حئیوانلار تارلاسی
یازان: جورج اورول
چئویرن: عباس ائلچین
بیرینجی بؤلوم
مانور تارلاسینین آغاسی بای جونز، گئجهلهیین تویوقلارین اینینین قاپیسینی باغلایاندا، اسریکلیکدن باجانی توتماغی اونوتدو. فنرینین ایشیغی دام دوواردا اویناقلایارکن ساللانا-ساللانا آولونون اورتاسیندان گئچهرک تارلا ائوینین قاپیسینین ائشیگینده چکمهلرینی چیخاردیب سون بارداغینی دهلیزدهکی آرپا سویو کوپوندن ووراندان سونرا بایان جونزون خورولتوسو گلن اوتاغا گئچدی.
یاتاق اوتاغینین ایشیغی سؤنونجه، تارلانین بوتون یاپیتلارینی جوشقولو بیر قیمیلداما بورودو،گون بویو «آغ قابان» اؤدولونو قازانمیش، قوجا مئیجیرین اؤتن گئجه گؤردوگو ایلگینج یوخوسوندان دانییشیلمیشدیر. قوجا مئیجر یوخوسونو باشقا حئیوانلارا آچیقلایاجاغینی سؤیلهمیشدی. حئیوانلار، بای جونزون گؤزون ایراق گؤرونجه بؤیوک آمباردا بولوشاجاقلارینی آنلاشمیشدیلار . قوجا مئیجر( او اسکیدن بری یاراشیقلی مئیجر آدیله تانینمیشدیر) چوخ سایغیدگر بیر دونقور ایدی. تارلادا، هرکیمسه، بؤیوکلو- کیچیکلی یوخولاریندان بیر هاویر ووروب اونون سؤزلرینی ائشیتمگه کؤنوللو ایدی. قوجا مئیجر، بؤیوک آمبارین دیبینده ساماندان قایریلمیش قالدیریمین اوستونده، تاواندان آسلانمیش فنرین ایشیغینین آلتیندا دایانمیشدی. اونون اونایکی یاشی وارایدی. بو یاخینلاردا آزجا کؤکلسهده، هلهده بویولهییجی اسکی گؤرکمینی ایتیرمهمیشدی. قابان دیشلرینین کسیلمهدیگینه باخمایاراق او چوخ اوسلو، سئویملی گؤرونوردو. قیسا بیر سوره ایچینده، حئیوانلار بیرهر- بیرهر یئتیشیب اؤز یئرلرینه یئرلشدیلر. اؤنجه اوچ ایت گلدی؛ بولوبئل، جئسی بیرده پینچئر. سونرا دونقوزلارچاپاراق گلیب قالدیریمین اؤنونده یئرلشدیلر. تویوقلار آچییشقانین بارماقلیقلاریندا اوتوردولار. گؤیرچینلر پیریلداشاراق چاتینین آلتینداکی تیره قوندولار. اینکلر ایله قویونلار، دونقوزلارین آرخاسیندا آغناییب گَوشهمگه باشلادیلار. ایکی آرابا آتلاری؛ کلووئر ایله باکسئر، باشقا کیچیک حئیوانلاری آیاقلاری آلتیندا آیاقلاماسینلار دئیه یاواش-یاواش آددیملایاراق اوراداکیلارا قوشولدولار.کلووئر، اورتا یاشلارینا یاخینلاشان آناج، سمیز بیر قیسراق ایدی.دؤرد دایچا دوغدوقدان سونرا آرتیق اسکی بوی بوخونونو ایتیرمیشدی. باکسئر، قوجامان بیر آیغیر ایدی. اون سگگیز قاریش بویو اولوب ایکی آتجا گوجو وارایدی. آلنینین قاشقالیغی اونا مایماقجا بیر بیچیم وئرمیشدی.گئرچکدنده چوخ اوسلو بیریسی ساییلمازدی. بونونلا بئله، او چالیشقانلیغی، دؤنمزلیگی ایله، هامینین سایغیسینی قازانمیشدی. آتلاردان سونرا، آغ اوغلاق موریئل ایله بئنجامین آدلی ائششک گلدیلر. بئنجامین تارلانین ان یاشلی حئیوانی ایدی. او، اتی آجی، دیلی آجی بیر حئیوان ایدی.چوخ چتین دانیشاردی؛ دانیشاندا ایسه کیمسه اونون نه دئدیگینی آنلامازدی.اؤرنگین،او دئیردی: « تانری میلچکلری قووماق اوچون منه قویروق وئریب آنجاق دوزو بوایدی نه قویروق اولاردی نهده میلچک». تارلاداکی حئیوانلارین آراسیندا تکجه او ایدی ایندییهدک هله گولمهمیشدی.ندنینی سوروشوندا ایسه، گولمهلی بیرشئیین اولمادیغینی سؤیلردی. آچیقجا دیله گتیرمهدیگینه باخمایاراق او باکسئره وورغون ایدی. اونلار سود گونلرینی هئپ بیرلیکده گئچیردیب باخچانین اؤتهسیندهکی کیچیک اوتلاقدا قونوشمادان یان یانا گزهرک اوتلایاردیلار.
قاری داغی
الیاس افندییئف
شهر اوتوز دوققوز گون موحاصیرهده قالاراق، اوزاق مملکتدن قوشون چکیب گلمیش شاهلا ووروشدو. قیرخینجی گون شاهین یگیرمی یاشلی جسور اوغلو مالکتاج بئش یوز نفر سئچمه پهلوانلا حاصارین بیر طرفیندن هوجوم ائدیب شهره گیردی. اونون آردینجا بوتون قوشون یول تاپیب شهره دولدو.
یئرلی اهالینین عینادیندان و تسلیم اولماق اوچون دفعهلرله ائدیلمیش تکلیفی ردّ ائتمهلریندن غضبلنمیش شاه، وزیری تایگؤز یوسفی چاغیریب کیمسهیه آمان وئرمهمگی امر ائتدی.
تایگؤز یوسف شهرین ساغ قالمیش یئددی مین اهالیسینی اوشاقدان-بؤیویه قیلینجدان کئچیردی. ائولر داغیلدی. قان سو یئرینه آخدی.
اوچگونلوک قیرغیندان سونرا شاه شهردن چیخیب یاشیل بیر تپه اوستونده چادیرلار قوردوردو. اوچ گون، اوچ گئجه شادیانالیق ائتمگی، غالیبیت بادهلری قالدیرماغی قوشون اهلینه امر ائتدی.
قیزیل ایشلهملی، فیروزه رنگلی کوزهلر یئددیایللیک شیراز شرابلاری ایله دولدورولدو. اتی معجون اولان بئشایللیک قارا ائرککلر کسیلدی. اووچولار قاراباغ مئشهلریندن توکلری آلوو کیمی یانان قیرقوووللار گتیردیلر.
حؤکمدار یئددی قیزیل دیرکلی چادیریندا، یئددی تیرمه دؤشک اوستونده اَیلشدی. آتلاس گئییملی نیشاپور سازاندالاری گلدی. سوفرهلر دؤشندی، قیزیل قدحلر دوزولدو. ایلک بادهلر قالدیریلان زامان یئتمیش یئددی شئیپور شاهلار شاهینین غلبهسی شرفینه گورلادی.
لاکین ائله بو واخت شاهین قورخونج وزیری تایگؤز یوسف ایچری گیریب، حؤکمدارین حوضوروندا یئره قدر تعظیم ائتدی. شاه بوشالمیش قدحینی یانینداکی قارا قولا وئریب قاشلارینی چاتدی.
- هارداسان، وزیر؟! - دئدی. - یوخسا منیم غلبهمین طنطنهسی سنین اوچون معناسیزدیر؟
تایگؤز یوسف بیر داها یئره قدر تعظیم ائدیب:
- قیبلهیی-عالم، - دئدی، - من عاجیز یوسف سنین صادیق قولونام. شاهلار شاهینین حوضورونا گئجیکمگیمین سببی وار.
حؤکمدار وزیرین سسینده کی قارا خبر علامتینی دویاراق:
- نه اولوب، وزیر؟ - دئدی. - تئز سؤیله!
وزیر اوچونجو دفعه تعظیم ائدیب:
- قیبلهیی-عالم یوز ایللرله ساغ اولسون! - دئدی. - اوغلون مالکتاج خستهلنمیشدیر.
- نه دانیشیرسان، وزیر! - دئیه شاه آیاغا قالخدی.
شاهزاده مالکتاج قونشو چادیردا قیزدیرما ایچینده یاتیردی، هر طرفینده یئددی قارا قول اللری دؤشونده سوکوت ایچینده دایانیب، گؤزلرینی اونا زیللهمیشدی.
حؤکمدار وزیرین موشاییعتی ایله چادیرا داخیل اولدوقدا، قوللار یئره دؤشهنیب آلینلارینی تورپاغا قویدولار. شاه اوغلونا یاناشیب، بارماقلاریندا لعل-جواهیر سایریشان آغ الینی اونون آلنینا قویدو:
- اوغلوم، مالکتاج! - دئیه هیجانلا سسلندی.
لاکین خستهدن جاواب گلمهدی. او زامان شاه، رنگی آغارمیش حالدا اوزونو وزیره ساری چئویریب، قورخولو و تیترک سسله:
- بو ساعات هر طرفه چاپارلار گؤندریلسین، - دئدی. - قوی دونیانین بوتون بیلیجیلری بورایا توپلانسین.
شاه بوتون گونو اوغلونون باشی اوستوندن ترپنمهدی، گؤزلرینی یوممادی. هئچ نه یئمهدی.
سحری وزیر قاییدیب:
- قیبلهیی-عالم، — دئدی، — شهرده آنجاق تک-تک قوجالار، اوشاقلار قالیب، قیریلان قیریلیب، ساغ قالانلار دا گئجه ایکن مئشهلره قاچیب. چوخ آختاراندان سونرا بیر فالچی قارییا راست گلدیک.
- بس فالچی نه اولدو؟ - دئیه شاه غضبله سوروشدو.
- گلمه دی. شاهزادهنین یانینا گتیریلمهسینی ایستهدی.
- آها! - دئیه شاه کیبیرله گولومسهدی.
من اونو اوجاغا آتدیریب یاندیراردیم، قیبلهیی-عالم، آنجاق...
شاه وزیرین سؤزونو کسیب:
- تاخت-روان حاضیرلانسین، - دئیه امر ائتدی.
حؤکمدار اؤز رعیتی ایله بیرلیکده اینسان جسدلری ایله دولو خارابا کوچهلردن کئچیب، بالاجا بیر کومانین قاباغیندا دایاندی. تاخت-روانی قوللارین چیگنیندن آلیب، یئره قویدولار. شاهزادهنی احتیاطلا ایچری گتیردیلر. یاریقارانلیق ائوین ایچینده اوجابویلو بیر قاری دورموشدو. شاه داخیل اولان زامان او، یئریندن قیمیلدانمادی، تعظیم ائتمهدی، بوت هئیکل سوکونتی ایله دایانیب دوردو.
شاه کئچیب خستهنین باش طرفینده قویولموش دؤشک اوستونده اَیلشهرک:
- قاری، - دئدی، - دئییرلر سن جینلرین، اوغورسوز روحلارین دیلینی بیلیرسن. ساغالماز دردلره دوا ائدیرسن. بودور، منیم اوغلوم مالکتاج اود توتوب یانیر. مئشوم روحلار اونون هوشونو اوغورلاییب آپارمیشلار. سندن علاج ایستهییرم، قاری. اگر، اونو ساغالتسان، ائوینین دیرکلرینی قیزیلا توتدوراجاغام. اگر خیانت ائتسن، جهنم کیمی زبانه چکیب یاناجاقسان.
قاری:
- من آنایام، - دئدی و بیر قاب سو آلیب، تاخت-روانین قارشیسیندا یئره چؤکدو.
سونرا دوداغینین آلتیندا نه ایسه اوخویوب سویا اوفوردو و بیر آن کاسایا دیقت ائدهرک، آغیر و زهملی نظرلرینی قالدیریب:
- ائی شاه، — دئدی، — من بورادا مینلرله غضبلی روح گؤرورم. اونلار خبر آلیر: "شاه اؤز اوغلونو چوخمو سئویر؟"
شاه واهیمه ایله:
- نه دانیشیرسان، قاری؟ - دئدی. - او، منیم یئگانه واریثیمدیر. بؤیوک بیر مملکت گؤزونو اونا دیکمیشدیر. من یئددی ایل دوعا ائدیب، یئددی مین قوربان کسندن سونرا بؤیوک یارادان اونو منه عطا ائدیب. او بؤیودو، کیان مولکونده بیرینجی پهلوان اولدو.
فالچی تکرار سویا باخیب دئدی:
- آغساچلی بیر قاری سوروشور: " شاهزادهنین آناسی وارمی؟ "
شاه:
- وار، قاری، - دئدی، - اونون آناسی خدیجهبانو یئر اوزونده کی آروادلارین ان خوشبختیدیر. چونکی او، منه مالکتاج کیمی اوغول بخش ائتمیشدیر. تئز اول، قاری، اوغلومون دردینه علاج ائت. ایندی خدیجهبانونون یوخوسونا قارا ایلانلار گیریر.
قاری بایاقدان بری ایلک دفعه اولاراق، باشینی قالدیریب خسته شاهزادهیه باخدی و ائلهبیل کی، اوغلانین سولغون گؤزللیگی اونون گؤزلرینی قاماشدیردی. قارینین کیرپیکلری قیرپیندی، ببکلری بؤیویوب قورو بیر پاریلتی ایله یاندی.
- بوتون دردی سینهسینده دیر، - دئیه شاه، آغیر-آغیر نفس آلان اوغلونا باخدی.
قاری خستهیه یاناشدی. دامارلاری چیخمیش قورو و کوبود الینی اونون سینهسینه قویدو.
خسته گؤز قاپاقلارینی قالدیردی. خاراب جئیران گؤزلرینه بنزر بیر جوت قارا، ملول گؤز آروادا زیللندی. قارینین گونشدن و درددن یانیب قارالمیش هئیبتلی اوزو غریبه بیر نورلا ایشیقلاندی. آخی او، آنا ایدی.
سونرا قاری داغلارا گئدیب، بیر اتک چیچک گتیردی. اونلارین شیرهسینی چکیب، قاشیق-قاشیق خستهنین بوغازینا تؤکدو. گئجه-گوندوز یانیندان ترپنمهدی.
شهرده ساغ قالمیش یئرلیلری اونا لعنتلر یاغدیردیلار. گونئیلرده اوتوران قوجالار اونو گؤردوکده، گؤزلرینی ائندیریب آیاقلارینین اوجونا باخدیلار، یادائللیلرین نظریندن ایراق یئرده گؤروشن آروادلار باشلارینی بولاییب:
- ائه، باللی قاری ایمانسیز اولدو، - دئدیلر.
خلوته دوشنده اوشاقلار اونون دالینجا دوزولوب:
- آی فالچی، بس قیزیل باشماغین هانی؟ - دئیه طعنه ائتدیلر.
قاری همیئرلیلرینین بوتون بو نیفرتینی سوکوتلا قارشیلاییب، هر گون داغلارا گئدیر، قوجاق-قوجاق چیچک گتیریر، خستهنی موعالیجه ائدیردی. آخی او، آنا ایدی...
نهایت، یئددی گوندن سونرا شاهزاده گؤزلرینی آچیب یئمک ایستهدی. اون بیرینجی گون ایسه اونون تامامیله ساغالیب آیاغا قالخدیغینی قوشون اهلینه خبر وئردیلر.
شاه، فالچییا بیر کیسه قیزیل وئریب:
- قاری، - دئدی، - چیچکلرین حیکمتینی آچ منه سؤیله.
قاری باشینی بولاییب:
- او سیرّی من هئچ کسه آچا بیلمرم، حؤکمدار، - دئدی. - آنجاق اوغلونا او چیچکلردن چکیلمیش ائله درمان وئررم کی، بیر ده آزار اوزو گؤرمز.
بو سؤزلردن سونرا قاری، قیزیلگول رنگلی مایع ایله دولو بیر کاسا گتیردی. شاه کاسانی آلیب، بورنونا توتدو:
- بو، موشکدور، عنبردیر، ندیر، قاری؟ عطری اینسانی بیهوش ائدیر.
- او، دونیانین ان نادیر چیچکلریندن چکیلیب، - دئیه قاری جاواب وئردی.
حؤکمدار درمانی یاریسینا قدر اؤزو ایچیب، قالانینی دا اوغلونا وئرهرک:
- آند ایچیرم کی، من عؤمرومده بو شیرینلیکده شربت ایچمهمیشم، - دئدی.
شاهزاده قالان شیرهنی سون داملاسینا قدر ایچیب، کاسانی قارییا قایتاردیغی زامان فالچی راحات نفس آلدی.
شاه قارینین اوستونه داها بیر کیسه قیزیل توللاییب، یانیندا دایانمیش تایگؤز یوسفه موراجیعتله:
- وزیر، — دئدی، - او واخت اوغورسوز روحلار منیم شنلیگیمی پوزموشدو. ایندی دونیادا هئچ بیر دردیم یوخدور. قوشون اهلینه تاپشیر کی، اوچ گون، اوچ گئجه ائله بیر شادیانالیق ائتسینلر کی، گؤیده گون اوزو توتولسون.
- آتیلان اوخ بیر داها گئری قاییتماز، حؤکمدار، هر دقیقهنین بیر حؤکمو وار! - دئیه باللی قاری آستادان دیللندی.
- دلیمی اولموسان، آرواد؟ نه دانیشیرسان؟ - دئیه شاه غضبله یئریندن قالخدی.
و بیردن او، معدهسینده حیسّ ائتدیگی دهشتلی آغریدان سارسیلاراق، ال آتیب وزیرین چیگنیندن یاپیشدی. ائله بو آندا شاهزادهده کؤکوندن قیریلمیش سرو کیمی سیلکلهنیب، آرخاسیندا دایانمیش قارا قولون قوجاغینا آشدی.
- زهر! — حؤکمدارین سینهسیندن وحشی بیر سس قوپدو.
- بلی، زهر... - دئیه باللی قاری آرخایینلیقلا تکرار ائتدی.
شاه یئرده ایلان کیمی قیوریلان اوغلونا باخیب:
- وزیر، علاج! - دئیه قیشقیردی.
و آرتیق آیاق اوستونده دایانا بیلمهییب، دؤشگین اوزرینه ییخیلدی. سونرا باشینی قالدیریب:
- قاری، - دئدی، - هئچ اولماسا، اوغلوما بیر چاره ائله. آخی سن اونو اؤلومدن قورتارمیشدین، آخی سن دئییردین، من آنایام.
- بلی، قیبلهیی-عالم! - دئیه باللی قاری آه چکدی. - من آنایام!..
شاه ایله اوغلو دهشتلی عذابلاردان سونرا اؤلدولر...
تایگؤز یوسفین امری ایله قارینی اؤز اوتاغیندا قویوب قاپینی باغلادیلار. سونرا قوشون اهلینین هر بیری اونون کوماسی اوزرینه بیر آت تورباسی تورپاق تؤکدو. گونون آخیریندا گونشین سون ایشیغی ساوالانین زیروهسینده کی بولودلاردا سارالیب سؤنن زامان قارینین کوماسی اوستونده بؤیوک بیر تپه قالخدی. سونرا یاغان یاغیشلار اونون تورپاغینی برکیتدی. گلن باهار تپه ده ساری تیکانلی بوز قانقاللار بیتدی. تپهیه "قاری داغی" دئدیلر.
سونراکی عصرلرین کولکلری، سئللری شهرین خرابهلیکلریندن هئچ بیر اثر قویمادی. اونون یئری هر باهار قیزیل لالهلرله اؤرتولن بیر دوزنلیک اولدو. شهردن یادیگار یالنیز قاری داغی قالدی. او واختدان بری قاری داغینین آلتیندا بیر چشمه قایناییر. اوزاق منزیلدن گلیب کئچن یولچولار اونون سویوندان ایچیب، اورکلرینین یانغیسینی سؤندورورلر...
کؤچورن: عباس ائلچین
اوکراین-ین تورک اصیللی کوْبزاری
توْکماک شهریندن 1212-جی ایلده اؤلن بیر قوپوزچو اوزانین مزاری تاپیلمیشدیر. سینه داشینا سوریان الیفباسی ایله یازیلیب: "بو قبیر کوْبزار مئنگو تاشیندیر". مئنگو تاش نسطوریان تورک ایدی. نسطوریانلیق یاری مسیحی، یاری یهودی مذهبینده اولان بیر طریقتدیر.
کوْبزار قوپوزچو ار دئمکدیر. کوْبزارلار چالدیقلاری قوپوزون صدالاری آلتیندا ماهنیلار اوخویار، داستانلار دانیشاردیلار. کوْبزار و قوپوز سؤزلرینین کؤکونده تورک دیللریندهکی "قو" سؤزو دورور. تورکلرین و اوکراینلیلارین اجدادلاری گؤیلردن گلن سِحرلی سسلره قو دئییردیلر. بونا اویغون اولاراق آذربایجان تورکجهسینده "قو دئسن، قولاق توتولار" دئییمی واردیر.
محمود کاشغاری یازیر کی، اوغوزلار سازا، آباکان تاتارلاری کامانچایا بنزهین موسیقی آلتینه قوپوز دئییرلر.
سِوچِنکوْ سویآدینین کؤکونده کی "سئبچی" ده تورک سؤزودور. اوکرایندا روسلاردان قاباق یاشایان دنِپر کازاکلاری، اوُزلار، پچنکلر، بِرِندئیلر یالنیز شاعیرلره یوخ، هم ده پئیغمبرلره سئبچی دئییردیلر. چونکی اونلار تانرینین سئبینی، یعنی سؤزونو اینسانلارا چاتدیریردیلار. سئبچی عئینی زاماندا جادوگرلره، فالچیلارا دئییلیردی. تانینمیش قازاخ عالیمی چوْکان ولیخانوف یازیر کی، قازاخلار اولدوزلارا باخیب طالعدن خبر وئرن فالچیلاری سئبچی آدلاندیریردیلار.
اوکراینلیلارین اسلاویانلاشانا قدرکی آدی خاخوْل دا تورک سؤزودور. دنِپر، دنِستر کازاکلاری ساچلارینین کنارلارینی قیرخار، اورتاسینین توکونو اوزادیب ساچ کیمی هؤرردیلر. همین هؤروک آخاخوْل آدلانیردی. آذربایجان تورکجهسیندهکی ککیل سؤزو خاخوْل اتنیک آدینین آزجا دَییشیلمیش فورماسیدیر.
لقبی خاخوْل اولان تورکلرین بیر اویماغی ایسلامیتدن اول گونئی قافقازدا یورد سالمیشدی. آلبانیا ایله ایوئریا آراسیندا خاخوْل و خاتون موناستیرلارینین وارلیغی دا فیکریمیزی تصدیق ائدیر.
شِوچِنکوْنون تاراس آدی دا تورکجهدیر. تورک دیللرینین تاریخی لکسیکینده اونا تاراس، تالاس، تاراز و تیراس فورمالاریندا راست گلیریک.
گؤیتورکلرین اوْنگین آبیدهسینده بئله بیر جومله وار: " موْچژوْ دئییر کی، او، آل تاراس کاوان ائلینده دوغولموشدور". ائل طایفا ایتتیفاقیدیر. آنجاق هر طایفا ایتتیفاقینا تورک دیللرینده ائل دئییلمیردی. ائله حربی-سیاسی بیرلیکلره ائل، ائلات دئییلیردی کی، اونون اتنیک قروپلاری اوتوراق اهالیدن دئییل، کؤچری ترکمه اویماقلاردان عیبارت اولسون. اوْنگین آبیدهسینده کی یازی گؤستریر کی، آل تاراس ترکمه ایجماسی 8. عصرده کاوان ائلینین ترکیبینده اولموشدور.
8-11. عصرلرین عرب تاریخچیلری تورکلری هم ده تیراس آدلاندیریرلار. تیراس آدلی تورک طایفالاریندان بیری 9-10. عصرلرده خزر خاقانلیغینین اراضیسینده یورد سالمیشدیلار. بوندان قاباق اونلار بولقارلارین آراسیندا یاشاییردیلار. خزر خاقانی ایوْسیفین کوْردوْوا خلیفهسینین وزیری خاصدای ابن-شافروُتا مکتوبوندا تیراسلارین آدی ت-ر-س حرفلری ایله یازییا آلینمیشدیر. اونا گؤره ده بعضی متنشوناسلار اونو تاراس، بعضیلری تیراس کیمی اوخویورلار. تاراس تورکلرینین آیری-آیری قوللاری اوکرایندان علاوه قازاخیستاندا و قیرغیزیستاندا دا یاشاییردی. 4.عصرده قازاخیستاندا تاراس آدلی شهر وار ایدی.
محمود کاشغارینین دیوانیندا تاراس شهرینین آدی تاراز فورماسیندادیر. بوندان باشقا، تالاس وادیسینین آدی دا بعضی منبعلرده تاراز شکلینده یازییا آلینمیشدیر.
اوکراینداکی دنِستر چایی قازاخیستانداکی تاراس شهری سالیناندان – دؤرد عصردن چوخ قاباق تیراس آدلانیردی. هرودوت یازیر کی، کیمِرلر دؤیوشده اؤلن یولداشلارینی تیراس چایی ساحیلینده تورپاغا تاپشیریب، کیچیک آسیایا کؤچدولر.
موقدسّ کیتابین بیرینجی و بئشینجی فصلینده وئریلن معلوماتا گؤره تیراس کیمِرین اوغلو، یافثین نوهسیدیر. باشقا بیر یهود افسانهسینه گؤره، تیراس یافث و توْقارما نسلیندن اولوب، خزرلرین اجدادلاریندان بیریدیر. موْیسئیین تؤوراتیندا ایسه تیراس یافثین اوغلودور. بِسسارابییادا دنِستر چایی بویونداکی تیراسپوْل شهرینی (ایندیکی مولداوی اراضیسی) اونلار سالیبلار. تیراسپول تیراس شهرینین یونانجا آدیدیر. یونان دیلینده "پول" ، "پولیس" شهر، یاشاییش مسکنی دئمکدیر.
کیمِرلر کیچیک آسیایا کؤچندن سونرا تیراس خالقینین بیر حیصهسی آلبانیادا یورد سالدی. موسی کاقان کاتوُکلوُ یازیر کی، تیراز خالقینین پاتریارخی 488-جی ایلده کئچیریلن آلبان کیلیسا مجلیسینده ایشتیراک ائتدی و اؤز قبیلهسی آدیندان مجلیسین قرارینی ایمضالادی. متنده کی "اؤز قبیلهسی آدیندان" دئییمینه دیقْت یئتیرک. تیراس خالقینین بیر حیصهسی مسیحیت دینینی قبول ائتمیش، آلبانلارلا قایناییب-قاریشمیشدیر. تیراسلارین باشقا بیر مسیحی ایجماسی شرقی آنادولودا تیراسخان شهرینی سالمیشدیر. ائرمنیلر همین شهرین آدینی اؤز مقصدلرینه اویغون اولاراق دراسخاناکِرت یازیرلار. خان ائرمنی سؤزودورمو؟
تیراسخانلارین مسیحی قانادینین نسلینین 6.عصرده اوُوان آدلی تاریخچیسی اولموشدور. ائرمنیلر اونو ایوْواننِس دراسخاناکِرتسی آدلاندیریرلار. تیراس دا، اوُوان دا تئوْنیم منشالی تورک اتنیک آدلاریدیر.
تیراسلارین ان دؤیوشکن آلپلاری جنوبا دوغرو حرکت ائدهرک فینیقیهنی توتدولار. آرالیق دنیزینده دونانما یاراتدیلار. آنجاق ایللر کئچندن سونرا اؤزلریندن دفعهلرله چوخ اولان سامیلره مغلوب اولدولار. آرامی، ایوری سالنامهلرینده اونلار فینیقیهنین کؤله کاستاسی کیمی خاطیرلانیرلار.
آمریکا عالیمی ژن د. ماتلاک یازیر کی، اونلار کؤله اولسالار دا، آغالار کیمی یاشاییردیلار. چونکی آتدان دوشسهلر ده، قیلینجی قینا قویمامیشدیلار. اؤز سیلاحلاری ایله اؤزلریندن گوجلولرین خیدمتینده اولوب، حربی غنیمتدن پای آلیردیلار.
موقدّس کیتابدا بیلدیریلیر کی، تیراس دؤرد بؤیوک یافث خالقیندان بیریدیر. اونلار قوزئی تورپاقلاریندان کؤچوب گلهرک فینیقیهنی توتموش، تزار سوْلوْموْنون زامانیندا میلاددان اوْل 950-جی ایلده سیجیلیا، کوْرسیکا، ساردینیا آدالارینا کؤچوب گئتمیشلر.
تاراس شِوچِنکوْنون اجدادلاری قافقازدا، اؤن آسیادا، آرالیق دنیزی آدالاریندا یاد خالقلار آراسیندا اریییب ایتدیلر. اؤز تاریخی وطنلرینده دنِپر و دنِستر چایلاری آراسیندا روس ایشغالینا قدر، قیسماً ده اولسا، اؤز اتنیک کیملیکلرینی قورویوب ساخلایا بیلدیلر.
اگر تاراس شِوچنکوْنون شعیر دیلینین 60 فایزی تورک سؤزلریندن عیبارت ایدیسه، دئمهلی، اوکراینین کوْبزار تیتوللو ساز و سؤز صاحیبلری روس ایشغالینا قدر تام آسسیمیلاسیون اولونمامیشدی.
کوُموُک اصیللی عالیم مراد آدجی یازیر کی، تاراس شِوچنکوْنون دیلینین تورک دیلی، روحونون تورک روحو اولدوغونو بیلدیکلرینه گؤره اونون کیتابلارینین روسیهده چاپ اولونماسینا ایمکان وئرمیردیلر.
بیز آمئا نسیمی آدینا دیلچیلیک اینستیتوتوندا اوکراینلی کوْبزارین شعیرلرینین دیلینی تورکولوژی تدقیقاتین اوبیئکتینه چئویرمهلیییک. ادبیات اینستیتوتوندا اوبرازلارینین تورک کاراکترینی اؤیرنملیییک. تاریخ اینستیتوتوندا اوکراین–آذربایجان اتنوژنتیک باغلارینی آشکارا چیخارمالیییق. جوغرافیا اینستیتوتوندا توپونیمیک خریطهلرینی حاضیرلامالیییق. الیازمالار اینستیتوتونون خطی ایله اثرلرینین ایلکین نوسخهلرینین صورتینی الده ائتمهلیییک...
یازان: الهامی جعفرسوی
فیلولوژی اوزره علملر دوکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
میلّی ایستیقلالیمیزین آلوولو شاعیری:خلیل رضا اولوتورک
بوتون زامانلاردا سؤزون قودرتی، حؤکمو بؤیوک اولوب. مقامیندا سسلهنیشی ایله کؤنوللر نورا بویانیب، عالم گولشنه دؤنوب، آیدین، ایشیقلی صاباحلارا دوغرو یول باشلاییب...
هر شئیدن اوجا، دَیرلی اولان، دوشونجهیه حاکیم کسیلن سؤز گؤی قورشاغینین رنگلری کیمی چوخچالارلیدیر. صنعتکارلار یاراتدیقلاری اثرلرینده کیملرینسه معنوی دونیاسینی، طالعیینی، اوبرازینی سؤزون رنگلریله ائله تصویره آلیر کی، اونلاری سئومهمک، یاخینا آلماماق مومکونسوزدور. البتّه کی، تصویر و بنزتمهلرین دویغوساللیقلا ایفادهسینده سؤزون یئری علیحدهدیر.
اوندا دا اولا سؤز حقیقی معنادا صولحو، امین-آمانلیغی، خالقین آزادلیق آرزولارینی، ایستیقلالینی، میلّی منافعیینی و معنوی دَیرلرینی ایفاده ائتمیش اولسون. فیطری ایستعدادین، داغ شلالهسی تکی جوشقون بیر احتیراسلا آخان یارادیجیلیق عشقینین وطنپرورلیک، یوردسئورلیک سئوگیسیله دوپدولو اولان صنعت صاحیبلرینین آمالی بئله بیر عولوی حیسّلرله سوسلننده خالق معنوی اوجالیغین، راحاتلیغین، غلبه باهار طراوتی گتیرن گولزارلیغین ایچینده اولار. بوتون بونلاری بؤیوک صنعتکارلیقلا، بدیعی تفکّورون ایشیغیندا اوبرازلی شکیلده، هم ده خالقین میلّی غورورونو، موستقیللیک دویغولارینی اوجادان-اوجا سؤزون قودرتیله ایفاده ائده بیلمک مهارتی ده هر کسه نصیب اولمور.
بو فیکیرلرین ایشیغی دوشونجهمی 100 ایلدن ده بیر قدر اوزاقلارا چکیب آپاریر. هانسی کی، ح.ب.زردابی، م.ف.آخوندوفدان باشلامیش، خالقی غفلتدن اویاتماق، ساوادسیزلیغا، مدنی گئریلیگه قارشی موباریزهنین، معنوی دَیرلرین، وطنپرورلیک دویغولارینین فورمالاشماسی و ایجتیماعی شوعورا تاثیری یولوندا موباریزهنی گئنیشلندیرمک بیر آمال اولاراق مونوّر اینسانلارین قلبینی چولغامیش، عومده وظیفهسی اولموشدور. میلّی موجادیلهنی یایماقدان اؤترو 19. عصرین سونلاری و20. عصرین اوّللرینین میلّی اویانیش دؤورونده م.شاهتاختلی، ج.محمدقولوزاده، ع.ف.نعمانزاده، ع.حسینزاده، او.حاجیبیگوف و دیگر معاریفپرور ضیالیلار دوغما آنا دیلیمیزده یاراتدیقلاری مطبوعاتدا اؤز فیکیرلرینی بیر توخوم کیمی سپمگی واجیب ساندیلار. و بئلهلیکله، بؤیوک بیر معاریفچی نسیل – موللانصرالدینچیلر، فویوضاتچیلار میلّی دیرچلیش ایشیغیندا اؤز فیکیر و آماللارینی بیر وطنداش غئیرتیله یایماغا باشلادیلار. بو یولدا تعقیبلر، سوء-قصدلرله اوزلشسهلر ده، میلّی مفکورهنی خالقا آشیلاماقدان چکینمهدیلر. و زامانی اوچون نه قدر چتین ده اولسا بونلارا موعین معنادا نایل اولا بیلدیلر. بونون آردینجا خالقی آزادلیغا، موستقیللیگه آپاران یوللاردا موجادیله ائدن وطنپرور ضیالیلار، ایجتیماعی-سیاسی خادیملر بؤیوک فداکارلیق و عزمکارلیقلا شرقده ایلک موسلمان دؤولتینی، پارلمانینی، آزاد و موستقیل آذربایجان دموکراتیک جومهوریتینی قوردولار (1918-1920). جمعی 23 آی یاشایان و بولشویکلرین غصبکارلیغی ایله دئوریلهرک، عؤمرو یاریدا بیتن جومهوریتین قوروجولاری، غئیرتلی وطن اوغوللاری آز بیر واختدا قارشییا قویدوقلاری بؤیوک وظیفهلری موستقیللیک عشقینین گوجو، قودرتیله حیاتا کئچیرمگه نایل اولدولار. بو گون هر بیریمیز دؤولتچیلیک تاریخیمیزین بیر شرفلی صحیفهسی اولان آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولارینین بؤیوک فداکارلیغی ایله غورور دویوروق.
بو یئرده اؤتن عصرین آخیرلاری میلّی اویانیش دؤورونون تاریخیلیک و موعاصیرلیک باخیمیندان عنعنهوی و یئنی معنا کسب ائدن موستقیللیگین برپاسی و خالقین آزادلیغی اوغروندا موباریزهلرده تهدیدلره محل قویمادان میلّی موجادیلهنین اؤنونده گئدن آیدینلاریمیزی، وطن عاشیقلرینی گؤز اؤنوندن کئچیریرم. و بو میلّی-معنوی دویغولاری یاشادیغیمیز ایندیکی آنلاردا، 70 ایلدن سونرا اونون برپاسی یولوندا آپاریلان موباریزهده م.ا.رسولزادهنین و سیلاحداشلارینین آذربایجانچیلیق مفکورهسیندن قور آلان، موستقیللیک آمالینی روحوندا، وارلیغیندا بیر مشعل کیمی داشییان میلّی ایستیقلال شاعیری خلیل رضا اولوتورکو خاطیرلاییرام. خالقی شوروی ایمپریاسینین جایناغیندان قورتارماغا، اؤز طالعیینی اؤزو حلّ ائتمگه سسلهین، وطنپرورلیک عشقی، ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی، پوئتیک اینجیلری ایله یادداشیمیزا نور چیلهین آزادلیق عاشیقی هر زامان غورور دویدوغوموز ادبی شخصیتدیر. او، بوتون یارادیجیلیغی بویو، علیالخصوص دا اؤتن عصرین 80-جی ایللریندن باشلامیش میلّی موجادیلهده اؤزونون عقیدهسی، ایدئولوژی موباریزهسی، سؤزونون قودرتیله هر بیر آذربایجانلینین حافیظهسینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولارینین واریثی کیمی یاشاییر. خلیل رضا اولوتورکون یارادیجیلیغی باشدان-باشا خالقین آزادلیغی، وطنپرورلیک دویغولاری، موستقیللیک آرزولاری، ایستیقلالی ایله سوسلنمیش، میلّی-بشری آماللار ایله ایفاده اولونموشدور.
خلیل رضا اولوتورکون یارادیجیلیغینی مؤوضوسونا گؤره 3 مرحلهیه بؤلمک اولار:
1. شوروی دؤورو.
2. میلّی-آزادلیق حرکاتینین مئیدان دؤورو.
3. موستقیللیک دؤورو.
خلیل رضانی میلّی موجادیلهیه آپاران آزادلیق آرزولاری یارادیجیلیغینین ایلک دؤورلریندن، بیرینجی مرحلهسینده پؤهره توتموش، گؤیرمیش، قلبینی، روحونو سارمیشدی. آذربایجانچیلیق مفکورهسینه، خالقینا بوتون قلبی، ایجتیماعی شوعورو ایله باغلی اولان شاعیرین باغریندان قوپان میصراعلاری بیر جنگاورین آزادلیغا سسلهین مارشینا بنزهییردی. او، قلبی وطن و خالق اوچون چاغلایان بیر وطنداش کیمی، هله گنجلیگیندن اؤلکهسینی آزاد، موستقیل گؤرمک ایستهییردی. واختیله خالق جومهوریتینین یوکسلتدیگی بایراغین ائندیریلمهسی ایله هئچ وجهله باریشمیر، اونون یئنیدن یوکسلهرک باشیمیزین اوستونده دالغالانماسینی گؤرمک آرزوسو ایله یاشاییر، سسینین-سؤزونون گوجو، قودرتیله موباریزه آپاریردی. شاعیر بیلیردی کی، بو موباریزهنین تملینده اونون میلّی وارلیغینین، کیملیگینین، ایفادهسی اولان آنا دیلینین قورونماسی، یاشادیلماسی قایغیلاری دایانیر. 1962-جی ایلده یازدیغی "آنا دیلی" شعیرینده واختیله دیلیمیزین باشینا اویون آچانلارا، اونو اؤلدورمگه، محو ائتمگه جهد ائدنلره قارشی عوصیان ائدیر، اؤز ایچیمیزده ده دیلیمیزین قدرینی بیلمهینلره، اونو قورومایانلارا قارشی سانکی قلمیندان میصراع-میصراع اود ساچیردی:
کیم قورویا بیلمهییرسه
اؤز یوردونو، یوواسینی،
اودماسین یورد هاواسینی.
کیم قورومور اؤز دیلینی،
ایتسین منیم گؤزلریمدن ایلیم-ایلیم،
او ساحیلی بو ساحیله بیرلشدیرن
پولاد کؤرپوم، قیلینجیمدیر،
گونشیمدیر منیم دیلیم!
شاعیر بیلیردی کی، وطن غصب ائدیلنده اونو آزاد ائتمک مومکوندو، لاکین دیل غصب اولوناندا بو، میلتین، خالقین محویدیر. بو، خلیل رضانی همیشه دوشوندورور، ناراحات ائدیردی. دیلدن باشلامیش، وطنی بوتؤو، آزاد گؤرمک، مدنیتیمیزین، ادبیاتیمیزین مینایللره سؤیکنن تاریخینین یاشادیلماسی اوغروندا میلّی موجادیلهیه قوشولماق اونون حیات آمالی اولموش، بو یولدا بیر آن دا اولسا، سؤز-قلم موباریزهسیندن چکینمهمیشدیر. ائله بونا گؤره ده شاعیر روس ایمپریاسینین آغیر رژیمینده قلب چیرپینتیلاری، هیجانلار ایچینده یاشامیش، تعقیب اولونموش، بعضاً تکلنمیش، حیاتین آغیر سیناقلاری قارشیسیندا اولموشدور. لاکین بونلار اونو قورخوتمامیش، عقیدهسیندن دؤنمهمیش، آزادلیقسئور روحو اونو دایم موباریزه مئیدانیندا بیر جنگاور کیمی دؤیوشلره سسلهمیشدیر. شوروی دؤورونده یازدیغی شعیرلری بیرباشا، هم ده متنآلتی ایفادهلرله اینتیشار ائدیردی. یوزایللر بویونجا خالقین آزاد، موستقیل یاشاماق ایستگینین تشنهسی اولان آیدینلارین آرزولاری قرینه لرین آشیریملاریندان کئچهرک وطن سئودالی مجنون شاعیرین میصراعلاریندا یئنیدن بوی گؤستریردی. آرتیق سکسنینجی ایللر میلّی اویانیشین ایجتیماعی شوعورلاری سیلکلهدیگی بیر واختدا خ.رضا اؤز حاقینی مودافیعه ائتمک، آزادلیق آرزولارینی گئرچکلشدیرمکدن اؤترو خالقی موباریزهیه سسلهییر، اودلو-آلوولو شعیرلری، چیخیشلاری ایله بو حرکاتین اؤنونده گئدیردی. او، اوزونو بوتون آذربایجانا توتوب وار سسی ایله هایقیریردی:
سورونموسن ایکی عصیر،
اؤولادلارین اسیر-یئسیر،
نه غم، آدین چکیلنده
یاد هله ده زاغ-زاغ اسیر.
... سن جان دئدین، چور دئدیلر،
حاقینی باسیب یئدیلر.
پاک، موقدّس تورپاغینی
پارچالاییب چئینهدیلر.
او قوردلارا سن وئرمه جان،
قالخ آیاغا، آذربایجان!
... دمیر-بتون قاپیلاری
تای-تای آچان، شؤعله ساچان
یئر تیترهدن، گؤی گورلادان،
اولدوزلاری اؤپوب-قوجان،
نه یارالی، نه یاریمجان،
بیزه نفس، بشره جان -
قالخ آیاغا، آذربایجان!
میلّی-آزادلیق حرکاتینین مئیدان دؤورو یارادیجیلیغینین یئنی بیر مضمون، میلّی-بشری ایدئیا-ماهیت کسب ائتمهسیله بؤیوک تاثیر گوجونه مالیک ایدی. خ.رضانین شعیرلری دوشمنه اود پوسکورور، میلتی اؤز آزادلیغی اوغروندا موباریزهیه سسلهییردی. اونون سؤز موباریزهسی بیر اوردونون گوجوندن ده قودرتلی ایدی. هر بیر آذربایجان وطنداشی آزادلیق مئیدانیندان باشلامیش، بوتون ییغینجاقلاردا، دسته حالیندا ائولرده بئله، اونون شعیرلرینین تاثیری ایله جوشور، خالقین آزادلیق آرزولارینین گئرچکلشمهسی یولوندا بیرلشیردی.
دؤیوشوم قبره تک داوام ائدهجک
سئویندیرمک اوچون یوردو، بشری.
دمیری دوغرایان پولاد قایچی تک
منیم هر آددیمیم شری کسهجک.
- دئین شاعیر بوتؤو عقیدهسی، بدیعی سؤزونون گوجو ایله موباریزه آپاریردی. بو ایدئیا و مضموندا اولان بیر چوخ اثرلری اونون سکسنینجی ایللرین سونلاریندان باشلامیش، موستقیللیک اوغروندا آپاردیغی موباریزهنین عکس-صداسی ایدی. بو دؤور یارادیجیلیغی شاعیرین هم ده مداحلیغی، روشوتخورلوغو، وظیفهپرستلیگی ایفشا ائتمهسیله کاراکتریکدیر. روس اوردوسونون، قیرمیزی غصبکارلارین اؤلکهمیزده تؤرتدیگی قیرغینلار، 1990-جی ایل فاجیعهسی شاعیرین حیاتینی فیرتینایا دؤندرمیشدی. بو موباریزهده او، بوتون ساغلاملیغینی ایتیرسهده، سون گوجونهدک میلّی ایستیقلال اوغروندا ساواشین اؤنونده گئتمیش، خالقین ایجتیماعی شوعورونون فورمالاشماسینا، آزادلیق موباریزهسینین اورکلرده سونسوز بیر محبتله چاغلاماسینا بؤیوک تاثیر گؤسترمیشدیر. آزادلیق جارچیسی اولاراق باش مئیداندا، گنجلر آراسیندا ائتدیگی آلوولو چیخیشلاری، اود ساچان شعیرلری و موستقیللیگیمیزین ایلکین دؤورونده یازدیغی اثرلری، بوتونلوکده بدیعی یارادیجیلیغی، پوبلیسیستیک فعالیتیله خالقین موباریزه یولوندا مایاک ایدی. قودرتلی، جوشقون چایا بنزر سسی ایله خالقین روحونو آلوولاندیریردی:
بیز تورکوستان ائللریییک،
غئیرت، قودرت سئللریییک.
داشناکلاری قووان بیزیک،
دار گؤزلری اووان بیزیک.
یئتر مئیدان سولادیلار،
یوردوموزو تالادیلار.
باکیمیزی عزیزلهیک.
عقربلردن تمیزلهیک!
شؤعله وئرسین بو لعل، مرجان
ائرمنیسیز آذربایجان!
و او زامان شاعیرین سسینه مینلرله، میلیونلارلا وطن سئودالیسی سس وئردی. بو دؤورده موباریز چیخیشلارینا، مئیدانی آزادلیق روحو ایله دالغالاندیردیغینا گؤره لفرتووا زیندانینا آتیلسا دا، سندلی-ثوبوتلو گوندهلیک یازیلارینی ایشیق اوزونه چیخاردی، میلتین ایستیقلالینا یئتدی. بو، هر اینقیلابچی شاعیره قیسمت اولمور. صد حئیف کی، ایستیقلالیت اوغروندا قیلینجدان کسرلی میصراعلاری ایله دؤیوشوب، موباریزه آپارمیش آزادلیق عاشیقی ایستیقلال شاعیری اولماسینی رسماً تصدیقلهین ایستیقلال اوردِنی ایله تلطیف اولونماسینی گؤره بیلمهدی. آما نه غم، شاعیر اؤزونون و سؤزونون ابدی اولاجاغینا بوتون وارلیغی، شوعورو ایله اینانیردی. بو وطنه، خالقینا، مینبیر برکتلی تورپاغینا باغلیلیقدان قایناقلانیردی. ائله بونا گؤره ده دئییردی کی:
اودور، یانیر دان یئری...
آددیملا گونشله تن.
تورپاقدان باشلانمیر، یوخ،
کیشی قانینداکی غئیرت سئلیندن،
سندن باشلانیر وطن.
مندن باشلانیر وطن!
بو گون شاعیرین ساغلیغیندا و اؤزوندن سونرا نشر اولونموش چوخسایلی کیتابلارینا نظر یئتیریب، هر بیری ایله آیریجا تانیش اولاندا بو وطن اوغلونون، ایستیقلال شاعیرینین ایچیندن بیر وولکان کیمی پوسکورن اثرلرینین قودرتینه حئیرت ائتمهیه بیلمیرسن. 1957-جی ایلده نشر اولونموش "باهار گلیر" ایلک شعیرلر کیتابیندان باشلامیش، "سئون گؤزلر" ، "محبت داستانی" ، "هارا گئدیر بو دونیا" ، "داشدان چیخان بولاق" ، "مندن باشلانیر وطن" ، "داوام ائدیر 37" ، "من شرقم" ، "تورکون داستانی" ، "من اونسوز دا ابدییم" ... اوست-اوسته 100-ه یاخین توپلودا هانسی ایدئیالاری، حیکمتلری احاطه ائدن مؤوضولار ایفاده اولونماییب! طبیعته، اونون یاراتدیغی گؤزللیکلره حئیرانلیق، میلّی ثروتیمیز اولان دیلیمیزه، مدنیتیمیزه، عادت-عنعنهلریمیزه، ان باشلیجاسی، وطنه، اینسانا محبت، خالقین آزادلیق، موستقیللیک آرزولارینین گئرچک ایفادهسی اولان موباریزهلر تاریخی، خوش گونلریمیزین وصفی اثرلرینین آنا موتیوینی تشکیل ائدیب. بوتون بونلارلا یاناشی، اَیریلری، وطنی ساتانلاری، قورخاقلاری، منصبپرستلری و بو قبیلدن بوتون ناقیضلیکلری قیلینجدان ایتی سؤزونون قودرتی ایله کسیب-دوغراییب.
خلیل رضانین یارادیجیلیق دیاپوزونو او قدر گئنیشدیر کی، ایندیکی مقامدا اونلاری بیر آرایا گتیرمک، عومومیلشمیش فورمادا بئله، هر بیریندن بحث ائتمک اولدوقجا چتیندیر. بو اثرلر یارادیجیلیغین بوتون مرحلهلرینین مؤوضوسونا، ایجتیماعی-سیاسی توتومونا، وطنداشلیق مؤوقعیینه، بدیعی-پوئتیک ثیقلتینه، عوموماً بیر سیرا پرینسیپلرینه گؤره هله نئچه-نئچه تدقیقات اثرلرینین پرِدمِتی اولاجاقدیر. بو یارادیجیلیغین احاطه ائتدیگی نؤوعلرینه گلینجه، قئید ائتمهلیییک کی، شاعیرین ایستعدادی اونا ادبی فعالیتین بیر چوخ ساحهلرینده قلم ایشلتمگه ایمکان وئرمیشدیر. بونلارین سیراسیندا بدیعی اثرلری، ترجومه کیتابلاری، علمی اثرلری، مونوقرافیالاری، علمی-تاریخی گوندهلیکلری، بونلارین دا اوزرینه اؤلوموندن سونرا وفالی عؤمور-گون یولداشی فرنگیز خانیم اولوتورکون نشر ائتدیردیگی 63 آددا کیتابینی، چاپ اولونموش و اولونمامیش گوندهلیکلرینی ده علاوه ائتسک، بو یارادیجیلیق یولونون نه قدر زنگین، چوخ نؤوعلو و چوخژانرلی اولدوغوندان حئیرتلنمهیه بیلمریک. خلیل رضا یارادیجیلیغینین ان ثباتلی تدقیقاتچیلاریندان اولان، بیر چوخ کیتابلارینین رداکتورو، اؤن سؤزون مؤلیفی، فیلولوژی علملری دوکتورو، پروفسور علیزاده عسگرلی شاعیرین 80-جی ایللر یارادیجیلیغیندان بحث ائدهرک یازیر: " 198-جی ایللرین شعیرلری معنوی دَیرلری، هومانیست کئیفیتلری ایله سئچیلیب. صنعتکارین هومانیزمی موعاصیر شراییطده آزاد، موستقیل و دموکراتیک کئیفیتلر قازانیب، معنوی-تاریخی، قان-ایدراک یادداشی ایفاده ائدیب.
خلیل رضا روحون ابدیتینی، حیاتینی قبول ائتمکله اصلینده، میلّی شخصیتلرین یاشاریلیغینی، دئمهلی، میلّی عنعنهنی تصدیق ائدیر، اونلاری خالقین یاشاتماسینی آرزولاییر.
خلیل رضانین یارادیجیلیغیندا اؤتری بیر هوس، عادی اووقاتلا یازدیغی بیر میصرایا، سطره بئله راست گلمک مومکون دئییل. او، هر آچیلان صاباحلارین بیر-بیریندن فرقلنمهین عادی حیات طرزینده طبیعت حادیثهلریندن، بیر ظریف چیچگیندن، سیسقا اوتوندان، خیرداجا داشیندان و البته کی، اوستوندن اونایللیکلر اؤتسه ده، ایلک گنجلیک ایللریندن بوتون وارلیغینی سارمیش سئوگیسیندن، دویغولاریندان دا دؤیوشکن روحلو بیر شاعیر اولاراق سؤز آچیر. بعضاً لیریک "من" اؤزونون ده دوننیندن بو گونونه یئتدیگی موباریز حیاتینا کناردان باخاراق حئیرتینی گیزلهده بیلمیر. یعنی موباریزهلر ایچره کئچن عؤمرونده صاف، عولوی حیسّلرین بیر قانادی اولان سئوگیدن (البتهکی، بو سئوگی ایلک اولاراق وطندن، آنا تورپاقدان باشلاییر!) ده قاینار طبعلی، گورسسلی بیر عاشیق تکی دانیشیر. و فیکرین ایفاده طرزی ده اونو تلقین ائدیر کی، حیاتدا هئچ بیر ایستگه، آرزویا اورگینده ایشیق، آرزو و بو آرزویا عاشیق تک باغلی اولمادان یئتمک اولماز. سئوگی، صاف نیت بوتون موشکوللرین آچاری، کئچیلمز سدلرین جسارتله، مردلیکله قطع اولونموش آشیریملی یوللاریدیر. موباریزه یه گئدن یولدا، یئتیشیب فورمالاشماسیندا صاف عشقینین، اینجه دویغولارین اونا قول-قاناد، یئنی گوج، جوشقون بیر احتیراسلا یاشاماق، موباریزه آپارماق عزمی آشیلادیغینی "یالنیز سنین عشقینله" شعیرینده خلیل رضا گؤرون نئجه بیر ظریفلیکله ایفاده ائتمیشدیر:
... من دمیر قایالارین آلتیندا
بیر بولاقدیم.
نه جور قیردیم قایانی،
سوروش بس نه جور آخدیم؟
من ظریف بیر زوغ ایدیم، اوسته بئش،
اون تومورجوق.
نه جور بارلی باغ اولدو، او اینجه زوغ، او جوجوق؟
من دونن بیر گؤی بوداق، بو گون باشی قارلی داغ...
نه جور قالخیب اوجالدیم؟
سنین عشقینله آنجاق!
سنین عشقینله آنجاق!
خلیل رضا آز یاشادی، لاکین آزادلیق عاشیقی اولاراق قلبینده عومانلارا سیغمایان وطن و خالق سئوگیسی ایله دوپدولو بیر عؤمور یاشادی. 1994-جو ایلین 22 ژوئنیندن سونرا اؤزو دئدیگی کیمی، ابدی عؤمرو باشلادی. میلتینی، وطنینی سئون بیر اینسان کیمی حیاتدا ان شیرین نعمت اونون اوچون آزادلیق ایدی. اؤزو ده بوتؤو و ابدی اولان بیر آزادلیق!
آزادلیغی ایستهمیرم ذره-ذره،
قرام-قرام!
قولومداکی زنجیرلری قیرام گرک،
قیرام، قیرام!
آزادلیغی ایستهمیرم بیر حب کیمی،
درمان کیمی
ایستهییرم
سما کیمی،
گونش کیمی،
جاهان کیمی!
چکیل، چکیل، ائی غصبکار،
من بو عصرین گور سسییم!
گرک دئییل سیسقا بولاق،
من عومانلار تشنهسییم!!!
- دئین شاعیرین آزادلیق هارایی کیمی سسلنن میصراعلاری مینلرله، میلیونلارلا اینسانلارین قلبینی اهتیزازا گتیردی. اونون میلّی آزادلیق ایدئیالارینی ترنّوم ائدن یوزلرله اثرلری ادبیات تاریخیمیزین بیر شانلی صحیفهسیدیر. خلیل رضا حقیقی معنادا میلّی ایستیقلال شاعیری کیمی خالقین ادبی یادداشینین گونشیدیر.
یازان: شفق ناصر
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفهسیندن یارپاقلار: میرزه علی معجز شبستری
آذربایجانین شبستر شهرینده دونیایا گلیب، 16 ایل تورکیهده-ایستانبولدا یاشامیش میرزه معجز شبستری (1873-1934) گنج یاشلاریندان دونیوی و دینی علملرله یاخیندان تانیش اولموشدور. تخمیناً 1904-1905-جی ایللرده ایستانبولدان گونئی آذربایجانا-شبستره دؤنن معجز وطنینده کی جهالته، نادانلیغا، میلّی روحسوزلوغا دؤزمهیهرک، بو دؤوردن اعتیباراً یالانچی روحانیلره، ظولمکار مأمورلارا و عیرقچی آریانچیلارا قارشی موباریزه آپارمیش، اؤز تعبیرینجه دئسک، آنا دیلینده میلّی معاریفچی روحلو " نؤوحه خوانلیغ "-ا باشلامیشدیر. او،1933-جو ایلده شبستردن شاهرود شهرینه سورگون ائدیلمیش و بیر ایل سونرا دا بورادا وفات ائتمیشدیر.
شبستری میلّی-معاریفچی روحلو "نؤوحه خوانلیغ"-یندا تورکلوگون و آذربایجانچیلیغین شووینیست ایرانچیلار طرفیندن آشاغیلانماسینا اعتیراض ائدهرک یالنیز مودافیعه اولونماقلا کیفایتلنمهییب، عئینی زاماندا آذربایجان تورکلرینین میلّی حاقلارینین برپاسینی کسکین بیر دیلله قاجارلار و پهلویلر حاکیمیتلریندن طلب ائتمیشدیر. شوبههسیز، اونون قاجارلارلا پهلویلردن طلبلری آراسیندا خئیلی درجه فرق وار. چونکی اونلاردان بیری، یعنی قاجارلار تورکلوگونو اونوتدوروب فارسلاشماغا اوز قویدوغو حالدا، پهلویلر تورکلرین بوتون وارلیغینی اینکار ائدهرک اونون آسیمیلهسینه جان آتان آشیری عیرقچی بیر رژیم ایدی.
او، هر شئیدن اول آنلاییردی کی، قاجارلار دؤولتینی تورک سولالهسی ایداره ائتسه ده، فاکتیکی اولاراق بورادا داها چوخ ازیلنلر و جهالتین قوربانی اولانلار دا تورکلردیر. اوستهلیک، قاجارلار دؤولتینین باشیندا دایانانلارین چوخو تورکلوگو گئریلیک، وحشیلیک کیمی باشا دوشوب، تورک دیلینده دانیشماغی بئله، اؤزلرینه عیب حساب ائدیرلر. او، یازیردی:
دونن شعر ایله بیر نامه آپاردیم شاهی-ایرانه،
دئدی: " تورکی نمیدانم، مرا تو بچّه پنداری؟ "
اؤزو تورک اوغلو تورک، آما دئییر تورکی جهالتدیر،
خودایا، موضمحیل قیل تختیدن بو آلی-قاجاری!
اومیدین کسمه معجز، یاز آنان تعلیم ائدن دیلده
گزر بیر ارمغان تک دفترین، بیل چین و تاتاری!
بو جور میلّی معاریفچی روحلو شعیرلری ایله معجز قاجارلارین باشیندا دورانلارا سرت بیر فورمادا تورکلوکلرینی خاطیرلادیر، اونلاری غفلت یوخوسوندان اویاداراق تورکلوگه-تورک کیملیگینه، تورک دیلینه، تورک مدنیتینه آرخا چئویرمکدنسه، اونا دایاق اولماغا، اؤلکهنی، او جوملهدن هر واخت تورکلوگون معبدگاهی اولموش آذربایجانی برباد حالدان آباد حالا گتیرمگه چاغیریردی. او، یازیردی:
او زامان خالق شادیمان اولاجاق
کی، وطن مادری-زبان اولاجاق.
اوندا تهرانلی نگران اولاجاق
اهلی-آذربایجانه، اینشاللاه!
او، شعیرلرینده داها چوخ محمدعلی شاه قاجارلا احمد شاه قاجاری تنقید ائتمیشدیر. مثلا، شبسترینین محمدعلی شاها اولان نیفرتی مشروطیتی لغو ائدیب مجلیسی-میلّینی توپا توتدورماسی ایدی:
باغلادی مجلیسی-شورانی توپا محمدعلی،
دوشدو اؤز جانینا آخیر شرری، من نئیلهییم!
محمدعلی شاهین یئرینه تاختا اوتوردولان احمد شاه قاجاری ایسه او، سریشتهسیزلیکده، معناسیز و دوشونجهسیز حیات سورمکده، وطن و میلّت قایغیسیندان اوزاق اولماقدا ایتّیهام ائتمیشدیر. شبستره گؤره، میلّت قان آغلارکن سولطانین آنجاق یئمکلردن، موسیقیدن ذؤوق آلماسی و اوروپا مهمانخانالاریندا کئف-داماقلا یاشاماسی قبولائدیلمز بیر حالدیر:
اهلی-خیبره قویدولار قانتاره، شاهی چکدیلر،
اللی باتمان استخوانی گلدی، یوز باتمان اتی...
میلّت آغلارکن، او سازو-سوز ایله مشغول ایدی،
قارنی شیشمزدی او قدری گر اولایدی غئیرتی.
قویدو شاپقا باشینا، ائتدی فیرنگیستانه عزم،
صحنی-مهمانخانه ده توغیانه گلدی شهوتی.
بلکه ده، شبستری بیر حقیقتی اونودوردو کی، دوغرودان دا احمد شاه اؤزو سیاستده باجاریقسیز، سریشتهسیز اولسا دا، آنجاق قاجارلار دؤولتینده حاکیمیت بؤیوک اؤلچوده فاکتیکی اولاراق اینگیلیسلرین و اونون ماشاسی اولان ایرانچیلارین الینده ایدی. بو آنلامدا شبسترینین بؤیوک سئوینجله قارشیلادیغی خیابانی حرکاتی دا قاجارلار دؤولتیندن چوخ اینگیلیس آغالیغینا و ایرانچی قیلیقلی فارس شووینیزمینه اعتیراض ایدی. باشقا سؤزله، دموکراتیک حرکاتین باشلیجا مقصدی قاجارلاری دئویرمکدن چوخ، اونو فورمال حالا گتیره رک اؤلکهده آغالیق ائدن ایرانچیلارا و اونون هاوادارلاری اینگیلیسلره اؤز یئرینی گؤسترمک اولموشدور. بیزجه، بیر چوخ موتفکّیرلریمیز کیمی شبستری بو مقاما چوخ دا دیقت یئتیرمهمیش، اؤلکهنین آجیناجاقلی بیر دورومدا اولماسینا گؤره اساساً قاجارلاری و اونون حؤکمدارلارینی گؤرموشدور. او، یازیردی:
او تاج و تخته اولدو نامیزد آلی-قجر آخیر،
یوز ایل قان آغلادی میلّت، ولی، آهسته-آهسته،
توکندی قلب ائوینده صبر، اوجالدی نالهلر آخیر.
وطنده قالمادی بیر یئر کی، ویران ائتمهسین قاجار،
فرار ائتدی وطندن میلّتی-خونین جیگر آخیر.
مین اوچ یوز قیرخ ایکی ایل کئچدی چون تاریخی-هیجرتدن،
قضا سسلندی: ظالیم، دور گؤرک، بسدیر یئتر آخیر!...
خیلاص اولدو وطن، اهلی-وطن، معجز، به حمدالله،
او تاختی باده وئردی پادیشاهی-بیهونر آخیر!
حتّی، بو جور یانلیش دوشونجهنین تاثیری آلتیندا دا شبستری بؤیوک بریتانیانین بیرباشا دستگی ایله 1925-جی ایلده احمد شاهین فورمال حاکیمیتینه ده سون وئریلهرک اونون یئرینه گتیریلن رضا میرپنجه، اونون " جومحوریت " قورولوشو ودینه بؤیوک اومیدلر بسلهمیشدیر. او، " جومحوریته " شعیرینده یازیردی:
ساقیا! بیر باده وئر ابنایی-جومحوریته،
تشنهدیر اهلی-وطن صهبایی-جومحوریته،
ساکیت اول، آهسته گل، توند اسمه، ائی بادی-صبا،
قورخورام توز اَیلشه سیمایی-جومحوریته!
بیر پارا نادان کیشی " باشسیز بدن اولماز " دئیر،
بس، دئمک واقیف دئییل معنایی-جومحوریته.
قوردا وئردی گلّهنی چون کلّهسیز چوبانیمیز،
اول جهتدن دوشموشوک سؤودایی-جومحوریته.
یاخود دا او، یازیردی:
سنه قوربان اولوم، ائی دفتری-جومحوریت،
بو گؤزل توخوم بیزیم یئرده چوجوقلار، یا یوخ؟
آلی-قاجار فلک سالسا آیاقدان، جانا،
گؤرهسن میلّتی-ایران گئنه یوخلار، یا یوخ؟
او، حساب ائتسه ده کی، " ظولمکار " قاجارلارین آغالیغینا سون وئریلیب اونون یئرینه " موترقّی " ، " جومحوریتچی " رضا میرپنجین گلمهسی ایله اؤلکهده قایدا-قانون، عدالت برقرار اولاجاق، آنجاق چوخ کئچمهدن هر شئی اؤز چیلپاقلیغی ایله اورتایا چیخدی. بئله کی، " موترقّی " رضا میرپنج قاجارلارین سون دؤورونده کی حاقسیزلیغا، عدالتسیزلیگه آریانچی عیرقچیلیگی ده علاوه ائتمکله داها بؤیوک فلاکتلرین اساسینی قویموشدور. بئله کی، اؤلکه ده " تک ایران میلّتی " یاراتماق ایستهین رضا میرپنجین اؤزونو فارس- " پهلوی " آدلاندیراراق تورکلره قارشی آپاردیغی عیرقچیلیک سیاستی احمد شاهین دؤورونده کی حاقسیزلیغی، اؤزباشینالیغی بئله کؤلگهده قویموشدور. شوبههسیز، بونون داها آغریلی اولدوغونو دریندن آنلایان شبستری اوچون بونو، دیله گتیرمهمک مومکون دئییلدی:
پهلویزاده چیخیب تاختا دئییرلر، دئیهسن
او قویوب باشینا تاجی-قجری، من نئیلهییم؟!...
گؤزو، قاشی، بدنی، هر بیر یئری بنزر شاهه،
آز ایمیش مدرکی ، یوخموش هونری، من نئیلهییم؟!
باشقا بیر شعیرینده ایسه شبستری یازیردی کی، دوننه قدر جومحوریتدن دانیشان رضا دا شاهلیق هوسینه دوشهرک تاختا اوتورماقلا احمد شاهدان دا بتر شکیلده زوراکیلیق اوصوللارینا ال آتماقدادیر. احمد شاهین " قالین قافالیغی " اوزوندن قاجارلارین حاکیمیتینه سون قویولدوغونا، اونون یئرینه کئچن پهلویلرین ده اینگیلیس لرین آریانچیلیق ایدئولوژیسی ایله بیر طرفدن دین-ایماندان اوزاقلاشیب، او بیری طرفدن ده تورکلره دیوان توتماسینی شبستری هضم ائده بیلمیردی:
بس کی، قالیندی قافاسی، شیکمی میثلی کؤتوک،
ائیلهمز هرگیز اونا غوصه اثر، محمدعلی.
اینقراض عالمینه قویدو قدم آلی-قجر،
یئرینه کئچدی اونون پهلویلر، محمدعلی.
دین و ایمان گئدر الدن، اولوسان اهلی-سقر،
دئدیم آخیر سنه من ائتمه سفر، محمدعلی.
بؤرکو آللاه یارادیب، شاپقانی شئیطانی-رجیم،
باشووا قویما اونو، ائیله حذر، محمدعلی.
اؤزون اوخشاتما فیرنگه، اوروسا، گل وطنه،
دویهنی باس باشینا میثلی-دوسر، محمدعلی.
اینگیلیس طرفیندن پهلویلرین غئیری-قانونی شکیلده حاکیمیته گتیریلهرک تورکلره قارشی باشلانان آسسیمیله سیاستینی آرتیق دریندن آنلایان شبستری اوچون، اساس واجیب اولان بو مسلهنین اصیل ماهیتینی خالقا چاتدیرماق ایدی. بو آنلامدا او، بیر طرفدن " موترقّی " ، " دموکرات " رضا پهلوینین اوزونده کی ماسکاسینی چیخارماق ایدی ایسه، دیگر طرفدن ده اونون آرخاسیندا دایانیب آریانچیلیغی تشویق ائدن اینگیلیسی ایفشا ائتمک ایدی. او، یازیردی:
آمان، اینگیلیسین الیندن، آمان!
یئریدیر سو آلتیندان هر گون سامان،
اونون عؤهدهسیندن گلممز جاهان،
خودا، اینگیلیسی اؤزون وور یئره!
دئمهلی، شبستری قاجارلارلا موقاییسهده عیرقچی پهلویلرین اینگیلیسه آرخالاناراق آپاردیغی سیاستی داها قورخونج حساب ائتمیشدیر. اونون فیکرینجه، پهلویلرین حاکیمیته گلمهسیله خوصوصیله ده تورکلر، او جوملهدن آذربایجان تورکلری اوچون بلا بیر ایدیسه، آرتیق ایکیقات اولموشدور. بئلهکی، اینگیلیسپرست وثوقالدوله و قوامالسلطنه ایله بیر یئرده رضا میرپنج تورکلره دیوان توتور، اونلاری زورلا آسسیمیله ائدهرک فارسلاشدیرماغا چالیشیردیلار. او، یازیردی:
گهی بیحیا قصدی-ایران ائدیر،
ییغیر داری-شورانی ویران ائدیر،
وثوقی، قوامی یئنه خان ائدیر،
اولور دوشمنی-جان مالیکلره.
شبستری آرتیق شوبهه ائتمیردی کی، واختیله عربلری وهابیلیک آدی آلتیندا عوثمانلییا قارشی قالدیران اینگیلیسلر ایندی پهلویلرین آرخاسیندا دایاناراق فارسلار ایستیثنا اولماقلا "ایران" خالقلارینا، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلرینه دیوان توتماقدادیر.
شبستری حساب ائدیردی کی، بو کیمی بلالاردان قورتولماغین تک یولو آذربایجان تورکلرینین یئنیدن اویانیشی و اؤز خطینی موعینلشدیرمهسی ایله باغلیدیر. اونا گؤره ده م.ع.صابر کیمی، میلّتین اویانماسی و ترقّی ائتمهسی مسلهسینه داها چوخ دیقّت یئتیریب، " من خالقیمی صابر کیمی اویاداجاغام " دئین معجز، غرب میلّتلرینین اویاندیغی بیر زاماندا موسلمان خالقلارینین هله ده، خوابی-غفلتدن اویانماماسینی، اوستهلیک چوخدان اویانمیش میلّتلری موستملکهسی حالینا دوشمهسینی، یا دا اونلارین اویونجاغینا چئوریلمهسینی قبول ائده بیلمیردی:
قورولدو تازه عالم، آچ گؤزون، ائیله نظر، میلّت!
او هانسی علمدیر – علمی کی، ایجاد ائتدی تلفونی،
سوروش هر یئردن ایسترسن، سنه وئرسین خبر، میلّت،
او علمین قووّهسیله خلق اولوندو چاپ ماشینی،
باسار ساعتده اؤوراق اوستونه مین جور اثر، میلّت.
میرزه علی معجز شبستری اومید ائدیردی کی، زامان گلهجک غرب میلّتلری کیمی موسلمان خالقلاری دا اویانیب اؤز ایستیقباللارینی الده ائدهجکلر. چونکی اوّلکی دؤورلردن فرقلی اولاراق آرتیق موسلمان خالقلاریندا دا میلّی اویانیش و ترقّی دویولماقدادیر. بونون اوچون وطنینی، میلّتینی و دینینی سئون موسلمانلار علم اؤیرنمهلی و جهالته سون قویمالی، غفلت یوخوسوندان اویانمالیدیر:
نییه، یا رب، بئله خوار اولدو عزیزانی-وطن؟
دوشمن علمیله بیزی ائیلهدی حمّال اؤزونه،
کیم ذلیل ائتدی بیزی؟ – جهل! آ موسلمانی-وطن!
وطنسیز جیسمیدی، سیز ده وطنه جان کیمیسیز،
راضی اولمون قالا جانسیز وطن، ائی جانی-وطن!
معجز حساب ائدیردی کی، غرب میلّتلرینین اویانماسی و ترقّی ائتمهسینین اساسیندا اونلارین دین ایله دؤولتی، دینی علملرله دونیوی علملری بیر-بیریندن آییرماسی، خوصوصیله دونیوی علملرین اؤیرهنیلمهسینه موهوم یئر وئرمهسی حلائدیجی رول اوینامیشدیر. بئلهکی، دونیوی علملری اؤیرنمکله غرب میلّتلری بیر چوخ ساحهلرده کشفلر و ایختیراعلار ائتمیش، بونونلا دا جهالت و نادانلیقدان بیردفعهلیک قورتولموشلار. آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق، شرق میلّتلری، خوصوصیله ایسلام شرقی اؤلکهلری بوندان نینکی نتیجه چیخارمیش، اوستهلیک علمی کشفلری و ایختیراعلاری شئیطان عملی آدلاندیراراق، جهالت و نادانلیغی، دینی خورافات و دینی مؤوهوماتی بیر آز دا آرتیرمیشلار:
حرام ائتدی سیزه تحصیلی-علمی عالیمی-جاهیل،
بنایی-علمی ییخدی، ائیلهدی زیرو زبر، میلّت.
جهالت ائیلهدی ایرانی ویران، میلّتی فهله،
نچون مظلومدور، یارب، بیزیم بو دربدر میلّت!
اونون فیکرینجه، بیر میلّت او واخت ترقّی ائدر کی، مدنیتینی، اعتیقادینی، عادت-عنعنهلرینی دوزگون قاوراسین. آنجاق موسلمان خالقلار بوتون بونلاری درک ائتمکله کیفایتلنمهملی، عئینی زاماندا زامانین طلبلری ایله آیاقلاشمالی، یعنی اویانمالی و جهالته بیردفعهلیک سون قویمالیدیر:
نه یاتیبسان، آییل، ائی میلّتی-بیچاره آییل!
خوابی-غفلتده باسار، قورخورام عودوان سنی!
صرب آییلدی یوخودان، سن هله خورنا چکیسن،
نه عجب حالا قویوب نشئهیی-قلیان سنی!
شبسترییه گؤره، اگر موسلمان خالقلاری واختیندا آییلماسا اینکیشاف ائتمیش "لامذهبلر"– غرب میلّتلری اوندان گئریده قالان میلّتلری، او جوملهدن موسلمان خالقلارینی اؤز موستملکهلرینه چئویرهجکدیر. بو باخیمدان معجزون " ائی موسلمانلار! " شعیری ده چوخ عیبرتآمیزدیر:
بو لامذهبلر، ائی قارداش، گولوستان ائتدی دونیانی،
کفنپوشانی-قبریستانه – زیندان، ائی موسلمانلار!
نه مئییتتدن حیا ائیلر، نه سئییددن، نه موللادن،
نییه قورخمور خودادن اهلی-ایران، ائی موسلمانلار؟!
دئییرلر ال باسیب بونلار – اوزو قیرخیق موسلمانلار،
تجددودخواه اولان خانلار به قورآن، ائی موسلمانلار!
او، " اوستاد " شعرینده ده گؤستریردی کی، " لامذهب " غربلیلر، او جوملهدن اینگیلیسلر موعلیملرینه، اوستادلارا قولاق آساراق، اونلاردان اؤیرنهرک جهالتین داشینی بیردفعهلیک آتدیلار. اوستهلیک، اونلار موعلیملر سایهسینده ترقّی ائدهرک نینکی اوروپادا، عئینی زاماندا موسلمان اؤلکهلرینده ده آغالیق ائتمگه باشلادیلار. او، یازیردی:
کیمین الینده دیر ایندی مدینه و مکّه،
او پاک یئرلریمیز: کربلا، نجف، باغداد؟
سسین چیخارتما، آماندیر کی، باشیم اوسته دوروب
الینده تیغی-دوسر اینگیلیسی-بدبونیاد...
گلین گئدک، اوخویاق، بیز ده اهلی-غرب کیمی
کی، بلکه ال چکه بیزدن او بیآمان جللاد.
او، دوغرو یازیردی کی، باشقا میلّتلر واریثلرینه علم میراث قویدوقلاری حالدا، هلهده موسلمان خالقلارینین میراثی کفن و جنّتدیر. او، بیر شعیرینده بونو بئله موقاییسه ائدیردی:
چیراقی-برقیله دونیانی رؤوشن ائیلهدی کافر،
موسلمان، سن نه ائتدین ایختیراع، وئردین خبر خلقه؟
آمریکا عالیمی خلق ائتدی بیر دسگاه آهندن (رادیو)،
گهی دف چالدی آهن، گاهی نئی شام و سحر خلقه.
شبستری اونو دا دوغرو یازیردی کی، اؤز میلّی دَیرلریندن و میلّی سیسیتمیندن اوزاق دوشن خالقلار، باشقالارین تاثیری آلتیندا آنجاق تقلیدچیلیکله مشغول دور. او، یازیردی:
خوروز کیمی نییه میلّت قاناد چالیب باننیر؟
اولایدی کاش بونون بیر عاغیللی فلسفهسی.
معجز یارادیجیلیغیندا ایسلامین بعضی دینی آیین و مراسیملرینه ده توخونموش، بو مسله ده نؤقصانلاری گؤسترمگه چالیشمیشدی. مثلا، او حساب ائدیردی کی، موسلمانلارین اوروجلوق بایرامی هئچ ده ایسلامین روحونا، قایدا-قانونلارینا اویغون حیاتا کئچیریلمیر. اونون فیکرینجه، بونا سببلردن بیری اوروجلوغون اصل ماهیتی و معناسی باره ده اکثر موسلمانلارین خبرسیزلیگی، دیگر ایسه یالانچی روحانیلرین و موللالارین بو مراسیمدن سوء-ایستیفاده ائتمهسیدیر. محض بونون نتیجهسیدیر کی، اوروجولوق موسلمانلارین خئییر و برکتینه، روحی و مادّی جهتدن ساغلاملاشماغینا خیدمت ائتمهلی اولدوغو حالدا، یالانچی روحانیلرین و اکثر موسلمانلارین جاهیللیگی سببیندن باشقا معنالارا یوزولور. معجز " موبارک آی " شعیرینده بو موناسیبتله یازیردی:
موللا بیر آیدیر دئییر مسلهیی-حئیضیدن،
قان تؤکولور مسجیده لتهیی-خونریزیدن،
حئیف کی، آجلیق بو گون قویدو منی فیضیدن
لال اولاسان، ائی کیشی، سالدین آیاقدان منی.
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمانلار محرملیک مراسیمینده ایمام حسینی لاییقینجه یاد ائتمیرلر. بئله کی، ایمام حسین کربلادا دوشمنله مردانه جنگ ائتدیگی، لیاقتله شهداته قوووشدوغو حالدا، اؤزونو اونون داوامچیلاری حساب ائدنلرین اکثر قیسمی اؤز باشینی یاریب، بدنینه زنجیر وورماغی قهرمانلیق حساب ائدیرلر. حالبوکی اونلار ایمامی دئییل، اؤز پریشان وضعیتلرینی دوشونوب آغلامالیدیرلار. معجز یازیردی:
گه یاریرسیز باشوزی، گه چرتیرسوز،
بو ندی، قارداش، دوشونون بیر اؤزوز،
ایندی کی، واردیر سیزین آغلار گؤزوز،
آغلایین اؤز حالی-پریشانوزا!
معجز حساب ائدیردی کی، موسلمانلارین عاوام و جاهیللیکدن، علمسیزلیک و بیلیکسیزلیکدن قورتارماق، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکیاوزلو دین خادیملرینه قارشی موباریزه آپارماق عوضینه، باشینی یارماقلا و یاخود بدنینه زنجیر وورماقلا جنّته گئدهجگینه اومید ائتمهسی نادانلیقدیر. چونکی ایمام یولوندا باشینی یاریب جانینی اونا قوربان وئرمگه حاضیر اولدوقلارینی دئینلرین اکثریتی حرملهنی، یا دا شیمری گؤرسهلر فیکیرلریندن دؤنهجکلر. معجز یازیردی:
ایندی بو کی، گؤیده اوچار باشیاران،
باشینی شست ایله آچار باشیاران،
حرملهنی گؤرسه قاچار باشیاران،
آند اولا او کلّهیی-نادانوزا!
معجزون فیکرینجه ایسلاما، او جومله دن ایمام حسینین شهادتینه ضید اولان فیکیرلری موسلمانلارین شوعورونا یئریدن و اونلاری بو جور عمللره، یعنی باش یارماغا، زنجیر وورماغا سؤوق ائدنلر ایسه آخوندلار، واعیظلر، شئیخلر و موللالاردیر. بئله کی، ریاکار روحانیلر موسلمانلارا پئیغمبرین، اونون اؤولادلارینین دوغرو یولونو گؤسترمک عوضینه، اونلاری اسارته، جهالته و خورافاتا سوروکلهییرلر. موتفکّیر یاخشی آنلاییردی کی، محرملیگی بو جور ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان شکیلده قئید ائدنلرین بوندا شخصی ماراقلاری اولموشدور. بئله کی، ریاکار روحانیلر محرملیکده موختلیف دینی اویونلار تشکیل ائتمکله هم اؤز جیبلرینی دولدورور، هم ده نوفوذلارینی آرتیرلار. بونو نظره آلاراق معجز یازیردی کی، آرتیق یالانچی روحانیلرین محرملیکده جیبلرینی دولدورماق مقصدلرینی موسلمانلار آنلامالیدیرلار:
بیر طرفده مرثیه خوان ایستیری حق البُکا،
آغلادیب چونکی محرمده منی صوبح و مسأ،
هر گون اون بئش دفعه شاگیردی دایانیر قاپییا،
سسلیری: آی کربالایی، بئش مین آلتون وئر گؤراخ!
میرزه علی ریاکار روحانیلرین ایسلاما و ایمامین شهادتینه اویغون اولمایان عمللرینه قارشی چیخاراق دئییردی کی، 20-جی عصرده اؤز-اؤزونون باشینی یارماق، بدنینه خسارت یئتیرمک، اوستهلیک ریاکار روحانیلرین جیبلرینی پول ایله دولدورماق جاهیللیک و نادانلیقدیر. اونون فیکرینجه، اگر باش یارماق، زنجیر وورماق خئییرلی ایش اولسایدی ایلک نؤوبهده، بونا موسلمانلارا تحریک ائدن ریاکار دین خادیملری اؤزلری عمل ائدردیلر. بو باخیمدان محرملیکدن ان چوخ فایدالانانلار باشلارینی یاریب قانینی تؤکنلر دئییل، محض ریاکار روحانیلردیر. او روحانیلر کی، موسلمانلارا محرملیکده ایمامین تعزیهسینی ساخلاماغی واجیب حساب ائتدیکلری حالدا، اؤزلری بونا قطعیاً عمل ائتمیرلر.
اونا گؤره ده موسلمانلار کربلادا باش وئرنلردن دوغرو نتیجه چیخاریب ایمام حسین کیمی عقیده یولوندا شهید اولماغین معناسینی درک ائتمهلیدیرلر. موسلمانلار آنلامالیدیرلار کی، اینسان نه اؤز ساغلاملیغینا، نه ده باشقا بیر موسلمان قارداشینین صحتینه ضرر یئتیرمکله ایمامین یولوندا اولا بیلمز. خوصوصیله، ایسلاما ضید عمللری تؤردهرک جنّته گئتمگی دوشونمک، معجزون ده تعبیرینجه دئسک، نادانلیق و جاهیللیکدیر. اونا گؤره، موسلمانین اساس عملی هئچ ده باشینی یاریب قانینی تؤکمک دئییل، کؤمگه احتیاجی اولان دین قارداشلارینا، باجیلارینا یاردیم ائتمکدیر. بئله کی، ایمام یولوندا باشینی یارانلارین، آغی دئینلرین، یاخود دا موقدس یئرلره (حج و ب.) زیارته گئدنلرین یانی باشینداکی چارهسیز موسلمان قارداشلارینا یاردیم ائتمهمهلری قبول ائدیلمزدیر. او، یازیردی:
ائی اومّتی-محمده رحم ائتمهین کیشی،
نار اهلیسن، گوونمه نمازو طهارته!
دین قارداشین عیالی محللنده آج یاتیر،
وِرز و وبالی بوینوما، گئتمه زیارته.
شبسترینین شعیرلریندن حیس اولونور کی، اونون دینه موناسیبتی آنجاق ایسلاما اولونموش علاوهلری، او جوملهدن دینی خورافات و مؤوهوماتی تنقیدله کیفایتلنمهمیش، او بعضی حاللاردا عومومیلیکده شریعتین حؤکملری ایله راضیلاشمادیغینی ایفاده ائتمیشدیر. مثلا، او، یازیردی:
ساقیا! دور گتیر بیر نازنین جانان منه،
جنّتی وئردیم سنه، لازیم دئییل غیلمان منه.
اؤلدو آدم غوصهسیندن، دوشمنی ساغدیر هله،
قورخورام بوغدا یئدیرده حیلهگر شئیطان منه.
من بیر عالم ایستهرم، " یوخ! " لفظی اوردا اولماسین،
روضهیی-ریضواندا، یارب، کیم وئرر قلیان منه؟
باشقا بیر شعیرینده ایسه مِیین دینه ضرر وئرمهدیگینی یازان شبسترییه گؤره، دینی روایتلری بیر کنارا قویوب رئاللیقلاری گؤروب و اوندان نتیجه چیخارماق لازیمدیر:
بو گون میلّت نه یه مؤحتاجدیر، اوندان بیان ائیله،
گؤی علمین بیلمک ایران اهلینه نفت و شکر وئرمز!
او گؤی کی، گؤرمهییب عؤمرونده بیر یول بینوا واعیظ،
بیزه بحث ائیلر اوندان، گؤردوگو یئردن خبر وئرمز!
بوراخ هاروتی-ماروتی، گتیر مئیدانه باروتی،
سپاهی- دوشمنه قارداش، آیةالکرسی خطر وئرمز!
او باشقا بیر شعیرینده ایسه یازیردی کی، دینی- ایمانی قورآنی ختم ائیلهمک، دینی روایتلره اینانماق دئییل، یئنی نؤوع سیلاحلارا صاحیب اولماق، یا دا دونیوی علملره یییهلنمک ساخلایار. او، یازیردی:
دین و ایمانی نه ساخلار؟ تیرو شمشیرو توفنگ.
ختمی-قورآن ائیلهمکله قالسا، قورآن یاخشیدیر.
صربلر دونیانی ایشغال ائیلهدی، بیز یاتمیشیق،
بنگ و تیریاک اولماسا دینی-موسلمان یاخشیدیر.
جان سیخار علمی-ریاضی، جبرو حکمت، هندسه،
علم تسخیراجنه، درسی-بُطلان یاخشیدیر...
نفعی یوخدور بیزلره علمی-معادن اؤیرنک،
بیزده تازه لامپالاردان کؤهنه شعمدان یاخشیدیر.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ده صابرسایاغی یازیردی کی، موسلمانا دونیوی علملری، او جوملهدن هندسه، فیزیک، ریاضیات، جوغرافیا اؤیرنمک لازیم دئییل، بوندانسا تسبئحینی چئویرملی، نامازینی قیلمالی، اوروجونو توتمالی، جنّتده کی حوریلری آرزولامالیدیر. او، یازیردی:
دئییرم: مسجیده گئت، ائیله نظر شئیخه طرف،
علمی-اشیانی بوراخ، باخما تواریخه طرف،
هیئت آخیر چکهجک اوغلووو میرریخه طرف،
ایشدی، قاییتسا ایشین ناله و افغان اولاجاق!
عوضی - سورهیی- " یاسین " – او بیزیم خانه خراب
جومعه آخشامی اوخور جبر وشیمی و حساب.
نه قدر مدرسه ده وار او " فیزیک " آدلی کیتاب،
بو ویلایتده نه قاری و نه قورآن اولاجاق!
او، جنّت مسلهسینه ده حساس یاناشیر، اورادا ایکی مین حورییه بیر کیشینین دوشمهسینی صابرسایاغی تنقید ائدیردی. او، یازیردی:
جنّتده، دئیرلر، حوری، کوثر واردیر،
امّا ایکی مین دیلبره بیر ار واردیر،
او حوریلره گرک کیم اولسون طالیب،
او شخص کی، اوندا زوری-اژدر واردیر.
دئمهلی، گاه آچیق فورمادا، گاه دا کنایه ایله شبستری احکامچی-لوکالچی دینی تفکّورو تنقید ائدیر، اونون یئنیلشمگه قارشی اولماسینی پیسلهییردی.
میرزه علی معجز شبسترییه گؤره، بوغدا یئدیگی اوچون هر دایم آللاه طرفیندن آدی قورآندا حاللاندیریلان آدمین بو روسوایچیلیقدان قورتولماسی مومکون اولمادیغی حالدا، سیرادان بیر موسلمانین یاراداندان هر هانسی ایستکلرده بولونماسی معناسیزدیر. بورادان بئله بیر نتیجه چیخارماق اولار کی، شبستری آللاهین هر شئیه قادیر اولماسینا شوبهه ایله یاناشمیشدیر. اونون فیکرینجه، اینسانلارین آللاهدان بیر شئیلر گؤزلهیهرک یاشاماسی گئرچکلیگه اویغون دئییلدیر. اگر اینسان هر بیر ایشینی اؤزو گؤرمک عوضینه آللاهین ایرادهسینه باغلاییرسا، او زامان گرکدیر کی، جان و مال تهلوکهسیزلیگینین ده قایغیسینا قالماسین. حالبوکی موللالار بئله، آللاهین هر شئیه قادیر اولدوغونو دیله گتیرسهلر ده، جان و مال تهلوکهسیزلیکلری نین قایغیسینا قالماغی دا اونوتمورلاردی. او، یازیردی:
دئدی: ریساله اوخورسان؟ دئدیم: حساب اوخورام!
دئدی: حساب دئییل، شخصه دین لازیمدیر!
دئدیم کی: دینی نه ساخلار؟ دئدی: موسلمانلیق!
دئدیم: خئیر، ایکی یوز مین سپاهی-موْبین لازیمدیر!
دئدی: جفنگ دانیشما، خودادی حافیظی-دین،
بیزه نه توپچو، نه سربازو ذرهبین لازیمدیر.
دئدیم: نئچون قاپووی باغلیسان یاتان واختی؟
دئمک سنه کره و انگبین لازیمدیر.
قاپووی قویسان آچیق، دُزد اولار ائوه داخیل،
آپارسا مالی، سحر شور و شین لازیمدیر.
او، " اولموشام " شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یازیردی کی، بو جور موسلمانلیقدان نیفرت ائدهرک اینسانلیق آنلاییشینی قبول ائدیر. چونکی او، موسلمانلیغی داها چوخ ظاهیری آنلامدا قبول ائتمیشدیر. او، یازیردی:
نه قیزیلباشم، نه فرراشم، نه حاکیم، ساقیا،
بیر سوروش مندن: نچون بس من موسلمان اولموشام؟
بوغدایا ساری دئدیم، قیرا قارا دئدیم، شیره سیفید،
او جهتدن من بئله بیدین وایمان اولموشام.
بیموروّت گؤرموشم بس کی، موسلمان فیرقهسین،
ائتمیشم نیفرت موسلمانلیقدان، اینسان اولموشام.
شبستری باشقا بیر شعیرینده ایسه آچیق شکیلده یالنیز موسلمانلیق دئییل، بوتون دینلردن نیفرت ائتدیگینی اورتایا قویور، اوستهلیک همین دینلرین یارادیجینین اؤزونو، یعنی یارادانی بئله تنقید ائدیر. آللاهین اؤزو طرفیندن یارادیلمیش اینسانلارین نییه بو قدر ظولم چکمهسینه حاق قازاندیرا بیلمهین شبستری حساب ائدیردی کی، اگر آللاه هر شئیه قادیردیرسه و هر بیر شئی اونون ایرادهسی آلتیندادیرسا، او زامان یارادان نییه یاراتدیقلارینین قایغیسینا قالماق عوضینه، اونلاری ظولمه دوچار ائتمیشدیر. حالبوکی آللاه اؤزو بو قدر خیانتلره معروض قالسایدی، بونا دؤزمز، بیر تدبیر گؤرردی. او، یازیردی:
فراقی من یاراتسئیدیم، منی داشلاردی اؤورتلر،
سنه چاتمیر گوجو خلقین، توکندی صبرو طاقتلر!
هورر، ناراحت ائیلر، گاه دیشلَر، اینجیدر خلقی؛
دئماخ اولمور کی: ائی عادیل، نهیه لازیمدی بو ایتلر؟
تؤکردین بیرهنین قانین، کسردین کحلهنین نسلین،
اگر بیر یول سنی بدخواب ائدَیدی او خیانتلر!
موتفکّیر شاعیرمیز حساب ائدیردی کی، آللاه بیر طرفدن یاراتدیغی اینسانین قایغیسینا قالماییب اونون ظولملرینه گؤز یومدوغو حالدا، دیگر طرفدن اینسانلار اوچون گؤندردیگی پئیغمبرلرده ضیدیتلی فیکیرلردن چیخیش ائتمیشلر. بئله کی، آللاه بیر پئیغمبره وئردیگی بیر وعدی، باشقا پئیغمبره فرقلی شکیلده یئنه ده تکرار ائتمیشدیر. او، یازیردی:
دئییر موسییه بیر سؤز، سؤیلهییر عیسییه برعکسین،
اونا دانا دئییم، یا سرسری، ائی بیفراستلر؟
پس ائتدی میری-درباری روانه کوهی-حرّایه،
عرب مبعوثینه روحالأمین وئردی بشارتلر.
گئنه ایمضاوی اینکار ائیلهدین اؤز یازدیغین پوزدون،
یئتیردی احمده بیسیم و تلفونیله آیتلر.
گئنه قانلار تؤکولدو، بئیرقی-عوصیان قووزاندی،
برائت سورهسینده اولدو چون موردار میلّتلر.
دئییر تووراتیده: جنّت سیزیندیر، ائی یهودیلر،
یارانمیش محض سیزدن اؤترو اول عالی عمارتلر!
دئییر اینجیلده یوخ یوخ، یهودی پوخ یئییر چوخ، چوخ
منیم بندهم فقط سیزسیز، سیزین مالیزدی جنّتلر!
دئییر قورآندا بیپروا: جهنّم اهلیدیر ترسا،
موسلماندیر منیم دوستوم، اونوندور ناز و-نعمتلر!
بئله لیکله، شبستری یالنیز دینلره موناسیبتده کسکین مؤوقع توتمور، بونونلا دا بوتون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکیلیگی بیر کنارا قویاراق " اینسانلیق " وورغوسونو اورتایا قویماغا چالیشیردی. او، یازیردی:
بیز اینسانیق اگر، اولماز بو جور اینسانی درّنده،
نه اینسان؟ بلکه بیزدن یاخشیدیر، گوْرگانی درّنده،
اگر حؤکماً " بیز اینسانیق " دئیر عیانی درّنده،
گرک اونلار دا حؤکماً ال چکه ایذادن، ائی ساقی!
اولا بیلسین کی، اونون دینی، صینفی، عیرقی آیری-سئچکیلیگی قبول ائتمهیهرک " اینسانلیق " فلسفهسی اوزرینده دایانماسیندا دا دؤورونون بین المیللچی سوسیال-دموکرات ایدئیاسینین موعین تاثیری اولموشدور. هر حالدا دونیانین سعادت گولشنینین سولماسینی اینسانلار، جمعیتلر آراسینداکی ضیدیتلرده، موحاریبهلرده گؤرن شبستری بو عداوته سون قویوب آداملاری بیر-بیرلرینی سئومگه چاغریردی:
سعادت اؤلمز هرگیز همزبان اولسا محبتله،
سعادت ایستهسن – همنؤوعووی سئو پاک نیتله...
اونون فیکرینجه، سعادت پاک اولوب اوندان قاچان اینسان گوناهکاردیر. اگر اینسانلار اؤزونو دوغرو آپاریب اوغرولوقدان، حاقسیزلیقدان یان قاچسالار، ان اساسی " سعادت " کلمهسینی ناداندان دئییل، مودریکدن، خوصوصیله ده عیسی پئیغمبردن اؤیرنسهلر، او زامان دونیانین دوزهنی ده دَییشر. او، یازیردی:
سعادت پاکدیر، اوندان قاچان اینسان موقصیردیر،
آپارسا دُزد خلقین کیسهسین، آژان موقصیردیر،
سعادت کلمهسین تفسیر ائدن نادان موقصیردیر،
اونون تفسیرین اؤیرنسین گرک عیسیدن ائی ساقی!
دئمهلی، اینسانلیق فلسفهسینین منیمسنیلمهسی نامینه شبستری یالنیز ایسلام دینیندن، اونون پئیغمبریندن دئییل، عئینی زاماندا مسیحیت و اونون پئیغمبری عیسیدان دا اؤیرنمهلی چوخ شئیین اولدوغونو اعتیراف ائدیردی.
عئینی زاماندا او، اینسانلیق فلسفهسینین یالنیز دینلر اساسیندا ایضاحینین دا علئیهینهدیر. اونون فیکرینجه، بوتون حاللاردا بو دونیادا مووقّتی یاشایان اینسان اوچون واحید دینه اینام مومکون اولمادیغی قدر، واحید اخلاقدان، واحید ایدئیادان، واحید اومیددن دا صؤحبت گئده بیلمز:
هر ایشده بیر اومید ایله اینسان یاشار، گئدر،
نیک و بده باخیلماسا، هر ایش آشار، گئدر.
وار ایختیلاف طبعیده، اخلاق بیر دئییل،
هر کس بیر اؤزگه ایش دالینجا قوشار، گئدر...
دونیا سئیرگاهدیر، هر کس گلر، گزر،
بیر نیک-نام قالسا قالار، سیم و زر گئدر.
دئمهلی، اینسانین وارلیغی و یوخلوغو مسلهسینده "دونیا"نین دا کیفایت قدر یئری و رولو واردیر. اینسان دونیادا یاشاییر و اؤلور کی، اؤلندن سونرا بدنی ده دونیادا قالیر، تورپاغا قاریشیر. باشقا سؤزله، اینسان بو دونیادا نه قدر بونؤورهسینی مؤحکم ائتمگه چالیشسا دا، آخیردا دونیا یئنه ده اونو ییخیر و اؤزونه چکیر:
کئچر، گئدر سنواتی شوهوری دونیانین،
میثال ابری لیال سوحوری دونیانین.
بو گون کی، چیخدی باشا، بیر گون عؤموردن گئتدی،
همیشهلیک دئییل عیش و سوروری دونیانین.
سوروش، دئسین سنه بیر-بیر کئچنلرین حالین،
سرای- گورده بهرام گوری دونیانین.
داغیتدی کلّهیی کاووسی قبرده حشرات،
قاریشدی تورپاغا کیبرو غوروری دونیانین.
ائدر سوموکلریوی سورمه آلیات جاهان،
تناوول ائیلر اتین مار و-موری دونیانین.
بونؤورهنی نه قدر مؤحکم ائیلیسن، ائیله،
تکان وئرنده ییخار، چوخدو زوری دونیانین!
شبستری نین دونیاگؤروشونده قادین آزادلیغی دا موهوم یئر توتموشدور. معجز چادرانین علئیهینه چیخاراق قادینلارا جمعیت داخیلینده کؤله کیمی باخیلماسینی اصلا قبول ائتمیردی.
معجزون فیکری بودور – ییرتین او گئن تومانلاری،
هاردا گؤرسز دوریهلی، باشین ازین توخماق ایله!
معجزه گؤره، بیر گون قادینلار دا، ائله کیشیلرین اؤزو ده مدنیت صوبحی ایله اویانیب ترقی ائدهجکلر کی، او زامان نه کیشیلرین ساققالینی قیرخماسینا، نه ده قادینلارین چادراسیز گزمهسینه پیس باخمایاجاقلار:
من ساققالی، سن زولفو حنا ایله بویارسان،
وئرروخ او زامان ال-اله، بولواری دولاننوخ.
معجز اوتانیر، قیریخمیر ساققالی دئییرلر،
یوخ!.. بیزده حیا اولسا، جهالتدن اوتاننوخ!
واعیظلرین قادین لارین " یوسف سورهسینی " اوخومامالاری تؤوصیهسینی گولونج بیر شئی آدلاندیران معجزه گؤره، اگر قورآنی آللاه عربلره نازیل ائلهییبسه، او زامان عرب قادینلاری دا بو سورهنی تلاوت ائدنده اونون ماهیتیندن خبردار اولمالیدیرلار. عکس تقدیرده بئله آنلاشیلار کی، آللاهین کلامی قادینلاری ضلالته سالماق اوچون گؤندریلیب. او، یازیردی:
بو سورهنی تلاوت ائدنده عرب قیزی،
بیلمز مگر نه یاپدی زولئیخایی-مهلیقا؟
سالماز خودا کلامی أناثی ضلالته،
تهذیب خُلق اوچوندو او تاریخی-انبیا!
عشقین سونو، بیلر کی، ندامتدیر، ایفتیضاح،
واستغفری لذنبک-نی اؤورت آنلاسا.
او، " قیزلار " آدلی شعیرینده ده گؤسترمگه چالیشیردی کی، قیزلارین علم و تحصیل آلماسی، هئچ ده اوغلانلاردان آز اهمیتلی دئییلدیر. او، یازیردی:
جمالین هر زامان آیینه ده تزیین ائدر اؤورت،
نئچین اخلاقینی ائتمز موزیّن علم ایله قیزلار؟
جهالت بحری-بیپایاندی غرق ائیلر سیزی آخیر،
او دریادن گرک علم ایله چیخسین ساحیله قیزلار!
اوخویوب یازمایان اینسان اولار نامحرمه مؤحتاج،
گئدیب اَیلشمز اغیار ایله، گر یازماق بیله قیزلار.
ساوادیز اولسا، اولماز هیچ کس اسراریزه واقیف،
ساوادیز اولماسا، سیرریز دوشر دیلدن-دیله، قیزلار.
پئیغمبر امر ائدیب تحصیل ائتمک کولّی-زیعقله،
گرک اهلی-ساواد اولسون تماماً عاقیله قیزلار!
شبستری گؤسترمگه چالیشیردی کی، ایسلام دینینده قیزلارین تحصیل آلماسینی قاداغان ائدن بیر سوره، آیه، یا دا حدیث یوخدور. اوسته لیک، پئیغمبر اؤزو ده امر ائدیب کی، کیشی و قادین اولماسیندان آسیلی اولمایاراق بوتون موسلمانلار تحصیل آلمالیدیرلار. آنجاق واعیظلرین، روحانیلرین تبلیغاتی نتیجهسینده خالق الینه چوبوق آلان قیزلاری دئییل، الینه قلم آلانلارا طعنه ائدیرلر:
چوبوق آلسا اله قیزلار مذمت ائیلهمزلر هئچ،
وورارلار طعنه یوز یئردن قلم آلسا اله قیزلار.
گئجه-گوندوز ایشی غئیبت او جاهیل قیزلارین، معجز!
اگر واعیظ قویا، مشغول اولارلار علم ایله قیزلار.
او، باشقا بیر شعیرینده ایسه کینایه ایله یازیردی کی، قیزین مکتبی " مطبخ " ، اوستاسی دا " قازانچا " دیر. باشقا سؤزله، قیزا مکتب " یاراشماز " دئین موتفکّیر، اصلینده قادینلارین تحصیل آلماسی نین قاتی طرفدارلاریندان بیری ایدی. او، " باجیلار " شعیرینده دئییردی کی، قادین بیر سؤزونو باشقا دیاردا اولان ارینه چاتدیرماق اوچون هانسیسا میرزهیه مؤحتاج اولوردو. چوخ واخت دا، قادین ایستهدیگی بیر سؤزونو میرزهنین یازدیغی مکتوب واسیطهسیله ارینه چاتدیرماقدان اوتانمیش، چکینمیشدیر. او، یازیردی:
زی-بس کی، تنگه دوشر قلب، راضییام، بونا کی،
گئدیم جهنّمه، امّا کاغیذ یازیم، باجیلار!
اوخور، یازیر هامی میلّت خانیملاری، لاکین،
الیف گؤرنده دیرک ظن ائدیر بیزیم باجیلار!
او، " بزک " شعیرینده ایسه یازیردی کی، قادینلار قیر-قیزیللاری، لعل-جواهیراتی ایله دئییل، ساوادلیلیغی، علملیلیگی ایله فخر ائتمهلیدیر. شبستری آنجاق یوخوسوندا گؤرور کی واعیظ دئییر کی، " ایران " قیزلاری جاماللارینی آچسین، اؤلکه ایشیقلانسین. آنجاق او، یوخودان اویانیب واعیظه دئینده کی، اوغلانلار کیمی قیزلار دا یازی یازماغی اؤیرنمهلیدیرلر، شئیخ اونون سؤزونو یاریمچیق کسهرک بونون مومکون اولمادیغینی دئییر. بو مقامدا نادیر شاهین مئیداندا اولماسینی آرزولایان شبستری یازیردی:
سنی وئررم قسم بنتی- رسولاللهه، ائی واعیظ،
بساطی-جهلی ییخ، قوی عالمی-نیسوان ایشیقلانسین!...
جسارتله قدم قوی عرصهیی-مئیدانه، ائی نادیر،
قیلینجین ائیله عوریان، عرصهیی-مئیدان ایشیقلانسین.
دوشوب زیندانی-جهله یوسفی-گومگشته مودتدیر،
زولئیخا، آچ جمالین، گوشهیی-زیندان ایشیقلانسین!
شبستری یازیردی کی، پئیغمبر اؤزو بئله علم-تحصیل آلماغی قادینلارا فرض بویوردوغو حالدا، موللالارین اونون بونونلا باغلی حدیثینی نظره آلمامالاری دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی:
طلبی-علم ائدیب فرض پئیغمبر دیشییه،
لاکین آخوندلار آتیبدیر بو حدیثی ائشیگه،
نامهسی گلسه اریندن، اوخودا یاد کیشییه،
وئره نامحرمه ایله باش-باشا خلوتده گرک.
اونا گؤره، بیر عاییلهده قیز اوشاغینین دونیایا گلمهسینی قاشقاباقلا قارشیلاماق نادانلیق، عاواملیقدیر. چونکی اینسان نسلینین آرتیمینین بیرینجی سببکاری قادینلاردیر. او، یازیردی:
قیز دوغسا خانیم، قاشقاباغین سالالسا خان،
عاقیل دئییل، دیوانهدیر، احمق، نادان!
قیزدیر سبب بقای-نسلی-اینسان،
ائی خان، سنی قیز دوغوب، نینکی اوغلان.
بئله لیکله، میرزه علی معجزون یارادیجیلیغیندا دا، موسلمانلارین عاوام و جاهیللیکدن، علمسیزلیک و بیلیکسیزلیکدن قورتولماسی، دسپوتیک حؤکمدارلار و ایکیاوزلو دین خادیملرینه قارشی موباریزهسی و میلّی بیرلیک، میلّی اویانیش فلسفهسی اساس یئر توتموشدور. معجز موسلمانلارین، سویداشلارینین گئریلیگینه اساس گوناهکار کیمی یالانچی روحانیلری و میلتپرستلری گؤروردو. اونون فیکرینجه، نه واختا قدر کی، ایسلامین آدیندان چیخیش ائدن روحانیلر، حاجیلار و موللالار وار، ایسلام اؤلکهلری نین ترقّی ائتمهسی مومکون اولمایاجاقدیر. اونا گؤره ده ایلک نؤوبهده، اونلارین ایچ اوزونون آچیلماسینی و ایفشا ائدیلمهسینی اساس مسلهلردن بیری حساب ائتمیشدیر. آنجاق بوتون بونلارلا یاناشی، او، حاقلی اولاراق یازیردی کی، موسلمانلارین روحانیلر و موللالار طرفیندن آلدادیلماسینین اساس سببکارلاریندان بیری ده اؤزلری، یعنی اکثر موسلمانلارین جاهیل و نادان اولمالاریدیر. اگر موسلمانلار ایسلامین اصل ماهیتیندن خبر توتسالار، عئینی زاماندا دونیوی علملری اؤیرنسهلر بو زامان غرب میلتلری کیمی، ترقّی ائدر و دونیادا اؤزلرینه لاییق یئری توتارلار.
دوکتور فایق علیاکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
محمدامین رسولزاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی
20-جی یوز ایللیگین اوّللرینده یاشاییب-یارادان ضیالیلاریمیزین بؤیوک اکثریتی خالقی معاریفلندیرمک، میلّی آزادلیغینا قوووشدورماق کیمی موقدس ایدئولوژینی حیاتا کئچیرمک اوچون چوخ چتینلیکلره سینه گرمکله ایستکلرینه نایل اولاراق، اؤلکه ده آزاد، دموکراتیک دؤولتین اساسینی قویدولار. اونا گؤره ده ایللر، عصرلر کئچسه ده اونلارین بو بؤیوک خیدمتلری، موباریزهلری آذربایجان خالقی طرفیندن اونودولمور. عکسینه بؤیوک احتیراملا، خوش دویغولارلا یاد ائدیلیر. خالقین بو ضیالی اوغوللاری اؤز سؤزلرینی، فیکیرلرینی، آرزو و ایستکلرینی محض میلّی دموکراتیک سؤزون واسیطهسیله خالقا چاتدیردیلار. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو ضیالیلارین ایستر سیاسی، ایسترسه ده ادبی فعالیتی بو گونوموز اوچون ده آکتوالدیر، اهمیتلیدیر.
بئله اهمیتلی، آکتوال، سیاسی و ادبی ایرثه مالیک اولان ضیالیلاریمیزدان بیری ده آذربایجان خالق جومهوریتینین لیدرلریندن اولان، سیاسی-ایجتیماعی خادیم، دؤورونون تانینمیش ژورنالیستی، پوبلیسیستی، یازیچیسی و ادبیاتشوناس عالیمی محمد امین رسولزاده دیر. اونون ادبی-بدیعی ایرثی زنگینلیگی، احاطهلیلیگی و چوخجهتلیلیگی ایله دیقتی هر زامان اؤزونه جلب ائدیب.
بیلدیگیمیز کیمی، آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی ادبی-مدنی موحیطینده گؤرکملی رول اوینایان، اؤزونهمخصوص یارادیجیلیق ایرثی قویان م.ا.رسولزادهنین حیات و یارادیجیلیق یولونون اؤیرهنیلمهسینه و تبلیغ ائدیلمهسینه اوزون ایللر جیدی یاساقلار قویولموشدور. اونا گؤره بو قودرتلی فیکیر دوهاسینین یارادیجیلیق دونیاسی آذربایجان ادبی ایجتیماعیتی اوچون قارانلیق قالمیشدیر. لاکین، 1990-جی ایللرین اوّللری یئنیدن خالقیمیز موستقیللیگینی برپا ائتدیکدن سونرا بو ایرثه قاییدیش اؤزونو بوروزه وئردی. آذربایجان خالقی اونو یالنیز بیر سیاسی-ایجتیماعی خادیم کیمی دئییل، هم ده ایستعدادلی بیر یازیچی، ادبیاتشوناس عالیم کیمی تانیدی. ژانریندان آسیلی اولمایاراق قلمه آلدیغی هر بیر یازیسیندا مؤلیفین موکمّل بیلیگی، فیطری ایستعدادی، دونیاگؤروشو، حیاتا باخیش طرزی بیر قلم اهلی کیمی اونو اوخوجوسونا سئودیریب. بو ایدی اونون یارادیجیلیغینین اساس غایهسی. اونا گؤره ده بو ایرث اؤلمز و همیشهیاشاردیر.
ایلک قلم تجروبهسی ده گؤستریر کی، او بدیعی یارادیجیلیغا دا اؤز ایدئیا باخیشلارینی یایماق، تبلیغ ائتمک اوچون گلمیشدیر. " ادیبین بدیعی ایرثی ایله تانیش اولارکن بللی اولور کی، او، بدیعی یارادیجیلیقلا آردیجیل، سیستملی مشغول اولمامیشدیر. بونونلا بئله، ایجتیماعی روحونا و ثیقلتینه گؤره اونون بدیعی اثرلری زنگین و مورکّب یارادیجیلیغینین موهوم بیر قولونو تشکیل ائتمکده دیر " . سؤزسوز کی، سیاسی-پوبلیسیستیک و علمی-نظری فعالیتی ایله موقاییسهده م.ا.رسولزادهنین بدیعی یارادیجیلیغی ادبیات تاریخینده داواملی مؤوقعیه و ادبی مکتب قویاجاق سویهیه مالیک دئییلدیر. لاکین او، 20. عصرین اوّللرینده اؤزونون بدیعی یارادیجیلیغی ایله " آذربایجان ادبیاتیندا میلّی آزادلیق مؤوضوسونون اساسینی قویموش، قارشی طرفدن ایسه ادبیاتین بو اؤزول اوزرینده اوجالماسینا تاثیر گؤسترمیشدیر ".
دوغرودور رسولزادهشوناسلار م.ا.رسولزادهنی اساساً سیاسی خادیم کیمی تدقیق ائدهرک تقدیم ائدیرلر. لاکین اونون ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی دا یئترینجه ماراقلی و اوریژینالدیر. آز دا اولسا بعضی تدقیقاتچیلار اونون آذربایجان ادبیاتینداکی، یئری، رولو، مؤوقعیی حاقیندا دا بیر-بیریندن ماراقلی رأیلر، فیکیرلر سؤیلهمکله یاناشی اونون یازیجیلیق، ادبی-تنقیدچیلیک فعالیتینی یوکسک قییمتلندیریرلر.
" ادبیاتی میلّتین روحونو عکس ائتدیرن گؤزل آینا " آدلاندیران م.ا.رسولزاده " ایقبال" قزئتینین 10 اوکتوبر 1913-جو ایل تاریخلی ساییندا " تنقیده احتیاج وار " سرلؤوحهلی مقالهسینده ادبیاتین خالق آراسیندا گئنیش یاییلماسینی، اونون کوتلهیه تاثیری و نوفوذونو، دوغرو یول گؤسترهنی اولدوغونو سؤیلهییردی:
" ادبیات بیر میلتین روشد (دوغرو یولا گئتمک) و بولوغونو (یئتکینلیک) گؤستریر و حیاتی-ایجتیماعیه سینی تصویر قیلار بیر آیینه اولدوغو کیمی، عئینی زاماندا او میلتین ترقّیسینه ده خیدمت ائلهمکله مووظفدیر " .
" ادبیات رهبردیر " سؤیلهین م.ا.رسولزادهنین ادبی، علمی، سیاسی فعالیتی ایله تانیش اولارکن بللی اولدو کی، او ادبیاتلا موتمادی مشغول اولماسا دا بو ساحهیه ده مئیل ائدهرک هر آن اونو دیقّت مرکزینده ساخلاییب. ادیب ادبیاتین اینکیشافی اوچون ساغلام تنقیده اوستونلوک وئرهرک یازیردی:
" ادبیات رهبردیر. رهبرین نؤقصانی رهرولرین (حقیقت یولونو توتان) خوسرانینه (نؤقصان، گوناه) مؤوجود اولور. بونا گؤره ده موتمادیناً میلتلرده ادبیات حیاتین بوتون وقعه لرینی تنقید ائتدیگی کیمی اؤزونو ده تنقید ائدر. چونکی اؤزو ده حیاتین بیر وقعهسیدیر. اینسانلارا تنقیدی-نفس اؤیرهدن ادبیات اؤزونو تنقید ائتمهسه ایدی عالیمی-بیعمل مقامیندا قالار ایدی " .
چوخشاخهلی و چوخساحهلی یارادیجیلیغا مالیک اولان م.ا.رسولزاده قلمینی ادبی-تنقیدی و ادبیاتشوناسلیغین دا بیر چوخ ژانرلاریندا سینامیشدیر. اونون قلمینده ادبی-تنقید و ادبیاتشوناسلیق بدیعی یارادیجیلیغیندا اولدوغو کیمی آذربایجان ایستیقلالیتی پروبلمینه یؤنلدیلمیشدیر. بوتون بونلارلا یاناشی ادیبین دیگر اثرلری ده وار کی، اونلار بو گونده ادبیاتشوناسلاریمیز طرفیندن یوکسک قییمتلندیریلیر. مثلا، " آذربایجان شاعیری نیظامی " ، " آذربایجان کولتور گلنکلری " ، " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " ، "چاغداش آذربایجان تاریخی " و س. اثرلری آذربایجان ادبیاتینین، ادبی موحیطینین عومومی منظرهسینی چوخ گؤزل، اوبیئکتیو و اطرافلی جانلاندیرماقلا یاناشی کلاسیکلرین ادبی مؤوقعیینی موعینلشدیریر. مؤلیف بو اثرلرینده آذربایجان ادبیاتینین کلاسیکلریندن اولان داهی ن.گنجوی، م.ف.آخوندزاده، م.جلیل، م.ع.صابر و باشقالارینین یارادیجیلیغی، آذربایجان ادبیاتینداکی رولو حاقیندا گئنیش معلومات وئریب. ج.محمدقولوزاده یارادیجیلیغینا یوکسک قییمت وئرن ادیب اونون " اؤلولر " پیئسینی " آذربایجان ساتیریک ادبیاتینین شاه اثری " آدلاندیریردی.
1903-جو ایلدن آذربایجان خالق جومهوریتینین دئوریلمهسینه قدرکی دؤورده داها چوخ ادبی-تنقیدی، سیاسی-پوبلیسیستیک مضمونلو مقالهلره اوستونلوک وئرن ادیب خالقین مدنی اینکیشافیندا، میلّی ایستیقلالین تبلیغینده ادبیاتین میثیلسیز رول اوینادیغینی دؤنه-دؤنه بیلدیریردی. اونا گؤره ده پروف. ش.حسیناوف بو زنگین ایرث حاقیندا بئله دئییر:
" میلّی ایستیقلال حرکاتیمیزین لیدری، تورک و ایسلام دونیاسیندا ایلک حقیقی دموکراتیک جومهوریتین یارادیلماسی ایشینه و فعالیتینه باشچیلیق ائتمیش، گؤرکملی دؤولت و سیاست خادیمی، ایستعدادلی قلم اهلی اولان م.ا.رسولزادهنین هم سیاسی، هم ده بدیعی ایرثی بو گون موستقیل دؤولتیمیزی، گنج جومهوریتیمیزی قورویوب ساخلاماق اوچون چوخ آکتوال و اهمیتلیدیر. باخ ائله بونا گؤره ادیبین ایرثی بوتؤولوکله تدقیقاتا جلب ائدیلهرک گنجلره تدقیق، تبلیغ ائدیلمهلیدیر " .
آذربایجان ایستیقلال تاریخینده موستثنا خیدمتلری اولان، خالقیمیزین بؤیوک اوغلو م.ا.رسولزاده ایرثینین یئنی تفکّور ایشیغیندا، جیدی، اوبیئکتیو و سیستملی شکیلده آراشدیریلماسی بو گونون علمی-نظری فیکری قارشیسیندا دوران ان موهوم وظیفهلردن بیریدیر. موستقیل لیگیمیزین یئنیدن برپا ائدیلمهسی نتیجهسینده ادیبین هر طرفلی فعالیتی او جوملهدن یارادیجیلیق فعالیتی ده اوبیئکتیو اولاراق تدقیقاتا جلب ائدیلمیشدیر. مؤلیفین بو مؤوضودا ترجومه ائتدیگی دیگر بیر سئویملی اثری ده فرانسه یازیچیسی آلفونس دودهنین "سونونجو درس" حکایهسیدیر. آلمانین پاریسی ایستیلاسی علئیهینه یازیلمیش اولان حکایهده فرانسه خالقینین ایستیقلالیتی اوغروندا موباریزهسی، غلبهیه اینامی اؤز بدیعی عکسینی تاپمیشدیر. لرمونتوفون "اسماییل بیگ" پوئماسیندا اولدوغو کیمی بورادا آزادلیق روحونون گوجو بؤیوک موتفکّیرین دیقتینی اؤزونه چکدیگیندن او، اثری آنا دیلینده سسلندیرمگی مقصده اویغون حساب ائتمیشدیر.
مطبوعاتدان بیزه بللیدیر کی، م.ا.رسولزاده 20. عصرین اوّللرینده بیر نئجه ایل ایرانین موختلیف شهرلرینده یاشامیش، اورانین سیاسی-ایجتیماعی حادیثهلری، ادبی موحیطی ایله یاخیندان تانیش اولموشدور. هله 1909 –جو ایلده " ترقّی " قزئتینین باکی موخبیری کیمی بیر مودت ایرانین اکثر شهرلرینده اولاراق اطرافدا باش وئرن حادیثهلره ژورنالیست، پوبلیسیست گؤزویله باخمیش، حادیثهلره بیر سیاستچی کیمی یاناشمیش و بیر-بیریندن ماراقلی مقالهلر یازاراق قزئته گؤندرمیشدیر. 1911-جی ایلده ایسه م.ا. رسولزاده ایراندا " ایران نو " قزئتینین چاپینا نایل اولور. بو زامان ایراندا باش وئرن هر بیر حادیثه حاقیندا یئترینجه معلومات الده ائدن ادیب شاه دؤورونده خالقین، ساده، زحمتکش اینسانلارین نئجه آغیر شرایتده یاشاماسینین شاهیدی اولوب.
عومومیتله، م.ا.رسولزاده یارادیجیلیغینا دیقت یئتیرنده شاهیدی اولوروق کی، اونون بیر چوخ پوبلیسیستیک یازیلاری دا کسکین سوژتینه، فورماسینا، یازی طرزینه گؤره بدیعی اثری خاطیرلادیر و بونلارین موعین قیسمی قئید-شرطسیز نثر نومونهسی کیمی قبول ائدیلیر. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو خوصوصیتلری اساس توتان بعضی تدقیقاتچیلارین یازیلاریندا " م.ا.رسولزاده آذربایجان موهاجیرت نثرینین آپاریجی شخصیتی کیمی تقدیم اولونور " . بو دا اوندان ایرهلی گلیر کی، مؤلیف اثرلرینین ژانرلارینی موعینلشدیرمگه او قدر ده مئیل گؤسترمهمیشدیر. اونا گؤره ده مؤلیفین بیر چوخ اثرلری یانلیش اولاراق پوبلیسیستیک اثر کیمی تقدیم ائدیلمگه باشلامیش و یاخود دا بو ایستیقامتده سیستملی قئیدلر آپارمیشدیر.
بیر فاکتی دا قئید ائدک کی، بیر نئجه اجنبی دیله موکمل صاحیب اولان م.ا. رسولزاده هم ده ترجومه یارادیجیلیغی ایله ده مشغول اولموشدور. روس، لهستان، فرانسه، تورک، آلمان، فارس دیللرینی بیلن ادیبین ترجومه یارادیجیلیغی دا گئنیش و رنگارنگدیر. اوروپادا موهاجیرت دؤورونده مؤلیف بو دیللرین کؤمگی ایله دؤورو مطبوعاتدا مونتظم چیخیشلار ائتمیش و کلاسیکلردن ترجومهلر ائدهرک یارادیجیلیغینی داها دا زنگینلشدیرمیشدیر.
عومومیتله، م.ا.رسولزادهنین ترجومه یارادیجیلیغیندا بدیعی ادبیات اساس و آپاریجی رول اویناییر. بئله کی، بو ایستیقامتده کی فعالیتی ل.تولستوی، م.لرمونتوف، آ.کریلوف،م.ف.داستایئوسکی، آ.دوده، آ.بلوم، ج.افغانی کیمی ادیبلرین فعالیتی ایله باغلیدیر.
سجیهوی حالدیر کی، ادبی یارادیجیلیغینین دیگر ساحهلرینده اولدوغو کیمی بورادا دا مقصده یؤنلو حرکت ائدن مؤلیف ترجومهیه ترجومه خاطیرینه یاناشمامیشدیر. او، هئچ ده تصادوفی اثرلری دیلیمیزه چئویرمهمیشدیر. عکسینه ائله مؤلیفلرین یارادیجیلیقلارینا موراجیعت ائتمیشدیر کی، اونلارین اثرلری آزادلیق روحو، ایستیقلال مفکوره سی ایله زنگیندیر. بو آذربایجاندا و بوتون قافقازدا یوکسلن ایستیقلال حرکاتینا کؤمک و ایستیقلالچیلیق مفکورهسینی تبلیغ ائتمک مقصدی گودوردو. اثرده کی آزادلیق روحونون، ایستیقلال موباریزه سینین گوجو بؤیوک موتفکّیرین دیقتینی اؤزونه چکدیگیندن او، اثری سئوه-سئوه ترجومه ائتمیش و اونون ایستیقلال موباریزه سینده بؤیوک رول اوینایاجاغینی قئید ائتمیشدیر.
ادیب " آذربایجان شاعیری نظامی" مونوقرافیسینی یازارکن ده اوّلجه اثره داخیل ائتدیگی فارسجا پوئتیک پارچالارین تورکجه سطری ترجومهسینی وئرمیش، لاکین تدقیقات اوزرینده ایشینی داوام ائتدیررکن سطری ترجومهلری پوئتیک ترجومهیه چئوره بیلمیشدیر. م.ا.رسولزادهنین بو دیقتهلاییق ترجومه لری " آذربایجان شاعیری نظامی " مونوقرافیسینین سونوندا " نظامیدن چئویرمهلر " بؤلمهسینده وئریلمیشدیر.
بیلدیگیمیز کیمی، م.ا.رسولزاده 20-جی یوزایللیگین ایلک اون ایللیگینده ادبی عالمه گلمیش و ایلک چیخیشلارینی دؤورو مطبوعاتدا ائتمیشدیر. داها چوخ " هومّت " ، " تکامول " ، " ترقی " ، " حقیقت " ، " یولداش " ، " ایرشاد " ، " ایقبال " ، " تزه حیات " ، " صدا " ، " میلّی بیرلیک " ، " دیریلیک " ، " آچیق سؤز " ، " ایستیقلال " ، " قورتولوش " ، " آذربایجان " و س. قزئت و درگیلرده موختلیف ژانردا یوزلرله یازیلاری چاپ اولونموشدور. لاکین بونونلا یاناشی ائله همین دؤورو مطبوعاتدا ادبی-بدیعی ژانردا یازدیغی یازیلارینی دا ایلک اولاراق بو مطبوعات اورقان لاریندا درج ائتدیرهرک اوخوجولارینین ایختیارینا وئرمیشدیر. دئمهلی دؤورو مطبوعات اونون یالنیز ژورنالیست، پوبلیسیست کیمی دئییل هم ده، بیر یازیچی، ادبیاتشوناس عالیم کیمی یئتیشمهسینده، تانینماسیندا چوخ موهوم رول اوینامیشدیر.
اونا گؤره ده تدقیقاتچیلار قئید ائدیرلر کی، " م.ا.رسولزادهنین یارادیجیلیغینین ان زنگین قولونو نظری-استتیک، ادبی-تنقیدی و ادبیاتشوناسلیقلا باغلی اولان آراشدیرمالاری تشکیل ائدیر. بؤیوک موتفکیرین یارادیجیلیغینین دیگر ساحهلری کیمی بو قولو دا ایندییه کیمی هر هانسی شکیلده تدقیقات اوبیئکتینه چئوریلمهدیگی اوچون اؤیرهنیلمه میش قالمیشدیر. بو ایسه میلّی ادبی-استتیک فیکیرده موعین طبیعی بوشلوغون یارانماسینا، بو و یا دیگر مسلهلرله باغلی بیرطرفلی حؤکم و قناعتلرین مئیدانا گلمهسینه ایمکان وئرمیشدیر " .
قلمینی ادبیاتشوناسلیغین بیر چوخ ژانرلاریندا سینامیش مؤلیف هر بیر ژانردا آذربایجان ایستیقلالیتی پروبلمینه توخونموشدور. ایستر دوغما وطنینده، ایسترسه ده موهاجیرتده آذربایجانی تانیتماق، تبلیغ ائتمک، اونون چوخعصرلیک مدنیتینی اوزه چیخارماق، آراشدیرماق، بیر سؤزله منسوب اولدوغو مملکتین وارلیغینی، مؤوجودلوغونو تصدیق ائتمک فیکریله قلم چالمیشدیر. ائله بونا گؤره ده " م.ا. رسولزادهنین ایجتیماعی-سیاسی مؤوضولو ائله جیدی بیر اثری یوخدور کی، بو و یا دیگر درجه ده ادبیاتشوناسلیقلا باغلانماسین، عئینی زاماندا، بونا قارشیلیق ائله بیر ادبیاتشوناسلیق اثری ده یوخدور کی، اورادا آذربایجان ایستیقلالی پروبلمی قویولماسین " .
ادبی عالمده ساغلام تنقیده هر آن یاخشی موناسیبتله یاناشان مؤلیف هله 1906-جی ایلده یازیردی کی:" تنقیدسیز هئچ بیر صنعت، هئچ بیر میلت ترقّی ائتمهمیشدیر" دئیهرک ساغلام تنقیده اوستونلوک وئریردی. بو فیکیر مؤلیفین یارادیجیلیغیندا سادهجه تِز اولاراق قالمامیشدیر. او، ایستر بدیعی، ایسترسه ده سیاسی فعالیتینی بو زمینده کؤکلهمیش و سونا کیمی ده بونا صادیق قالمیشدیر.
م.ا.رسولزاده تدقیقات اثرلرینده آذربایجان ادبیاتی و مدنیتینین تنقیدی و تبلیغی مسلهسینه ایستیقلال اوغروندا موباریزه قدر بؤیوک اهمیت وئریردی. اؤز دوغما وطنیندن موهاجیر ائتمگه مجبور قالان ادیب سونرالار دا ادبی پروسه ایله دایم باغلی اولموش، تورک انسیکلوپدیسی، تورک دیل قورومو ایله یاخیندان علاقه ساخلامیشدیر. اونا گؤره ده ادیب ادبی-استتیک و نظری-مدنی گؤروشلرینی باشلیجا اولاراق " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " ، " عصریمیزین سیاووشو " ، " آذربایجان کولتور گلنکلری " ، " آذربایجان شاعیری نظامی " کیمی نیسبتاً ایریحجیملی مونوقرافیک تدقیقاتلاردا عکس ائتدیرمیشدیر. مؤلیفین تورک، آلمان، فرانسه، اینگیلیس،لهستان، رومن، روس، فارس و باشقا دیللرده چاپ اولونموش تاریخی-سیاسی مؤوضولو 30-دان چوخ کیتابینی و یوزلرله مقاله لرینی ادبیاتشوناسلیقلا باغلایان خطلر گوجلودور.
م.ا.رسولزادهنین ادبی-نظری مقالهلرینه گلدیکده ایسه بونلار دا مؤوضوسونا گؤره موختلیف و رنگارنگدیر. بئله کی، مقالهلرین بیر قیسمینده عومومی کولتورولوژی، ادبیات و سیاست مسلهلریندن بحث ائدیلیر؛ ایکینجی بیر قیسمی کلاسیک و چاغداش آذربایجان ادبیاتینین آیری-آیری نومونهلرینه، یاخود ادبیاتیمیزین موختلیف پروبلملرینه حصر اولونوب. همین مقالهلرین اوچونجو قیسمینده فولکلور، دؤردونجو قیسمینده گونئی آذربایجان ادبیاتی و موهاجیرت ادبیاتی تدقیق ائدیلمیشدیر. ادیبین مقالهلرینین موهوم بیر حیصهسینی شووری دؤورو آذربایجان ادبیاتیندا میلّی کؤکدن اوزاقلاشما مئیللرینین، روس لاشدیرما سیاستینین تنقیدی تشکیل ائدیر. بوتون بو سادالادیغیمیز فاکتلار بیر داها ثوبوت ائدیر کی، م.ا.رسولزاده ادبی موحیطده ده ساغلام تنقیدی هر آن اساس گؤتورموشدور.
بونون اوچون مؤلیفین ادبی عالمه گلیشینین ایلک ایللرینه دیقت یئتیرمک یئرینه دوشردی. بئله کی، ادیب هله ایلک مطبوع یازیلاریندا میلّی مدنیتین فورمالاشماسی پروسهسینی خالقین معاریفلنمه سی و مکتبلرین میلّیلشدیریلمهسی مسلهلریندن آیری توتموردو. او، تزاریزمین بو ساحهده موسلمان لارا قارشی توتدوغو عدالتسیز مؤوقعیی تنقید ائدیردی. " مکتب و مدرسه " آدلی سیلسیله مقالهلرینده بو پروبلمی داها قاباریق شکیلده قویور و حلی یوللارینی گؤستریردی. ائله اونا گؤره ده مؤلیف قافقاز معاریف مودیری رودولئو جنابلارینا محض آنتی میلّی مؤوقعیینه گؤره ریشخندله یاناشیر و تنقید ائدیردی.
مؤلیفین بو مقالهسی ایله تانیش اولارکن شاهیدی اولوروق کی، مؤلیف فیکیرلرینی ساده و آجیق شکیلده اوخوجولارینا چاتدیراراق اونلاری میلّی مسلهده داها دیقتلی اولماغا سسلهییر. ادیب همین مقالهده ایدیعا ائدیردی کی، باشلیجا اولاراق تورک-تاتار قؤوومونه منسوب اولان روسیه موسلمانلارینین میلّی مدنیتینی فورمالاشدیرماق، عومومیتله، بو ساحهده نهیه ایسه نایل اولماقدان اؤترو آرالارینداکی بیرلیگین ضرورتینی درک ائتمهلی دیرلر. او، تورک خالقلارینین واحید مدنیته مالیک اولدوغونو ایدیعا ائدیر، آرالارینداکی عومومی، آپاریجی مقاملارین قاباردیلماسینا، اینکیشاف ائتدیریلمهسینه طرفدار چیخیردی.
مؤلیف ایستر وطنده یازیب-یارادارکن، ایسترسه ده موهاجیرتده اولارکن بو فیکیرلرینه صادیق قالمیش و مطبوعات، ادبیات واسیطهسیله هر آن بونلاری تبلیغ ائتمیش، قلم، مسلک یولداشلارینی دا بونا سسلهمیشدیر.
بئلهلیکله، بیر داها قئید ائتمک یئرینه دوشردی کی، م.ا.رسولزاده ادبی-بدیعی یارادیجیلیغیندا دا سیاسی فعالیتینده اولدوغو کیمی اساس عامیل کیمی خالقینین اینکیشافینی، ایستیقلالینی، آزادلیغینی اساس گؤتورموشدور و بو مقصدله ده عؤمرونون سونونا کیمی یازیب-یاراتمیشدیر. ایلک قلم تجروبهسی اولان حکایه و پیئسلرینده میلّی-آزادلیق روحونو، ظولمه، کؤلهلیگه، مظلوملوغا اعتیراض دویغولارینی، فیکیرلرینی بو اثرلرینده ده گؤروروک.
آذربایجاندا، ایراندا، تورکیهده باشلانان ایجتیماعی-سیاسی حرکاتلار دا یاخیندان ایشتیراکی م.ا.رسولزادهنین دونیاگؤروشونده سورعتلی دییشیکلیک لره سبب اولور. معاریفچی مؤوقعده دایانان، خالقی دوچار اولدوغو بلالاردان علمه، تحصیله یییهلنمکله قورتارماغین مومکونلوگونه اینانان ادیب سونرالار بونو سیاسی موباریزه یولو ایله داوام ائتدیرمگی تبلیغ ائدیردی.
ائله اونا گؤره ده ایللر سونرا م.ا.رسولزاده خالقین سیاسی شوعورونون اویانماسیندا و یوکسلدیلمهسینده مطبوعاتین، خوصوصاً ده ادبیاتین اهمیتینی یوکسک قییمتلندیریردی. او، " آذربایجان جومهوریتی " اثرینده میلّی مطبوعاتین، ادبیاتین تاثیری ایله عصرین اوّللرینده جمعیتین هر ساحهده اینکیشافیندان و بو اینکیشافا بدیعی سؤزون تاثیریندن بحث ائدهرک بیلدیریردی کی: " میلّی و ایجتیماعی فیکرین فورمالاشماسیندا اونلارین چوخ بؤیوک رولو وار " .
" ادبیاتین خلقیلیگی مسلهسی ده ادبیات و سیاست پروبلمینین موهوم طرفلریندن بیریدیر " . بو مسلهیه اؤزونون موناسیبتینی بیلدیرن م.ا.رسولزاده ادبیاتین خالق آراسیندا گئنیش یاییلماسینی، اونون کوتلهلره تاثیرینی و نوفوذونو واجیب عامیللردن بیری حساب ائدیردی. بو حاقدا ایسه مؤلیف " آذربایجان کولتور گلنکلری " اثرینده گئنیش بحث ائدیر. او بورادا بؤیوک موتفکّیر عالیم، دراماتورق م.ف.آخوندوف یارادیجیلیغیندان، ساتیریک ژورنالیستیکامیزین شاه اثری ساییلان "موللا نصرالدین " درگیسیندن و اونون امکداشلاریندان صؤحبت آچاراق فیکیرلرینی بیر داها تصدیق ائدیر. مؤلیف بو اثرده ساتیریک شعر مکتبینین یارادیجیسی اولان م.ع.صابرین میلّی اویانیشیمیزداکی خیدمتلرینی یوکسک قییمتلندیریر و رومانتیک شاعیر م.هادینین یارادیجیلیغینا دا موناسیبت بیلدیریر.
هر بیریمیزه بللیدیر کی، یازیچی و ادبیاتشوناس عالیم کیمی، م.ا.رسولزادهنین میلّی ادبیاتیمیزین و مدنیتیمیزین اینکیشافیندا رولو دانیلمازدیر. " 1905-1917-جی ایللر آراسیندا آذربایجان ادبیاتیندا میلّی اویانیشین گؤرونمهمیش بیر شکیل آلدیغینی اعتیراف ائتمکله برابر، م.ا.رسولزاده بو یوکسهلیشین آذربایجان ادبیاتینا و مدنیتینه گتیردیگی یئنی-یئنی مؤوضولار، ژانرلار، فورمالار اوزرینده دایانیر " .
م.ا.رسولزاده 20. عصرین اوّللرینده آذربایجان خالقینین میلّی اویانیشینی، ادبیاتین اینکیشافینی و چیچکلنمهسینی هر شئیدن اول اوچ اؤلکه ده روسیهده، ایراندا و تورکیهده اولان سیاسی-ایجتیماعی حادیثهلرله باغلاییر و بو حادیثهلره تبلیغات واسیطهسیله ادبیاتین بیر تکان وئرمهسینی قئید ائدیردی. ائله آذربایجاندا دا 20-جی یوزایللیگین اوّللرینده یارانان ایکی ادبی مکتبین؛ رومانتیکلر و رئالیستلر ادبی مکتبلرینین ادبیاتیمیزین، مطبوعاتیمیزین، مدنیتیمیزین اینکیشافیندا نئجه بؤیوک رول اویناماسی بو گون ده هر بیریمیزه بللیدیر. هر ایکی ادبی مکتبین نومایندهلری ادبیاتیمیزدا هم فورما، هم مضمون یئنیلیگی ائتمکله یئنیلیکلره سبب اولدولار. بئلهلیکله، آذربایجان ادبیاتیندا یوکسک بیر اینکیشاف باش وئردی. طبیعی بو اینکیشاف دا رومانتیک ادبی مکتبینین نومایندهسی اولان م.ا.رسولزادهنین ده چوخ بؤیوک کؤمگی اولدو.
قرنفیل دونیامین قیزی
کؤچورن: عباس ائلچین