قئیدسیز-شرط‌سیز حرکت ائتمه‌لی‌دیر. اؤزوموزو کلیمه‌لرله، آلدادیجی نظریه‌لرله جاهیلجه "ایداره‌یی-مصلحت "لرله آلداتمامالی‌ییق. اطرافیمیزدا توفان‌لار اولور، قیامت‌لر قوپور".
آغااوغلویا گؤره، اوروپا خالقلاریندا دا تخمیناً دؤرد عصر بوندان اؤنجه مسیحیت حیاتین بوتون مادّی و معنوی مسله‌‌لرینه قارشیردی و اونلار بونو حلّ ائتدیلر. حالبوکی "اینجیل"ده آنجاق معنوی حیاتا عایید مسله‌لر اولموش، بونا باخمایاراق کشیش‌لر مادّی حیاتا دا موداخیله ائتمیشلر. او، یازیردی: "ان اوّل حؤکومت‌لر و حؤکمدارلار کیلیسا‌نین بو موداخیله‌سینی، هر شئیه قاریشماسینی، تبعه ایله تابع اولونان آراسینا گیرمه‌سینی، حؤکمدارین تبعه اوزرینده کی حؤکمران‌لیغینی محدودلاشدیرلماسینی چکه‌مز اولدولار. بونلاردان ایلک اعتیراض ائدن‌لر شیدّتلی جزالارلا جزالاندیریلسالار دا، زامان کئچدیکجه و مئیدانا گلن وارلیق‌لار بؤیودوکجه اعتیراض‌‌لارین سایی و اراضیسی ده گئنیشلندی. او قدر کی، بیر مودّت سونرا آیری-آیری شخص‌لر بئله بو تحکّومون، بو قهرائدیجی قودرتلی ظولمون چکیلمز اولدوغونو دویماغا باشلادی".
اونون فیکرینجه، برونولار، گالیله‌لر، کوپرنیک‌لر، لوترلر، کالوین‌لر، ارازم‌لار، روسولار و باشقا‌‌لاری‌نین سایه‌سینده کیلیسا‌نین نوفوذو آرادان قالخماغا باشلادی و 18-جی عصرین باشلاریندان اعتیباراً یئنی‌لیکچی‌لرله (لیبرالیست‌لر) موحافیظه‌کارلار (کلریکالیست‌لر) آراسیندا موباریزه یئنی بیر مرحله‌یه داخیل اولدو. اونا گؤره، اوروپا خالقلاری کیلیسایا قارشی موباریزه آپاراراق دونیوی، مادّی ایشلرینی نیظام‌لاییب تام بیر حوریّت و سربست‌لیک الده ائتدیکدن سونرا موسلمان خالق‌‌‌لاریندان داها چوخ ایره‌لی‌له‌مگه، یوکسلمگه باشلادی و زامان کئچدیکجه مسافه‌لر گئنیشلندی، بوگونکو دوروم اورتایا چیخدی. او، یازیردی: "بیر طرفده سربست‌لیک و حوریّت، تجروبه و عاغیل حاکیمیتی، دیگر طرفده دورغونلوق و کئچمیشه باغلی‌لیق. بس‌بللی‌دیر کی، بیریسی یورویه‌جک و ایره‌لی‌له‌یه‌جک، اؤته‌کی هئش اولمازسا دوراجاقدی… شیمدی بیر طرفدن بیر جمعیت دوشونوز کی، اؤز حیاتینی دوزنله‌مه‌ده، یعنی قانون یاپمادا تامامیله سربست‌دیر، دیگر طرفدن ده باشقا بیر جمعیت تصوور ائدینیز کی، بو سربست‌لیکدن یوخسون اولسون، بیر نؤقطه‌یه ساپلانیب دورسون. بس‌بللی دیر کی، بیرینجی حیاتینی دایما زامانا و مکانا اویغون بیر طرزده دوزنله‌میش و ترتیب ائتمیش اولاجاقدیر؛ ایکینجی دایما زامان و مکاندان گئری قالمیش بولوناجاقدیر". چونکی ایکینجی‌یه عایید اولان دینی زومره تک صلاحیتی اؤز‌لرینده گؤره‌رک بو دینی ذهنیتله ده حیات دوردورور، روحلو اینسان‌لاری روح‌سوز بیر قلیب حالینا سالماغا چالیشیرلار. او، یازیردی: "بیز بیر کره گلنگه یاپیشیب قالمیشیق. بیز هر شئیی اورادان آلماغا و اورایا دؤندرمگه آلیشمیشیق. یوز ایل‌لردن بری بوتون علم و فنی، حیکمت و فلسفه‌نی، اخلاق و حوقوقو،سیاستی، قیساجاسی هر شئیی اورایلا ایلگیلی گؤرموشوک و شیمدی ده گؤروروک. بو گؤروش طرزی‌نین دیشینا چیخان‌لارا قارشی دایما لعنتله‌مه و کافیر سایما سیلاحینی قوللانمیشیق و قوللانیریق".
اونا گؤره، اوروپانین 4-5 عصر اوّلکی ذهنیتینی، حیاتینی داشیدیغیمیز حالدا، بو گون ایستر-ایسته‌مز اونون بیر چوخ حیاتی موسیسه‌‌لرینی تقلید ائتمک مجبوریتینده‌ییک: "بو دوروم بیزده ائله فاجیعه‌وی حال‌لار یاراتمیشدیر کی، فاجیعه‌نین درجه‌سینی یالنیز اوزون-اوزون دوشونوب بو گون چکدیگیمیز فلاکتلرین سبب‌لرینی اینجه‌له‌مک زحمتینه قاتیلان لار تقدیر ائده بیلیرلر. مثلا، بیز مشروطیت اوصولونو اوروپادان آلماق مجبوریتینده قالدیق. حالبوکی بو اوصولون اوروپادا ایفاده ائتدیگی معنا ایله بیزیم ذهنیتیمیز آراسیندا قارا ایله آغ قدر فرق واردیر. اوروپادا مشروطیت اوصولو دئمک، میلّی حاکیمیت دئمکدیر. یعنی میلّی ایراده‌نین هر شئیه حاکیم اولماسی، میلّی ایراده‌نین ایلگیلی اولدوغو هر مادّه‌نین کسکین بیر امر اولماسی دئمکدیر. اورادا میلّی مجلیس‌لر میلّی حیاتین هر هانسی بیر قیسمینی دوزنله‌مک و هر هانسی شکله سالماق حاقینا صاحیب‌دیر. اورادا زامانین دَییشمه‌سیله حؤکم‌لر ده دییشیر قایداسینا حاقی ایله رعایت ائدیله‌رک هر هانسی قایدانی، اوصولو لوزوم گؤرولدوگو آندا دَییشدیره بیلیرلر".
اونا گؤره، موسلمان دؤولت‌لرینده اساساً نه بئله میلّی حاکیمیت‌لر، نه ده میلّی مجلیس‌لر واردیر. حتّی، میلّی مجلیس‌لر وارسا بئله، اونلار دا دین قورخوسوندان حرکت ائده بیلمیرلر. او زامان، اوروپادان اخذ اولونان موسیسه‌‌لرین یالنیز شکلی، فورماسی تقلید اولونور، مضمون و ماهیتده ایسه یئنه ده، سون عصرلرده حاکیم اولان دسپوتیزم و دین حاکیمیتی داوام ائدیر. او، یازیر: "بو ذهنیت‌دیر کی، قورتولوشوموز اوچون چاره سایاراق آلدیغیمیز بوتون موسیسه‌‌لرین تام اساسیندان پوزاراق، اصلینی دَییشدیره‌رک یالنیز ایش گؤره‌مز دئییل، حتّی عکسینه حرکت ائده‌جک بیر حالا سوخور؛ فایدالانماق یئرینه ضرر گؤروروک. او زامان ساختا فیکیرلی آدام‌‌لاریمیزدان موتعصیب و جاهیل گلنکچی‌لریمیزه قدر هر کس قیناما دیلینی آچاراق گؤردوگوموز قوصور‌‌لاری، عکس نتیجه‌‌لری همیشه او موسیسه‌لره یوکله‌ییرلر. بونلار آنلامیرلار و یا آنلاییب اعتیراف ائتمک ایسته‌میرلر کی، قباحت او موسیسه‌لرده دئییل، بیزده دیر، بیزیم دار دوشونجه‌‌لریمیزده، کور ذهنیتیمیزده دیر".
اگر آغااوغلونون بو دوشونجهلرینی دیقتله اینجه‌له‌سک گؤرریک کی، موسلمان خالق‌لاردا، او جومله‌دن ایسلام اینانجلی تورک خالقلارینین چوخوندا عئینی وضعیت، یعنی سؤزده "دموکراسی" عنعنهلری (ظاهیری پارلمان، محکمه) داوام ائتمکده‌دیر. اصلینده ایسه ایسترسه او زامان، ایسترسه ده ایندی‌نین اؤزونده آغااوغلونو تعبیرینجه دئسک، قارشیمیزدا ایکی یول: 1) یا ازیلمگه، محو اولماغا راضی اولماق، 2) یا دا "دموکراتیک" قایدا‌‌لاری (غرب مدنیّتینی) اولدوغو کیمی قبول ائتمک، واردیر.
چونکی آغااوغلونا گؤره، موسلمان خالقلارینین ان آزی 4-5 عصرلیک دینی حؤکم‌لری (شریعتی) و میلّی عادت-عنعنهلری (تؤره‌‌لری) آرتیق بیر ایشه یارامادیغی اوچون، چیخیش یولو غرب مدنیّتینده‌دیر، اونو دا یالنیز فورماجا، تظاهورجه دئییل، مضمون و ماهیت اعتیباریله بوتونونو قبول ائتمک واجیب‌دیر. آغااوغلونون فیکرینجه، چونکی موسلمان دونیاسیندا غرب مدنیّتیندن بعضی اؤرنک‌لر آلاراق دینی و میلّی عادت-عنعنه‌لرله باغلی آپاریلان دییشیک‌لیک‌لر هئچ بیر فایدا وئرمیر. بئله کی، اوروپالی اسپنسرلرله، روسولارلا، اسمیت‌لرله، کونت‌لارلا، برقسون‌لارلا، دورکیم‌لرله (پوزیتیویزم، "ایجتیماعی موقاویله" ، استروکتور فونکسیونالیزم و ب.) موسلمان شرقلی ابو یوسف‌لرین، ابو داوید‌لرین (عؤرفچولوک، داهی‌لیک و ب.) نظریه‌‌لری آراسیندا یئرله گؤی قدر فرق وار کی، اونلاری بیر-بیر‌لریله اوزلاشدیرماق چیخیش یولو دئییل، بلکه ده اؤلومو سئچمک کیمی بیر شئیدیر. چونکی بیرینجی‌لر، فردین دوشونجه‌سینه اؤنم وئرمکله یاناشی، فردله جمعیت آراسینداکی باغلاری، میلّی حاکیمیتی اینکیشاف ائتدیرمگه چالیشدیقلاری حالدا، ایکینجی‌لر یا فرد‌لری اساس‌سیز اولاراق موطلق‌لشدیریلر، یا دا فرد‌لرین فیکیر‌لرینه هئچ بیر دَیر وئرمه‌دن عومومی اینسانی "تانری‌لیق" آنلاییشینی اورتایا آتیرلار. آغااوغلو یازیردی: "حالبوکی گئرچکده سیاسی، ایجتیماعی، استتیک، فیکری گلیشمه‌نین ان تاثیرلی عامیلی یئنه فرددیر. هر نه قدر فردلر ایچینده اولدوقلاری چئوره‌دن ایلهام آلیرلار، فیکیر و دویغو‌‌لاری‌نین عامیل‌لرینی و المان‌‌لارینی او چئوره‌لردن ساخلاییرلارسا دا گلیشمه تاریخی و هر گونکو موشاهیده‌‌لریمیز ایثبات ائدیر کی، بو خوصوصدا فردلرله چئوره‌لر آراسیندا قارشی‌لیقلی بیر فعالیت و تاثیر واردیر. چئوره فرده نه قدر ایلهام وئریرسه، او نیسبتده ده فرد چئوره اوزرینه تاثیر ائتمکدن گئری قالمیر. فرد چئوره‌دن آلدیغینی فازلاسی‌یلا گئری وئریر. ذاتاً فرد بو اولسایدی، اؤزو چئوره‌یه ایلهام وئرمه‌سه‌یدی و چئوره‌یه قارشی یالنیز قراموفون رولونو اویناماقلا (حاضیردا دا موسلمان شرقی خالقلارین فرد‌لری‌نین چوخو قراموفون رولونو اویناماقدادیر- ف.ه.) قالمیش اولسایدی، بیر چوخ فرد‌لرین بیر آرایا گلمه‌سیندن عیبارت اولان جمعیتده هئچ بیر یئنی‌لیک، هئچ بیر ایره‌لی‌له‌مه اولمازدی. جمعیت‌لر دؤنوب دؤنوب بیر نؤقطه اوزرینده قالمیش اولارلاردی" .
یازان: دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
حسن بیگ زردابی و اسماییل بیگ قاسپیرالی ایدئیالارینین وحدتی، طالع بنزرلیگی
حسن بیگ زردابی و اسماییل بیگ قاسپیرالی ایدئیالارینین وحدتی، طالع بنزرلیگی
میلّی دوشونجه و میلّی ایدئیانی اینکیشاف ائتدیره‌رک میلّتین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه آپاران ضیالی‌لار خالقین توکنمز، زنگین خزینه‌سی‌دیر. ائله بونا گؤره ده 19. عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلایان میلّی شوعورون اویانیش مرحله‌سیندن آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین یارانماسینا قدر اولان زنگین تاریخی دؤور اینکیشاف تاریخیمیزین اینتیباه مرحله‌سی کیمی دَیرلندیریلیر. چونکی بو دؤورون ایجتیماعی-سیاسی، کولتورولوژی، معاریفچی، ادبی-بدیعی اینکیشافی‌نین میلّی موباریزه حرکاتی ایله اوزلاشماسی تاریخی حادیثه‌‌نین باش وئره‌جگینی ثوبوت ائدیردی. حسن بیگ زردابی‌دن باشلایان " ایتیحادی-ایسلام " یولوندا موباریزه م.شاهتاختلی، ع.حسین‌زاده، ا.آغاوغلو، ع.توپچوباشوف، ن.نریمانوف، ج.محمدقولوزاده و باشقا میلّی دوشونجه آداملارینی یئتیشدیردی.
میلّی موباریزه‌یه قوشولماق ایجتیماعی تفکّوره مالیک اولماغین ائله مرحله‌سی‌دیر کی، بؤیوک ایدئیالارلا یاشایان شخصیت‌لر فعالیت‌لری، هم ده منسوب اولدوقلاری درین معنویات‌لاری ایله عئینی روحون داشیییجیلاری اولدوقلارینی ثوبوتا یئتیره بیلدیلر.
روح و دوشونجه بیرلیگی میلّتین خیلاصی یولوندا موتشکّیل‌لیگین اساسینا چئوریلدی. میلّته سئوگی، خالقا صداقتلی اؤولاد اولماغین ضیالی‌لیق نومونه‌سی، میلّی اینکیشافین، ایجتیماعی موباریزه‌نین سیستملی، مرحله‌لی اینکیشاف تکامولو – " ایتّیفاق یارادیلماسی " فیکری زردابینین میلّی موجادیله‌ده بوتون ضیالی‌لارا پروقرام-تؤوصیه‌سی ایدی.
زردابینین ایدئیالاری عوموم روسیه تورکلرینین میلّی ایستیقلال دوشونجه‌سینده بؤیوک شؤعله‌لرله آلوولانان بیر اوجاقدان پایلانان اودا بنزه‌ییردی. ائله بیر اودا کی، یئتیشدیگی هر بیر اوجاقدا مینلرله کؤنول‌لری میلّت سئوگیسی ایله آلوولاندیراجاقدی. ائله بونا گؤره ده ح.زردابی‌دن، یعنی " اوجاغین " اصل منبعییندن باشلامادان ای.قاسپیرالی یارادیجی‌لیغینا کئچه بیلمه‌مگیمین سببینی آچماغا چالیشاجاغام. 19. عصرین سونو – 20. عصرین اوّللرینده عوموم‌روسیه تورکلرینین میلّی دوشونجه و میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین " فیکیر آتاسی " و موعلیمی ح.زردابی اؤز ایدئیا و آرزولارینی مینلرله یاخیندا، اوزاقدا یاشایان سویداش‌لارینا سخاوتله اؤتوره بیلمیشدی.
اونون فیکرینجه، معاریفچی‌لیکدن باشلایان میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی میلّتین ترقّی‌سینی دیل، دین و میلّت کونتکستینده ایرهلییه دوغرو آپاراراق دونیانین تکامول پروسه‌سینده اؤز یئرینی توتماغی قارشیسینا مقصد قویمالی‌دیر.
ح.زردابی بوتون حیاتی بویو تحصیله بؤیوک دَیر وئره‌رک بوتون میلّتینی اوخویوب اینکیشاف ائتمگه سسله‌ییردی. 1872-جی ایلدن باشلایان موعلیم‌لیک فعالیتی ایله یاناشی، اینسان‌لار آراسیندا "اؤولادینیزی اوخودون، ان سون اشیانیزی بئله ساتیب اؤولادینیزی اوخودون" تبلیغاتی ایله خالق آراسیندا دولاشاراق اینسان‌لاری علمین گوجونه ایناندیرماغا چالیشماسی، علم-تحصیلین اینکیشافی اوچون باکی، شاماخی، گنجه، تیفلیس، ایروان، ناخچیوان، قاراباغ، قوبا، قوساری گزه‌رک ایلک خئیریه جمعیتی یاراتماغی اؤز اوزرینه گؤتورمه‌سی اونو اصل میلّی لیدر کیمی کاراکتریزه ائدن حادیثه‌لر ایدی.
ایلک تئاتر یاراتماق، میلّی اویانیشا چاغیریش روحلو اثرلری تاماشایا قویماق ایدئیاسی دا اونون معاریفچی‌لیگیندن ایره‌لی گلیردی.
حسن بیگین حیات و فعالیتی بویو اوغروندا موباریزه آپاردیغی ایدئیالار عوموم‌تورک، عوموم ایسلام دونیاسی‌نین پروبلم‌لرینی عکس ائتدیردیگیندن اوندان سونرا گلن بوتون تورک آیدین‌لاری، فیکیر آدام‌لاری اونون کونسپسیالاری اوزریندن بو ایدئیالاری مؤحکم‌لندیرمکده چتینلیک‌لری دفع ائده بیلدیلر.
مکتب، تحصیل حاقیندا ایستر 1875-جی ایلدن نشر ائتدیگی " اکینچی " ، ایستر سونرالار " کاسپی " ، ایسترسه ده " حیات " و دیگر قزئت‌لرده اؤز فیکیرلرینی تاریخی نصیحته چئویره‌رک، روسیه قزئت‌لرینی اوخویان عوموم روسیه تورکلرینه و سویداش‌لارینا، بوتون یاخین شرق موسلمان‌لارینا بئله دئییردی:
" بادیکوبه قوبرنیاسیندا اوخویان کیملردیر؟ بیزیم قوبرنیادا بیرجه گیمنازیا وار کی، اورادا اوخویان 500 نفرین 250-سی روس، 150-سی ائرمنی و 100 نفری موسلمان‌دیر " . اونو دا قئید ائدیردی کی، باکی‌نین چوخ آز سایدا ائرمنی اهالیسی و اوندان بیر قدر آرتیق روسلارین اولماسینا رغماً، یئرلی اهالی آذربایجانلی‌لار اولا-اولا، بو یئرلری غئیری-میلّتدن اولانلارین توتماسی میلّتین اینکیشافینا ضربه‌دیر.
" …بئله اولاندا بیز موسلمان‌لار علم تحصیل ائتمکدن، یعنی زیندگان‌لیق جنگی‌نین اساسینی اله گؤتورمکدن قاچماغا گؤره او جنگده مغلوب اولوب، سوندا تلف اولاجاغیق. نئجه تلف اولمایاق کی، بیزیم قونشولار بیزلردن بیره اللی آرتیق علم تحصیل ائتمگه سعی ائدیرلر؟ ائی موسلمانلارین میلّت تعصوبو چکن کسلری، بیر آچین گؤزونوزو، دونیایا تاماشا ائدین… "
("اکینچی " ، نؤمره 8. 4 نوامبر 1875).
ایل‌لر سونرا، زردابدا یاشادیغی زامان مین عذابلا ایبتیدایی مکتبین آچیلماسیندان سونرا " کاسپی " قزئتینه یازدیغی مقاله‌سینده، نهایت، زردابدا مکتبین آچیلماسینی میلّتی‌نین بؤیوک اوغورو کیمی دَیرلندیریردی.
ح.زردابی ایدئیالاری میلّی موباریزه‌نین بوتون مرحله‌لرینده ایستیناد دایاغی، گوج مرکزی ایدی. چونکی حسن بیگ زردابی‌دن گلن هر بیر ایدئیا – ایستر تحصیل، ایستر مطبوعات، ایستر میلّی، عوموم‌تورک بیرلیگی، دینی بیرلیک ایدئیالاری سیستملی شکیلده قیریم تورکلرینین لیدری اولان اسماییل قاسپیرالی یارادیجی‌لیغیندا تورکچولوگون وحدت فلسفه‌سینی یاراتماقدا منبع رولونو اوینادی.
اسماییل قاسپیرالی حسن بیگ زردابینین فیکیر خزینه‌سیندن هله " اکینچی " درج اولوناندان بهره‌له‌نیردی. بوتون عوموم‌روسیه تورکلرینین موعلیمی و آتاسی ساییلان زردابی یارادیجی‌لیغی‌نین قاسپیرالی کیمی ایچینده میلّت و تورکچولوک ایدئیالاری گزدیرن بؤیوک شخصیت‌لر اوچون منبع رولو اویناماسینا ضروری ساییلان سبب‌لر وار ایدی. واختیله ضیا گؤک آلپ " روسیه‌ده یاشایان بؤیوک تورکچو " دئیه‌رک فیکرینده چوخ حاقلی اولاراق اسماییل بیگین فعالیتینی اؤنه چکیردیسه، او، بؤیوک تورک حسن بیگی اؤزونه ایدئیا رهبری حساب ائدیردی.
حسن بیگ میلّتی جهالتدن چیخارماغین اساس یولونون علم اولدوغونو گؤستردی. او، موعلیمین جمعیتده اساس رولونون جهالتی علمین ایشیغی ایله محو ائتمک اولدوغونو وورغولاییردی. اسماییل بیگ داها ایره‌لی گئده‌رک مکتب‌لرین سایینی چوخالداراق، خوصوصی درسلیک و یئنی پداقوژی متودلارین تطبیقی ایله منیمسه‌مه پروسه‌سینه هم ده موعاصیرلیک گتیردی.
اسماییل بیگین روسیه‌ده تحصیل ایله باغلی نئچه-نئچه مقام‌لاردان توتموش سونراکی فعالیت چتینلیک‌لری، کاراکترجه ایصلاحاتچی‌لیغا، تکاموله اوستونلوک وئرمه‌‌سی بیزی حسن بیگین ضیالی طالعیینده‌کی اوخشارلیق‌لارلا بعضاً عئینی گؤرَوین داوامچیسی اولدوغو قناعتینه گتیریر. بلکه اونا گؤره اسماییل قاسپیرالی‌نین " اکینچی "نین سپدیگی توخومدان بیر دنه‌سی قیریما دوشدو، " ترجومان " گؤیردی " فیکری بؤیوک اینسان‌لارین میلّت طالعیینده تورکچولوگون علمی اساسدا ایشلنه‌رک مین‌ایل‌لیک‌لرین گله‌جک بیرلیک دوستورونا چئوریلمه سی قناعتینی یارادیر. مین عذابلا عرصه‌یه گلن، آلتی ایل یولو گؤزلنن " اکینچی " 1875-جی ایلین ژوئیه‌سینده آچیلسا دا، 1877-جی ایلده باغلاندی. بوتون روسیه‌ده و یاخین شرقده یاشایان تورک‌دیللی خالقلارین سئویملیسی اولان " اکینچی " ایل‌لر سونرا " ترجومان "-ی گؤیرتدی. حسن بیگ کیمی اسماییل بیگ ده " ترجومان "-لا مشغول اولا-اولا، عئینی زاماندا هم ده مکتب‌لرین آچیلماسی و یئنی تحصیل پروقرام‌لاری‌نین ایشلنمه‌سی ایله ده مشغول اولوردو.
حسن بیگ " حیات " قزئتی‌نین 1906-جی ایل 5-جی نؤمره سینده یازیردی:
" ایندی… روسیه‌یه تابع اولان طایفالار اؤز اوشاق‌لارینی اؤز آنادیللی مکتبخانالاریندا، اؤز دیل‌لرینده اوخودا بیلرلر و اونلار پادشاه مکتب‌لرینده اوخویاندا اؤز دیل‌لرینی و ادبی-مذهب‌لرینی ده اوخوتسونلار... قارداش‌لار، یاتماق واختی دئییل. آییلیب بیر فیکیر ائدین، بو ایشلرین آخیری نئجه اولاجاق؟ یوخسا حقیقت کی، بیزیم روحوموز گئدیب، بیرجه جسدیمیز قالیب؟ بئله ده وای بیزیم حالیمیزا " .
ایل‌لر سونرا یئنه سیستملی میلّت و تورکچولوک ایدئولوژی‌سی‌نین داوامی کیمی اسماییل بیگ قاسپیرالی بو کلاسیک اؤیود اوزریندن یئنی دؤورون کؤهنه پروبلم‌لرینه نظر سالاراق داها چاغداش، ایصلاحاتچی ایدئیالارلا 1895-جی ایلده " ترجومان " دا " شرق مسله‌سی " مقاله‌سینده معاریفچی‌لیگه یئنی باخیشلارینی شرح ائتدی. اونون فیکرینجه، شرق، غرب مسله‌سی باخیمیندان معاریفچی‌لیک فرقلی آسپکت‌لردن اینکیشاف یولو کئچدیگی کیمی، بو گون ده فرقله‌نیر. اوروپا کولتورو و معاریفینه نه قدر اوستونلوک وئرسه ده، یئنه شرق معاریفچی‌لیگینده هم ده تورکچولوک روحونون حاکیم‌لیگینی اونوتمایاراق دیل، دین و تاریخی کولتور، معنویات، روح بیرلیگی‌نین موسلمانلارین عوموم‌بیرلیگینده اوینایاجاغی رولو اؤن پلانا چکیردی. او هم ده "...میلّتین ایستیقبالی و ترقّیسی اوچون هر شئیدن اول فیکیر لازیم‌دیر. فیکیر اویانمادان ترقّی اولماز " دئییردی.
گؤروندوگو کیمی، تحصیلده دیلین آنا دیلی اولماسی مسله‌سی، دینی اینانج‌لارین تدریسی مسله‌سی‌نین ایلکین اساسی هله چوخ-چوخ اول، 1906-جی ایلده حسن بیگین " حیات " قزئتینده چاپ اولونان " دیل و دین " مقاله سینده بئله اساسلاندیریلیردی:
" …علم، تحصیل ایله ترقّی ائدیب ایره‌لی گئدن واختدا هر طایفا گرک ایکی شئیی برک ساخلاسین کی، بو شئیلر طایفانین دیرک‌لری حساب اولونور، اونلارین طایفا اولماغینا سبب‌دیر. بو شئیلرین بیری دیل، او بیری ایسه دین و مذهب‌دیر… هر حالدا، علم تحصیل ائدن واخت گرک اؤز دیلینده، اؤز دین مذهبینده ترقّی ائله‌سین کی، دونیادا قالا بیلسین. اونلارسیز طایفا اولماز (طایفا دئدیکده میلّت نظرده توتولوردو) " .
اسماییل بیگ دین، دیل و میلّت بیرلیگینی " دیلده، فیکیرده، ایشده بیرلیک " دوستورونا چئویره‌رک داها ایره‌لی گئده بیلدی. هم ده بو دؤورده میلّتی‌نین میلّی اؤزونودرک موباریزه‌سی ائله یوکسلمیشدی کی، دؤور، زردابینین گنجلیک موباریزه سی دؤوروندن تامامیله فرقلی شکیلده اینکیشافا شراییط یاراتمیشدی. مسله‌لره یاناشما، نیسبتاً دموکراتیک آب-هاوا شراییطی‌نین یئتیشمه‌سی وضعیتی یونگول‌لشدیرمیشدی. خالقین اؤز طالعیینی حل ائتمک حوقوقو قازانماق ایستیقامتینده نؤوبتی مرحله – عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری‌نین 1. و 2. قورولتای‌لاری‌نین باش توتماسی محض بو دؤورون موباریزه سی‌نین نتیجه‌سی ایدی.
حسن بیگ زردابی‌نی واختسیز قوجالدان، صحتینده پروبلم‌لر یارادان، آما اینکیشافا دوغرو ایشیقلی یولا چئوریلن میلّی مسله‌لر قیریمدا ای.قاسپیرالی، آذربایجاندا ع.توپچوباشوف، ا.آغاوغلو، ع.حسین‌زاده کیمی ایدئولوق و سیاسی موباریزلر طرفیندن داوام ائتدیریلیردی.
روسیه و یاخین شرقده عئینی دینی و دیلی پایلاشان خالقلارین ایدئیا وحدتینی اؤن پلانا چکسه ده، قزئتین باغلانماق تهلوکه سینی ده گؤز اؤنونه آلاراق ح.زردابی 1875-جی ایلده " اکینچی "نین 11-جی نؤمره‌سینده یازیردی: " هر قزئت گرک ویلایتین آیناسی اولسون… البتته، قزئتین بئله آیینه اولماسی خالق ایله دیر. …یعنی هر کس گرک اؤز دردینی و خواهیشینی قزئت‌لرده بیان ائتسین… هر قزئتین عومده مطلبی موباحیثه‌دیر و اگر بیزیم دونیادان و علمدن خبردار اولان‌لاریمیز " اکینچی " ده یازیلان مطلب‌لر باره ده موباحیثه‌یه باشلاسالار، بیزه ده کؤمکچی اولارلار " .
ح.زردابینین توخوندوغو مسله‌لر اؤزوندن سونراکی فیکیر آدام‌لاری اوچون موباریزه یول‌لاری‌نین دوزگون حلینده اساس واسیطه‌یه چئوریله بیلدی.
قونشو ایران مطبوعاتی ایله علاقه‌لرین اینکیشافینی آرزولاسا دا، سعی گؤسترسه ده، چاغیریش‌لاری جاوابسیز قالیر و ایدئیالاری حیاتا کئچمه‌یه‌رک ناتامام گؤرونور:
"قزئتیمیزی تهراندا چاپ اولونان ایران قزئت‌لری‌نین ایداره سینه گؤندریب ایلتیماس ائتدیک کی، اونلار دا بیزه اؤز قزئت‌لرینی گؤندرسین. آما ایران قزئت ایداره‌سی بیزه محل‌گوذار اولمادی " .
حسن بیگین قیزلارین تحصیلی ایله باغلی تورکیه ایجتیماعیتینه، تحصیل ایداره‌سینه عونوانلانمیش تؤوصیه لرینده قیزلارین تحصیلی ایله باغلی مسله لره دیقتین آیریلماسی کیمی فیکیرلر سانکی پلانلی شکیلده تورکچولوگه، ایسلام دینینه و موعاصیرلشمگه باخیشین یئنی پروقرامی کیمی سونرالار ای.قاسپیرالی‌یا حواله اولونور.
احتیاطلی داورانیشلا، سیاسی دیپلوماتیک آغیرلیقلا یئرینه یئتیریلمه سی واجیب و مومکون اولان هر ایشی یئرینه یئتیرمک مسله‌سی هم عاغیلین، هم ده میلّی تعصوبه مالیک اولماغین نتیجه‌سی کیمی ای.قاسپیرالینی تاریخی شخصیت کیمی دَیرلندیردی. بئله‌لیکله، او، تک قیریم تورکلرینین دئییل، دونیایا سپه‌لنن تورکلرین غئیرتلی تعصوبکشینه چئوریلدی.
" اوصولی-جدید " باغچاسارای‌دا آچیلسا دا، دونیانین تحصیل سیستمینده ایلک راست گلینن " 40 گونه آنا دیلینده اوخویوب-یازماغی اؤیره‌دن " بیر متودون یارادیجیسی اولان ای.قاسپیرالینی مشهورلاشدیردی. بو مکتب‌لرین سایی روسیه‌ده 700-او کئچدی. بو فعالیتی نظره آلاراق " ترجومان " قزئتی یازیردی: " اسماییل بیگین اوصولی-جدید جریانی اؤز زامانیندا " ترجومان " سایه‌سینده قیریم حودودلارینی آشاراق ایدیل-اورالدا، تورکوستاندا، آذربایجاندا، …قافقازدا، حتّی روسیه‌نین حودودلارینی آشاراق ایران، چین، هیندیستاندا کندیسینه بؤیوک بیر طرفدار بولدو " .
1914-جو ایلده بو مکتب‌لر سرحدلری آشاراق بئش مینی کئچدی.
1893-جو ایلده ای.قاسپیرالی باغچاسارای‌دا آنادیللی قیز مکتبی‌نین آچیلماسینا نایل اولدو. بو ایدئیا هر زامان میلّتی‌نین ترقّی‌سینی آرزولایان ح.زردابینین ده ان واجیب آرزولاریندان بیری ایدی. ائله بو آرزو ایله ده حسن بیگ زردابی تاغی‌یئوه قیز گیمنازیاسی آچماغین ایدئیاسینی وئره‌رک، هم ده بو ایدئیا اوغروندا فعّال‌لیق گؤستره‌رک 1901-جی ایلده باکیدا موسلمان قیزلار گیمنازیاسینی آچماغا نایل اولموشدو.
ح.زردابی تک باکیدا خالقین گله‌جک میلّی آزادلیق موجادیله‌سینده رول اوینایان فیکیر آدام‌لاری‌نین دئییل، هم ده عوموم‌روسیه موسلمانلاری ایچریسینده تورکچولوگون درکی و اونون اوغروندا موباریزه آپاراراق وحدت فلسفه‌سینی یارادان‌لاری اساس ایدئیا اطرافیندا سفربر ائده بیلمیشدی.
ای.قاسپیرالی و اونون آذربایجانلی دوست‌لاری، ایدئیا سیلاحداشلاری ع.توپچوباشوف، ا.آغاوغلو، ع.حسین‌زاده و باشقالاری عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری‌نین قورولتای‌لاریندا ح.زردابینین اونلارا یؤنلتدیگی سیستملی تؤوصیه‌لری اساس پروقرام کیمی قبول ائدهرک روسیه‌دن اونا اطرافلی ایضاحلا مکتوب‌لار گؤندریردیلر.
1905-جی ایلده روسیه‌ده یاشایان موسلمانلارین روسلارلا عئینی حوقوق برابرلیگی طلبی: سئچکی حوقوقو، وقف تورپاق‌لاری‌نین موسلمان‌لارا بوراخیلماسی، قیریمین تورپاقسیز اینسان‌لارینا تورپاق پایلانماسی ایدئیالاری ایله دولو موراجیعتین مؤلیفی اسماییل بیگ قاسپیرالی اصل تورکچو لیدرلیگینی تصدیق ائده بیلمیشدی. دونیا موسلمان‌لاری‌نین بیرلیگی، تحصیلین بو بیرلیکده رولونو یوکسلتمک اوچون هیندیستان و میصیره سیاحتی و اورادا تحصیل شبکه‌لری آچماق و ایتیفاق یاراتماق ایدئیالارینین تبلیغاتچیسینا چئوریلمه‌سی‌نین اساس قایناق‌لاری دا ح.زردابینین " فیکیر و ایدئیا آتاسی " اولماغینا نومونه ایدی. چونکی حسن بیگ باکیدا، دومادا میلّتین طالع‌یوکلو مسله‌لرینده صحتی باهاسینا اولسا دا، اوغورلارا نایل اولا بیلیردی. کاسیب‌لار اوچون مکتب و کیتابخانالارین آچیلماسی، صحیه خیدمتی‌نین پولسوز گؤستریلمه‌سی زردابینین یئنی فیکیرلری ایدی.
زردابینین بوتون تورک‌دیللی خالق‌لارا ان درین اساس‌لارلا تؤوصیه ائتدیگی دیل، دین، میلّت مسله‌سی تحصیل و معاریف‌لندیرمکدن کئچه‌رک ای.قاسپیرالی‌نین یاراتدیغی "دیلده، فیکیرده، ایشده بیرلیک " شوعاریندا تورکچولوگون ابدی یاشام دوستورونو موعین‌لشدیردی.
اسماییل قاسپیرالی روسیه ایمپرتورلوغوندا یاشایان تورکلرین ایلک " قادین دونیاسی " ( " عالمی-نیسوان " ) دئدیگی درگیسینی درج ائدهرک " ایلک " اولان فعالیت ساحهلرینه ح.زردابینین فیکیر داوامچیسی کیمی ایمضاسینی آتدی.
بؤیوک اینسان‌لاری بیرلشدیرن علاهیده بیر مقام مؤوجوددور. میلّت، خالق سئوگیسینه لاییق فؤوق‌العاده دوشونجه و عملی فعالیته مالیک اولماق!
حسن بیگ زردابی ایله اسماییل بیگ قاسپیرالی‌نین قیسمتینه دوشن میلّت یولوندا فداکارلیقدان علاوه ، اونلاری شخصی طالع اوخشارلیق‌لاری دا بیرلشدیریر. هر ایکیسی‌نین ایکی قیز، ایکی اوغول اؤولادی‌نین اولماسی، هر ایکیسی‌نین بؤیوک کورکنی‌نین آذربایجان جومهوریتی‌نین یارانماسیندا و اینکیشافیندا بؤیوک رول اوینامالاری دا بو بؤیوک اینسان‌لارین طالع یازیسی ایدی.
حسن بیگین کورکنی علیمردان بیگ توپچوباشوف ایلک آذربایجان پارلامنتی‌نین صدری، نصیب بیگ یوسف‌بیلی ناظیر، هم ده میلّت فعال‌لاری اولاراق تاریخی شخصیت‌لر کیمی آنیلیر.
حسن بیگ " اکینچی "-نی یاخین سیلاحداشی، حیات یولداشی حنیفه خانیملا چیخاریردی.
" ترجومان " قزئتی‌نین ان محصولدار فعالیتی دؤورونده قیزی شفیقه خانیم، کورکنی نصیب بیگ، اوغلان‌لاری رفعت و حیدر بیگ قاسپیرالی‌یا یاردیمچی اولموشلار.
بو بؤیوک شخصیت‌لرین کاراکترلرینده کی مادّیاتا اؤنم وئرمه‌یه‌رک منسوب اولدوقلاری هر نه وارسا، خالقین اینکیشافی یولوندا ذؤوقله، جانی-کؤنولدن صرف ائتمک کیمی کئیفیت‌لر اونلاری بیر-بیرینه یاخینلاشدیریردی.
حسن بیگ 1907-جی ایلده، اؤلومونه یاخین وصیتنامه ترتیب ائده رک اونا مخصوص مولک و تورپاق‌لارین ایستیفاده‌سینی اؤولادلارینا و خانیمی حنیفه خانیما حواله ائدیردی. احسان وئریلمه‌مه سینی، اونا چکیلن خرجی کاسیب اؤولادلاری‌نین اوخوماسینا صرف ائتمگی وصیت ائدیردی.
ج.سیداحمدقیریم‌ار ای.قاسپیرالی‌نین حیاتی‌نین سون گونلرینی بئله یازیر:
" 1914-جو ایلده قیریمدا روسیه تورکلرینین ایکینجی بؤیوک فیکیر آدامی تانری‌یا دوغرو یول آلماقدایدی. سپتامبرین 8-ده اؤولادلاری شفیقه خانیمی، نیگار خانیمی، رفعت و حیدر بیگی، همچنین کورکنی نصیب بیگی اطرافینا توپلایاراق سون وصیتینی ائتمیشدی. مزاری‌نین زینجیرلی مدرسه جیواریندا، قیرای خانین توربه‌سی‌نین جنوب-شرقینده یوکسکجه بیر یئرده قازیلماسینی ایسته‌دی. " ترجومان "-ی سؤندورمه‌مگی، باش موحریرلیگی حسن صبری آیوازووا حواله ائتمیش، اؤزو سوناجان ایستمه‌سه ، هئچ کیمین اونا سؤز سؤیله‌مه‌مه‌سینی تاپشیرمیشدی. 600 روبله‌نین موختلیف یئرلره وئریلمه سینی، ایمانلا بؤلوشدوره رک، حتّی آی یاریمدان بری یانیندا اولان یئتیم زینبه 50 روبله وئریلمه سینی ده اونوتمامیشدی. سونرا اؤولادلاری ایله فوتو چکدیرمیشدی. سپتامبرین 14-ده گؤزلرینی یوماراق: " بؤیوک آللاهیم، آلتمیش اوچ ایل یاریم یاشادیم. بو حیاتین 35 سنه‌سینی موسلمانلارین اویانماسی، ترقّیسی، تحصیل و تکامولو اوغروندا صرف ائتدیم. میلّتیمین سالامات‌لیغی و سعادتی اوچون نه باجاردیمسا، هپسینی یاپتیم. یا رببی! ائی بؤیوک آللاهیم! مئیدانا گتیرمک ایسته‌دیگیم بیر چوخ شئیلر داها واردی. فقط بونا مووفّق اولمایاجاغام. آرتیق نه وارسا هپسی سنین، هر شئی سنین الینده دیر، آللاهیم… اوغلوم رفعت! " ترجومان " ای سؤندورمه. سیز اگر منیم سؤزلریمه عمل ائدرسینیزسه، میلّت " ترجومان "-ی حیمایه ائده‌جکدیر" .
اسماییل بیگین دفنی ده حسن بیگین دفنی کیمی مؤحتشم‌لیگی ایله تاریخی دفن کیمی یادداش‌لاردا قالدی. آلتی میندن چوخ اینسانین ال‌لری اوزرینده تورپاغا تاپشیریلماسی دا حسن بیگ زردابینین سون منزیله یولا سالینماسینا بنزه‌ییردی. دئییرلر، همین گون هر کس دفنده ایشتیراک ائدن اینسان سئلینه تعجوبله باخاراق "دوغرودانمی، بو قدر اینسان باکیدا یاشاییر؟ " دئیه تعجوب‌لنمیشدیلر.
بؤیوک لیدرلرین سون منزیله یولا سالیندیغی گون هم ده قازاندیقلاری میلّت سئوگیسی‌نین اینسان‌لار طرفیندن نوماییشی گونودور. خالقین صمیمیتی ده، سئوگیسی ده حاقا یول آلان داهی‌لرین آرخاسینجا آخیتدیقلاری گؤز یاشلاریندا تظاهور اولونور.
ع.توپچوباشوف عزیز دوستو ای.قاسپیرالی‌نین دفنینده کدرینی بئله ایفاده ائتمیشدی: " باکو – ترجومان ایداره‌سینه " . وفاسیز عجل مرحامت‌سیز الی‌ایله، اوتوز ایکی سنه‌دن بری موسلومان‌لارین یولونو نورلاندیران چیراغی سؤندوردو. شیمدی یالنیز " ترجومان " ایداره‌سی دئییل، عوموم روسیه موسولمان‌لاری یئتیم قالدی. او موسولمان‌لار کی، اونوتولماز ایسمایل میرزا قاسپیرینسکی‌یی، پک حاقلی اولاراق، ان اؤتکون سؤزلو بیر قازئته‌‌نین موسسیسی، موسلومان افکاری-عومومیه‌سی‌نین باشبوغو، اوصولوجدیده مکتپ‌لری‌نین ناشیری سایییورلاردی. میلّت آراسیندا موقادّس بیر ماقام توتاراق اونون معنافیینی مودافایا بوتون وارلیغی ایله چالیشماسی ایلأبد خاییرلا یاد ائتتیره‌جکتیر " .
ایستر ح.زردابی، ایسترسه ده ای.قاسپیرالی ایدئیا و دوشونجهلرینی اؤزلریندن سونرا قلم آدام‌لاری‌نین عمل‌لرینه کؤچوره بیلدیلر. ای.قاسپیرالی‌نین سؤیله‌دیگی " اساس فیکیردیر " ایفاده‌سی تورکچولوگون ایتیفاق بیرلیگینی یارادا بیلدی.
" ترجومان "-ین " اکینچی " دن گؤیرمه‌سی عوموم‌تورک بیرلیگی‌نین داوامی کیمی هم ده اونلارین تاریخی معنویات، دیل، دین منسوبیتی‌نین تصدیقینه چئوریلدی.
سونا ولی‌یئوا
کؤچورن: عباس ائلچین
ییرمی بیرینجی عصرین توران ایدئالی:" علی بیگ حسین‌زاده‌نین شاعیرانه تورانچی‌لیغیندان یارانمیش ضیا گؤگ‌آلپ "
ییرمی بیرینجی عصرین توران ایدئالی:" علی بیگ حسین‌زاده‌نین شاعیرانه تورانچی‌لیغیندان یارانمیش ضیا گؤگ‌آلپ "
آذر توران
تاریخه وطن موحاریبه‌سی کیمی کئچن قاراباغ ساواشیندان سونرا روسیه‌نین‌سیاسی چئوره‌لرینده توران پروبلمی گوندمه گلدی. حتّی بونا روسیه‌نین خاریجی ایشلر ناظیری لاوروف دا موناسیبت بیلدیردی... لاوروف احتیاطلا دانیشدی. تخمین‌لرینی دئدی. آما ایندی 1918-جی ایل دئییل، 2021-جی ایل‌دیر. یوز ایل اؤنجه تورکلرین اوزاق اولکوسو - توران مدنی بیر خیال اولا بیلردی. قاراباغداکی وطن موحاریبه‌میز ایسه تورانین مدنی بیر خیالدان‌سیاسی گئرچکلیگه چئوریله بیله‌جگی‌نین مومکو‌ن‌لوگونو ایثبات‌لادی. بو گون صلیب مفکوره‌سی اوروپا بیرلیگی مودلینده یئنیدن احیا ائدیلیرسه و اوروپا کئچمیشده خاچلی یوروش‌لریندن باشقا، هئچ بیر اؤرنگی اولمادان فرقلی توپلوم‌لاری بیرلشدیرمگه جهد ائدیرسه، دونیانین پولیتیک آهنگینه بو موستویده گرک اولدوغوندان دا آرتیق موداخیله ائده بیلیرسه، بس نه اوچون توران یالنیز مدنی بیر خیال اولاراق قالمالی ایدی؟ بیر حالدا کی، " میلاددان 210 ایل اول هون حؤکمداری مته " هونلار " آدی آلتیندا بوتون تورکلری بیرلشدیردیگی زامان توران مفکوره‌سی بیر گئرچکلیک حالینا گلمیشدی، هونلاردان سونرا آوارلار، آوارلاردان سونرا گؤک‌تورکلر، گؤک‌تورکلردن سونرا اوغوزلار، بونلاردان سونرا قیرغیز قازاخ‌لار، داها سونرا کوٌر خان، چنگیز خان و سونونجو اولاراق، امیر تئیمور توران مفکوره‌سینی گئرچکلشدیرمه دیلرمی؟ " (ضیا.گؤگ‌آلپ).
تورک دونیاسیندا تورانین ایلک ایدئولوقو علی بیگ حسین‌زاده دیر. و یالنیز آذربایجاندا دئییل، تورکیه‌ده ده، روسیه‌ده ده 20. یوزایل توران ایدئالینا گیریشله سجیه‌لندی. تاتار کومونیست‌لریندن میرسعید سولطان‌قالی‌یئو توران دؤولتی قورماغا جهد ائتدی و استالین طرفیندن قتله یئتیریلدی. رناد محمدی یازیر کی، سولطان‌قالی‌یئوین ایستینطاقی زامانی موستنطیق اوندان ضیا گؤگ‌آلپین " توران " شعیری‌نین روسجا ایضاحینی ایسته‌میشدی. سولطان‌قالی‌یئوین آراشدیریجی‌لاری اونون فیکری گلیشمه‌سینده ایکی نفرین - یوسف آکچورانین و علی بیگ حسین‌زاده‌نین رولونو خوصوصی وورغولاییرلار. یئری گلمیشکن، سولطان‌قالی‌یئوچی‌لیک- " سولطان‌قالی‌یئوشینا " (تئرمین استالینه مخصوص‌دور) حسین جاویدین ده ایستینطاق ماتریال‌لاریندان کئچیر. سما شاعیریمیزین" گوناه‌لاریندان " بیری ارمنیستانین آذربایجان اراضی‌سینه قاتیلماسی شرطیله - بؤیوک آذربایجان یاراتماق ایدئیالارینی تبلیغ ائتمه‌سی ایدی. کاشغارلی " دیوان لغات التورک "ی‌نین ترجومه‌چیسی خالید سعید خوجایئو توران دؤولتی یاراتماق ایدئیالارینا دستک وئردیگی اوچون گوللله‌نیر... 1937-جی ایل رپرسیالاری‌نین اساس و عومومی منظره‌سی بوندان عیبارت‌دیر. جاوید ایسه بیر آز دا ایره‌لی گئتمیشدی. سولطان‌قالی‌یئو موسکودا توران دؤولتی ایدئیاسینی اورتایا آتاندا جاوید ده بورادا – باکیدا دونیایا گلن قیزینا توران جاوید، یعنی ابدی توران آدینی وئرمیشدی. آد بیرباشا ضیا گؤگ‌آلپین " توران " شعیرینه ایستیناد ائدیردی: وطن ابدی توران‌دیر، یعنی " وطن بؤیوک و مؤبّد اؤلکه‌دیر - توران " .
تکجه ادبیاتا دئییل، عئینی زاماندا ایجتیماعی تفکوره، دونیانین ایدئولوژی لوغتینه چاغداش آنلامدا‌سیرایت ائتمیش توران، علی بیگ حسین‌زاده‌نین چوخ گنج یاشلاریندایکن - ایستانبولدا قلمه آلدیغی پوئتیک پارچا ایله - گؤگ‌آلپین تعبیرینجه، " تورک ایتیحادینا دایر یازیلمیش ایلک شعیرله " داخیل اولدو و یئنه ده گؤگ‌آلپین سؤزلری ایله ایفاده ائتسک، حسین‌زاده‌نین " توران " منظومه‌سی " پان‌تورانیزم مفکوره‌سی‌نین ایلک تجلاسی " کیمی تظاهور ائتدی، 1918-جی ایلده توران یولونون تورک بایراقلی ایلک شعیری‌نین- "چیرپینیردین، قارا دنیز"-ین یارانماسینا وسیله اولدو و بونو شعرین اپیقرافینا " سئوگیلی توران مفکوره‌سینه بیرینجی یول گؤستردین. اوستاد علی بیگ حسین‌زاده حضرت‌لرینه تقدیم " - قئیدی ایله احمد جاوادین اؤزو ده تصدیق‌له‌دی و تاریخ‌لشدیردی.
***
" توران " 1917-جی ایلده بوداپست‌ده چیخان " توران " درگیسینده دیولا مِساروشون چئویریسی ایله ماجار اوخوجولارینا دا تقدیم اولوندو.
سیزلرسینیز، ائی قؤومی-ماجار، بیزلره اخوان،
اجدادیمیزین موشترکاً منشأیی توران.
بیر دویغوداییز بیز، هپیمیز حاقپرستان،
مومکون‌مو آییرسین بیزی اینجیل ایله قورآن؟
چنگیزلری تیترتدی شو آفاقی سراسر،
تیمورلاری حؤکم ائتدی شهنشاه‌لارا یک‌سر.
فاتیح‌لرینه کئچدی بوتون کشوری-قئیصر...
ماجارلارلا تورکلرین اقربا میلت‌لر اولدوغونو ایلک دفعه ایره‌لی سورن و توران عالمینی اوروپایا تانیتدیران وامبری اولموشدو. آما وامبری‌نین و علی بیگ حسین‌زاده‌نین توران عامیلینه یاناشمالاری فرقلی ایدی. علی بیگ تورکلرین بیرلیگینی و یوکسه‌لیشینی تمنا ائدیردیسه، وامبری روسیه‌نین چؤکوشونده ماراقلی ایدی. بو مقاما دیقت یئتیرن ذکی ولیدی توغان یازیردی کی، " پان تورانیزم " فیکری بیدایتده ماجار وامبری طرفیندن 1868-1874-جو ایل‌لر آراسیندا ایره‌لی سورولموش اولوب، اینگیلیس حؤکومتی طرفیندن ده عوثمانلی ایمپراتورلوغونو اورتا آسیادا روسلارا قارشی اؤزونه موتفیق بولوندورماق مقصدیله بیر آرالیق دستک‌لنمیشدیر " .
***
...علی بیگین شعیرینه و مؤلیفین " تورانی " ایمضاسینا ایستیناداً یوسف آکچورا تصدیق ائدیردی کی، " حسین‌زاده، موسلمان تورکلر آراسیندا ایلک تورانی‌دیر " . (حسین‌زاده تخلوص اولاراق گؤتوردوگو تورانی ایمضاسی ایله کیفایت‌لنمه‌دی. 1934-جو ایلده تورکیه ده سوی‌آدی باره ده قانون قبول ائدیلنده او، تورانی اؤزونه سوی‌آدی اولاراق گؤتوردو: " علی توران " . بئله لیکله، تورک دونیاسی‌نین توران سوی‌آدلی ایلک وطنداشی دا علی بیگ حسین‌زاده اولدو).
1915-جی ایلده ایستانبولدا حسین‌زاده‌نین رهبرلیگی و انور پاشانین حیمایه‌سی ایله یارادیلمیش " روسیه تورکلرینین حوقوقلارینی مودافیعه کومیته‌سی "ده ائله بو آدلا آدلاندیریلمیشدیر: " توران هئیتی " . " توران هئیتی "نین شرقی اوروپا اؤلکهلرینه سفرلری، ایستیثناسیز اولاراق، شرقی اوروپا دؤولت‌لری‌نین بوتون پرزیدنت‌لری، مجلیس صدرلری و باش ناظیرلری ایله گؤروش‌لری تکجه روسیه محکومو اولان تورکلرین حوقوق‌لاری‌نین مودافیعه‌سینی دئییل، عئینی زاماندا، آذربایجاندا سون قاراباغ ساواشیندان سونرا یئنیدن آکتوال‌لانمیش توران بیرلیگی‌نین تمل‌لرینی قویوردو.
حسین‌زاده‌نین دوغوم گونونده یازدیغیم بو یازی ایسه ضیا گؤگ‌آلپ باره‌ده‌دیر. چونکی ضیا گؤگ‌آلپ دا آشاغیدا گؤره جگینیز کیمی، حسین‌زاده‌نین تلقین‌لری ایله " توران " ایسملی شعیر یازمیش و اؤزونون ده بیلدیردیگینه گؤره، " توران " دان سونرا داواملی اولاراق بو شعیرده کی اساسلاری شرح و تفسیر ائتمیشدی... غرب تاریخچی‌لری ده بو مقاما بیگانه قالماییب. تادئوش سویاتاخووسکی یهودی شرقشوناسی اوروئل هئیده ایستیناداً یازیردی کی، " حسین‌زاده علی بیگین بیر شعیری‌نین باشلیغی اولان توران ایمضاسی ایله یازدیغی یازیلار آیدین‌لاری ائتکیله‌مکده داها باشاریلی اولموشدو. بونلار آراسیندا گله‌جگین تورکچولوگونون پئیغمبری ضیا گؤگ‌آلپ اونا چوخ شئی بورجلودور " .
***
ضیا گؤگ‌آلپ" اینسان‌لارین یالانچی گئرچک‌لریندن اوزاق، گئرچکدن داها دوغرو اولان خیال لار، ناغیل‌لار، رؤیالار ایچینده " یاشادی.
فلاکته دین گؤزویله باخدی؛ فلاکت سعادت اولدو. بولودا شاعیر گؤزویله باخدی؛ بولود قانادلی ملک اولدو. ضعیفه اخلاق گؤزویله باخدی؛ ضعیف گوجلو اولدو. مغلوبا فلسفه گؤزویله باخدی؛ مغلوب غالیب اولدو.
فواد کؤپرولویه گؤره، " ضیانین سوسیولوژی‌سینی، تامامیله عملی و تطبیقی ماهیتده، میلی و ایجتیماعی فلسفه آدلاندیرماق، منجه، ان دوغرو گؤروش‌دور. ایشده اونون ان بؤیوک قیمتی ده بورادا، ایجتیماعی حیاتیمیز اوزرینده یالنیز فیکراً دئییل، فعلاً ده مؤثیر بیر میلی رهبر اولوشوندادیر. تورکیه جومهوریتی قورتولوش ظفرینی تعقیب ائدن اوچ-دؤرد ایل ایچینده اونون باشلیجا فیکیرلرینی سورعتله تطبیق ائتمکله بونون ان بؤیوک دلیلینی وئرمیشدیر... قووتلی بیر حافیظه‌یه، شرق و غربه عایید گئنیش و ساغلام بیلگی‌لره، چوخ اطرافلی سوسیولوژی معلومات‌لارا صاحیب اولان ضیا گؤگ‌آلپ، هر شئیین اوستونده بؤیوک بیر‌سیستمچی‌لیک قابیلیتینه مالیکدی " .
کؤپرولو ضیا گؤگ‌آلپین سیستمچی‌لیک قابیلیتینی وورغولاماقدا حاقلی‌ایدی. اصلینده، گؤگ‌آلپ، دئدیگیم کیمی، " توران " شعیریندن باشلایاراق، " تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق، موعاصیرلشمک " ، " تورکچولوگون اساسلاری " اثرلرینه قدر بوتون یارادیجی‌لیغی بویو علی بیگ حسین‌زاده‌نین ایره‌لی سوردوگو ایدئیالاری‌سیستم‌لشدیرمکله مشغول اولوب. شرح دئدیگی بلکه ده، اصلینده، ائله بو ایدی. ضیا گؤگ‌آلپ " توران " شعیرینی علی بیگ حسین‌زاده‌نین 1911-جی ایلده سلانیکده ائتدیگی چیخیش‌لاریندان تاثیرلنه‌رک یازیب و شعیرده ایلک دفعه ائله 1911-جی ایلده سلانیکده نشر اولونان " گنج قلم‌لر " درگیسینده چاپ ائدیلیب. و محمت ضیا آدلانان گنج ایتیحاتچی او زاماندان اعتیباراً گؤگ‌آلپ ایمضاسینی ایشلتمگه باشلاییب. مسله بوراسیندادیر کی، ضیا گؤگ‌آلپین " توران " شعیری ادبیات و فیکیر تاریخیمیزده علی بیگ حسین‌زاده‌نین عئینی آدلی مشهور شعیریندن سونرا ایکینجی " توران " دیر. " توران " شعیرینی 1911-جی ایلده سلانیکده " گنج قلم‌لر " درگیسینده درج ائدن عالی جانیپ یؤنتم ده " گؤگ‌آلپا تورکچولوگو آشیلایان آدام - حسین‌زاده " مقاله‌سینده " بو شعیرده کی روحو ضیا گؤگ‌آلپ علی بیگدن آلمیشدیر " - یازیردی.
بای محمت عالی توفیق‌ین 1914-جو ایلده ایستانبولدا نشر اولونموش " تورانلی‌نین دفتری " کیتابیندا بئله بیر فرازا وار: " 1911-جی ایلده اوستادیم حسین‌زاده علی بیگ سایقیلی بیر هئیت حوضوروندا (و هئیتده آتاتورکون ده وارلیغی ایستیثنا دئییل، چونکی مصطفی کمال‌دا همین گونلرده سلانیکده‌ایدی و " ایتیحاد و ترقی "نین تدبیرلرینه، کونفرانس‌لارینا قاتیلیردی - آ.ت.) آلتی عصردن بری گؤزله‌دیگیمیز سؤزلری سؤیله‌ییر. تورکلره تک بیر اوفوق گؤستریر، اونلاردان مأیوس‌لوغو آلیب عوضینده ایشیقلی اومیدلر تلقین ائدیردی. مذهب وضع ائدهرک بؤیوک کوتله‌لری زیاندان قورتاران، بارماغی اونلارا یام‌یاشیل فیضلی بیر ایقلیم گؤسترن مورشیدلرین تلقین‌لرده بولوندوغو یئرلر موریدلری اوچون نه قدر قیمتلی ایسه حسین‌زاده‌نین اونودولماز نیطق‌لری ایله وجده گلن سلانیک تورکلری نظرینده بو فیکیرلر او قدر اوجا و عزیزدیر. میلی مفکوره‌نین اگر تعبیر-جایزسه دوغوم شهادتنامه‌سی اولان و: " وطن نه تورکیه دیر تورکلره، نه تورکوستان، // وطن بؤیوک، مؤبّد بیر اؤلکه دیر - توران " میصراع‌لاری‌یلا بیتن مشهور شعیر سلانیکده یازیلدی... " .
حسین‌زاده یه گؤره، ضیا گؤگ‌آلپ " بؤیوک مفکوره‌سینه دوغرو تکامول مرحله‌لرینی موستقیم بیر حال اوزرینده قطع ائتمیشدی " . حسین‌زاده ایسه گؤگ‌آلپین تعبیرینجه ایستانبولا گلیشی ایله تورکیه ده بیر فیکیر اینتیباهی یاراتمیش، عوثمانلی‌یا " تورک ایتیحادی مفکوره‌سینی گتیرمیشدی " . تورکیه‌نین " علم و ادیبانلا تربیه گؤرموش ذکی گنجلری فلسفه یه، میلی و ایجتیماعی مفکوره‌یه بیگانه ایدیلر. علی بیگین تلقین‌لری ایله، ایرشادلاری ایله آز زاماندا گنجلیک سارسیلماز بیر ایستیقامت آلدی. آرتیق ال‌لرده فلسفه و ایجتیماعیت کیتاب‌لاری، فمینیزمه دایر اثرلر... گؤرولمگه باشلامیشدی. آرتیق تورکلرین یالنیز تورکیه‌یه مونحصیر اولمادیغینی، روسیه‌ده، ایران‌دا، چین‌ده یاشایان تورکلرین اللی-آلتمیش میلیوندان فاضلا اولدوغونو بیلن‌لر، اؤیرنن‌لر آز دئییلدی. بو فیکری اینتیباه طلبه‌لره اومید وئرمیشدی " .
بو فیکری اینتیباهین قایناغی‌نین، یعنی علی بیگ حسین‌زاده‌نین ارمنی ترروروندان یایینا بیلمه‌سی عوموم‌دونیا ارمنی تررور تشکیلاتی‌نین - نِمِسیسین قوروجوسو شاان ناتالی - آکوپ تِر آکوپیانین دا دیقتیندن یایینمادی. شاان ناتالی 1928-جی ایلده آفینادا نشر ائتدیردیگی " آنکارادان باکی‌یا تورک ایستیقامت‌لندیریلمه‌سی " کیتابیندا یازیردی کی، "سیاسی تورانچی‌لیغین یارادیجیسی سالیان دوغوملو علی بیگ حسین‌زاده‌نین اونیورسیتت طلبه‌لری آراسیندا وارلیغینی دوشونمه‌لی اولساق، قطعی شکیلده اونون سعی‌لری‌نین هئچ ده بوشا چیخماماسی قناعتینه گلمه‌لی‌ییک. حسین‌زاده سونرالار اؤزونون تورکچولوک گؤروش‌لرینی حیاتا کئچیره‌جک اینتللکتوال نسلی یوغوروب شکیل‌لندیردی " .
ارمنی‌لر علی بیگی دوغما آذربایجاندا ضررسیزلشدیرسه‌لر ده، تورکیه ده بونو باجارمادیلار. آما ارمنی سوی‌قیریمینا رواج وئردیگی اوچون ضیا گؤگ‌آلپین مالتا آداسینا سورگونه گؤندریلمه‌سینه نایل اولدولار.
ضیا گؤگ‌آلپین دامارلاریندا شان و احتیشامی ایله بیر اوغوز خان یاشاییردی. آما کؤنلونه اوغوز خان، چنگیز ایلهام ائتسه ده، اونون میلی کیملیگینی شوبهه آلتینا آلان‌لار دا یوخ دئییلدی. عالی کامال تورک میلی دوشونجه‌سی‌نین بوتون هیجانلارینی اوچونجو مین ایل‌لیگه یؤنلده بیلن بئله بیر اینسانین تورک میلتیندن اولمادیغینی ایدیعا ائدیر، گؤگ‌آلپ ایسه ارمنی‌پرست عالی کامالین ایفتیرالارینا رغماً، " حتّی من اولسایدیم: کورد، عرب، چرکز، // ایلک غایه‌م اولوردو تورک میلیتی! // چونکی تورک قووتلی اولورسا، موطلق // قورتاریر هر ایسلام اولان میلتی " - دئییب مسله‌نی قاپاییر.
2007-جی ایلده موسکودا " علی بیگ حسین‌زاده " کیتابیمین تقدیمات مراسیمینده روسیه‌ده تحصیل آلان آذربایجانلی طلبه‌لردن بیری منه " نئجه اولدو کی، علی بیگ آزبایجاندان ایستانبولدا گئدیب عوثمانلی‌لاشدی؟ " ، - دئیه بیر سوال وئرمیشدی. حالبوکی، سوالی " نئجه اولدو کی، علی بیگ آذربایجاندان گئدیب عوثمانلینی تورکلشدیره بیلدی؟ " شکلینده ده قویماق اولاردی. ایندی ضیا گؤگ‌آلپ باره ده یازدیقجا فؤوق-طبیعی، همین اپیزودو دا خاطیرلادیم. " تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق، موعاصیرلشمک " اثرینده عوثمانلی‌نین سون مرحله‌سینی نظرده توتان گؤگ‌آلپ بیلدیریردی کی، 20. یوزیلین ایلک ایل‌لرینه کیمی " ایستانبول‌لولار کندیلرینه شهری نامینی وئرییور، تاشرالیلارا ایسه (پایتاختدان کناردا یاشایانلارا) جوغرافی یاخینلیق‌لارینا گؤره آرناووت، عرب، کورد، لاز دییورلاردی. روم‌ائلی اهالیسی، عومومیتله، آرناووت ایدی. قارادنیز ساحیلی یالنیز لازلارلا، شرقی آنادولو یالنیز کوردلرله مسکوندو. بئله بیر جوغرافی قؤومیت عونوانی بولامایان‌لار دا اؤیونمه‌لی حال‌لارینی داها پارلاق گؤردوگو قؤوم‌لردن بیرینه کؤنوللو یازیلییوردو. بو صورتله اصلا تورک اولان بیر چوخ گنجلر آرناووت‌لوقلا، عرب‌لیکله، یاخود کوردلوکله ایفتیخار ائدییورلاردی. تورکلوگو گؤزل گؤرن تک بیر فرد یوخدو. تورک کلمه‌سینی عاییبلی عونوان‌لار کیمی کیمسه اوزرینه آلمییوردو. تورک شرقی آنادولودا قیزیلباش، ایستانبولدا قابا و کؤیلو معنالاریندا ایدی " .
علی بیگ حسین‌زاده بئله بیر عوثمانلی‌نین یئنیدن تورکلشمه‌سینده مورشید میسیاسینی عؤهده‌سینه گؤتورموشدو و " اونون شاعیرانه تورانچی‌لیغی 1908-دن سونرا... دیگر تورانچی‌لاری، او جومله‌دن ضیا گؤگ‌آلپی یاراتمیشدی " (یوسف آکچورا).
ضیا گؤگ‌آلپ ایسه آتاتورکو یاراتدی، اونون فیکیر آتاسی اولدو. " فیکریمین باباسی ضیا گؤگ‌آلپ‌دیر " (آتاتورک).
" تورک مدنیت تاریخی "نین، " تورک تؤره‌سی " نین مؤلیفی، ایسلامیتدن قاباقکی تورک دینی‌نین - شامانیزمین ایلک آراشدیریجیسی گؤگ‌آلپ چاغداش تورک گنجلیگینه سسله‌نیر: " گنجلیگین ان بؤیوک وظیفه‌سی دینه دوغرو گئتمک‌دیر " . و علاوه ائدیر: " ایسلام اومتیندنم " ، - دئدیگیمیز اوچون، نظریمیزده ان موقدس کیتاب قورآنی-کریم، ان موقدس اینسان حض. محمد، ان موقدس معبد کعبه ، ان موقدس دین ایسلام اولاجاقدیر " و بو کونتکستده ده اوروپادا ایکی مدنیتین - جمعیت و جاماعات مدنیتی‌نین مؤوجودلوغونو خاطیرلادیر: قورولوشوندا موسلمان-تورکلره مخصوص اندلوس مدرسه لری‌نین ده ایشتیراک ائتدیگی جمعیت مدنیتینه طرف یؤنلمه‌نین واجیب‌لیگینی ایصرارلا تلقین ائدیردی.
ضیا گؤگ‌آلپ تورکولوژی‌نین ان درین قاتلارینا ائندی. 48 ایللیک عؤمرونده، تورک دؤولتی‌نین، تورک عاییله‌سی‌نین تاریخینی یازدی. دیلده، استتیکادا، اخلاقدا، حوقوقدا، دینده، ایقتیصادیاتدا،سیاستده، فلسفه ده تورکچولوگون نظری اساسلارینی حاضیرلادی. میلیتچی‌لیک قووغاسینا تورک دیلینی عرب-فارس سؤزلریندن دئییل، عرب-فارس ترکیب‌لریندن تمیزله‌مک ایدیعاسی ایله باشلادی. تورک دیلی‌نین عربجه، فارسجا ترکیب‌لردن، ادات‌لاردان تمیزلنمه‌سینی تفکورده میلی دوشونجه‌نین قورتولوش یولو کیمی گؤستردی.
...ارمنی مسله‌سی 20. یوزایلین اول‌لرینده عوثمانلی‌نین محکمه سالونلاریندا دا دارتیشیلیب. و او دا غریبه‌دیر کی، یوخاریدا دا قئید ائتدیگیم کیمی، تورکلری ارمنی سوی‌قیریمینا " سؤوق ائتدیگی اوچون " گؤگ‌آلپی بیر باشقاسی دئییل، فرانسیز نظارتینده اولان بیر تورک حاکیمی ارمنی " قتل‌عامی‌نین " سوچلولاریندان بیری کیمی یارغیلاییب.
حاقی سوها گزگین " دیوانی-حرب قارشیسیندا ضیا " مقاله‌سینده 1919-جو ایلده ایستانبولداکی حربی محکمه‌ده ضیا گؤگ‌آلپین سورغولاندیغی گونو بئله خاطیرلادیردی:
" بو‌سیرادا قاپی‌لار موقصیرلره آچیلدی. اسکی ایتیحاد و ترقی ایقتیداری‌نین کابینت و بورو عوضولری گؤروندو، ضیا دا آرالاریندایدی. دیوانی-حرب هئیتی ده ساغداکی قاپیدان گیردی... گؤگ‌آلپا دا، معلوم شئی‌لری سوردولار، تردودسوز جاواب‌لار وئردی. نهایت:
- ارمنی سوی‌قیریمینا‌سیز فتوا وئرمیشسینیز. بونا نه دئیه‌جکسینیز؟ - دئیه سوروشدولار.
بو سوال اونا یانارداغین قاپاغینی فیرلادان بیر خیز وئردی:
- میلتیمیزه ایفتیرا ائتمه‌یین. تورکیه ده، بیر ارمنی قتل‌عامی دئییل، بیر تورک-ارمنی دعاواسی واردیر. بیزی آرخادان ووردولار، بیز ده ووردوق، - دئدی.
بئله بیر جاواب آلاجاقلارینی ظن ائتمیردیلر. ناظم پاشانین آغزی آچیق قالدی. قاشلاری آلنینا دیرمانمیش، گؤزلری فال داشینا دؤنموشدو.
...بوندان سونرا دیوانجا ان آغیر، ان قورخونج سوچ ساییلان شئیلر بیر-بیر سادالاندی.
او، هامیسینی " طبیعی " کلمه‌سی ایله جاواب‌لاندیردی.
...دیوان حربی‌نین قانلی دکورونداکی عظمتلی گؤستریشی ییخان بو جاواب‌لاردا، بوتون بیر تاریخ واردیر. رئیس ناظم پاشانین ایستعفا قراریندا، بو تاریخی آنین تاثیری بؤیوک‌دور. ضیا ولی‌لره مخصوص ووقاری، ناموس و فضیلته آیدین اوزو، ایناندیریجی علمی، وجدلی هیجانی ایله، بیر چوجوق کیمی گیردیگی دیواندان، بیر قهرمان اولاراق چیخمیشدی " .
...هر دفعه ایستانبولا گئدنده چمبرلی‌تاشدا، ایستانبولون ان سسلی-کویلو و تاریخی سمت‌لریندن بیرینده قاپیسی آخار-باخارلی دیوان‌یولو جاده‌سینه آچیلان بیر مزارلیغی موطلق زیارت ائدیرم. حوزنله کؤلگه‌لنمه‌لیا‌یکن، " سولطان ایکینجی مرادین توربه‌سی " آدلاندیردیقلاری بو مزارلیق، سانکی فرحله ایشیقلانیب. سولطان ایکیینجی مراد دا، سولطان ایکینجی عبدالحمید ده، حتّی شئیخ بدرالدین ده بوردادیر...
بورادا هم ده آتاتورکون فیکیر باباسی، " شیشمان، دییرمی اوزلو، چوجوق کیمی معصوم، هر کلمه‌سی بیر فیکیر‌سیلسیله‌سینی اویاندیران " (ی.ک.بایاتلی)، "سیخیلقان، موتواضیع، چوخ تربیه‌لی، چوخ آز دانیشان " (ا.ائ.یالمان) و " پارانی تانیمادان یاشاییب و تانیمادان دا اؤلن " (ی.ز.اورتاج) تورک مورشیدی ضیا گؤگ‌آلپ یاتیر...
گنجلیگینده اؤزونو اؤلدورمک اوچون تاپانچادان آچدیغی آتشین قلپه‌سی آلین سومویونو زده‌لسه ده، اؤلمه‌میشدی. یاشاییب علی بیگ حسین‌زاده یه راست گلمک، اونون شاعیرانه تورانچی‌لیغی‌نین ایشیغینا غرق اولوب یئنیدن یارانماق و نهایت، ضیا گؤگ‌آلپا چئوریلمک اوچون محمت ضیا اؤلمه‌مه‌لی ایدی...
***
ضیا گؤگ‌آلپا گؤره، تورانین ایستیقلال بئشیگی باکی‌دیر.
ضیا گؤگ‌آلپا گؤره، تورانین اوچ فیشقیران قایناغیندان بیرینجیسی آذربایجان‌دیر...
ضیا گؤگ‌آلپا گؤره، قیزیل آلما باکی‌دادیر...
آذر- توران 24 فوریه 2021
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان میفولوژیسی
آذربایجان میفولوژیسی
آذربایجان خالقی‌نین تاریخی کؤکلری، ایلکین دونیاگؤروشو، ایبتیدایی معیشت طرزی، قدیم عادت-عنعنهلری، معنوی حیاتی‌نین باشلانغیجینی ترنّوم ائدن ادبی یارادیجی‌لیغی. آذربایجان میفولوژیسی احاطه‌لی سیاسی-ایجتیماعی فعالیت دایره‌سینده هله ده سیرلی قالیر و فولکلورشوناس‌لیق باخیمدان هرطرفلی آراشدیریلمامیشدیر. تورک میفولوژی‌‌سی‌نین بیر نؤوعودور.
عنعنه‌وی مدنیتین آرخایک المنت‌لری فولکلورشوناس‌لیغین بیر سیرا نظری پروبلم‌لری‌نین، خوصوصیله اولوشومو ایله باغلی مسله‌لرین حلینده اساس منبع‌دیر. ایبتیدایی اینانج لارین تحلیلی میفولوژی گؤروش‌لرین، ائله‌جه ده دیگر ایلکین دوشونجه فورمالاری‌نین تاریخینی آیدینلاشدیرماق اوچون بؤیوک اهمیت کسب ائدیر. میف، ریتوال، عادت-عنعنه‌لر و اینانج‌لاردان دوغان مراسیم نغمه‌لری موختلیف یؤنلو إتنیک پروسه‌لری تنظیم‌له‌مکله یاناشی خالقین اؤزونو موعین‌لشدیریب تاریخی پروسه‌‌لرده یئر توتماسیندا خوصوصی‌لشدیریجی لیک فونکسیونونو یئرینه یئتیریر.
میفولوژی قهرمان‌لاری
تانری لار
- گؤی تانری و یا تئنقری. آذربایجان دیلینده " تئنقری " سؤزوندن تؤره میش " تانری " سؤزو واردیر. آذربایجانلی‌لاردا آللاهی گؤیله دوشونمه تمایولو واردیر. تانری‌یا شوکر ائدیلرکن گونشه دؤنر و یا شوکر ائدیلن نعمت گونشه چئوریلردی. گونشده ایلاهی بیر حیکمت اولدوغو قبول ائدیلردی.[۱]
- اوُلو آنا. آذربایجان میفولوژی متن‌لرینده گؤستریلیر کی، دونیانین سونو گلنده بوتون یارانمیش‌لار اؤلوب گئده‌جکلر، تک بیر قاری ننه و بیر ده قورد قالاجاقدیر. دونیانین سونوندان دانیشیلان إسخاتولوژی میفلرده قاری اوبرازینا تصادوف اولونماسی همین سوژت‌لرین کوسموقونیک میفلر سیراسینا عایید اولماسی باخیمیندان یارادیلیش آکتینداکی اولو آغ آنا اوبرازینی یادا سالیر. آذربایجان میفولوژی متن‌لری ایچریسینده کوسمیک قضانی تصویر ائدن میف متنینده کی قاری ایسه اؤلوب دیریلمه‌نی ایشارله‌ین یئرین اؤزونو رمزلندیریر. بوتون بونلار میفولوژی قاری اوبرازی نین یارادیلیش آکتینداکی میفیک ایلاهه آنا کومپلکسیندن گلدیگینی و اونون آتریبوت‌لارینی داشیدیغینی گؤستریر.[۲]
- آغاج آتا و یا آغاج کیشی. داغ مئشه‌لرینده یاشایان روح‌لاردیر. خوشاگلمز قوخویا صاحیب اولوب، مئیمونلا اینسان آراسیندا گؤرونوشه مالیک‌دیرلر، هر ایکی جینسه عایید نوماینده‌لری توکلودور. اینانیلیر کی، یئمک آختاران آغاج-کیشی‌لر گئجه‌نین قارانلیغیندا باغچالارا و باغلارا باش چکیر، اینسان‌لار طرفیندن آتیلان پالتارلاری گئییرلر.[۳]
- آل آنا و یا حال آناسی. پیسلیک تانریچاسی‌دیر. قیرمیزی رنگلی گئییم‌لری اولان، قیرمیزی ساچلی بیر قادین‌دیر. دوغوش زامانی زاهی‌نین باشی‌نین اوستونده دایانیر. گؤزگؤرونمز اولان حال آناسی آنایا و یا اوشاغا خطر یئتیرمک مقصدینی گودور. اوندان قورونمانین موختلیف اوصول‌لاری واردیر: توفنگدن گولله آتماق، زاهی‌یا کیشی پالتاری گئیدیرمک و یا آدینی مریم چاغیرماق.[۴]
- اوُنوُقای. قبیریستان‌لیق اطرافی اراضی‌لرده راست گلینیر. او، چوخ زامان یوللا گئدن آتلی‌یا، یاخود آرابالی یولچویا صاحیب‌سیز کئچی کیمی گؤرونور. کئچی نین رنگی متن‌لرین اکثریتینده آغ، یالنیز بیرجه متنده قارا وئریلیر. تاپینتی نین کئچی یوخ، اونوقای اولدوغو بیلینندن سونرا اونون آیاق‌لاری اوزانماغا باشلاییر. اونوقایین آیاق‌لاری نین اوزانماسی اونون گوجلنمه‌سینه سبب اولور.[۵]
- آل دده. یورد حامیسی رولو اویناییر. بو میفیک تصوور تورک خالقلاریندا مغلوب ائدیلمز ایگیدلرین داغا دؤنه رک یوردو قوروماسی اینانجینا چئوریلمیشدیر. توووزدا " آل دده " اوجاغی بونونلا علاقه داردیر.[۶]
- آلباسدی. تورک خالقلاری میفولوژی‌‌سینده منفی وارلیق اولسا دا، آذربایجانلی‌لاردا دوغوم و برکتین قورویوجوسودور و بعضی اوشاق‌لاری درد و بلادان قورویار.[۷]
- آلویز و یا داغ آنا.[۸]
- آندیر خان. اود تانریسی‌دیر. " لعنته گلمک " معناسیندا " آندیرا قالماق " ایفاده‌سی ایشله‌دیلیر. قارا و چیرکین معناسیندا " انتر " سؤزو ده ایشله دیلیر.[۹]
- چئنبیل. داغ تانریچاسی‌دیر. آذربایجانلی‌لارین کوروغلو داستانیندا یئر آدینا چئوریله‌رک چنلی بئل داغی اولموشدور.[۱۰]
- قانیم خان. اینام تانریسی‌دیر. آذربایجاندا راضی سالینا بیلمه‌ین اینسانلارا " قانماز " دئییلیر.[۱۱]
- قوْدوُ. گونش چاغیرماق و یا یاغیش یاغدیرماق اوچون تانری. قودو-قودو مراسیمی بونونلا باغلی‌دیر.[۱۲]
- سایا خان. حئیواندارلیقلا مشغول اولانلاری قورویور. سایا مراسیمی بونونلا باغلی‌دیر.[۱۳]
- توُفان دیو. ایلدیریم تانریسی نین ایلدیریم چاخاندا قیز قاچیرماسی میفینه اویغونلوق " تاپدیق " ناغیلینداکی توفان دیوده ده گؤرولور.[۱۴]
- تاپدیق. توفان دیوین اوغلودور، گؤی اوغلو کیمی گؤیدن یئره آتیلیر و تاپیلدیغی اوچون آدینا تاپدیق دئییلیر.[۱۴]
- اوُمای آنا. آذربایجان اینانج‌لاریندا هومای قایاسینا باشینی قویوب یاتان قادینین اوشاغی اولاردی.[۱۵]
- فاطما قاری. آذربایجان، شرقی آنادولو و شیمالی عراقین بعضی بؤلگه‌لرینده اومای آنانین وظیفهلرینی إتنیک-مدنی چرچیوه ده فاطما قاری موتیوی حیاتا کئچیریر. او، آذربایجان اینانج‌لاریندا بئلینده اوخو و یایی اولان بیر وارلیق شکلینده گؤستریلیر. فاطما قاری یایین گؤیه توتاندا بوللوق، یئره توتاندا قیتلیق اولور.[۱۶][۱۵]
- یاهوُ. خزر اطرافی بؤلگه‌لرده بالیقچی‌لیق نغمه‌لرینده آدی کئچیر.[۱۷]
- یئل بابا. کئچمیشده تاخیل سونبولدن چیخاندان سونرا بوغدانی ساماندان چیخارتماق اوچون چاغریلیردی: " تاخیلیمیز یئرده قالدی، یاخامیز الده قالدی. آ یئل بابا، یئل بابا، قوربان سنه، گل، بابا! "[۱۸]
- یئر آنا. نوروز بایرامیندا تورپاغین ایکی طرفدن قازیلماسی و آلتیندان کئچیدین دوزلدیلمه‌سی، سونرا اینسان‌لارین اورادان کئچمه‌سی یئر کولتونون بیر قالیغی اولوب، تورپاق روحو و یئر آنا روحوندان یئنیدن جانلانماغی ایفاده ائدیردی. تورک میفولوژی‌‌سینده یئر آنا ایله علاقه‌لندیریلن، ضعیف دوغولان کؤرپه‌نی کؤهنه مزارا قویاراق بیر گئجه اورادا ساخلاماق عادتی‌نین باشقا بیر فورماسی آذربایجان ناغیل‌لاریندا گؤرولور. ات پارچاسی کیمی دوغولان اوشاق سیمورق قوشو طرفیندن بیر چایین سویوندا اوزدورولور و داها سونرا اوشاق گؤزللشیر.[۱۹]
اییه‌لر
أیه‌لر و یا اییه‌لر موعین طبیعی وارلیق‌لاری قورویان و یا اونلارین تجسّومو اولان میفولوژی وارلیق‌لار، یاخود هامی وارلیق‌لاردیر.[۲۰]
- باغ أیه‌سی. باغا گیرنده سالام وئریلملی، باغدان چیخاندا ساغوللاشدیلمالی‌دیر. باغدان بیر شئیین گؤتورنده ایجازه آلینمالیدیر.[۲۰]
- چای ننه‌سی. یاشلی قادین گئییمینده چایدا یاشادیغینا اینانیلیر. کؤرپودن کئچنده سویا چوخ باخیلاندا عصب‌لشیر و اینسانین باشین دؤندورور. باشی دؤنن آدامین گؤزلری قارالیر و چایا دوشور.[۲۱]
- چن قاریسی. چن، چیسَک، قارا دومانی تورباسیندا ساخلاییر آجیغی توتاندا تورباسین آچیب چن-دومانی بوشالدیر. چن یئل بابانین خوشونا گلمه‌ینده اسیب اونو داغیدیر.[۲۰]
- ائو اییه‌سی. هر ائوین بیر اییه‌سی واردیر. بعضاً آدینا " ائو جینی " ده دئییلیر.[۲۲]
- مئشه اییه‌سی. آذربایجان اینانج‌لاریندا مئشه اییه‌سی رولونو آغاج کیشی اویناییر.[۲۳]
- اود اییه‌سی. آذربایجان اینانج‌لاریندا اودو سو ایله سؤندورمزلر، اودون روحو اینجییر.[۲۴]
- سو صاحیبی. قورویوجو روحلار اولان صاحیب‌لرین ان اوستونودور. سحر سویا گئدنده اونا سالام وئریلمه‌لی‌دیر. سو چیرکلندیریلرسه، سو صاحیبی اینسانلارا زیان وئرر.[۲۱]
- اردوو (اردوی). سو روحونو تمثیل ائدن میفیک وارلیق‌دیر.[۲۵]
- ارنلر. سودا یاشادیغینا اینانیلان ارنلر سو روحونا باغلی‌دیرلار. بئله بیر دئییم وار: " یالان دئسن، سنی سویون ارنلری وورسون " .[۲۶]
- یئل اییه‌سی. حئیدر، یئل اییه‌سینه آذربایجان مدنیتینده وئریلن آددیر. خالق آراسینداکی بیر روایته گؤره، یئددی رنگده یوماق دولاییب قیچینین آلتینا قویدوقدان سونرا، اسن کولک سببی ایله یوماق دیگیرله‌نیب گئتدیگی اوچون حئیدره عصبی‌لشن فاطما قادین، بئلینده‌کی اوخ و یایی چیخاریب اونو وورماق ایسته‌میشدیر. یایی دوز توتمادیغی اوچون حئیدر گوله‌رک قاچیب، فاطما قادینین یونلارینی گؤیون یئددینجی قاتیندا گیزله‌دیب. بئله‌جه گؤی قورشاغی یارانمیشدیر.[۲۷]
- یئر اییه‌سی. گوندوزلر اینسانا گؤرونمزلر و زیان وئرمزلر. گئجه واختی ایسه دیقت ائدیلمهلیدیر.[۲۸]
میفیک وارلیق‌لار
- جیرتدان. آذربایجان ناغیل‌لاری‌نین قهرمانی‌دیر. آراشدیرمالارا گؤره، آلوو روحونو تمثیل ائدیر.[۲۹]آذربایجان کؤرپه‌لر ده جیرتدان آدلاندیریلا بیلیر.[۳۰]
- چینتیرقاییش/کندیرقاییش. آخشام‌اوستو یول کناریندا راست گلینن میفولوژی وارلیق‌دیر. او، چوخ آریق‌دیر و 63 اوزون قوللارا مالیک‌دیر. چینتیرقاییش یولچولارا کؤمک‌سیز قاری و یاخود اوشاق شکلینده گؤرونور. یولچولاردان اونا کؤمک ائتمه‌سینی خواهیش ائدیر. سونرا ایسه قوللارینی اونو گؤتورمک اوچون اَییلن یولچونون بوینونا دولاییر و اونو سیخماغا باشلاییر. ناخچیواندا راست گلینیر.[۵]
- دامداباجالار. اونلار کؤهنه ائولرین، مسجیدلرین دییرمان‌لارین خارابالیق‌لاریندا یاشاییرلار. آخشامدان کئچمیش حَیَطه ایستی سو تؤکمک اولماز، چونکی تصادوفن، دامداباجالارین اوشاق‌لارینی یاندیرماق اولار، بئله اولارسا، اونلار بونون قارشی‌لیغیندا اینتیقام آلماغا باشلایارلار.[۳۱]
- دیولر. نهنگ، قووّتلی، عئیبه‌جر و اینسانابنزر دیولر قویولارین دیبینده کی اوچ اوتاقلی ماغارالاردا یاشاییرلار و شر قووّهلری تمثیل ائدیرلر. " ابراهیمین ناغیلی " -ندا ایسه دیو خئییرخواه‌لیغی، اینسان‌لارلا قان قوهوملوغو ایله تصویر ائدیلیر.[۱۸]
- دؤنرگه‌لر. میف، ناغیل و داستان‌لاردا بعضی قهرمانلار باشقا اوبرازا چئوریلیر، دؤنور. بو خوصوصیت اونلار فونکسیونال کاراکتریستیکاسیندا اساس رولو اوینادیغی اوچون بئله آدلانیرلار.[۲۰]
- آدامجیل قورد.[۳۲]حکایه‌لرین بیرینده آدامجیل اولماق اوچون ایستیفاده ائدیلن دری یاندیریلاندا همین اینسان آدامجیل‌لیقدان خیلاص اولور.[۲۰]
- گورئشن. گؤزل بیر قیزدیر. گئجه یوخودان اویانیب حَیَطه چیخارکن اونو آلووسایاغی بیر ایشیق احاطه ائدیر و باشینا جاناوار دریسی دوشور. آدامجیلا چئوریلن قیز او گوندن سونرا کندده آدام اؤلن کیمی همین درینی گئییر و اؤلونو قبیردن چیخاردیب آپاریر.[۵]
- ایلان-اوغلان. اوغلان ایلانا چئوریلمک اوچون پالتاردان ایستیفاده ائدیر، پالتار یاندیریلاندا هم ایلان، هم اوغلان غئیب اولور.[۲۰]
- کافتار. داها چوخ قبیریستان‌لیق اطرافیندا راست گلینن میفولوژی وارلیق‌دیر. بیر نئچه متنده او، یوللا گئدن آتلی‌لاری اینجیدیر، داها چوخ ایشیقدان و دمیر اشیالاردان قورخور. بو تیپ متن‌لرین بیرینده کافتار آراباسینا میندیگی شخصه دئییر کی، سن اوشاقکن آنانین اوزونه آغ اولموسان.[۵]
- کافتارکیس. آدامدان دؤنمه‌دی، بوینوزلاری وار. گئجه قبیرلری ائشیب، جسدلری چیخاریب باش‌داشینا سؤیکه‌ییر. سونرا ایسه اونلاری بوینوزلاری واسیطه‌سیله دالینا قویوب، یئمک اوچون آپارار.[۲۰]
- سۆلئیه (ایسگندر قوشو). اونون گؤرونمه سی اطرافدا اووون اولماسینا ایشاره دیر. آما اونا گولله آتماق اولماز. اووچولارین وئردیکلری معلوماتا گؤره، اونا گولله آتان کیمی دونیا قاریشیر، گونشلی هاوا اولماسینا باخمایاراق، بیردن-بیره گوجلو یاغیش یاغیر، دولو تؤکور، توفان قوپور و س.[۵]
- کله‌گؤز (تپه‌گؤز). آذربایجان خالق داستانیندا راست گلینیر، اینسان سوموک‌لریندن قالاسی وار.[۳۳]
- کیمسه‌لر و یا کیمسنه. ائوده اینسان اولماسا دا، ائوه گیرنده سالام وئررلر. چونکی ائوده کیمسه‌لر وار. اونلار ائوه برکت گتیرر، قوش جیلدینده اینسانین یوخوسونا گیررلر.[۳۴]
- خورتدان و یا خورتلاق. گئجه قبیردن خورتلایاراق چیخان وارلیق‌لاردیر.[۳۵]
- قاراچوخا. متن‌لرده قاراچوخا دایم ائوله باغلی اولور. اونون دامین اوستونده یاتدیغی، ائوه گیرن زامان قاراچوخایا سالام وئرمک لازیم اولدوغو قئید اولونور. قاراچوخانین ائوی ترک ائتمه‌سی ایسه او عاییله‌نین بختی نین باغلانماسی کیمی یوزولور.[۳۶]
- قارامات. پیس روحدور. آذربایجان دیلینده " قارامات باسماق " دئییمی واردیر.[۳۷]
- قاییش بالدیر. اوشاق‌لاری قورخوتماق اوچون اویدورولموشدور.[۳۸]
- قوُلباسدی و یا آلئیبانی. اوزون‌بویلو، آغبنیز و چیلپاق تصوور ائدیلن، قادین جینسینه مخصوص میفیک جانلی‌دیر. سینه‌سینه ایینه سانجیلاندا حرکت ائده بیلمیر.[۳۹]
- قوُلیابانی‌لار. چؤلده و یا قبیریستان‌لیقدا یاشاییب، گئجه یولچولارینی قورخودورلار. قولیابانی‌لار توتولدوقدان سونرا پالتارینا ایینه سانجیلاراق صاحیبله‌نیله‌بیلر، آنجاق اینسانین هر دئدیگی نین عکسینی ائده‌جک.[۴۰][۴۱]
- ملک. آذربایجان اینانج‌لاریندا اوددا ملک اولدوغونا اینانیلار، اود سو ایله سؤندورولمزدی.[۴۲]
- پریلر. اونلار ناغیل‌لاریدا موثبت رول اویناییر، آغ دری‌لری و اوزون ساچلاری ایله گؤزل باکیره‌لر اولاراق تصویر اولونور. پریلر گؤزل باغلاردا و سارای‌لاردا یاشاییر، حوووض‌لاردا اوزورلر. اونلار گؤیرچینه چئوریلیب، باشیا یئرلره اوچا بیلیرلر..[۴۳] آذربایجان میفولوژی‌‌سینه سولارین صاحیبی اولان سو پری‌لری ده مؤوجوددور.[۴۴]
- شاهماران و یا ایلانلارین شاهی. یاری-ایلان، یاری-اینسان تیپلی وارلیق‌دیر.[۴۵]
- شئشه. آذربایجان اینانج‌لاریندا بیلینمزلر عالمیندن گلن شئیطانی قوشدور، آنجاق گئجه‌لر اوچار، تک قالان اوغلان اوشاق‌لارینی ووروب اؤلدورر.[۴۶]
- توُلپار. آذربایجان کوراوغلو داستانیندا قیرات و دۆرات تولپارین (دنیز آتی) نسلیندن گلیر.[۴۷]
- اوُجوُقوُلوُ. نهنگین آدی‌دیر، نورمال اینسان‌لار اونون آنجاق دابانینا چاتیر.[۲۰]
- وئرگیلی آدام‌لار. وئرگی یوخودا وئریلیر و اونو وئرن موختلیف پیر صاحیب‌لری‌دیر.[۵]
جین لر
جین‌لر ایسلامدان اولکی عرب میفولوژیسی و داها سونرا ایسلام میفولوژیسی و تئولوژی‌سینده فؤوق‌الطبیعی وارلیق‌لاردیر. هم موثبت، هم ده منفی رول اوینایا بیلیرلر. آذربایجان میفولوژی‌‌سینده آشاغیداکیلارا راست گلینیر:
- جین دَییشیگی. شکی متن‌لرینه گؤره کؤرپه اوشاغی تک قویدوقدا جین اونو اؤز بالاسی ایله دَییشدیریر. جینین دییشدیردیگی اوشاق جانسیز، آریق و بالاجابوی اولور. جین دییشگی، عادتاً، تک گزیر. اونون اوزونه باخاندا آدامین جانینا قورخو دوشور. هئچ کس اونونلا عاییله قورمور. هانسی ائوده مجلیس اولوب، اونا پای چیخاریلماسا، همین عاییله‌یه بدبخت‌لیک اوز وئریر. آغبابا نومونه‌سینه گؤره جین دییشیگی همیشه خارابا یئرلرده، قایالیق‌لاردا اولور. او، جین کیمی جوربجور دونلارا گیره بیلمیر. بونا گؤره ده راستلاشدیغی آدام‌لاری اوزاقدان-اوزاغا آلداتماغا چالیشیر.[۵]
- بیزدن یاخشی‌لار. جین‌لره وئریلن آددیر. یئره سو تؤکولنده بیزدن یاخشی‌لارین اوشاق‌لاری یانار و اونلار دا اینتیقام آلماق اوچون اینسان‌لاری دؤیرلر.[۴۸]
- آستانا جینی. ائوین آستاناسی‌نین صاحیبی‌دیر، آخشام واختی چؤلده اوتورماق و یا الی قوینوندا دورماق اولماز.[۳۶]
- چَر و چوْر. بیزدن یاخشی‌لاردان‌دیر، اینسانین وار-دؤولتینه زیان وئررلر. چر ترلی آتی اؤلدورور کی، اینسان پیادا قالسین، یول گئده بیلمه‌سین.[۲۰]
- آغ چوْر و قارا چوْر. چورون فورمالاری‌دیر. آغ چور بوستانی محو ائدیر، قارا چور ایسه باغ-باغچانی، ان چوخ اوزومو قیریر.[۲۰]
- ملئیکه‌لر. قادین جینسینده دیرلر، گؤیرچینه چئوریله بیلیرلر.[۲۰]
- بویو بیر قاریش، ساققالی ایکی (یئددی) قاریش. آذربایجانلی‌لارین اینانجیندا گؤزه گؤرونمه‌ین، اینسانابنزر جیندیر. ساققالینداکی هر توک بیر اوخدور.[۴۹]
- اجینّه. جاماعاتین سیخ اولدوغو یئرلرده یاشاییب، قیسا بویلو اولورلار. ایری باشلاری، توکلو بدن‌لری و ترس آیاق‌لاری واردیر.[۵۰]
- جین‌لر پادشاهی. آغزینا توپوردوگو شخص دونیاداکی هر شئیین دیلینی بیلیر.[۲۰]
اژداهالار
اژداهالار آذربایجان میف و ناغیل‌لاریندا قوراقلیق و خسته‌لیگین سببکاری کیمی تصویر ائدیلیر، سو منبع‌لری‌نین قاباغینی توتورلار. اژداهانین کسیلمیش باشی‌نین دیریله‌رک قهرمانا هوجوم ائتمه‌سی ده مومکوندور. آذربایجان ترکمه‌لری‌نین خالچا موتیولرینده راست گلینیر، ائوین قورویوجوسو (تالیسمانی) اولاراق ایستیفاده ائدیلیر.[۵۱]
- داش اژداها. آرپا چایی نین ساحیلینده یاشایان بیر کیشی‌نین گؤزل قیزی سئودیگی اوغلانلا گؤروشنده، قیزا بند اولموش اژداها اونلاری گؤرور و غضبله‌نیب کامینا چکمک ایسته‌ییر. بو واختی قیزین آتاسی اوزونو گؤیلره توتوب آللاها یالواریر و اژداها داشا دؤنور. همین داشا " اژداها بورنو " دئییرلر.[۵۲]
- چوُخور اژداهاسی. " نصیر کیشی‌نین حکایتی "-نده راست گلینن بو اژداهانین باشی پیشیک باشی بویدا ایدی، خیرداجا بوینوزلاری واردی.[۲۰]
- چیرتداغ. " قیزیل قوچ " ناغیلیندا چارداقدان یئره دوشدوکدن سونرا بؤیویوب اژداها اولور.[۵۳]
- اژداها نسلیندن گلن اینسان. اوچ یوز ایل قادین و داها سونرا یئددی یوز ایللیک اژداها جیلدینده یاشادیقدان سونرا یئنیدن قادینا چئوریلیر. اینسان جیلدینده اولماسینا باخمایاراق نفسی اژداها نفسی اولاراق قالدیغی اوچون یانینداکی‌لارا زیان وئریر.[۵۳]
- چوخ‌باشلی اژداها. بعضی سوژت‌لرده اژداها اوچ، یئددی و قیرخ باشلی اولور، اؤلدورولمه‌سی اوچون بوتون باشلاری کسیلمه‌لی‌دیر.
- جوت‌باشلی اژداها. آذربایجان خالچا توخومالاریندا راست گلینن موتیودیر.[۵۴]
- دوققوزباشلی اژداها. خوْرنا کندیندن جاوان بیر اووچونون دوشمنی سِحرلی کیشی‌نین بوروندوگو جیلدلردن بیری‌دیر.[۲۰]
- قیرخ باشلی اژداها. " اووچو احمد " ناغیلیندا راست گلینیر.[۵۲]
- عقربین قارنینداکی یئددی اژداها. ناغیل قهرمانی تاپدیق اژداهالاری اؤلدوردوکجه هره‌سی‌نین قارنیندان قیرخ یئنی اژداها چیخیر.[۵۵]
- گؤی چارخینی چئویرن جوت اژداها. تورک خالقلاری میفولوژی‌‌سینده‌کی بو افسانه‌یه آذربایجان خالچالاریندا راست گلینیر.[۵۴]
قهرمانلار
- بابا امیر. سِحیرلی پاپاغینی باشینا قویاندا گؤرونمز اولان داستان قهرمان‌لاریندان بیری‌دیر.[۵۶]
- چرشنبه آروادی. چرشنبه گونو بیر ائوده ایشلر تاماملانمامیش ایسه اورا گیرن و زیان ووران جادوگردیر.[۵۷]
- چؤمچه‌خاتون. حکایه‌لردن بیرینه گؤره، قوراقلیق زامانی بیر تپه‌نین باشینا چیخاراق آللاهدان یاغیش ایسته ییر. آللاه یاغیش یاغدیردیقدان سونرا تپه‌نی ترک ائتمه‌یه‌رک چوخ ایسلانیر و یام‌یاشیل بیر آغاجا چئوریلیر.[۲۰]
- خیزیر. " ...اونو تئشته ییغیب یوکون آلتینا قویارلار. گویا گئجه خیدیر ایلیاس گلیب الینی بو اونا چکر، اونو افسونلار. بو اون موقدس و افسونلانمیش حساب ائدیلر. " خیزیر بعضاً مؤعجیزه لی دوغوشا سبب اولان درویش، بعضاً ده بیر ایللیک یولو بیر گؤز قیرپیمیندا قطع ائدن، کورلارین گؤزونو آچان پئیغمبر اولور.
- کوراوغلو. کوروغلو نره چکنده داغ-داش لرزه یه گلردی.
- کوسا و کئچل. نوروز بایرامی قهرمان‌لاری‌دیر، کوسا قیشی، کئچل ایسه یازی سمبولیزه ائدیر.[۱۷]
- قورقود آتا. کایناتداکی هر شئیین آدینی او وئرمیشدیر.[۵۸]
- اوْخای. دوشمن‌لری طیلسیمله‌ین و گیزلی خزینه‌یه صاحیب سحیربازدیر. او بیری دونیانین تمثیلچیسی‌دیر. اوْخایین قصری‌نین دؤرد بیر یانی اینسان قانیندان قیرمیزی دنیزلرله اؤرتولودور. قصرین حیطی اینسان جیلدینده حئیوانلارلا دولودور. دیوارلار اینسان کلله‌سی ایله هؤرولوب.[۵۹]
- اووچو پیریم. ایلان‌لار پادشاهی آغزینا توپوردوگو حئیوان‌لارین دیلینی اؤیرنمیشدیر. یوز ایل ماغارادا یاشامیشدیر.[۶۰]
کونسپت‌لر
- عالمین یاتدیغی واخت. قیشین سونو، یازین باشلانغیجینا دئییلیر. طبیعتین اؤلوب-دیریلدیگینه اینانیلیر.[۶۱]
- آدنا گونلری. بعضی آذربایجان بؤلگه‌لرینده دده-بابا روحلاری‌نین یاد اولدوغو گونلره دئییلیر.[۶۲]
- آزار-بئزار. هر جور خسته‌لیگه دئییلیر.[۶۳]
- دؤولت قوشو. کیمین چیینینه اوتورسا پادشاه اولار.[۶۴]
- گونش و آی. آذربایجان اینانج‌لاریندا گونشین قیز، آیین ایسه اوغلان اوشاغی اولماسی فیکری واردیر.[۶۵]
- قاراباسما. گؤزه پیس بیر شئی گؤرونمه‌سی‌دیر، کابوس‌لار دا بونا عاییددیر.[۳۷]
- قارادابان. گئجه دوغولان شخصه دئییلیر. گؤردوگو ایش همیشه اوغورسوز اولور.[۶۶]
- قاری ننه‌نین اؤرکنی. یاغیشدان سونرا سمادا یارانان یئددی رنگلی گؤی قورشاغی‌نین خالق آراسینداکی آدی‌دیر.[۶۷] گؤی قورشاغی نین آلتیندان کئچنده قیز اوغلان، اوغلان ایسه قیز اولور.[۲۰]
- غرب اولدوزو. آذربایجان اینانج‌لاریندا غرب اولدوزونو گؤرن شخص اوغورلو قبول ائدیلر.[۶۸]
- قیش. آذربایجان اینانج‌لاریندا قیش قوجا قاری اولاراق تصوور ائدیلیر.[۶۵]
- قورد. یوخودا قورد گؤرمک یاخشی‌دیر، قوردا سؤیمک اولماز، آغاجا قورد کلله‌سی آسیلاراق باغ-بوستان قورونور.[۶۹]
- اؤلولرین دیریلدیلمه‌سی. " قول محمود " داستانیندا اؤلولرین باشی اوزرینده اوچ میصراع شعیر اوخونار، هر میصراع بیتنده بیر اؤلو دیریلر.[۷۰]
- یوخودا آت گؤرمک. اوزون‌بویلولوق و آرزویا چاتماغا ایشاره دیر.[۷۱]
میفولوژی دوشونجه
بیر إتنوسو دیگریندن آییران علامت‌لر چوخدور. فرقلندیریجی عامیل‌لرین ان اؤنده گلنی ایسه میفولوژی دوشونجه‌دیر. بو سیرایا مراسیم‌لر، بایرام‌لار، عادت‌لر — مدنی ایرثین باشقا آرخایک آتریبوت‌لاری دا داخیل‌دیر. لاکین دونیانی درک ائتمه ده الده اولونان ایلکین نتیجه‌لر کؤکله — چوخ درین قاتلارلا باغلاندیغیندان اساس معیار رولونو میفلر داشیییر. باشقا سؤزله، بعضی اوخشارلیق، یاخینلیق و سسلشمه‌لر نظره چارپسا دا، دونیا خالقلارینین هر بیری نین میفولوژی‌‌دن کئچن اؤزونه‌مخصوص مدنیتی، فولکلور عنعنه سی، دونیاآنلامی واردیر. اورادا دویولان‌لارا و باش وئرن‌لره هر میلتین اؤز میفولوژی باخیشی مؤوجوددور. و آذربایجان تورکلری نین معنوی سیماسی نین فورمالاشماسیندا ان موهوم وظیفه میفولوژی دوشونجه نین کورتبیی شکیلده یارانان محصول‌لاری نین اوزرینه دوشموشدور. ایبتیدایی اینانج‌لارین قالیق‌لاری میف و ریتوال‌لار واسیطه‌سی ایله فولکلورون إپیک، لیریک ژانرلارینا کئچمیش، ائله‌جه ده اونلار اویون-تاماشالارین، مراسیم نغمه‌لری‌نین اؤزه‌گینی تشکیل ائتمیشدیر. مدنیتین ان آرخایک علامت‌لری نین و إلمنت‌لری‌نین کومپلکس شکیلده عکسینه ده میفولوژی‌‌نین داشیییجی‌لاریندا (یارادیجی‌لار — تانری‌لار، دونیانین، طبیعت حادیثه‌لری نین یارانماسی، جانلی-جانسیز وارلیق‌لارین بیر-بیری ایله قارشی‌لیقلی موناسیبتلری و علاقه‌لری حاقینداکی تصوورلرده، کولت‌لاردا، ماگیک‌لیکله یوغرولان، ساکرال‌لاشدیریلان جیسیم‌لرده) راستلاشیریق.
میفین* (یاخود میفیک زامانین) قورتاردیغی، بیتدیگی یئردن تاریخ باشلاییر. لاکین میفولوژی گؤروش‌لرسیز هئچ بیر خالقین قدیم تاریخی و مدنیتی یوخدور. اونا گؤره کی، آرخایک مدنیت‌لرین هامیسی منبعیینی میفولوژی تصوورلردن آلیر.
آذربایجان دونیانین ایلکین اینسان مسکن‌لریندن بیری‌دیر. إتنوقراف‌لار بیلدیریرلر کی، «یئر اوزونده یازیلی منبع‌لرین تاریخی 5 مین ایلدن چوخ دئییل، لاکین آذربایجاندا یاشایان ان قدیم اهالی نین تاریخی 2 میلیون ایله قدردیر». محض اولو اجدادین کؤکونو همین اوزون زامان عرضینده یارانان میفولوژیسی نین ایزلری ایله اوزه چیخارماق مومکوندور.
میفلر
میف دونیانین ایشاره لرله، ساکرال اوبرازلارلا درکی‌دیر. طبیعی‌دیر کی، دیلین یارانماسی پروسه‌‌ینده اینسان‌لارین بیر-بیری‌لری ایله، طبیعتله علاقه لری سیقنال لار و ایشاره لر واسیطه سی ایله قورولموشدور. بئله بیر قناعت ایره‌لی سورورلر کی، «بئیین استروکتورلاری نین ائوولیوسیاسی نیطقله باغلی مئیدانا گلمیش، هومینید اجدادین ژست‌لرله اونسیتی و آیری-آیری سسلری آنلامالاری ایله دیل فورمالاشماغا باشلامیشدیر» [318، 93]. موختلیف سسلر رابیطه یاراتماغا خیدمت ائتمکله بیرلشیب سؤزلری یاراتدیغی کیمی کورتبیی میفولوژی اوبرازلار شکلینه دوشن طبیعت حادیثه لری و دونیانین آیری-آیری آتریبوت‌لاری دا اوچ فونکسیونون (دوغولما، یاشاما، محو اولما؛ مس.: کولک دوغولور، فعالیت گؤستریر و یوخا چیخیر؛ یاغیش یاغیر، یئر اوزونو نملندیریر، تورپاق سویو اؤزونه چکمکله یوخ اولور) داشیییجی‌سینا چئوریلمکله دورغونلوقدان چیخیب اینکیشافین تمل داشلارینی قویموشدور. دئمه‌لی، هر بیر خالقین تاریخی نین و مدنیتی‌نین عرفه‌سی، همچنین ایلکین باشلانغیجی اونون میفولوژیسی ایله تصدیقله‌نیر. توپلوم حالیندا یاشایان اینسان‌لارین ایبتیدایی امک پروسه‌‌سی‌نین، معیشت طرزی نین، پئشه‌لره (اووچولوق، مالدارلیق، اکینچی‌لیک، توخوجولوق و. ب) یییه‌لنمه‌لری‌نین ده اساس ایستیقامت‌وئریجی گوجو میفیک دوشونجه ایله باغلانیر. اونلارین ریتوال‌لاری، بایرام‌لاری دا میفلرله تنظیمله‌نیر، اینام و اعتیقادلاری نین دا مایاسیندا میفولوژی گؤروش‌لر دایانیردی. بو سبب‌لردن آذربایجان خالقی نین میفولوژیسی نین گنزیسی نین سیستملی شکیلده آراشدیریلماسی مدنیت تاریخی‌نین ان قارانلیق صحیفه‌لری نین آیدینلاشدیریلماسینا یاردیم گؤستره بیلر. قافقازدا یاشایان قدیم تورکلرین ایبتیدایی دونیاگؤروشونون، اینانج‌لاری‌نین، میفولوژی درک ائتمه‌سی‌نین یازیلی و شیفاهی منبع‌لری نین صاف-چوروک ائدیلمه‌سی بیر نئچه سببدن بؤیوک اهمیته مالیک‌دیر: ایلک نؤوبه ده، بو، اونلارین ازلدن قافقازدا دوغولوب مسکونلاشمالاری نین تاریخی-مدنی حادیثه اولدوغونو اساسلاندیریر. ایکینجیسی، تکجه بو پروسه‌‌نین کاراکترینی موعین‌لشدیرمیر، هم ده إتنیک بیرلشمه لرین باشا چاتماسینی تنظیمله ییر، سونراکی اینکیشافا جیدی تاثیر گؤستریر. ائله‌جه ده شرق خالقلاری نین اینانج‌لاری، دینی عنعنه لری، میلّی کالوریتی ایله قارشی‌لیقلی باغلاشمالارین آسپکت‌لری آردیجیل‌لیقلا نظردن کئچیریلیر.
میفلر – آرختیپیک، اونیورسال، فؤوق‌الطبیعی اوبرازلار سیلسیله‌سی‌دیر و قدیم خالق‌لاردان بیری کیمی آذربایجان تورکلری نین ایلکین دونیاگؤروشونون محصولودور. بعضاً کونکرت اوبراز، خوصوصی آد شکلینده یادداش‌لاردا یاشاسا دا، هر بیری موعین وارلیغین یارانماسی، فعالیتی و محویندن بحث آچان پریمیتیو احوالاتین داشیییجی‌سیدیر. داها چوخ اسکی چاغلارا عایید یازیلی آبیده لرده، ناغیل، إپوس و شیفاهی إپیک عنعنه‌نین باشقا فورمالاریندا، ریتوال‌لاردا، اینام و اعتیقادلاردا میفیک دوشونجه نین قالیق‌لارینا راست گلیریک – بوتون بونلار تدقیقاتین اوبیئکتینی تشکیل ائدیر.
اولو اجدادین دونیانین یارانماسی حاقیندا تصوورلری، کورتبیی شکیلده مئیدانا گلن میفولوژی اوبرازلار، کایناتین میفیک سیستمی و مودل‌لری، افسانه، آرخایک ناغیل، إپوس متن‌لری‌نین ایچریسینده اریدیلن میفیک سوژت‌لر تدقیقاتین پردمتی‌دیر. بو نومونه‌لرین بیر قیسمی قدیم یازیلی و مادّی آبیده‌لرده (قوبوستان قایا رسملری، «اوستا»، داش کیتابه‌لر، آرکولوژی قازینتی‌لار زامانی موختلیف کورقان‌لاردان تاپیلان معیشت اشیالاری و س.) اؤزونه یئر آلمیش، دیگر قیسمی ایسه شیفاهی شکیلده یادداش‌لاردا یاشادیلاراق زمانمیزه قدر گلیب چیخمیشدیر. میف متن‌لری کلاسیک یازیچی‌لاریمیزین اثرلری‌نین ده قایناق‌لاریندان بیری اولموشدور، ائله‌جه ده خالق مراسیم‌لری، عادت-عنعنه لر، اویون و تاماشالار، ایناج‌لاردا درین ایزلر بوراخمیشدیر. إپیک عنعنه ده آذربایجان تورکلرینین اسکی میفلری نین اساس داشیییجی‌سی «کیتابی-دده قورقود»، «کوراوغلو»، «اصلی و کرم» کیمی إپوس‌لار و آرخایک ناغیل‌لاردیر اولموشدور.
اتک یازیلار
- Kalafat, 1998. səh. 42
- Cəlal Bəydili (Məmmədov). Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və funksiya (monoqrafiya). - Bakı: Mütərcim, 2007. - 272 səh.
- В. Б. Агач-Киши // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 35.
- Ələkbərova, Lətafət,SMOMPK (“QAFQAZ ƏRAZİLƏRİ VƏ XALQLARININ TƏSVİRİNƏ DAİR MATERİALLAR TOPLUSU”) MƏCMUƏSİNDƏ KİÇİK JANRLAR, Bakı: Bakı Dövlət Universiteti
- ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ ۵٫۵ ۵٫۶ Ləman Vaqif qızı Süleymanova. Şəki folklor mühiti, Bakı, 2012. – 248 səh.
- Beydili, 2003. səh. 33
- Beydili, 2003. səh. 37
- Beydili, 2003. səh. 59
- Karakurt, 2011. səh. 44
- Karakurt, 2011. səh. 90
- Karakurt, 2011. səh. 167
- А.Caferoğlu."AZERBAYCAN ve ANADOLU FOLKLORUNDA SAKLANAN İKİ ŞAMAN TANRISI"(PDF) (türk).
- Beydili, 2003. səh. 486
- ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ Beydili, 2003. səh. 537
- ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ Beydili, 2003. səh. 584-585
- Beydili, 2003. səh. 215-218
- ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ R.Əliyev. "Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı" (azərb.). Bakı nəşriyyatı.
- ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ Qafarlı, Ramazan (2010), AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN MİFOLOGİYASI, ADPU
- Beydili, 2003. səh. 612-613
- ۲۰٫۰۰ ۲۰٫۰۱ ۲۰٫۰۲ ۲۰٫۰۳ ۲۰٫۰۴ ۲۰٫۰۵ ۲۰٫۰۶ ۲۰٫۰۷ ۲۰٫۰۸ ۲۰٫۰۹ ۲۰٫۱۰ ۲۰٫۱۱ ۲۰٫۱۲ ۲۰٫۱۳۲۰٫۱۴ ۲۰٫۱۵ Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005. anl.az
- ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ Beydili, 2003. səh. 136
- Beydili, 2003. səh. 205
- Beydili, 2003. səh. 568
- Karakurt, 2011. səh. 229
- Beydili, 2003. səh. 195
- Beydili, 2003. səh. 60
- Karakurt, 2011. səh. 144
- Beydili, 2003. səh. 280
- Beydili, 2003. səh. 128
- Karakurt, 2011. səh. 91
- SMOMPK: AZƏRBAYCAN FOLKLORU MATERİALLARI. 2-ci cild, AMEA Folklor İnstitutu, 2019
- Beydili, 2003. səh. 414
- Beydili, 2003. səh. 554
- Beydili, 2003. səh. 314
- Beydili, 2003. səh. 243
- ۳۶٫۰ ۳۶٫۱ Beydili, 2003. səh. 204
- ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ Beydili, 2003. səh. 298
- Beydili, 2003. səh. 304
- Beydili, 2003. səh. 42-43
- Каракашлы К. Т. (азерб.)русск.. Материальная культура азербайджанцев Северо-восточной и Центральной зон Малого Кавказа: историко-этнографическое исследование. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964.
- Гюль-ябани // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 342.
- Beydili, 2003. səh. 436
- Әфәндијев П. (азерб.)русск.. Азәрбајҹан шифаһи халг әдәбијјаты (азерб.) / Научный редактор А. Набиев (азерб.)русск.. — Б.: Маариф, 1992. — 477 с.
- Басилов В. Н. Пари // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1982. — Т. II. — С. 287.
- Seçkin SARPKAYA (2018). "CÂMASBNÂME'DEN MASALLARA ŞAHMARAN: TÜRKİYE SAHASI MASALLARINDA ŞAHMARAN TİPİ VE ANLATILARI".
- Beydili, 2003. səh. 528
- Çufadar, N. (2019). Köroğlu Destanı’nda atın mitolojik göstergeleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö5), 215-226. DOI: 10.29000/rumelide.606128.
- Beydili, 2003. səh. 104-105
- Beydili, 2003. səh. 108
- Beydili, 2003. səh. 187
- Beydili, 2003. səh. 193
- ۵۲٫۰ ۵۲٫۱ Məhsəti Rüstəm qızı Ismayıl. Naxçıvan əfsanələri. Bakı: Еlm, 2008, 208 s.
- ۵۳٫۰ ۵۳٫۱ Azərbaycan nağılları. V cild.
- ۵۴٫۰ ۵۴٫۱ AZERBAYCAN HALI VE TEKSTİLLERİNDE EJDER MOTİFİ. Valide Paşayeva
- Azərbaycan nağılları. IV cild.
- Beydili, 2003. səh. 342
- Karakurt, 2011. səh. 96
- Beydili, 2003. səh. 21
- Beydili, 2003. səh. 441
- Beydili, 2003. səh. 75
- Beydili, 2003. səh. 42
- Beydili, 2003. səh. 79
- Beydili, 2003. səh. 84
- Beydili, 2003. səh. 171
- ۶۵٫۰ ۶۵٫۱ Beydili, 2003. səh. 63
- Beydili, 2003. səh. 300
- Beydili, 2003. səh. 217
- Kalafat, 1998. səh. 68
- Beydili, 2003. səh. 352
- Beydili, 2003. səh. 460
- Beydili, 2003. səh. 71
کؤچورن: عباس ائلچین
Canakkale Sehitlerine
En kesîf orduların yükleniyor dördü beşi,
-Tepeden yol bularak geçmek için Marmara'ya-
Kaç donanmayla sarılmış ufacık bir karaya.
Ne hayâsızca tehaşşüd ki ufuklar kapalı!
Nerde -gösterdiği vahşetle- "bu: bir Avrupalı! "
Dedirir -yırtıcı, his yoksulu, sırtlan kümesi,
Varsa gelmiş, açılıp mahbesi, yâhud kafesi!
Eski Dünyâ, Yeni Dünyâ, bütün akvâm-ı beşer,
Kaynıyor kum gibi, tûfan gibi, mahşer mahşer. (1)
Yedi iklîmi cihânın duruyor karşına da, (2)
Ostralya'yla berâber bakıyorsun: Kanada!
Çehreler başka, lisanlar, deriler rengârenk;
Sâde bir hâdise var ortada: Vahşetler denk.
Kimi Hindû, kimi yamyam, kimi bilmem ne belâ...
Hani, tâ'ûna da züldür bu rezîl istîlâ!
Ah o yirminci asır yok mu, o mahlûk-i asîl,
Ne kadar gözdesi mevcûd ise, hakkıyle sefîl,
Kustu Mehmedciğin aylarca durup karşısına;
Döktü karnındaki esrârı hayâsızcasına.
Maske yırtılmasa hâlâ bize âfetti o yüz...
Medeniyyet denilen kahbe, hakikat, yüzsüz.
Sonra mel'undaki tahrîbe müvekkel esbâb,
Öyle müdhiş ki: Eder her biri bir mülkü harâb.
Öteden sâikalar parçalıyor âfâkı;
Beriden zelzeleler kaldırıyor a'mâkı;
Bomba şimşekleri beyninden inip her siperin;
Sönüyor göğsünün üstünde o arslan neferin.
Yerin altında cehennem gibi binlerce lağam,
Atılan her lağamın yaktığı: Yüzlerce adam.
Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer;
O ne müdhiş tipidir: Savrulur enkaaz-ı beşer...
Kafa, göz, gövde, bacak, kol, çene, parmak, el, ayak,
Boşanır sırtlara, vâdîlere, sağnak sağnak.
Saçıyor zırha bürünmüş de o nâmerd eller,
Yıldırım yaylımı tûfanlar, alevden seller.
Veriyor yangını, durmuş da açık sînelere,
Sürü hâlinde gezerken sayısız tayyâre.
Top tüfekten daha sık, gülle yağan mermîler...
Kahraman orduyu seyret ki bu tehdîde güler!
Ne çelik tabyalar ister, ne siner hasmından;
Alınır kal'â mı göğsündeki kat kat îman?
Hangi kuvvet onu, hâşâ, edecek kahrına râm?
Çünkü te'sis-i İlâhî o metîn istihkâm.
Sarılır, indirilir mevki'-i müstahkemler,
Beşerin azmini tevkîf edemez sun'-i beşer;
Bu göğüslerse Hudâ'nın ebedî serhaddi;
"O benim sun'-i bedî'im, onu çiğnetme" dedi.
Âsım'ın nesli...diyordum ya...nesilmiş gerçek:
İşte çiğnetmedi nâmûsunu, çiğnetmeyecek.
Şühedâ gövdesi, bir baksana, dağlar, taşlar...
O, rükû olmasa, dünyâda eğilmez başlar,
Yaralanmış tertemiz alnından, uzanmış yatıyor, (3)
Bir hilâl uğruna, yâ Rab, ne güneşler batıyor!
Ey, bu topraklar için toprağa düşmüş asker!
Gökten ecdâd inerek öpse o pâk alnı değer.
Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhîd'i...
Bedr'in arslanları ancak, bu kadar şanlı idi.
Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?
"Gömelim gel seni târîhe" desem, sığmazsın.
Herc ü merc ettiğin edvâra da yetmez o kitâb...
Seni ancak ebediyyetler eder istîâb.
"Bu, taşındır" diyerek Kâ'be'yi diksem başına;
Rûhumun vahyini duysam da geçirsem taşına;
Sonra gök kubbeyi alsam da, ridâ namıyle,
Kanayan lâhdine çeksem bütün ecrâmıyle;
Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan, (4)
Yedi kandilli Süreyyâ'yı uzatsam oradan;
Sen bu âvîzenin altında, bürünmüş kanına,
Uzanırken, gece mehtâbı getirsem yanına,
Türbedârın gibi tâ fecre kadar bekletsem;
Gündüzün fecr ile âvîzeni lebriz etsem;
Tüllenen mağribi, akşamları sarsam yarana...
Yine bir şey yapabildim diyemem hâtırana.
Sen ki, son ehl-i salîbin kırarak savletini,
Şarkın en sevgili sultânı Salâhaddîn'i,
Kılıç Arslan gibi iclâline ettin hayran...
Sen ki, İslâm'ı kuşatmış, boğuyorken hüsran,
O demir çenberi göğsünde kırıp parçaladın;
Sen ki, rûhunla beraber gezer ecrâmı adın;
Sen ki, a'sâra gömülsen taşacaksın...Heyhât,
Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihât...
Ey şehîd oğlu şehîd, isteme benden makber,
Sana âgûşunu açmış duruyor Peygamber.
(1) İlk baskılarda:...kum gibi, mahşer mi, hakîkat mahşer.
(2) İlk baskılarda:...duruyor karşında,
(3) İlk baskıda: Vurulup tertemiz alnından, uzanmış yatıyor,
(4) İlk baskılarda: Ebr-i nîsânı açık...
Mehmet Akif Ersoy
خینالی علی
خینالی علی
یوزباشی فاروق جبهه‌یه یئنی گلن عسگرلری گؤزدن گئچیره-گئچیره اونلارلا دانیشیر هارالیسان کیمی سورغولار سوروشوردو. بیردن ساچی‌نین اورتاسی سارالمیش بیر اوشاق گؤردو.
" آدین نه سنین اؤولادیم؟... "
"علی... "
" هارالیسان؟... "
" توقات‌ین زیله‌سیندنم... "
" یاخشی اؤولادیم بو باشین حالی نه؟... "
" آنام جبهه یه گلیرکن خینا یاخدی کوماندیریم... "
" نییه؟... "
" بیلمیرم کوماندیریم... "
" یاخشی گئده بیلرسن خینالی علی... "
او گوندن سونرا هر کس اونا خینالی علی دئیر. هر کس باشینداکی خینایلا لاغ ائدر. قیسا مودتده اورگه یاتان و جسور داورانیش‌لاری ایله بوتون یولداش‌لاری نین سئوگیسینی قازانار. بیر گون عاییله‌سینه مکتوب یازماق ایستر. علی نین اوخوم-یازماسی دا یوخدور؛ یولداشلاریندان کؤمک ایستر. هامی بیرلیکده باشلارلار یازماغا. علی سؤیله‌یر یولداش‌لاری یازار:
" سئویملی آتا-آنام! اللرینیزدن اؤپورم. من بورادا چوخ یاخشی‌یام مندن نیگران اولمایین... "
باجیسینی اؤزوندن کیچیک قارداشینی سوروشار. کندلی‌لرینه، نیگران اولمامالارینی، وار اولدوقجا دوشمنین بیر آددیم بئله ایرهلییه بیلمه‌یه‌جگینی یازدیریر.
غورورلا مکتوبونو بیتیرنده بیردن عاغلینا بیر شئی گلیر. علینین آردینجا عسگره گله‌جک بیر قارداشی وار. خوصوصی اولاراق آناسینا یازدیریر:
"آنا جانیم! عسگره گلنده باشیما خینا یاخدین، بورادا کوماندیرلریم ، یولداشلاریم همیشه منله ظارافات ائدیب لاغا قویورلار. ساقین قارداشیم احمدین باشینا یاخما اونو دا لاغا قویماسینلار. اللریندن اؤپورم."
.. آرادان زامان کئچر. اینگیلیس‌لر ساواشی قازانماق اوچون بوتون گوجلری ایله گئلی‌بولویا باسقین ائدرلر. بو جبهه‌نی مودافیعه ائدن عسگرلر تک-تک شهید اولارلار. بونلارا یاردیمینا گئدن احتیاط قووّهلری ده یئترلی دئییل.گئلی‌بولو دوشمنین الینه دوشمک اوزره‌دیر.
خینالی علی نین کوماندیری ده اولایی گؤروب یئرینده دایانا بیلمیردی. بولوگو هله چاتیشمایا حاضیر دئییلدی. اونلار یئنی گلمیشدیلر. کوماندیرلرین بو دوشونجه‌لی حالینی گؤرن و دورومون وخامتینی آنلایان خینالی علی ایله یولداش‌لاری کوماندیرلرینه یالواریب یاخاراق اورایا گئتمک ایسته دیکلرینی سؤیله‌یرلر. کوماندیرلری اونلاری اؤلومه گؤندردیگینی بیله-بیله چاره سیز گؤندریر.
خینالی علی نین بؤلوگوندن کیمسه ساغ قالماز هامیسی شهید اولموشدور. آرادان زامان کئچر. خینالی علینین عاییله‌سینه یازدیغی مکتوبون جاوابی گلیر. کوماندیرلری گؤزلری دولو-دولو مکتوبو آچیب اوخوماغا قرار وئررلر (بو مکتوبون اصلی چاناق‌قالا موزه‌سینده سرگیلنمکده دیر.) آتاسی علی‌یه یازدیریب: " اوغولوم علی نئجه‌سن، یاخشی‌سانمی؟ گؤزلریندن اؤپوب سالام گؤندریرم. اؤکوزو ساتدیق پولون یاریسینی سنه، یاریسینی دا جبهه یه گئده‌جک قارداشینا وئریریک. ایندی اؤکوزون یئرینه تارلانی اؤزوم سورورم. اونسوز دا چوخ یورولمورام .سیزده بیزدن یانا نیگران اولمایین بورادا هر شئی یولوندادیر".
مکتوبو یازان قوهوم کندلی‌لری، کاغیذین سونوندا:"علی! آنانین دا سنه دئیه‌جک بیز سؤزو وار..."دئیه آرتیریب:
- " اوغلوم علی، یازمیسان کی باشیمداکی خینایلا لاغ ائتدیلر، قارداشیما دا یاخما دئمیسن.
قارداشینا دا یاخدیردیم. کوماندیر و یولداش‌لارینا سؤیله سنینله لاغ ائتمه سینلر. بیز ده اوچ شئیه خینا یاخارلار:
1- گلین گئدن قیزا؛ گئتسین عاییله‌سینه، اوشاق‌لارینا قوربان اولسون دئیه...
2- قوربان‌لیق قوچا؛ آللاها قوربان اولسون دئیه...
3- عسگره گئدن ایگیده؛ وطنه‌میزه قوربان اولسون دئیه...
گؤزلریندن اؤپورم. آللاهین آمانیندا اولون... "
مکتوبو اوخویان علینین کوماندیری ایله دیگرلری هیچقیرا -هیچقیرا آغلاشماقدا ایدیلر.
کؤچورن: عباس ائلچین
Alisher navoiy: Tuyuqlar
1
Yo rab, ul shahdu shakar, yo labdurur,
Yo magar shahdu shakar yolabdurur.
Jonima payvasta novak otqali
G`amza o`qin qoshig`a yolabdurur.
2
Javr o`qin jonimg`a soqiy yozmadi,
Vasl jomidin xumorim yozmadi.
Kilki qudrat sabz xatlar ishqidin
O`zga ish ollimg`a go`yo yozmadi.
3
Yo qoshingdin necha bir o`q ko`z tutay,
Otki, o`trusig`a aning ko`z tutay.
Necha ko`rgach o`zga mahvashlar qoshin,
Yangi oy ko`rgan kishidek ko`z tutay.
4
La`lidin jonimg`a o`tlar yoqilur,
Qoshi qaddimni jafodin «yo» qilur.
Men vafosi va`dasidin shodmen,
Ul vafo, bilmonki, qilmas yo qilur.
5
Bovujud ul yuz erur gulgunasiz
Kim, ko`runur ollida gulgunasiz.
Yuz qizilliq yo`qturur, ey ahli zuhd,
Toki munkirsiz mayi gulguna siz.
6
Charx tortib xanjari hijron bu tun,
Qo`ymadi bir zarra bag`rimni butun.
Tunga borib bizni behol aylading,
Ne balolig` yer emish, yo rab, bu tun.
7
O`tkali ul sarvi gulruxsoridin,
Yo`q xabar ul sarvi gul ruxsoridin.
Hajridin bog` ichra berur yodima
Qomatidin sarvu gul ruxsoridin.
8
Tig`i ishqing yorasidur butmagan,
Dardini har kimga aytib butmagan.
Hajr sahrosidur ohim o`tidin,
Anda gul yoxud giyohe butmagan.
9
Vah, qachong`a tegru ishqing kojidin
Ko`zuma har lahza o`t choqilg`usi.
Basdurur ko`nglumda ishqing, yoqma o`t
Kim, harorat ul ham o`tcha qilg`usi.
10
Ul pariy ishqida bu devonani
Eyki istarsen, kelib gulxanda ko`r.
Bir qadah ul gulni xandon ayladi,
Ey ko`ngul, nazzora qil, gulxanda ko`r.
11
Yog`di javrung o`qi hajring toshidek,
Qildi qon ko`nglum ichin ham toshidek.
Sochqali mohim ayog`ig`a sipehr,
Ko`z yoshimning la`lu durrin toshidek.
12
Naqsh tushmish ko`zda ul yoshim mening,
Uylakim, bormas buyon yoshim mening.
Komim o`lmoqdur habibimdin yiroq,
Gar xud o`lsun Xizrcha yoshim mening.
13
Necha dedim ul sanamg`a bormag`in,
Qilmadi ul tark oxir bormag`in.
Munchakim xudroyliq ko`rguzdi ul,
Aql hayrat qildi, tishlab bormag`in.
14
Olmani otti nigorim, "ol",-dedi
"Olma birla bu ko'ngilni ol",-dedi
So'rsam ersa olamsini rangini
"Olma rangin ne so'rursan, ol",-dedi
15
Pardani ruxsorasidan olmangiz,
Nohaq o'lturdi meni shul olmangiz;
Gar anoristong'a sunsa ilgini,
Aytur: - Ul tursun,amonat,olmangiz!
آذربایجان تورکلرینین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو
آذربایجان تورکلرینین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو
ائلشن میریشلی
اوزون حسن موعاصیر عراق، تورکیه‌نین بیرحیصه‌سینی، جنوبی قافقازی، ایران اراضی‌سینی و سوریه‌نین بیرحیصه‌سینی احاطه ائدن دؤولت یاراداراق آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویرمیشدی. آغ قویونلو، اوّلجه بیر طایفا - اونون قوردوغو امیرلیگین و سونرا بیر اولوس - اونون قوردوغو بیر ایمپراتورلوغون و دؤولتین باشیندا اولان خاندانین آدی دیر.
آغ قویونلو خاندانی اؤز‌لرینی اوغوز ائلی‌نین بایاندور بویوندان بیلیردیلر. اونا گؤره ده اونلارا بایاندورخان اؤولادلاری و یا بایاندوریه ده دئییلمیشدیر. آغ قویونلو ائل و یا طایفاسینی تشکیل ائدن قبیله‌‌لر بونلاردیر پوُمَک، موصول‌لو، خوجا حاجولو، حمزه حاجولو، دابانلو، احمدلو، عزت‌الدین حاجیلو، حیدرلو، امیرلو،یورتچو، شیخلو، سلیمان-حاجولو، چاووُندور، دوْدوُرغا، دؤگر، قارغین، افشار و بیگدیلی. بو قبیله‌‌لرین ان موهومو پوُمَک و موصول‌لو اولموشدور.بونلار تورکمان‌لار آدی ایله ده مشهور اولموشلار.
آغ قویونلو‌لاردان ایلک دفعه پول ضرب ائدن امیر حمزه اولموشدور. حمزه بیگ اؤلندن سونرا علی بیگین اوغلو جهانگیر حاکیم اولدوغو اورفادان گلیب عمیسی‌نین مملکتینه صاحیب دوردو. جهانگیرده آتاسی کیمی بیر طرفدن قاراقویونلو‌لار و اونلارین پادشاهی جهانشاه، دیگر طرفدن عمی‌لری و عمی اوغوللاری ایله ساواشماغا مجبور اولموش و باباسی قارا یوُلوُق عثمان بیگ کیمی بوتون اؤلکه‌نی بیرلشدیرمگه چالیشمیشدیر. بیر مودت جهانگیره یاردیم ائدن کیچیک قارداشی اوزون حسن آنی باسقینلا دیاربکیری آلمیش (1453) و قارداش‌لاری جهانگیر و اویس‌له دفعهلرله ساواشاراق اونلان مغلوب ائدیب. حتّی اونلارین کؤمگینه گلن قاراقویونلو اوردوسونو دا مغلوب ویوخ ائتمیشدی(1457). نهایت قارداش‌لارینی دا اؤزونه تابع ائتمیشدیربو زامان اوزون حسن 28 یاشیندا ایدی. اوزون حسن جسارت و یاخشی حاضیرلانمیش حرکت‌لری ایله بؤیوک اوغور‌لار الده ائدیب حاکیمیت حودودلارینی گئنیشلندیردی. اوزون حسن آریق و اوزون بویلو اولدوغو اوچون " اوزون حسن " آدی ایله مشهور اولموشدور. او دا باباسی قارا یوُلوُق عثمان بیگ کیمی ترابزون ایمپراتورونون قیزی ایله ائولنمیشدیر. او، فاتح سولطان 2. محمدین 1461 -جی ایلده ترابزونو فتح ائدیب کومنِنوس‌لار سلطنتینه سون وئرمگینه قارشی گلمک ایسته‌دیسه ده بونا مانع اولا بیلمه دی.اوزون حسن‌ین 1453-جو ایلده تاختا چیخماسی ایله آغ قویونلو دؤولتی ان پارلاق دؤورونه قدم قویدو. دؤولتین اراضیسی گئنیشلندی، آغ قویونلو دؤولتی ایمپراتورلوغا چئوریلدی.
قاراقویونلو و تئیموری ایمپراتورلوغو ایله موباریزه
1467-جی ایلده جهانشاه قاراقویونلو اوزون حسنی تابع ائتمک اوچون اوردوسو ایله آغ قویونلو‌لارین اؤلکه‌سینه یورودو. قیش فصلینی کئچیرندن سونرا سویوغون تاثیری ایله عسگر‌لرین موهوم بیر قیسمی یورد‌لارینا دؤنوب، باهاردا تکرار ساواش سفرینه چیخماق ایسته‌دیلر. جهانشاه دا اونلارین بو ایستگی ایله راضی‌لاشیب،اونلارین چوخونو اؤلکهلرینه گؤندردی،اؤزو ده یاخین‌لاری ایله یولا چیخدی و " بینگؤل " ویلایتی‌نین بیر بؤلگه‌سینده یئرلشدی. بورادا عیشرت و سرخوش‌لوقلا مشغول اولدو. بو خبری آلان اوزون حسن آلتی مین سئچمه عسگردن عیبارت اوردو ایله قاراقویونلو‌لارا هوجوم ائدیب اونلاری مغلوب ائتدی. جهانشاه اونو تانیمایان بیر عسگر طرفیندن اؤلدورولدو، ایکی اوغلو و بوتون بیگلری اسیر ائدیلدیلر. بو ظفر بیر ایمپراتورلوغون چؤکمه‌سی و دیگر بیر ایمپراتورلوغون دوغماسینی ایفاده ائدیردی. جهانشاهین یئرینه کئچن اوغلو حسنعلی عسگر‌لرین چوخلوغونا باخمایاراق مرندده مغلوب اولدو و اونون ایستگی ایله یاردیما گلن تئیموری‌لردن ابو سعید ده مغلوب ائدیلیب اؤلدورولدو (1469). بو خبر هر طرفه یاییلدی و هامی‌نین حئیرتینه سبب اولدو. همین آیدا کرمان‌ین فتحی و باغدادین آلینماسی ایله (1470) آغ قویونلو ایمپراتورلوغو قورولدو.
آغ قویونلو ایمپراتورلوغونون ایداره ائدیلمه‌سی و اوزون حسن‌ین " قانون‌نامه‌سی "
ایمپراتورلوغون حودود‌لاری غربده سیواس و شرقده کرمان‌ین نرماشیر شهری ایدی. بوندان سونرا اوزون حسن دونیا پادشاهی اولماغی و میصیر -عثمانلی اؤلکه‌‌لرینی آلیب،اؤزونه تابع ائتمگی دوشونوردو. اوزون حسن قارا دنیز و آرالیق دنیزی ساحیل‌لرینی اله کئچیریب بیر دنیز دؤولتینه چئوریلمک ایسته‌ییردی.بونون اوچون اوروپا دؤولتلری، خوصوصاً ونیز دؤولتی ایله یاخین موناسیبت‌لر قوروب توپ و توفنگ آلماق اوچون سیفاریش وئردی. اوزون حسن قاراقویونلو حؤکومتینی آرادان آپاراندان سونرا اونلارین پایتاختی اولان تبریز شهرینی دیاربکیرین یئرینه اؤزونه پایتاخت سئچمیش و آنادولوداکی آغ قویونلو اولوسونا (ائل،میلت) باغلی اولان بوی (قبیله) و اویماق‌لارین (طایفا) چوخونو ایرانا گتیرمیش و بورادا اونلارا ایقتا‌لار وئرمیشدیر.
اوزون حسن جسور، بیلیکلی و عادیل بیرسولطان ایدی. تاریخچی و سالنامه‌چی‌لر اونا " سولطان-ی عادیل لقبی وئرمیشدیلر. اوندان اوّل کندلی و اکینچی‌لرین وضعیتی وئرگی‌لرین آرتماسی ایله پیسلشمیشدی. شهر‌لرین اهالیسی ده آغیر وئرگی‌لردن اذیت چکیردی.او،بو وضعیتی ایصلاح ائتمک اوچون اوزون حسن‌ین " قانون‌نامه سینی ویا " حسن پادشاه قانونلاری"نی چیخارتدی. بو "قانون‌نامه " یه گؤره وئرگی محصولون آلتیدان بیرینه و تامغا (تیجارت مال لارینا قویولان وئرگی) مالین یوزده بئشینه دوشوردو. بو " قانون‌نامه " صفوی‌لر زامانیندا دا اوزون مودت قووّه ده ایدی. بوتون عؤمرو موجادیله و ساواش‌لاردا کئچن بو پادشاه، علمه چوخ اهمیت وئریب عالیم‌لری حیمایه ائدیردی. هفته ده بیرگون عالیم‌لری سارایا دعوت ائدر،اونلار اوچون موباحیثه مجلیسی قوراردی. ابو بکر تهرانی آغ قویونلو تاریخی اولان " کیتاب-ی دیاربکریه" نین چوخ قیسمینی اوزون حسن‌ین آغزیندان ائشیده رک یازمیشدیر. اوزون حسن آنا دیلینه و ائلینه چوخ باغلی ایدی. او،اؤزونو اوغوزخان و اونون نوه سی بایاندور خانین نسلیندن بیلیب تورک دیلینه باغلی‌لیق گؤسترمیشدیر. اونداکی دینی اعتیقاد دا مؤحکم اولوب،بو سببدن " قرآن کریم "-ی تورک دیلینه ترجومه ائتدیرمیش و اونو حوضوروندا اوخوداردی. اونون عقیده‌سینه گؤره موقدس کیتابی تورکجه اوخوماق دا بیر عیبادت‌دیر و اونونلا دا ثواب قازانیلیر.
عثمانلی - آغ قویونلو موحاریبه‌سی
اوزون حسن ترابزون ایمپراتورو ایوْانن کومنِن‌ین قیزی تئودورا (دسپینه) ایله ائولی ایدی. اوزون حسن تئودورادان اولان قیزی مارتام شیخ حیدر صفویه وئرمیشدی. شرق منبع‌لرینده عالمشاه بیگیم آدلانان بو قادین شاه اسماییل ختایی‌نین آناسی ایدی. 2.محمد1461-جی ایلده حمزه بیگین باشچی‌لیغی ایله ترابزون ایمپریاسینا قوشون گؤندردی. بو عثمانلی ایله آغ قویونلو دؤولتی موناسیبت‌لرینده قیریلما نؤقطه‌سی اولدو. اوزون حسن‌ین حیات یولداشی بیزانس ایمپراتور‌لاری سولاله‌سینه منسوب تئودورا (دسپینه) آغ قویونلو‌لاری دایما عثمانلی دؤولتی ایله ساواشا تحریک ائدیردی. اوزون حسن قارامان و ذولقدر بیگلیگی ایله بیرلیکده حرکت ائدهرک ترابزون اوچون کؤمک قوشونو گؤندردی. آنجاق قویونلو حیصار دؤیوشو اوغورسوز اولدو. اوزون حسن عثمانلی اوردوسونون یاستی چمن یایلاغیندا یئرلشن دوشرگه‌سینه آناسی سارا خاتونون باشچی‌لیغی ایله ائلچی‌لر یوللاییر. ائلچی هئیتی‌نین و آناسی سارا خاتونون قارشیسینا تاپشیریق کیمی 2.محمدی ترابزونو ایشغال ائتمک فیکریندن یاییندیرماق وظیفه‌سی قویولموشدو. اوزون حسنی ائتکی‌سیز حالا گتیرمک اوچون 2.محمد ترابزون اوزرینه هوجوما کئچرکن سارا خاتونو و اونون باشچی‌لیق ائتدیگی ائلچی هئیتینی اؤزو ایله گؤتورور. 1461-جی ایلین اوکتوبرون 26- دا ترابزونون موحاصیره‌سی غلبه ایله نتیجه‌له‌نیر. ترابزون ایمپراتورلوغو عثمانلی ایمپراتورلوغونا بیرلشدیریلیر. اوزون حسن‌ین تاجیر‌لری‌نین قارا دنیزه چیخیش یولو باغلانیر. بوندان سونرا عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو اوزون حسن‌ین دیگر موتفیقینی قارامان بیگلیگینی ده توتوب،اونو فاکتیکی اولاراق آرالیق دنیزینه چیخیشدان دا محروم ائتدیلر.2.محمد (1444- 1446 1451-1481) ایتالیانین بوسبوتون اله کئچیریلمه‌سینی پلانلاییردی. اوروپانین خریستیان دؤولت‌لری‌نین و حیات یولداشی تئودورا مئقالئ کومین‌ین تحریکی ایله اوزون حسن عثمانلی دؤولتی ایله موحاریبه ائتمک قراری آلدی. اوروپا دؤولتلری اونونلا بیرگه حربی عملیات‌لارا قوشو‌لاراق جبهه آچاجاقلاری آلداتماسی ایله اوزون حسنی عثمانلی دؤولتی ایله موحاریبه یه تحریک ائتدیلر، ایتالیانین ایشغالی ائدیلمه‌سی ده آن مسله‌سی ایدی. اوزون حسن 1472-جی ایلین باهاریندا اؤز قوشون‌لارینی قارامانا یئریتدی.بیتلیس‌ده آغ قویونلو حربی قووه‌‌لری‌نین رسمی کئچیدی اولدو. عثمانلی دؤولتینه قارشی عملیاتا باشلایان بو قووّهلرین 40 مین جسور دؤیوشچو، 60 مین نفر ایسه اونلارین " قوللوقچو‌لاریندان " عیبارت اولماقلا 100 مینه چاتیردی. آغ قویونلو اوردوسو 100 مین سوواریدن عیبارت ایدی. آغ قویونلو‌لار 1472-جی ایلین آقوستوندا موهوم استراتژی منطقه اولان توقاتی آلدیلار. آغ قویونلو سوواری‌لری‌نین 20 مین نفرلیک دیگر حیصه‌سی اوزون حسن‌ین قارداشی اوغلو میرزه یوسف خانین باشچی‌لیغی ایله قارامانا حرکت ائتدی. میرزه یوسف خانین قووّهلری قیسا مودّت عرضینده قیصریه‌نی، آغ‌سارایی و آغ‌شهیری آلاراق قارامانا داخیل اولدولار. میرزه یوسف خانین باشچی‌لیق ائتدیگی آغ قویونلو سوواری‌لری قارامانی آلماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، بورسا ایستیقامتینده هوجومو داوام ائتدیردیلر. قارامان امیرلیگی عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسوندان آزاد ائدیلدی. شاهزاده مصطفی‌نین باشچی‌لیغی آلتیندا هوجوما کئچن 60 مین نفرلیک عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو آغ قویونلو‌لاری بئی‌شهیر گؤلو یاخین‌لیغیندا مغلوب ائتدی. عثمانلی اوردوسو عکس هوجوما کئچه‌رک بوتون تورپاق‌لاری - قارامانی تکرار فتح ائتدیلر.
مالاتیا دؤیوشو
1473-جو ایلین آقوست آیی‌نین 1-ده فرات ساحیلینده آغ قویونلو‌لارلا عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو آراسیندا 3 ساعاتادک داوام ائدن شیدّتلی دؤیوش باش وئردی. اوزون حسن‌ین سئچدیگی دوزگون دؤیوش تاکتیکاسی نتیجه‌سینده آغ قویونلو سوواری‌لری عثمانلی قوشون‌لاری‌نین ضربه قووّه‌سینی آلدادیب فراتین سول ساحیلینه کئچیردیلر و 2.محمدی آغیر مغلوبیته اوغراتدیلار.بو دؤیوشده آغ قویونلو اوردوسو 70 مین نفردن عیبارت ایدی. 2.محمد اوزون حسنه قارشی موحاریبه‌یه 220 مینه قدر عسگری قووّه سفربر ائتمیشدی. بو دؤیوشده تخمیناً 50 مین عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو عسگری هلاک اولموشدو.
اوتلوق بئلی دؤیوشو
مالاتیا ووروشماسیندان 10 گون کئچمیش،1473-جو ایل آقوستون 11- ده 2. فاتح‌ین 2.محمد و اوزون حسن‌ین قووّهلری آراسیندا 8 ساعاتا قدر داوام ائدن شیدّتلی دؤیوش باش وئردی. بو دؤیوشده عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو ان موعاصیر اودلو سیلاح‌لارا، خوصوصیله آغیر توپلارا مالیک ایدیلر.بو دؤیوش آغ قویونلو‌لارین آغیر مغلوبیتی ایله بیتدی. قئید ائدیلن ساواش نتیجه‌سینده اوزون حسن ترجاندا (ارزینجانین یاخین‌لیغیندا) مغلوب اولموش و بو حادیثه‌دن چوخ کدرلنمیشدی.
گورجوستان، میصیر و سوریه یوروش‌لری
اوزون حسن گورجوستانی اله کئچیرمگی پلانلایاراق 1458، 1463،1 466، 1472 و 1475-جی ایل‌لر بو اؤلکه‌یه حربی سفر‌لر دوزنله‌دی. اوزون حسن موختلیف ایل‌لرده (1462، 1464،1472،14754 ایل‌لر ) میصیر و سوریه مملوک‌لرینه قارشی دا یوروش تشکیل ائتمیشدی. آغ قویونلو اوردوسو میصیر، سوریه‌نین آغ قویونلو‌لارا تابع اولمایان حیصه‌سینه و فلسطینه حربی سفر‌لر دوزنله‌میشدی. زنگین غنیمت‌لر و اسیر‌لر اله کئچیریلمیشدی. 1477-جی ایلده اوزون حسن اؤزونون سون یوروشونه-گورجوستان اوزرینه یوروشه گئدیر. اورادان زنگین غنیمت و 5مین نفرلیک اسیرقیزلا قاییدیر. همین اسیر‌لری اؤز یاخین‌لارینا پایلاییر بئله لیکله، اوزون حسن گورجوستانی اله کئچیریر.اوزون حسن 1478-جی ایلده تبریزده وفات ائتمیشدیر.اوزون حسن اؤلندن سونرا بؤیوک اوغلو خلیل اونون یئرینه تاختا چیخدی.اوزون حسن‌ین حاکیمیتی ایل‌لری آذربایجان تورکلرینین ایمپراتورلوق قورما تاریخ‌لری‌نین ان پارلاق صحیفه‌لریندن بیری‌دیر. دؤولت‌چیلیگیمیزین اورتا عصیر‌لرده " قانون‌نامه " ایله دؤورونون ان اوستون موکمل قانونلاری و ایداره‌چیلیگی ایله ایداره ائدیلمه‌سی اونون آدییلا باغلی‌دیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
قایناق:
// Türküstan qəzeti.- 2020.- 13-18 may.- № 12.- S. 7.