ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیتورک خالقلارینین میلّی تشکّولو
تورک خالقلارینین میلّی تشکّولو
اینسانلارین اراضی، دیل، ایقتیصادی و معنوی جهتدن بیرلیگینی ایفاده ائدن میلّت آنلاییشینا، همچنین، میلّته، خالقا مخصوص خوصوصیت‌لری گؤسترن میلّیت آنلاییشینا عالیم‌لر، موتفکّیرلر موختلیف باخیمدان یاناشمیشلار. بو معنادا تورکیه‌نین گؤرکملی ایجتیماعی خادیمی ضیا گوگ‌آلپ (1876-1924) و بؤیوک موتفکّیری حلمی ضیا اولکه‌نین (1901-1974) تورک خالقلارینین میلّی تشکّول حاقیندا فیکیرلری ماراقلی‌دیر.
حلمی ضیا اولکن دونیادا کولتورلر یاراداراق مئیدانا چیخان میلّتی، جمعیتین چوخ یئنی بیر تشکّولو کیمی دَیرلندیرمیشدیر. اسکی چاغلاردا میلّت یوخدور، آنجاق اونو حاضیرلایان باشقا ایجتیماعی فورما‌‌لار و باشقا مدنیّت‌لر واردیر. موتفکّیر "میلّی تشکّول غرب مدنیتینین اثری‌دیر" فیکرینی ایره‌لی سوره‌رک، بو مدنیتی منیمسه‌ین، اونون تکنیکینی، روحونو آلان باشقا جمعیت‌لرین ده گئتدیکجه میلّت حالینی آلدیقلارینی گؤسترمیشدیر. بو میلّت‌لشمه حرکت‌لری‌نین باشیندا میلّی ایراده‌نی تمثیل ائدن ایستیقلال ساواش‌‌‌لاری گلیر و بونونلا اؤز تاریخ‌لرینه چئوریلن شوعورلا کولتورلرینی مئیدانا گتیریر. موعاصیر مدنیت اؤز کولتورونو یاراتما قودرتینده اولان میلّت‌لر مدنیتی‌دیر. حلمی ضیا اولکن میلّی تشکّولون بیر آندا مئیدانا گلمه‌دیگینی قئید ائتمیشدیر: وطن و اونون اوزرینده یاشایان میلّتین ایدئال‌‌‌لاری، هئچ بیر قووّه و فرد طرفیندن باغیشلانا بیلمز. اونلار، تاریخی بیر تکامولون اثری‌دیر. ادامه مطلب ...
میلّی‌لشمک
میلّی‌لشمک
جانلی ایشلر، تاریخی دییشیک‌لیک‌لر بیزه گؤستریر کی، هر جمعیت، هر فرد، هر دورلو عنعنه‌سیندن، موقدساتیندان، ایمکان و اعتیقادیندان آز-چوخ ال چکدیگی حالدا میلّی دیلیندن اصلا و اصلا واز کئچمه‌میشدیر. و هئچ واخت دا کئچه‌مز. چونکی هر میلّتین ادبیاتا مالیک دیلی او میلّتین روحو، نیشانه‌یی-مؤوجودیتی‌دیر. اوندان محروم اولدوغو گون مرحوم اولموش، اوندان اوزاقلاشدیغی گون قبرینه یاخلاشمیش دئمکدیر.
تاریخ بیزه گؤستریر کی، بیر میلّتین جاهانگیرلیگی، حؤکومتی، حتّی یئری-یوردو دا الیندن آلینسین، مادام کی، میلّی ادبیاتی وار، او میلّت محو ائدیلمز. دیلی کسیلمه‌ین میلّتین ووجودو کسیلمز، ادبیاتی یاشایان میلّت هئچ واخت اؤلمز.
دونیادا بدبخت او میلّت‌دیر کی، اؤزگه میلّتین سیلاحیندان زیاده دیل و ادبیاتینا اسیر اولاراق یاشاماقدادیر. هله، زمانمیزده میلّی ادبیاتینا مالیک اولمایان بیر میلّته حدّی-روشده چاتمامیش بیر بالا نظر ایله باخیب جمعیتی-اقوام عاییله‌سینه قبول ائدیلمه‌مه‌سی، اؤز موقدّراتی‌نین اؤزونه وئریلمک ایسته‌نیلمه‌سی بیزیم کیمی اؤز دیل و ادبیاتینی سئومه‌ین‌لر اوچون نه گؤزل بیر درسی عیبارت‌دیر. ادامه مطلب ...
من کیمم؟! عمرفایق نعمان‌زاده
من کیمم؟!
عمرفایق نعمان‌زاده
زمانه‌میزده، یعنی دین عبودیتدن آرتیق، جینس و میلّت‌لرین حؤکم سوردوگو بئله بیر چاغدا اینسان اؤز سوی و میلّتینی تانیماماق، داها دوغروسو، اؤزونو بیلمه‌مک ان بؤیوک گوناه لاردان، سیلینمز لکه‌لردن بیری‌دیر. لاکین بو لکه تئزلیکله گئدن لکه‌یه ده بنزه‌میر. بو لکه یامان لکه‌دیر. بو لکه صورتینده ائله ییلانجیق (قانقاریا) یاراسی‌دیر کی، میلّتیمیزین ووجودونو، تورکلوک وارلیغینی یاواش-یاواش گمیریر، یوخ ائدیر.
بو گون هم ده کیچیک میلّت‌لرین، خوصوصیله محکوم میلّت‌لرین اؤز وارلیق‌لارینی، اؤز حوقوقلارینی ساخلاماق ایدیعاسی ایله بو قدر قان تؤکولن بیر واختدا بیزیم اؤزوموزو تانیمامازلیق بلاسی،درین دوشونولورسه، قارایارادان دا، طاعون چیبانیندان دا داها آجیلی و داها زهرلی‌دیر. هر کس اؤز میلّتینی تانیییب اونون یولوندا آغلادیغی، اونون یولوندا گؤزونو کور ائتدیگی بؤیله بیر هنگامه‌ده بیز اؤز میلّتیمیزی سئومک دئییل، اونون حتا قورو آدینی دا بیلمه‌ییب اورتادا شاشیب قالمیشیز. چوخدان چوروموش عقیده‌لر، طریقت‌لر تیریکیسی‌نین بئینیمیزه وئردیگی سرسم‌لیکله هرلنیب دوروروروز. ادامه مطلب ...
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی
پهلوی رژیمی، ایرانین باشقا بؤلگه‌لرینده اولدوغو کیمی آذربایجاندا دا تام میثلی بنزری گؤرولمه‌میش بیر نظارته صاحیب ایدی. آنجاق باسغی قورغوسو، 21 آذر حرکتی و میلّی حؤکومتین لغویندن سونرا بورادا اؤزونو داها سرت، عئینی زاماندا اوستو اؤرتولو آپاریردی. یئرلی حاکیمیت اورقانلاری آذربایجانداکی دوروم حاقیندا بیلگی‌لرین سیزماسینا ایمکان وئر‌مه‌مگه، بوراداکی گئرچک‌لیک‌لری ایران و دونیا ایجتیماعیتدن گیزلتمگه مجبور ایدی. تصادوفی دئییل کی، 1971-جی ایلده تهراندان گلمیش موخبیرلرین و یئرلی قزئت امکداش‌لاری‌نین تبریز بلدیه‌سی‌نین ییغینجاق‌لارینا قاتیلماسی بئله قاداغان ائدیلمیشدی.[1] بونا باخمایاراق، مطبوعاتا سیزان بیلگی‌لر گؤستریردی کی، گیزلی پولیس تشکیلاتی ساواک-ین یئرلی بؤلمه‌‌لری، پولیس و ژاندارمری آذربایجاندا داها ساییق و آمانسیز چالیشیردی.
بو قونودا اطلاعات قزئتی‌نین خبری دیقتی چکیر. قزئت، 10 فوریه 1964ده حؤکومت کومیسیونونون ایکی عوضوونون ماجراسی حاقیندا یازیردی. اونلار نقل ائدیرلر کی، " تبریزین گؤرمه‌لی یئرلرینی گزرکن اونلاری هارادانسا گلدیکلری بیلینمه‌ین رسمی شخص‌لر توتوقلایاراق حربی اسیرلر کیمی پولیس بؤلمه‌سینه آپاردیلار. اورادا وضعیت بیر آز آیدین‌لاشدی. بللی اولدو کی، ایداره‌ده ایکی یابانچی آدامین فوتوآپاراتلا شکیل چکمه‌سیندن خبر توتونجا، ایداره رئیسی آدام‌لارینی اونلارین آردینجا گؤندریب. سوروشدورما باشلادی. بیز اؤز آدیمیزی و وظیفه یئریمیزی سؤیله‌مه‌میزه باخمایاراق، کیملیگیمیزی دقیق‌لشدیرمه‌میش بیزی سربست بوراخمادیلار. سربست بوراخیلدیغیمیزدا ایسه یولداشیمین چکدیگی فوتوشکیل‌لرینه ده ال قویدولار. "
آذربایجان تورک مسئله‌سی
چئشیدلی ایجتیماعی طبقه‌لرین آذربایجانداکی دوروما، عومومیتله آذربایجان/تورک مسئله‌سینه یاناشماسی عئینی دئییلدی.
تاریخی اولاراق میلّت‌لشمه سورجی‌نین باشلادیغی و اینکیشاف مرحله‌سینده آذربایجاندان اولان یاریم فئودال‌لار و تیجارت-کومپرادور بورژوازیسی مرکزی حاکیمیت آپاراتیندا (تهراندا) گئنیش شکیلده تمثیل اولونوب. بو صینف‌لرین نوماینده‌لری بعضاً ان یوکسک دؤولت وظیفه‌لری توتوبلار. ایکینجی دونیا ساواشیندان سونرا، یاریم فئودال‌لارین اکثریتی آذربایجانلا ایسمی باغلارینی بئله قیرمیش، اؤلکه‌نین حاکیم دایره‌‌لری ایله داها سیخ بیرلشمیشدیلر. بو صینیفین نوماینده‌لری، حاکیم مونارشی‌یه صادیق اولدوقلارینی گؤسترمک اوچون هر ایمکاندان ایستیفاده ائدیردیلر. وزیر، سناتور، مجلیس عوضوو، ژنرال، پروفسور و باشقالارینین عوضو اولدوغو "جمعیت آذربایجانیان مقیم تهران" (تهراندا یاشایان آذربایجانلی‌لار جمعیتی) آدلی تشکیلات بو باخیمدان داها فعاّل ایدی.
آذربایجانین بؤیوک تیجارت و صنایع بورژوازی‌سی‌نین سرمایه‌سی گئتدیکجه داها آرتیق شکیلده "ایران‌‌لاشیردی". اؤلکه‌نین بؤیوک صنایع مرکزلرینده آذربایجان منشألی بورژوازی، یوخاریدا دئییلدیگی کیمی، اولدوقجا اؤنملی مؤوقع توتوردو. تهراندا و اؤلکه‌نین دیگر بؤلگه‌لرینده اولان تورک بورژوازیسی، درینلشن کاپیتالیزم شرایطینده لازیم گلنده اؤلکه‌ده‌کی تورکلرین لیدری کیمی چیخش ائتمک اوچون یئترینجه گوجلو ایدی. همین واخت اونونلا موقایسه‌ده آذربایجانداکی بورژوازی چوخ ضعیف ایدی.اوسته‌لیک، 1960-1970.جی ایل‌لرده، یئرلی سرمایه‌نین تهران و اؤزل خاریجی سرمایه ایله قووشماسی سورَجی گئدیردی. هم ده بونا گؤره آذربایجان بورژوازیسی عوموم- ایران رسمی و یا موخالیف ایدئولوژی‌دن فرقلی اولاراق اؤز ایدئولوژی‌سینی یاراتمادی. آذربایجانین مظلوم خالقی آراسیندا حتشا مودافیعه کارکترلی میلّتچی آخینین اولماماسی قیسماً بونونلا ایضاح ائدیله‌بیلر.
یوکسلمه‌نین تک یولو آسیمیله اولماق
بوروکراتیک بورژوازی‌نین یوخاری دایره‌لرینده، اوردو و پولیسین یوکسک مقام‌لاریندا تورکلرین سایی آز دئییلدی. اولدوقجا اؤنملی ایجتیماعی قووه‌یه چئوریلمیش بو طبقه‌لر، شاه سارایی‌نین تام تابع‌لیگینده و امرینده ایدی. بو ساحه‌لرده یوکسلمه‌نین تک یولو آسیمیله اولماقدان کئچیردی. [2]اونلارین اکثریتی اسکی سویلولار و باشقا حاکیم صینیف‌لر آراسیندان سئچیلیردی. بلکه بونا گؤره میلّی مسئلهیه قارشی توتوم‌لاری، بؤیوک بورژوازی‌نین و اسکی سویلو طبقه‌لرین قونومو ایله تام اویغون ایدی. بئله‌لیکله، ایرانداکی تورکلوگون میلّی حرکتی‌نین فعاّل قووه‌سی اولا بیله‌جک یوخاری صینیف‌لرین و طبقه‌لرین ایجتیماعی-ایقتیصادی چیخارلاری، اونلارین میلّی (میلّیتچی) دوشونجه‌لری دئییل، پان-ایرانیست فیکیرلره صداقتی و گوجلو مرکزه‌قاچ مئیلینی شرط‌لندیریردی.
اؤز کاراکترینه و بللی دورومونا گؤره (اونلارین اکثریتی آذربایجاندان کناردا ایدی.) تورک آیدین‌لاری‌نین بؤیوک قیسیمی پان-ایرانیزم فیکیری‌نین یاییلماسینا ایلگی گؤسترمکده ایدی. رسمی ایدئولوژی‌نین فورمالانماسیندا کسروی، رضازاده شفق، محمود افشار کیمی تورک منشالی، آنجاق تورکلوگه نیفرت بسله‌ین‌لرین فعاّل رول آلماسی تصادوفی ساییلمامالی‌دیر. ایرانداکی تورک آیدین‌لاری‌نین سیاسی-میلّی احوال-روحیه‌سی‌‌نین اؤزونه مخصوص گؤستریجی‌سی، اونلارین اؤز میلّی تاریخی، دیلی، کولتوری‌نین اوبیئکتیو علمی آراشدیریلماسینا چکینگن موناسیبتلری ساییلا بیلر.بورادا بونو دا علاوه ائتمک گره‌ک‌دیر کی، بو تیپلی آراشدیرمالاری آپارماق و بو اثرلرین نشر ائتدیرمک پهلوی ایرانیندا اولدوقجا چتین ایدی. آنجاق بئله اثرلر وار اولسایدی، اونلاری اؤلکه‌نین اؤزونده غئیری-قانونی یا دا خاریجده قانونی شکیلده نشر ائتمک مومکون اولاردی. بئله‌لیکله ایرانداکی تورک آیدین‌لاری کیچیک ایستیثنالارلا آذربایجان/تورک میلّی حرکتی‌نین ایدئولوژی‌سینی حاضیرلاماقدان اوزاق دوردولار. دونیا تجروبه‌سیندن بللی‌دیر کی، میلّی حرکاتدا ایشتیراک ائدن میلّی آیدین‌لار بو مأموریتی یئرینه یئتیررلر. [3]
تورک آیدین‌لاری‌نین سیاسی باخیمدان داها فعاّل اولان کسیمی میلّی جبهه‌یه، یاخود دا دینی موخالیفته یاخین ایدی. میلّی جبهه سیاسی پروقرامیندا اؤزونو میلّی آزادلیق حرکت‌لری‌نین، اؤزللیکله یاخین و اورتا شرقده‌کی حرکت‌لرین طرفداری کیمی گؤسترمه‌سینه باخمایاراق، ایرانین چوخ میلّتلی قورولوشا صاحیب اولماسی حقیقتینه، اویغون اولاراق ایران دؤولتی چرچیوه‌سینده میلّی موختاریت طلب‌لری‌نین مومکون اولا بیله‌جگینی بئله قبول ائتمیردی. ایرانین یئنی تاریخی‌نین چئشیدلی دؤنم‌لرینده ایرانداکی فارس اولمایان بعضی خالقلارین میلّی موختاریت اوغروندا ائتدیکلری موباریزه، اؤزللیکله 1945-1946دا آذربایجان و کوردوستانداکی حرکت‌لر قونشو دؤولت‌لرین گوج ساواشی‌نین بیر سونوجو اولاراق تانیملانیردی.[4]
سیرالاریندا تورکلرین سایی‌نین آز اولمادیغی دین آدام‌لارینا گلینجه، اونلار ایرانین موسلمان اهالی‌سینی بؤلونمز بیر بوتون اولاراق قبول ائدیردیلر. میلّت آنلاییشی اونلارین گؤروشونه گؤره اتنیک بیرلیک دئییل، دینی بیرلیک ایدی. روحانیته یاخین اولان ساغ تررورچو "فدائیان اسلام" (ایسلام دؤیوشچولری) تشکیلاتی آشیری شوونیست مؤوقعده دورماقدا ایدی؛ "ایران میلّتی‌نین موستثنالیغینی" و ایرانین بؤلگه‌ده اؤزل لیدر رولونو تبلیغ ائدیردی. بیر باشقا تشکیلات – "حزب ملت اسلام" (ایسلام میلّتی‌نین پارتیاسی) دا فعاّل شکیلده شیعه‌لیگی دولایسی ایله پان-ایرانیزم فیکرینی تبلیغ ائدیردی.
شاه رژیمینه موخالیف فیکیر آدام‌لاری آراسیندا علی شریعتی‌نین (1932-1976) اثرلری اینانیلماز بیر محبوبیت قازانماقدا ایدی. مشهدده مذهبی بیر عاییله‌نین و موحیطین یئتیشدیرمه‌سی اولان شریعتی، سوربونن‌ده تحصیل آلمیش، غرب متودلاری ایله عنعنه‌وی ایران دگرلرینی گونجل‌لشدیرمیش، ایران/فارس میلّیتچی‌لیگی‌نین سمبول‌لاریندان اولان شیعه‌لیگه دؤنوشو تبلیغ ائتمیشدیر. اونون "بازگشت به خویشتن" (اؤزونه دؤنوش) آنلاییشی‌نین تملینده ده شوبهه‌سیز شیعه‌لیگه دؤنوش چاغری‌سی دورور. [5]
فدایی و موجاهید تشکیلات‌لاری‌نین میلّی مسئلهیه یاناشماسی دا اؤزلوگونده اؤزل ماراق دوغورور. بو تشکیلات‌لارین آذربایجاندا یارانان یئرلی قروپلاری، 1960-جی ایل‌لرین اورتالاریندا اؤیرنجی‌لرین، اورتا طبقه‌لرین اولان آیدین‌لارین و خیردا بورژووازی‌نین ایچیندن چیخمیشدی.
فدایی‌لر قروپو 1965-جی ایلده تبریزده قورولدو. تشکولونده بهروز دهقانی، اشرف دهقانی و علیرضا نابدل) ایشتیراک ائتدیلر. بهروز دهقانی (1971ده اؤلدورولدو) و اونون کیچیک باجیسی اشرف یوخسول بیر تورک عاییله‌سینده دوغولموش، کند مدرسه‌لرینده موعلیم‌لیک ائتمیشدیلر. اونلارین آتاسی 1940-جی ایل‌لرده توده‌نین فعاّل عوضولریندن اولموشدور. علیرضا نابدل، تهران بیلیم‌یوردوندا ادبیات فاکولته‌سینده اوخوموش، سونرا ایسه اورتا مکتبده درس دئمیشدی. اونون دا آتاسی 40لی ایل‌لرده توده و دموکرات فیرقه‌سی‌نین فعاّل عوضوو اولموشدور. موجاهیدلر قروپونون تشکیلات‌لانماسیندا آذربایجانلی گنجلر محمد حنیف نژاد، م.اصغرزاده، م. بازرگانی و آ. میهن‌دوست-حنیف نژاد فعاّل رول اوینامیشلار. [6]
بو ایل‌لرده تورک گنجلیگی‌نین میلّی مسئلهلره ماراغی‌‌نین آرتدیغینی گؤرولمکده‌دیر. نابدل بو باغلامدا بونلاری یازماقدادیر: " 1960-جی ایل‌لرین باشلاریندا، ایراندا یئنی فیکیرلرین مئیدانا چیخدیغی دؤنمده، آذربایجان گنجلری‌نین شوعوروندا میلّی ظولمون گئرچک اوزو بنزرسیز گوج و آچیق-آشکار بیر شکیل آلدی. میلّی مسئله ایله یاخیندان تانیش اولماق اوچون اونلار میلّی کولتورو، ایلک اؤنجه ایسه آنا دیل‌لرینی، ادبیات‌لارینی و موسیقی‌لرینی اؤیرنمگه باشلادیلار."[7] ایراندا تانینمیش اوشاق کیتابی یازیچیسی اولان صمد بهرنگی و بهروز دهقانی فولکلور ماتریال‌لارینی ییغدیلار و آذربایجان/تورک خالق یارادیجی‌لیغی اؤرنک‌لریندن عیبارت 5 مجموعه یاییملادیلار؛ دهقانی ادبیاتین جمعیت اوزرینه اولان اتئکیسی حاقدا آراشدیرماسی‌نی یاییملادی.
بو آراشدیرمالارین ایچریسینده ان اؤنملی‌سی علیرضا نابدل‌ین "آذربایجان و مسئله‌‌ی ملی" [آذربایجان و میلّی مسئله] باشلیقلی کیتابچاسی اولدو. بو اثر 1960-جی ایل‌لرده یازیلمیشدی، آنجاق اونون اؤلوموندن چوخ سونرا یاییملاندی. علیرضا نابدل، اوختای تخلوصو ایله تورکجه و فارسجا شعیرلر یازمیش، آیدین کسیمین گنج، اومید وئرن گؤرکملی بیر تمثیلچی‌سی اولموشدور. او، عئینی زاماندا "سازمان چریک‌های فدائیان خالق ایران"ین (ایران خالقی‌نین فدایی دؤیوشچولری تشکیلاتی، فدایی‌لر) سچکین لیدرلریندن بیری ایدی. 1350 (1971/72) ایلینده شاه جللادلاری‌نین الینه کئچن علیرضا نابدل‌ین ایشگنجه‌لر سونوجوندا تشکیلاتینا ضرر وئره بیله‌جگیندن احتیاط‌لاناراق پولیس خسته‌خاناسیندا اینتیحار ائتمه‌سی اولایی سول کسیم ایچینده دیل‌لره داستان اولموشدور. بو فداکار و ایستعدادلی اینسانین اؤلوموندن سونرا آدی چکیلن کیتاب نشر اولونموشدور.[8] بو کیتابدا یئر آلان فیکیرلر یالنیز علیرضا نابدل‌ین تئوریک یاناشماسی دئییل، سول تشکیلات‌لارین اؤلکه‌ده‌کی میلّی مسئلهلره، اؤزللیکله آذربایجان مسئله‌سینه ایلگیسی‌نین آچیق بیر گؤستریجی‌سی‌دیر.
ایراندا آذربایجان مسئله‌سی‌نین یارانماسی تاریخی قونوسونا باش ووران یازیچی، ایلک آددیمدا چیخمازا گیریر. آذری دیلی و ادبیاتی نئجه مئیدانا گلدی؟ باشلیقلی بؤلومده او، مسئلهیه جوغرافیایا دایالی پان-ایرانیست کیملیک آنلاییشی اوزریندن یاناشیر. فارس-آریا شووینیزمی اولاراق تانیملادیغی رسمی ایران تاریخچی‌لیگی‌نین ضعیف دلیل‌لرینی چوروتمگه چالیشیر. رسمی تاریخچی‌لیگین آذربایجان حاقیندا اساس تزلرینی سیراسی ایله تکرارلادیقدان سونرا نابدل بئله یازیر: " شوونیست‌لر، آذربایجانلی‌لارین دئیک کی 800 ایل اؤنجه فارس دیلینده دانیشدیقلاری قونوسوندا ایصرار ائدیرلر و بونو ثوبوت ائتمکله دوشونورلر بئله‌لیکله دؤورون ان بؤیوک پروبلمینی حلّ ائتمیش اولاجاقلارینی سانماقدادیرلار. حالبوکی بو قونونون ثوبوت ائدیلمگه هئچ احتیاجی یوخدور، اونو چوخ آسانجا قبول ائتمک مومکوندور. "[9] یازیچی‌یا گؤره، "یوزایل‌لرجه بو تورپاق‌لاردا یاشایان میلیونلارلا اینسانین دیلی‌نین" یاشاماق حاقی واردیر. پرینسیپ اعتیباری ایله بو، منطیقلی بیر یاناشمادیر. آنجاق بیزه گؤره بو یئترلی دئییل. نابدل‌ین بعضی ایران تاریخچی‌لری‌نین تاریخه ضید شکیلده "صفوی‌لرین زورلا اهالی‌نین دیلینی تورک‌لشدیردیکلری" ایدیعالارینی دا "حتّی ایندیکی واختدا دا دؤولت مأمورلارینین ایل‌لرله آیاق‌لاری بعضی کندلره دَیمیر" کینایه‌لی تثبیتی ایله چوروتمه‌سی ده بو نؤوعدن‌دیر.
علیرضا نابدل‌ین، ایختیاریندا میلّی تاریخیمیز حاقیندا باشقا آلترناتیو اولمادیغیندان، داها دوغروسو، باشقا تئوریک یاناشمادان گومان کی خبرسیز اولدوغودان پان-ایرانیست باخیشا قارشی آنلاملی بیر جاواب اورتایا قویمامیشدیر یا دا قویا بیلمه‌میشدیر. بو سببدن منسوب اولدوغو ائتنیک بیرلیگین (آذربایجان خالقی‌نین) آدی ایله علاقه‌لی نابدل‌ین علمه سؤیکنن بیر فیکری یوخدور، عئینی صحیفه‌ده بئله "آذری‌لر"، "تورکلر"،" تورک دیللی آذری خالقی"، "آذربایجانلی‌لار" اتنونیمینه راست گلینیر. تورکلر و تورک دیلی‌نین ائش آنلامی اولاراق بول-بول ایشله‌دیلن "آذری‌لر"، "آذری دیلی" ترمینی ده علمی و اوبیئکتیو دئییل، تئز-تئز وورغولادیغی اوزره "فارس-آریا شووینیزمی‌نین" اویدورماسی‌دیر.
نابدل، ایسلامدان سونراکی دؤنمده فارس شعوبیه حرکتی، "شاهنامه" قونوسونا توخونوب، اونو "قومگرایی" (عیرقچی‌‌لیک) اولاراق آدلاندیریر و آذربایجاندا بو جور مئیل‌لرین (عیرقچی‌‌لیگین) اولماماسیندان ممنون‌لوغونو بیلدیریر. 20. عصر. باشلاریندان اعتیباراً پان-ایرانیزمین اؤزللیکله آذربایجانین تورک خالقینا یؤنه‌لیک گئریچی بیر کاراکتر آلماسینی، تورکلری زورلا فارس‌لاشدیرما چاغری‌لارینی گؤرمور و یا گؤرمک ایسته‌میردیر.
نابدل عئینی زاماندا تورکلرین سیاسی ساحه‌دکی فداکارلیغینا باخمایاراق، فارس عونصورونون مشروطیت اینقیلابیندان داها قازانجلی چیخماسینی (اؤرنگین، فارس دیلی‌نین دؤولت دیلی اعلان ائدیلمه‌سینی) بیلمیر یا دا بیلمک ایسته‌میر. شیخ محمد خیابانی‌نین ایرانین موستقیل‌لیگی اوغروندا موباریزه‌سیندن، قوزئی آذربایجاندان فرق‌لنمک اوچون گونئیین آدینی "آزادیستان" قویماسینی حئیران‌لیقلا یازان یازیچی، تبریز قیامی اثناسیندا "آذربایجانین تورک یوردو اولماسیندا" وورغولایان‌لاری ایران دموکراتیک حرکتینه تفریقه و آیری‌لیقچی‌لیق سالان‌لار اولاراق پیسله‌مکده‌دیر. [10]
رضا پهلوی دیکتاتورلوغونون ایرانین باشینا گتیردیگی بلالاردان گئنیش بحث ائدن نابدل، میلّی دیل‌لرین بوغولماسیندان یالنیز بیر جومله ایله قئید ائدیر. سولون کسروی‌سی - تقی ارانی و اونون فعاّلیتی نابدل‌ین یوکسک بَینمه‌سینی قازانیر. او، میرزه علی معجزین حیات و یارادیجی‌لیغینی آراشدیراراق بونلاری اورتایا قویموشدور: " معجز آذریجه یازمیشدیر، آما بو اونون میلّی‌لیگیندن دئییل ده خالقچی‌لیغیندان ایره‌لی گلیردی، چونکی آذریجه یازماسایدی ساده جاماعات اونو باشا دوشمزدی. "[11]
علیرضا نابدل‌ین 21 آذر حرکتینه باخیشی دا منفی‌دیر. آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی و لیدرلرینه قارشی بعضی حاقلی تنقیدلری اولسا دا بو حرکتین کاراکتری حاقیندا یازیچی‌نین وئردیگی یانلیش دگر (بؤلوجولوک) اؤزونون ده دئدیگی کیمی "فارس شوونیست‌لری و آری عیرقچی‌‌لری‌نین" دگرلندیرمه‌سیندن فرقلی دئییل. اونون دوشونجه‌سینه گؤره، ایرانین سؤز قونوسو دؤنمده کی ضیدیت‌لری سیراسیندا (فئودال‌لار-کندلی‌لر، بؤیوک بورژوازی-پرولتاریا و شهر امکچی‌لری) میلّی پروبلم‌لر یوخ ایدی. آذربایجان دموکرات‌لاری‌نین میلّی دیل شوعارینی نابدل "آخماق‌لیق" آدلاندیریر. [12]
" پان‌تورکیزم ویروسو "
علیرضا نابدل اثری‌نین یئنی مرحله‌ده "میلّی تمایول‌لر" باشلیقلی بؤلومونده 1960-جی ایل‌لرده ایران فیکیر حیاتیندا یئنی دییشیک‌لیک‌لرین باش وئردیگینی یازیر. یازیچی آذربایجاندا بو تمایولون اساساً میلّی دیل و ادبیاتا ایلگی‌نین آرتماسیندا اؤزونو گؤستردیگینی وورغولاییر. ائله‌جه ده علاوه ائدیرکی، " بو ایل‌لرده یئرلی میلّیتچی‌لیک (ناسیونالیزم ولایتی) فیرقه آیدین‌لاری‌نین اینحیصاریندا ایدی. "[13]
بوندان ممنون اولمایان نابدله گؤره، میلّی شوعارین تملینده دوردوغو هئچ بیر پروقرام آذربایجان ایشچی‌سی، کندلی‌سی و کیچیک بورژوازی‌سینی ایران ایشچی-کندلی-کیچیک بورژوازیسی ایله موتّحید ائده بیلمزدی. [14]
ماراقلی‌دیر کی، کوردلر آراسیندا اینقیلاب جوشغوسونون یاشانماسیندان راحات‌سیز اولمایان یازیچی، بونو عراق کوردوستانینداکی سیاسی سورج‌لرین ائتکیسی و اونلارا "صفوی و قاجارلار دؤنمینده یابانچی قؤوم کیمی یاناشیلدیغی" ایله آچیقلاماقدادیر.[15] تورکجه ادبیات اؤرنک‌لری‌نین یاییملانماسی‌نین چتین‌لیگی و پولیس تعقیبی‌نین آرتماسینی گئرچک فاکت‌لارلا تصویر ائدندن، دئمه‌لی میلّی ظولمون وارلیغینی قبول ائتدیکدن سونرا، نابدل 1960.جی ایل‌لرده ادبی حیاتی جانلاندیران شخص‌لرین یارادیجی‌لیغینی آراشدیرماقدادیر. اونلارین یارادیجی‌لیغیندا ایجتیماعی موتیولرین ضعیف اولماسی سببیندن بو شخص‌لری خیردا- بورژوا میلّیتچی‌لری ساییر. حبیب ساهر، فتحی، جوشغون، فرزانه تورکچو -میلّیتچی اولدوقلاری اوچون تنقید ائدیر. ان سرت تنقید ایسه علی تبریزلی‌نین پایینا دوشور. بوتون ایران تورکلرینی بیرلیگه چاغیردیغی اوچون علی تبریزلی اونون گؤزونده پان-تورکیست و قارشی-اینقیلابچی‌دیر.
علیرضا نابدل اثری‌نین سون بؤلومونده 1960.جی ایل‌لرده آذربایجان گنجلری آراسینداکی یئنی مئیل‌لری آراشدیرماغا چالیشمیشدیر. آراشدیرماسی‌نین سونوجوندا بونلاری یازیر: سووئت آذربایجانیندان گلن "خروشچف‌چو رئویزیونیزم"ین ائتکیسی ایله "بؤلگه‌چی گنجلر" (جوانان ولایت‌گرا) گئت-گئده "آیریلیق مرضینه" توتولماغا باشلادیلار. اونلار بو بؤلگه‌چی‌لیگی صمیمی اولاراق قاباقجیل بیر اولای، حتّی مارکسیزمه اویغون سایدیلار. نابدله گؤره، حاضیردا اونلار ایکی پروبلم قارشیسیندا قالیبلار: 1. مارکسیزم طرفداری اولان آیدین‌لار و ایشچی‌لر آراسیندا میلّیتچی‌لیک مئیل‌لری؛ 2. "آذری کوتله‌لر، اؤزللیکله آذربایجانداکی آذری کوتله‌لر آراسیندا میلّی مسئله‌نین مؤوجود اولماسی. [16] . نابدل‌ین یازدیغی بو اولای اصلینده 1960.جی ایل‌لرده آذربایجاندا و اوندان کناردا یاشایان تورکلر آراسیندا میلّی شوعورون یارانماسی سورجیندن عیبارت ایدی. اونو نابدل "بؤلگه‌چی‌لیک ویروسو" اولاراق آدلاندیریر. "پان‌تورکیزم ویروسو"نون دا بو اورتامدا آرتا بیله‌جگینه اینانماقدادیر. اؤز میلّتی آراسیندا میلّی شوعورون و میلّیتچی‌لیگین آرتماسیندان راحات‌سیز اولان بو ذهنیت صاحیبی آردینجا بئله یازیر: استالین و مائو تسه دون-ون اؤیرتدیکلری کیمی، هم حاکیم میلّتین شووینیزمی، هم ده محکوم میلّتین آشیری میلّیتچی‌لیگی عئینی تضادین ایکی طرفی‌دیر. بو تضادی دوزلده بیله‌جک تک قووّه پرولتاریادیر. اثر دونیا پرولتاریا اینقیلابی‌نین، ایران مارکسیست-پرولتاریا موباریزه‌سی‌نین، ایران خالقی‌نین آزادلیق موباریزه‌سی‌نین شأنینا یؤنلن شوعارلارلا، "ایمپریالیزم و اونون ایران ایتلری‌نین"، فارس شووینیزمی‌نین و" بؤلگه‌چی‌لیگ"ین پیسله‌نیلمه‌سی ایله بیتر. علیرضا نابدل‌ین چاتدیغی سونوجا گؤره، شاه رژیمینه قارشی موباریزه‌نین گوجلنمه‌سی سورجینده آذربایجان مسئله‌سی‌نین گوندمه گتیریلمه‌سی دوغرو دئییل.
داها سونرالاری فدایی‌لرین اینقیلابچی-دموکرات دوغرولتوسوندا عومومی تکامولو گئدیشینده اونلارین میلّی مسئلهیه باخیشی نیسبی اولاراق دَییشدی. فدایی‌لرین و موجاهیدلرین بعضی سندلری 70.جی ایل‌لرده اونلارین بو پروبلمه بیر آز داها دیقتله یاناشماغا باشلادیقلارینی گؤستریر. فدایی‌لرین ایدئولوقلاریندان بیژن جزنی ایران توپلومونون باشلیجا ضیدیت‌لری آراسیندا میلّی آزلیق‌لار و ظلم رژیمی آراسیندا اولان ضیدیت‌لری قئید ائدهرک یازیردی کی، آزلیق‌لارین حرکت‌لرینی "عومومی آزادلیق موباریزه‌سی‌نین بیر بؤلومونو تشکیل ائدیر". [17]
ایران توده پارتیاسی (حزب توده)، پروقرام سندلرینده دفعه‌لرله اؤلکه ده میلّی مسئله‌نین اؤنمینی وورغولامیشدی. 1973.جی ایلده پارتیانین ریاست هئیتی‌نین میلّی مسئله اوزره تصدیق ائدیلمیش تزلرینده دئییلیر: "ایرانین میلّی واحیدلری اوزون تاریخی دؤورلر بویونجا عئینی طالع ایله اؤز اورتاق وطن‌لری‌نین آزادلیغی و موستقیل‌لیگی اوغروندا موباریزه ایله، اورتاق کولتورو ایله بیر-بیرینه باغلی‌دیرلار. توده پارتیاسی ایراندا یاشایان بوتون میلّت‌لرین، میلّی قروپ و آزلیق‌لارین تام برابرلیک حاقلارینی و اونلارین اؤلکه‌نین تورپاق بوتون‌لوگونو قوروماسی اساسیندا واحید وطن چرچیوه‌سینده کؤنوللو ایتتیفاقینی مودافیعه ائدیر. میلّی ظولمون کؤکونون قازیلماسی بو آماجین تأمین ائدیلمه‌سی‌نین ایلکین شرطی و تملی‌دیر. بونون اوچون اسارت آلتیندا اولان بوتون میلّت‌لره و میلّی قروپ‌لارا موختارییت وئریلمه‌لی‌دیر. اؤلکه‌نین ایداری بؤلگوسونون تملینده میلّی قروپ‌لارین چیخاری یئر آلمالی‌دیر. میلّی بؤلگه‌لرده ایالت، ویلایت و ناحیه انجومن‌لری تک ایران وطنی چرچیوه‌سینده موختارییت قانونونو حیاتا کئچیرن اورقان‌لار اولمالی‌دیر. " [18]
آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین قالیق‌لاری، 1950-جی ایل‌لرده ضعیف ده اولسا اؤز گوجونو یئنیدن قورماغا چالیشدی. آنجاق شاه رژیمی‌نین باسقی‌لاری گوجلندیکجه فیرقه‌نین اسکی عوضولری فعّالیت‌لرینی کولتور ساحه‌سینه داشیدیلار. 1960دا آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی موسکونون باسقی‌سی ایله توده ایله بیرلشدیریلدی. [19] آنجاق فورمالیته اولاراق اؤز آدینی و مرکزی کومیته‌سینی ساخلادی. سونراکی اون‌ایل‌لرده موهاجیرت حیاتینا محکوم ائدیلمیش بو تشکیلات گئتدیکجه گوج ایتیردی.
بئله‌لیکله، رژیمه موخالیف اولان سول گوجلر میلّی مسئله‌نین حلینی ایران خالقی‌نین ایجتیماعی قورتولوشو ایله باغلاییردیلار. میلّی مسئله آنتی-دیکتاتور و دموکراتیک موباریزه دوغرولتوسوندا حلّ ائدیلمه‌لی ایدی، یعنی اونلار آذربایجان مسئله‌سی‌نین پرولتار مرکزلی حلینی تکلیف ائتمکده ایدیلر. آنجاق 1960-70جی ایل‌لرده ایراندا یارانان سیاسی دوروم ایچریسینده شاه دیکتاتورلوغونا قارشی بوتون گوجلرین بیرلشمه‌سی ضروریلیگی، اونلارین دوشونجه، میلّی مسئله‌نین حلّینی ایکینجی پلانا کئچیردی. بورژوا و دینی موخالیفته گلینجه، یازیلدیغی اوزره، اونلار میلّی پروبلم‌لری، بو باغلامدا آذربایجان مسئله‌سی‌نین وارلیغینی بئله قبول ائتمیردیلر.
کولتور ساحه‌سینده تورک حرکتی
ایکینجی دونیا ساواشیندان سونراکی دؤنمده آذربایجان/تورک میلّی حرکتی اساس اعتیباری ایله کولتور ساحه‌سینده کی فعّالیت‌لرله محدودلاشدی. تورک کولتوری اوزرینه قویولموش اولان تابویا باخمایاراق، میلّی کولتور اؤرنک‌لری مئیدانا چیخماقدا ایدی. بو آنلامدا ایلک اولاراق هم تاریخی باخیمدان هم ده فیکیر-صنعت دگرلرینه گؤره محمد حسین شهریارین "حیدربابایا سلام" شعیرینی (1954) گؤسترمک گرک‌دیر. دفعه‌لرله یاییملانمیش اولان بو اثردن اؤنجه یالنیز فارسجا یازمیش (بهجت آباد خاطیره‌سی غزلی چیخماقلا) گؤرکملی شاعیرین بو اثری فارس عیرقچیلیگینه آنلاملی بیر جاواب اولدو.
میلّی دموکراتیک حرکتین باسدیریلماسیندان سونرا تورک ایجتیماعی فیکرینده و کولتور حیاتیندا یارانمیش بدبین احوال-روحیه‌نین اورتادان قالخماسیندا بو مؤحتشم اثرین رولو بدل‌سیزدیر. چوخ سونرالار یازیچی گنجعلی صباحی بو قونویلا ایلگیلی بونلاری خاطیرلایاجاقدی: " حیدر بابایا سلام" سوکوت سلطنتینده بیر توپ کیمی سسلندی، سوسموش ویجدان‌لاری، یوخویا گئتمیش استعداد‌لاری اویاندیردی." [20] میلّی حؤکومتین اؤندرلریندن بیری اولان دوکتور سلام‌الله جاوید ایسه بو اولایا بئله اؤنم وئرمیشدیر: "شهریارین تورکجه یازدیغی "حیدربابایا سلام" شعیری ادبی حرکتده یئنی بیر ولوله یاراتدی، بیزلری میلّی حرکته دوغرو یئنیدن یؤنلندیردی. " [21] شهریارین بو اثرینه یازیلمیش سایسیز نظیره‌لر یوخاریدا دئییلن‌لره دلیل‌دیر. حبیب ساهر، کریم مشروطه‌چی سؤنمز، م. ه. صحاف، حسن مجیدزاده (ساوالان)، خسرو میرزه، گنجعلی صباحی، بولود قاراچورلو سهند، حسین صدیق دوزگون، محمد علی فرزانه، دوکتور سلام‌الله جاوید کیمی اورتا و یاشلی نسیله عایید، تبریزلی علی، علیرضا نابدل (اوختای)، هاشم ترلان، ر. براهنی کیمی گنج شاعیر و یازیچی‌لارین آنا دیلینده قلمه آلینان، آنجاق چوخونون یازیلدیغی دؤنمده (بعضی‌لری‌نین بوندان سونرا دا هئچ) یایینلانمایان اثرلری ایراندا تورک ادبیاتی‌نین فیکیر-صنعت باخیمیندان اینکیشاف قئید ائتدیگینی گؤسترمکده‌دیر.
ماراقلی‌دیر؛ شاعیرلرین یایینلانا بیلن بیر نئچه شعیر توپلوسو هر ایکی ساحیل آذربایجان شاعیرلریندن شعیرلریندن دوزنلنمیشدی. [22] بوندان باشقا سووئت آذربایجانیندا یایینلانان ادبی اثرلر و مطبوعات اورقانلاری ایراندا دا یاییلیردی. بعضی بیلگی‌لره گؤره، گونئی آذربایجاندا رادیو آلیجیسی اولان شهر خالقی‌نین یوزه دوخسانی باکی رادیوسونا قولاق آسیردی. [23]
تورک دیلی و میلّی حیاتین دیگر داشیییجی‌لاری‌نین وارلیغینی شوعورلارا چاتدیرماق، پان ایرانیست فیکیرلرله موباریزه باخیمیندان شیفاهی خالق ادبیاتی اؤرنک‌لری‌نین (بایاتی، افسانه، ناغیل، تاپماجا، ماهنی، شعیر، آتالار سؤزو وس.) توپلانیب باسیلماسی بؤیوک اؤنم ایفاده ائدیردی. محمدعلی فرزانه، صمد بهرنگی، بهروز دهقانی، سلام‌الله جاوید، ا. مجتهدی، حسن مجیدزاده وس. آیدین‌لارین فارسجا و آنا دیل‌لرینده اؤزللیکله 1960-جی ایل‌لرده باسدیردیقلاری فولکلور اؤرنک‌لری توپلولاری تورکلر آراسیندا سون درجه سئویلمیشدیر.
تورک آیدین‌لاری خالق آراسیندا میلّی حیاتا، آنا دیلینه و میلّی کولتوره آرتان بو ماراق سورجینده میلّی مسئلهیه باخیش آچیسینی تعیین ائتمک، بو ایشی دوزنله‌مک اوچون چئشیدلی ادبی و ادبی-بدیعی بیرلیک‌لرینده حالیندا بیرلشمگه باشلادیلار. بو بیرلیک‌لردن بیری قاراچورلو بولودون (سهند) جهدی ایله 1953/54 ایلینده تهراندا یارادیلمیش و 60.جی ایل‌لرین اورتالارینادک فعاّلیت گؤسترمیشدیر. سهند، حسینقلی کاتیبی، فرزانه، صباحی، جاوید، ن. فتحی، م. م. اعتماد، م.ع.محزون، ساوالان، نور آذر، ابراهیم‌پور وس. عئینی بیرلیگین عوضولری ایدیلر. بیرلیگین آماجی تورکجه یازیلمیش اثرلرین، شیفاهی خالق ادبیاتی اؤرنک‌لر‌ین چاپینا کؤمک ائتمک ایدی. توپلولارین چوخو بیرلیگین سعیی ایله حاضیرلاناراق نشر اولونموشلار. [24]
تورک آیدین‌لاریندان تبریزلی علی 1957/58.جی ایلیندن باشلایاراق 1963/64.جو ایله‌دک بیر نئچه دفعه ادبی بیرلیک (محفل) یاراتماغا جهد گؤسترمیشدیر. اونون تشکیل ائتدیگی قیسا عؤمورلو ادبی درنک‌لره اعتماد، شریعتی-اهری، حسن اوغلو، همین شاهد، رجب ابراهیمی، سلام‌الله جاوید، ن. فتحی، آ. آذری وس. قاتیلمیشلار. [25]
عرب الیفباسینداکی یازی‌نین ایصلاحات احتیاجی
ایجتیماعی حیاتین نیسبتاً لیبرال‌لاشدیغی 1960-جی ایل‌لرده تورک دیلینه حصر ائدیلمیش علمی آراشدیرمالار و بو اثرلرین باسیلیب یاییلماسی میلّی آیدین‌لارین بؤیوک اؤنم وئردیگی مسئله‌‌‌لردن بیری اولدو. بو کیتاب‌لار عومومیتله "آذری دیلی" حاقینداکی پان-ایرانیست نظریه‌یه قارشی یؤنلمیشدی و گیریش اونلارین بؤلوم‌لرینده بو نظریه‌نین اساس‌سیزلیغی سانکی اوستو باغلی شکیلده ایفاده ائدیلیردی. آذربایجان اهالیسینین اسکی دیلی‌نین "آذری" اولدوغو و فارس دیلینی بورادا یایماغین تاریخ طرفیندن شرط‌لندیریلدیگینی ایدیعا ائدن‌لره جاواب اولاراق سلام‌الله جاوید، محمدعلی فرزانه، علیرضا نابدل (اوختای) و باشقالارینین گؤستردیگی کیمی، تورک دیلی تاریخی‌نین موباحیثه‌لی طرف‌لرینه، بیرسیرا تورک شاعیرلرین فارسجا یازمالارینا باخمایاراق، بو دیل نئچه عصردیر آذربایجان اهالیسینین دانیشما] یازی دیلی‌دیر و اونا گؤره ده اونون آنا دیلی اولدوغو شوبهه دوغورمامالی‌دیر. سؤزآلما و سؤز وئرمه حال‌لاری دیل‌لرین قارشی‌لیقلی ایلیشکی‌سی اوچون طبیعی حال اولدوغوندان، تورک دیلینده کی آلینتی سؤزلری بهانه ائدهرک اونو آلتای دیل‌لری قروپوندان آییرما جهدی فایداسیزدیر. محمدعلی فرزانه بو قونولار اوزرینه بونلاری یازمیشدیر: " تورک-آذری دیلی‌نین آذربایجاندا رواج تاپماسی و برکیمه‌سی مسئله‌سی اوزون زاماندان بری سؤز-صؤحبت‌لره و موباحیثه‌لره سبب اولموشدور. چئشیدلی، هم ده بیر-بیرینه ترس فیکیرلر دیله گتیریلمکدهدیر. آما بو سؤز-صؤحبت‌لره و بیر-بیرینه ضید باخیش آچی‌لارینا باخمادان تک فاکت شوبهه سیز و موباحیثه سیزدیر: کئچمیشده نه اولورسا اولسون، حالی حاضیردا بو دیل نئچه عصردیر بو دیارین اهالیسینین اورگی‌نین، دوشونجه‌سی‌نین و دویغولارینین دیلی‌دیر. " [26]
تورک آیدین‌لاری عرب الیفباسینداکی یازی‌نین ایصلاحات احتییاجینا دا ایشاره ائتدیلر. بو باغلامدا تورکجه یازیلاردا ادبی دیل قایدالارینا رعایت ائدیلمه‌سی اوچون کیچیک حجملی کیتاب‌لار یاییملاندی. [27] میلّی آیدین‌لار بونون ایدراکیندا ایدیلر: " هر بیر خالقین دیلی همین خالق اوچون اؤزل اؤنمه مالیک‌دیر؛ بونا گؤره‌دیر کی دیل‌لری ایستیلا آلتیندا اولان میلّت‌لر باجاردیقلاری زامان‌لاردا اؤز دیل‌لرینی خاریجی ایستیلادان آزاد ائتمیشدیلر. "[28]
1960-70.جی ایل‌لرده میلّی آیدین‌لارین احوال-روحیه‌سی‌نی گؤسترمک، اونلار آراسیندا گزن و موباحیثه ائدیلن فیکیرلری ایفاده ائتمک باخیمیندان تانینمیش شاعیر تبریزلی علی‌نین (19291998) عئینی دؤنمده بؤلمه-بؤلمه یازدیغی، آنجاق یالنیز ایسلام اینقیلابی سورجینده باسدیرا بیلدیگی کیتابی بدل‌سیز بیر قایناق‌دیر. اون ایل‌لرله ایراندا تورکون وارلیغینی یوخ سایان، اونو کیچیک گؤرن پان-ایرانیست و عیرقچی تبلیغاتا قارشی بو اؤلکه ده یازیلمیش اونلارلا اثر آراسیندا تبریزلی علی‌نین "ادبیات و میلّیت" کیتابی [29] اؤزل یئری ایله سئچیلیر. بو کیتاب گئریچی-عیرقچی سوچلامالارا گونئی تورکلوگونون ایلک احاطه‌لی و آنلاملی جاوابی‌دیر.
کیتابین ایچریگیندن ده گؤرولدوگو کیمی، تبریزلی علی، فارس شووینیزمی و آریا عیرقچیلیگینین سیستملی-آکادمیک، علمی-بیطرف تنقیدینی قارشی‌سینا آماج اولاراق قویمامیشدیر. یازیچی میلّتی‌نین تانینمیش شاعیری و حاقسیزلیغا دؤزه بیلمه‌ین موباریزه اوغلو ایدی. [30] اودور کی کیتابین بعضی بؤلوم‌لرینده کی فیکیرلر دویغولارا دایانیر، یازیچی فیکیرینی اساس‌لاندیرماق اوچون یئترلی دلیل گتیرمگی گرکلی بیلمیر. منفی‌سی موثبتی ایله بیرلیکده بو کیتاب اؤزونودرک ائتمک ایسته‌ین تورکلوگون 20.عصرین 1960-70.جی ایللرینده هارای سسی اولماسی باخیمیندان وازکئچیلمز قایناق‌دیر.
" میلّت اولاراق هارادا یانلیشیمیز اولدو کی بو گونه قالدیق؟ "
یازیچی کیتابین باشلاریندا آماجینا آیدین‌لیق گتیریر. ایرانین سیاسی تاریخینده سورکلی اولاراق فعاّل رول اوینایان سویداش‌لاری‌نین ساغ و یا سول فیکیرلره آشیری باغلی‌لیغیندان (سولا وورغون، ساغا مفتون اولماسیندان) و اؤزونو اونوتماسیندان اؤتری تدیرگین اولان یازیچی، میلّی پروبلم‌لرین آراشدیریلماسی و اورتایا قویولماسینی میلّی وظیفه اولاراق حساب ائتمکده‌دیر. تبریزلی علی فارس شوونیستیندن داها چوخ تورک مانقورد‌لارینا حیرص‌له‌نیر، فریادینی بو سؤزلرله ایفاده ائدیر: " یوز ایل‌لرجه، میلیون‌لارجا قویون کیمی دوغولموش، قویون کیمی یئمیش و قویون کیمی قیغلاییب ، وسونرا قویون کیمی اؤلموش گئدن‌لریمیز و اونلارین یئرینی توتان‌لاریمیز، هر شئی‌یه قاریشمیش، هر اویونا باش وورموش، تاریخ و جوغرافیانی اوخوموش و یازمیش، هر جوره اؤزگه دیل‌لر اؤیرنمیش و اؤیرتمیش، حاکیم و محکوم اولموش، زنگین-یوخسول اولموش، دونیا میلّت‌لرینی و دیل‌لرینی تانیمیش و هر جور بویاغا بولاشمیش، آنجاق اؤزونون و میلّتی‌نین کیم اولدوغونو و کیم اولاجاغینی تانیمامیش و هله ده تانیماق ایسته‌میر. [31]
یازیچی، میلّی شوعور سورجی‌نین ایلک مرحله‌سی‌نین " کیم ایمیش و کیمدیر؟ " سورغوسونا جاواب وئرمکدن کئچدیگینی بیلدیگیندن اؤتری تاریخی کئچمیش پروبلم‌لره اؤزل بیر یئر آییرمیشدیر. تبریزلی علی و میلّی منلیگینی آختاران هر بیر سویداشی اوچون "میلّت اولاراق هارادا یانلیش‌لیغیمیز اولدو کی، ایندی بو گونه قالدیق؟" سورغوسونا جاواب تاپماق فؤوق‌العاده بؤیوک بیر اؤنمه مالیک دیر. بو سورغویا جاواب وئرمک اوچون تبریزلی علی تاریخی کئچمیشین بللی گئرچک‌لرینی خاطیرلادیر. تبریزلی علی‌یه گؤره، ایسلامیت اؤنجه‌سی دؤنمده فارس ادبیاتی یالنیز بیر نئچه اثردن عیبارت ایدی: "ایسلامدان اؤنجه عجم‌لرین [فارسلارین] هئچ بیر ادبی، نظمی، داستان کیتاب‌لاری یوخدور و هله بیر نئچه جیریق-میریق یئرآلتیندان تاپیلان سانسکریت، آوستا، مزدیسنا، یشت آدلی کیتابچالار وارسا دا خورافه‌لر و موهومات اوچون یازیلمیشلار."[32]
او کیتاب‌لارین دیلی ایله چاغداش فارس دیلی آراسیندا علاقه یوخدور و یا آیری-آیری سؤزلر بنزه‌سه ده ایندیکی فارس‌لار اونلاری آنلامیرلار. پان-ایرانیست‌لرین ایسلامیت اؤنجه‌سی ایران/فارس تاریخینی گؤیلره قالدیریب، یالان فرضییه‌لر اویدورماسینی تبریزلی علی شیدّتله ردّ ائتمکده دیر: "… بو گونکی یالاق عجم، او گونون، او چیرکین و قانلی گونون میلّی دیل و میلّی ادبیاتیندان دانیشاندا و سارساقلایاندا اؤزونو گولونج دوروما سالار و بوتون دونیانی اؤزونه گولدورور. " [33] تبریزلی علی، عرب و تورکلری "ظالیم، ییرتیجی و دیل بیلمز" کیمی تانیدان‌لارین عیرقچیلیگینه اعتیراض ائدیر، او یازیر: "فردوسی عرب الیفباسی ایله نه اوچون تورک شاهی محمود غزنوی‌یه شاهنامه‌نی یازمیش؟ بو اوزون چاغلار بویو حکیم فرخی سیستانی، عنصوری، انوری، قاآنی شیرازی، حافظ شیرازی، وصل شیرازی، سعدی شیرازی، […] کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی، ملک‌الشعرا بهار خراسانی و یوزلرله، مینلرله شاعیرلر و مداح‌لار هونرلری و باجاریق‌لارینی عرب، اؤزللیکله تورک اوچون نیثار [قوربان، هدیه] تقدیم ائتمیشلر. " او، تورک حؤکمدارلارینی یئرلی یئرسیز آلچالدان، تورک دیلینه ایکراه‌لا یاناشان عیرقچی یازیچی‌لاری اینصافلی اولماغا چاغیرماقدادیر. تبریزلی علی عیرقچی یازیچی‌لاری تنقید ائتدیگی قدر، تورک حؤکمدارلاری‌نین میلّی دیل و ادبیاتا قئیدسیزلیگینه ده ایچدن یانیر. قوزئیدن-گونئی‌یه، شرقدن-غربه اولماق اوزره بؤیوک- بؤیوک ایمپراتورلوق‌لار قوران"، اؤزگه میلّت‌لره دیل و میلّیت تحمیل ائتمه‌ین تورک سولالری‌نین سیاستی‌نین بدلینی (جریمه‌سینی) چاغداش سویداش‌لاری اؤده‌ییرلر. تبریزلی علی همین تورک سولاله‌لرینی بو سؤزلرله قیناییر: " قوللوق‌لاریندا یوزلرله کیچیک شاه‌لار، حؤکومت‌لر؛ تاریخ یازان لار، ادیب‌لر و شاعیرلر، معمارلار و طبیب لر اولان آتا و بابالاریمیز، گله‌جک نسیل اوچون، یعنی بیزلر اوچون هئچ بیر گؤزل میلّی میراث، میلّی دیل و ادبیات، میلّی تاریخ بوراخمامیشلار. لاکین گونون نقد اولان قودرت و گوجونه قانع اولموش، زامانی و دونیانی کیچیک و قیسا گؤرموشلر."[34] اورتا چاغلاردا تورک سئچمه‌لری ایچینده اتنیک تعصوبون اولماماسی (علیشیر نوایی چاشدیریجی ایستیثنالاردان بیری‌دیر) 20. یوز ایلده آغیر سونوچ‌لار وئردی. تبریزلی علی یازیر: " وارا و ثروته، قودرته و گوجه، یاخشی یئییب و ایچمگه، هابئله ائو بزه‌ک‌لرینه و یوزلرله بئله شئی‌لره و ایشلره قیمت و دگر وئریلیردی، آنجاق دیله، ادبیاتا، میلّی کولتوره، میلّی ویجدانا، اؤزونو و میلّتینی تانیماغا ائله بیر کؤنول و علاقه وئریلمیردی. ایندی ده بو گونکی نسیلین الینده بئله بیر میلّی قایناق یوخدور، اولموش یا دا قالمیش اولان وارسا دا یا گؤزلردن ایتمیش یا دا زامانین پاسی و توزو ایله اؤرتولموشدور. [35]
تبریزلی علی، اورتا چاغلاردا تورک-فارس ایلیشکی‌لرینی آچیق‌لیغا قوووشدورماق اوچون محمود غزنوی-فردوسی حکایه‌سینی اؤرنک گؤسترمکده‌دیر. او، شاعیر فردوسی‌یه الده اولان محدود قایناق‌لاری، اؤزللیکله شاعیر اسدی‌نین یازمیش اولدوغو شعیرلری بیر یئرده ییغیب سولطان محمود غزنوی‌نین ایمپراتورلوغوندا اولان میلّت‌لری وحدته و بیرلیگه چاغیرماسی‌نین تؤوصیه ائدیلدیگینی خاطیرلادیر. آنجاق حاضیرلادیغی "شاهنامه" ایله فردوسی وحدت و بیرلیک یئرینه میلّی آیری‌لیق‌لار و قؤومو دوشمن‌لیک‌لر تؤرتمیشدیر. [36] فردوسی دیلسیز (عجم) فارس‌لاری یاشاتماق اوچون باشدان سونا بوینوزلو یالان‌لارلا دولو بیر چووال یاراتدی، فارس اولمایان‌لاری آشاغی‌لادی. محض بونا گؤره ده فردوسی‌یه وعد ائدیلمیش انعام وئریلمه‌دی. سونرالاری فارس‌لار، فردوسی‌نین محمود غزنوی‌یه یازدیغی هجوه دایاناراق یالاندان ناغیل‌لار اویدوروب یایدیلار. بو تاریخی اولایا آیدین‌لیق گتیرن تبریزلی علی، فارسلارین آنا کیتابی ساییلان "شاهنامه" قونوسونداکی فیکیرلرینی اؤزتله‌یه‌رک؛ بو اثرده اصل قونولارین بالکان آلبانیاسی‌نین [آلبانیا] میلّی داستان‌لاریندان آلیندیغینی (1)؛ اونو بیر نئچه آدامین، اؤزللیکله شاعیر اسدی‌نین یازدیغینی (2)؛ فردوسی‌نین یازیلمیش حاضیر ایشلری دییشدیره‌رک اونا دوشمن لیک قاتمیش اولدوغونو (3) وورغولار؛ فردوسی تأیید ائتمیشدیر: فارس‌لار، همان دیلسیزعجم‌لر ایمیش، او اونلاری دیریلتمیشدیر (عجم زنده کردم) (4)؛ فردوسی، شاهی یئر اوزونون تانریسی و میلّت‌لری اونون قوللاری سایمیشدیر (5) دئیه یازیر.
تبریزلی علی‌نین بو اثرینده دیقتی چکن دیگر بیر خوصوص دا آذربایجاندا ایلک دفعه تورکچو تاریخ آنلاییشی‌نین یئر آلماسی‌دیر.
تورک کیمدیر؟
تبریزلی علی اثری‌نین بیر نئچه بؤلومونو تاریخی کئچمیشه حصر ائتمیشدیر. بو بؤلوم‌لرین آنا غایه‌سی فارس شووینیزمی و آری عیرقچیلیگینین تاریخله علاقه‌لی اویدورما تزلرینی چوروتمک، سویداشلارینا دوغرو، ایناندیریجی بیر تاریخ شوعورو وئرمک‌دیر. یازیچی، "تورک کیمدیر؟" باشلیقلی بؤلومده اینسان‌لیغین یارانما ساحه‌سی‌نین اورتا آسیا، قوزئی چین، آلتای داغلاری، آرال گؤلو ساحیل‌لری اولدوغونو وورغولاییر. اوددان و چاخماقدان ایلک دفعه محض بورالاردا ایستیفاده ائدیلدیگی فیکیرینی ایره‌لی سورور. دونیا علمی‌نین اون ایل‌لرجه موباریزه و موناقیشه ائتدیگی بو مسئله‌‌‌دن سونرا ایندیکی تورکلرین و اونلارین اجدادلارینین یاشاییش ساحه‌سی، اونلارین سایی مسئله‌لرینه کئچر. بیزه گؤره، یازیچی بو مسئلهلره حیسی یاناشیر، بیر چوخ اینانیلماز شیشیرتمه‌لره یول وئریر.
تورک توره‌ییش داستانی‌نین، اسکی تورک تاریخی‌نین ایضاحی تورکولوژی علمینه دایانیر. بو، ایران شرط‌لرینده جورئت طلب ائدن بیر ایش اولماقدان باشقا، هم ده سویداشلارینا گرکلی آکادمیک بیلگی چاتدیرماق باخیمیندان دا دیقتی چکیر. اسکی تورک تاریخی‌نین هونلار، تئومان، مته، آتیلا کیمی قونولاری‌نین اینجه‌لنمه‌سی آشاغی‌لیق کومپلکسینده اولان سویداش‌لاری‌نین بیلگی اسکیک‌لیگینی قاپاما باخیمیندان چوخ اؤنملی‌دیر. بورادا دیقتی چکن اؤزل‌لیکلردن بیری ده یازیچی‌نین موغول پروبلمینه یاناشماسی‌دیر. رسمی ایران تاریخچی‌لیگینده نیفرتله دانیشیلان موغول‌لار، ایرانا بدبخت‌لیک‌لر گتیرن اساس سبب اولاراق گؤستریلمکده دیر. تبریزلی علی، تورک - تاتار و موغول‌لاری عئینی خالق اولاراق گؤرور و اونلارین قهرمان‌لیقلارلا دولو کئچمیشینی، اتنوگرافیک اؤزللیکلرینی غورورلا تصویر ائدیر. یازیچی‌نین اوخوجوسونا و سویداشینا وئردیگی مساژ بودور: رسمی ایران تاریخچی‌لیگی‌نین ایدیعالاری‌نین عکسینه، سنین غورور دویاجاغین بیر میلّی تاریخین واردیر؛ بو، ایران تاریخی‌نین بیر پارچاسی دئییل، عومومی تورک تاریخی‌نین بیر بؤلومودور.
میلّتی تشکیل ائدن عونصورلر
تبریزلی علی بوتون چوخ میلّتلی دؤولت‌لرده بؤیوک اؤنم داشییان میلّت آنلاییشینا دا یاناشماسینی آچیقلاییر. او، میلّتی تشکیل ائدن عنعنه‌وی عونصورلری (جوغرافیا، ایقتیصادیات، سیاست، کولتور، قانون و مدنی حوقوق بیرلیگی) سیرالادیقدان سونرا اونلارین اؤلکه‌دن اؤلکه‌یه، یئرلی شرطلره گؤره دییشدیگینی یازاراق " میلّیت، هر کسین گؤزونده و دوشونجه‌سینده و اؤزونه مخصوص اولان روحون و اینانجین تاثیری آلتیندا فرقلی‌لیک گؤستریر."[37] بو عونصورلرین هامیسی اولسا بئله اونلار اؤلکه اینسان لارینی تک میلّته چئویرمک اوچون یئترلی دئییل، چونکی دیل و اونا باغلی اولان ادبیات، فولکلور، ادب و روسوم، میلّی دویغولار و میلّی ویجدان (شوعور) و بونلارین باشیندا میلّی کولتوری گؤزآردی ائتمک مومکون دئییل. بونا گؤره ده "فارس کولتوری ایچینده اریدیلن شوعورسوز تورکلر، تورک کولتورونون اللی ایل بویونجا ظالیمانه شکیلده ایستیثمارا معروض قالدیغینی بیلمه‌دیکلری حالدا، اؤزلرینی تامامیله فارس‌لیغا ووروب گؤزدن ایتن‌لر ده کیچیک بیر دیقت ایله اونلارین فارس قؤوموندن اولمادیقلاری گؤزه چارپیر."[38] فارس‌لار و تورکلر آراسیندا بو ساحه‌ده جیدی فرق‌لرین اولماسی اونلارین آیری-آیری میلّت‌لر اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. تبریزلی علی بئله یازیر: "تورکلر ایله فارسلارین دین بیرلیگی، رژیم بیرلیگی، جوغرافیا بیرلیگی، ایقتیصادیات بیرلیگی ضروری اولسا بئله، هله میلّی کیملیک و میلّی کولتور بیرلیگی، میلّی اؤزل‌لیک و میلّی ویجدان بیرلیگی اولا بیلمز، چونکی تورپاق (جوغرافی) و ایقتیصادیات و رژیم بیر اولا-اولا میلّی پسیکولوژی، میلّی کولتور و دیل و روحیات بیر دئییل و بیر اولا بیلمز. چونکی هر بیری‌نین اؤزونه مخصوص خاصیت، دب، روحیات، اخلاق، عصب و حتّی ژنی واردیر. یعنی، بوتون قؤومو اؤزل‌لیکلری آیری-آیری اولان ایکی میلّتین تورپاغی، ایقتیصادیاتی، سیاسی رژیمی، ایجتیماعی قورولوشو بیر اولسا دا، آنجاق بو ایکی آیری-آیری میلّت‌لری بیر میلّت ائده بیلمز و سون مرحله ده هر عونصور اؤز اصلینه قاییدار. "[39]
علمی باخیمدان عومومیتله اوبیئکتیو اولان بو باخیش کیتابین نؤوبتی بؤلومونده (میلّیت ایله قؤومیت فرقی) قاریشدیریلماقدا، بیر-بیرینه ترس فیکیرلر ایره‌لی سورولمکده‌دیر. یازیچی بورادا قؤوم (اتنوس، اتنیک بیرلیک) آنلاییشینی تانیملار: " هر قؤوم دیگر بیر قؤومدن آیری دیل، ادبیات، تاریخ و کولتوری" ایله فرقله‌نیر. [40] تبریزلی‌یه گؤره، ایران سؤزو بللی بیر قؤومه عایید دئییل، ایراندا عرب‌لر، تورکلر، بلوچ‌لار، کوردلر، تورکمن‌لر و فارس‌لار یاشاییرلار و بونلارین جمعینه ایران میلّتی و ایران دؤولتی دئییرلر.[41] آنجاق بیرینه (فارس‌لارا) ائو صاحیبی، باشقاسینا (مثلاً تورکلر) کیرایه‌چی استاتوسو وئریلمه‌سینی یازیچی ردّ ائدیر، ایرانی بوتون میلّت‌لرین اورتاق وطنی ساییر. گؤروندوگو کیمی، تبریزلی علی‌نین میلّت و قؤوم آنلاییشلاری، اویغون اولاراق تورک میلّتی و ایران میلّتی آنلاییشلاری بیر-بیرینه قاریشیر و کونکرت معناسینی ایتیریر.
" آذربایجانلی " و " آذری "
یازیچی، آذربایجان اهالیسینین (داها دوغروسو اونون اکثریتینی) "آذربایجانلی"، یا دا" آذری" اولاراق آدلاندیرماغین دوغرو اولمادیغینی دیله گتیریر: "ایران تورکلرینی تک آذربایجان آدلی قفسده دوستاق ائدن‌لرین حیله‌سینی هله‌لیک بوتون ایراندا اولان تورک قارداش‌لاریمیز آچیقجا گؤزه آلمامیشلار و بو گون روسیه‌ده [سووئت‌لر بیرلیگینده]، اوروپادا، ایراندا بیزه تورک یئرینه آذربایجانلی آدینی زورلا و ایصرارلا تحمیل ائدن‌لرین هدفی بودور، بیزه تلقین ائتسینلر کی، تورک یالنیز آذربایجاندا اولا بیلر، تک او یئرده اولدوغو زامان دا تورک دئییل، بلکه آذری آدینی آلا بیلر. " [42] کیتابین دیگر بیر یئرینده یئنیدن بو قونویا دؤنن تبریزلی علی ایچی یانا - یانا بونلاری یازیر: "اؤزگه‌لری بیزه تورک دئمکدن چکینمیرلر، آنجاق اؤزوموزونکولر جین بسم‌ا‌لله‌دان قورخار کیمی اوشونورلر، چونکی یا اؤزلرینه اعتیمادلاری یوخدور یا دا باشقا یئرلردن دستور و یا دیکته بئله‌دیر. "[43]
تبریزلی علی‌نین بو کیتابدا اوستونده دوردوغو اساس فیکیرلردن بیری ده میلّی شوعورا صاحیب سویداش‌لاری‌نین اسکی سیاسی تجروبه‌لردن درس آلماغا سسله‌مک‌دیر. یوخاریدا دا یازیلدیغی کیمی، تبریزلی علینی بو کیتابی یازماغا سؤوق ائدن سبب‌لردن بیری سویداش‌لاری‌نین دبدبه اولان ایدئولوژی‌لره آلوده‌چی‌لیگی و اؤز میلّی پروبلم‌لرینی اونوتماسی‌دیر. یازیچی بونونلا بیرلیکده ساغ یا دا سول پارتیالارین فعاّلیتینه قاتیلماماق کیمی بیر ایستگی ایره‌لی سورمور: " هر هانسی بیری هانسی اینانج و مذهبده و هانسی یولدا اولماق ایسته‌دیگی یولدا اولماغا آزاددیر و هئچ کیمین فیلان غایه و فیلان دین آدینا اسکولاستیک دؤورونده اولان کیلیسا ایستیبدادینی یئنیدن قورماغا حاقی یوخدور."[44] آنجاق اینانج‌لار، پئشه‌لر و قانون‌لار میلّتین خیدمتینده دیر، نینکی میلّیت مرام‌لارین و قانون‌لارین خیدمتینده دیر." ایشده بو باغلی‌لیق و میلّی شوعورون اولماماسی اوزوندن یوزایل‌لرجه ایران تورکلوگو میلّت‌لر یاریشیندا اودوزماقدادیر. تبریزلی علی هارای چکیر؛ بو قدر فاجیعه‌دن سونرا هئچ اولمازسا ایندی تاریخی تجروبه‌میزدن و یانلیش‌لاریمیزدان درس آلاق.
تبریزلی علی‌یه گؤره، محض میلّی شوعورون اولماسی اوزوندن اینقیلاب‌لار و قیام‌لار دؤورونده تورکلرین میلّت اولاراق چوخ یانلیش‌لاری اولدو. "مشروطیت دؤنمینده اؤز الیمیزله تورک تؤره‌سی اولان قاجاری ییخدیق، بونون یانیندا دا فیرقه‌ده میلّی آدی‌یلا اوزریمیزه روس پالتاریندا کومونیست‌لر چیخدی و سونرا روس‌لار بیزیم اوستوموزده آمریکالی‌لار ایله موعامیله ائدیب، بیزی اسکی دوشمنیمیزین الینه تاپشیردیلار."[45] تبریزلی بیر باشقا ایفاده‌سینده مسئله‌نین دراماتیک یانینی اورتایا قویموشدور: "مشروطیتده بیز یورغا گئتدیک، اونلار [فارس‌لار] میندیلر، پارتیالاردا و ایتیحادیه‌لرده بیزلر اعضا اولدوق، اونلار رؤسا." [46]
پهلوی حاکیمیتی دؤنمینده (1925-1979) گونئی آذربایجانین و تورکلوگون دورومونو یئکونلاشدیراجاق اولساق بیر نئچه اؤنملی قونونون وورغولاماق لازیمدیر.
پهلوی رژیمی‌نین قورولدوغو 1920لردن سونرا آذربایجان و تورکلوک یاریم عصر بویونجا دراماتیک بیر دؤنم یاشادی. میلّت‌لشمه سورجی‌نین طلب‌لرینه اعتینا گؤسترمه‌ین و تشبوثو فارس اتنوسونا بوراخمیش اولان تورکلوک، بو یانلیش‌لیغین بدلینی آرتیقلاماسی ایله اؤدمک مجبوریتینده قالدی. تاریخینده ایلک دفعه مظلوم میلّت دورومونا دوشدو. عیرقچی پهلوی رژیمی تورکلوگون وارلیغینی ردّ ائتدی، اونونلا ایلیشکی‌لرینده قاتی بیر آسیمیلاسیون سیاستی یئریتدی. تورکلوک، ایرانین بوتونلوگو، پهلوی حاکیمیتی اوچون اساس تهلوکه ساییلدی. 50 ایلدن چوخ سورن بو اریتمه سیاستی هانسی سونوج‌لاری وئردی؟ هر شئیدن اؤنجه، اؤلکه خالقی‌نین ان آز اوچده بیرینه برابر اولان تورکلری فارس‌لاشدیرما سیاستی عیرقچی‌لرین آرزو ائتدیگی سونوجو وئرمه‌دی. فارس‌لاردان فرقلی بیر اتنیک بیرلیک اولدوقلاری، فرقلی دیلی، کولتورو، عنعنه عادت‌لری، تاریخی کئچمیشی اولان چوخ میلیونلو بیر خالقی اؤز ایچینده اریتمک مومکون اولمادی. رضا پهلوی دؤنمینده تطبیق اولونان تورکلوگو اینکار، آذربایجانی ازمه سیاستی طبیعی اولاراق دیره‌نیشله قارشیلاشدی. 1941-جی ایلدن سونرا آذربایجاندا میلّی-دموکراتیک حرکت، اؤزللیکله 1945-1946.جی ایل‌لرده کی میلّی حؤکومتین فعاّلیتی ایراندا تورکلوگون آیریجا میلّت اولاراق فورمالاشماق عزمینی، اؤز حاقلاری اوغروندا موباریزه ائتمه ایراده‌سینی اورتایا قویدو. میلّی-دموکراتیک حرکتین قانلا بوغولماسینا باخمایاراق، 21 آزار اولایی ایراندا آذربایجان مسئله‌سی‌نین میلّی-اراضی موختارییتی پرینسیپینه اویغون اولاراق حلّ مودلینی اورتایا قویدو.
ایران یازیچیسی جلال آل احمد ایران حؤکومتی‌نین آذربایجانی "کولتور باخیمیندان اؤز موستملکه‌سی" سایدیغینی بیلدیره‌رک، ایران یؤنتیمی‌نین دیل سیاستی قونوسوندا بونلاری سؤیله‌میشدیر: "ایندی قیرخ ایلدیر کی، ایران حؤکومت‌لری‌نین سعی ایله بو دیلی یالنیز محدودلاشدیرماغا دئییل، حتّی اونو محو ائتمگه چالیشدیلار. اونو "آذری" اولاراق آدلاندیردیلار، اونا "زورلا قبول ائتدیریلمیش" بیر آد قویدولار، آذربایجانین شهر و محلّه‌لری‌نین آدینی دَییشدیردیلر، تورک عسگر و مأمورونو فارسلارین یاشادیغی بؤلگه‌لره گؤندردیلر و عکسینه، آنجاق تورک دیلینی محو ائتمک ایشینده کیچیک بیر اوغورا بئله نایل اولا بیلمه‌دیلر."[47] ایرانین اسکی تحصیل ومعاریف ناظیری آموخته ده بو اوغورسوزلوغو اعتیراف ائتمه مجبوریتینده قالمیش، 1953-62 ایل‌لری آراسیندا دؤولتین تحصیل سیستمی قارشیسیندا قویدوغو آماجا چاتا بیلمه‌دیگینی آچیقلامیشدی: "همین ایل‌لر بویونجا آذربایجانین کولتورو و تحصیلی ساحه‌سینده اؤنملی بیر اینکیشاف گؤرولمه‌میشدیر. فارس دیلی آذربایجان اهالیسی آراسیندا یاییلمامیشدیر."[48] اهالی‌نین بؤیوک بؤلومونون ساوادسیز اولدوغو بیر اؤلکه‌ده فارس‌لاشدیرما سیاستی‌نین اوغورو پان-ایرانیست سیاستچی‌لرین و یازیچی‌لارین آرزوسو اولاراق قالماقدا ایدی. یوخاریدا دا گؤستردیگیمیز کیمی، 1970-جی ایل‌لرین اورتالاریندا شرقی آذربایجان اوستانیندا 6 یاشیندان بؤیوک اهالی‌نین تک یوزده 36سی، غربی آذربایجاندا یوزده 30-و، زنجاندا ایسه 31-و اوخوما-یازما بیلیردی.
پهلوی رژیمی‌نین فارس‌لاشدیرما سیاستی‌نین سونوج‌لارینی دگرلندیریرکن، جلال آل احمدین وئردیگی بو فاکتا دا دیقت یئتیرمگه دَیر. آذربایجاندا تورک اهالیسی ایله احاطه اولونموش ایران دیللی اهالی قروپلاری سورعتله تورکلشمک اوزره ایدی. میلّیتجه تات اولان ایرانین بو دموکرات یازیچیسی بو ماراقلی سونوجو ایفاده ائدیر. سون زامان‌لارا قدر زنجان اوستانینداکی اسکی بوئین‌زهرا شهری‌نین 28 کندی تات دیلینده دانیشارکن، ایندیکی واختدا تخمیناً 9 کندده تات دیلی دانیشیلیر. یازیچی قونونو بو سؤزلرله وورغولاییر: " زنجان و ماراغادان گلن تورک دیلی قاسیرغا کیمی یولونا چیخان ایران لهجه‌لری‌نین هامیسینی سوپوروب آپارماقدا ایدی."[49]
پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی‌نین اوغورسوزلوغونو موطلق‌لشدیرمک قطعیاً دوغرو دئییلدیر. بو سیاست آذربایجانین ایجتیماعی-ایقتیصادی باخیمدان گئریده قالماسینا، خالقین بؤیوک بؤلومونون اؤز وطنینی ترک ائتمه‌سینه، بورانین مدنی باخیمدان گئریله‌مه‌سینه سبب اولموشدور. بو سیاستین ان اؤنملی سونوج‌لاریندان بیری ده تورکلر آراسیندا میلّت‌لشمه (میلّت قوروجولوغو) سورجی‌نین سون درجه لنگیمه‌سی اولدو. بو مرحله‌ده ده میلّی تمرکوزلشمه‌نین اؤنملی شرط‌لری حلّ ائدیمه‌میش قالدی. ایسلام اینقیلابی عرفه‌سینده رسمی پان-ایرانیست، عیرقچی تاریخ آنلاییشینی شوبهه آلتینا آلا بیله‌جک میلّی کئچمیش آنلاییشی یارانمادی، آذربایجانین گله‌جگی ایله علاقه‌لی اساس‌لاندیرمیش آنلاییش‌لار اورتایا آتیلمادی، فرقلی سبب‌لردن میلّتین و دیلین آدی ایله باغلانتیلی چئشیدلی‌لیک (تورک، آذربایجانلی، آذری) مئیدانا گلدی.
فارس‌لاشمیش مانقوردلار
تورکلرین تحصیل آلمیش طبقه‌سی ایچینده اتنیک منشأینی اینکار ائدن، فارس‌لاشمیش مانقوردلار ساییجا آرتدی. یئنی کسروی‌لر، رضازاده شفق‌لر،کاظم‌زاده‌لر، محمود افشارلار مئیدانا چیخدی. جلال آل احمدین قئید ائتدیگی کیمی، دؤولتین تورکلوگه موناسیبتده ایجرا ائتدیگی سیاستین ان حساس سونوج‌لاریندان بیری ده اؤلکه ده تورکلر ایله فارس‌لار آراسیندا نیفاقین یارانماسی اولدو.[50] بیر زامان‌لار فارسلارین تورکلر حاقینداکی تحقیر ائدیجی اتنیک کیلیشه و لطیفه‌لرینه فارس‌لار حاقیندا کلیشه‌لر علاو ائدیلدی. بو یئنی دورومون گؤستریجی‌سی اولاراق تبریزلی علی‌نین یوخاریدا گؤزدن کئچیردیگیمیز کیتابینداکی فارس‌لار حاقیندا چئشیدلی آلچالدیجی ایفاده لری یازا بیلریک.
تورکلر آراسیندا میلّت‌لشمه سورجی‌نین لنگیمه‌سی، تورک میلّی حرکتی ایدئولوژی‌سی‌نین فورمالاشماماسی، بو حرکاتین یئتری قدر تشکیلات‌لانا بیلمه‌مه‌سی آذربایجانین و ایران تورکلوگونون، پهلوی رژیمینی بؤهرانی قارشیسیندا حاضیرلیق قالماسینا سبب اولموشدور.
یازان : پروفسور نصیب نصیبلی
کؤچورن: عباس ائلچین
اتک یازیلار:
1 Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti), 29.12.1971.
2 Fred Halliday, İran: Dictatorship and Development, New Zealand, 1979, p. 216.
3 Örneğin bkz:В.И.Козлов, Динамика численности народов (Методология исследования и основные факторы), Москва: Наука, 1972, с.49; Формирования наций в Центральной и Юго-восточной Европе. Сборник статей,Москва: Наука, 1981, с. 247-251, 323-328.
4 Örneğin bkz: Mahmud Pənahiyan (Təbrizi)), Fərhənge coğrafiyaye melliye Torkane İranzəmin, c.3, (yersiz), s.34-35.
5 Bkz: Ali Şeriati, Bazgəşt, Tahran: Hoseyniyeyi-ərşad, 1357; Ali Şeriati, Ali Şiası Safevi Şiası, Ankara:Fecr, 2009.
6 MERİP Reports, Washington D.C., no 3, 1980, p.6-9.
7 Ali Rıza Nabdel, Azerbaycan və meseleyi melli, s. 38.
8 Bazı iddialara göre, baskıdan önce el yazması elden geçmiş, yazarın fikirleri tahrif edilmiştir. Bu, zayıf bir ihtimal sayılmalı, çünkü eserdeki fikirler yazarın üyesi olduğu teşkilatın program belgelerindeki hükümlere uygundur.
9 A.g.e., s. 4.
10 Ali Rıza Nabdel, Azerbaycan və meseleyi melli, s. 11.
11 A.g.e., s. 16.
12 A.g.e., s. 20.
13 A.g.e., s. 28.
14 A.g.e., s. 29.
15 A.g.e., s. 29-30.
16 A.g.e., s. 39.
17 Bijan Jazani, Capitalism and Revolution in İran, London, 1980.
18 Nokate gerxi dər bareye məsəleye melli dər İran və həlle an əz nəzəre Hezbe Tudeye İran, (yersiz, yılsız), s. 8-9.
19 Ervand Abrahamian, ‘Communism and Communalism in İran: The Tudah and the Firqah-i Dimukrat’, p.315-316.
20 Azerbaycan, N 7, 1983, s. 125.
21 Doktor Salamulla Cavid, O günün hasreti ile…Hatiralar, Bakü:Yurt, 2003, s.109.
22 Samed Behrengi, Pare-pare, Təbriz, 1342; Hüseyin Sadık, Asari əz şoərayi Azərbaycan, Tahran, 1352; Hüseyin Sadık, Vaqif – şaere zibai və həqiqət, Tebriz, 1347.
23 Celal Ale-Ahməd, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, Tahran:Harezmi, 1357, s. 314.
24 Nəsib Nəsibzadə, Bölünmüş Azerbaycan, Bütün Azərbaycan, Bakü: Ay-Yıldız, 1997, s. 202203.
25 Tebrizli Ali, Edebiyat ve milliyet, s. 115-116.
26 Muhammed Ali Ferzane, Məbaniye dəsture zəbane Azərbaycan, Tebriz, 1344, s. 1-2.
27Azerbaycan dil bilgisinde yazım kuralları, Tahran, 1344; Muhammed Tagi Zehtabi, Ana dilimizi nasıl yazalım? [yersiz], 1360; Z.M. (Zehtabi), İran Türkçesinin sarfiyatı, [yersiz], 1955; Muhammed Ali Ferzane, Azerbaycan dilinin grameri, Tebriz, 1965; N. Vezinpur, Saxtemane fel dərzəbane Torki əz dideqane zəbanşenasi, Tahran, 1348.
28 S.M.Cad [Salamulla Cavid], Azerbaycan diline mahsus sarfiyat və nəhv,[yersiz, yılsız], “cim” sayfası.
29 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyet, Tahran: Atropat Kitabevi,[yısız]. Bu kitabın İranda son çapı 2010 yılında Dil ve Edebiyat adında, Güneş dergisi emekdaşlarının çalışmaları sonucunda, Səid Muğanlı’nın editörlüğüyle gerçekleşmiş. Kitabın ilk baskısındaki kapağında Dil ve Edebiyat, sayfa başlığında ise Edebiyat ve Milliyet. Birinci Cilt yazılmışdır. Yazar, galiba Dil ve Edebiyat’ı iki ciltte yayınlamayı planlamış, ancak tek birini yayınlayabilmiştir. Biz ilk baskının başlığını daha uyğun gördük.
30 Bkz: Abdullah Ağcaköylü, ‘Bilinmeyen Büyük Bir Türkçü ve Türkçeci Tebrizli Ali’, Türk Kültürü, sayı 1, yıl 1, Kasım 1962, s. 41-45; Abdullah Ağcaköylü, ‘Tebrizli Aliden Seçme Şiirler’, Türk Kültürü, sayı 2, yıl 1, Aralık 1962, s. 29-34; Н.Л.Насибзаде, ‘А.Р.Набдель и А.Табризли: Два уклона в идеологии национально-освободительного движения азербайджанцев в Иране’, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri, Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1988, N 2, s. 60-66.
31 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyyet, s.3. Alıntılarda orijinalın üslubunu mümkün olduğu kadar korumaya çalıştık.
32 A.g.e., s. 18.
33 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyyet, s. 18.
34 A.g.e., s. 101.
35 A.g.e. Türk sülalelerinin Fars kültürünü himayə etmesi, ancak Türk dil ve edebiyatına bigane kalmaları mevzusunu Ahmed Ağaoğlu və M. Emin Resulzade de incelemişler. Bkz: Nesib Nesibli, Ahmed Ağaoğlu İran hakkında, http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDASNIZAMI-SI.html/inner/1; Nesib Nəsibli, Rəsulzadenin çağdaş “Nizamisi”,http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDASNIZAMI-SI.html/inner/1
36 Tebrizli Ali, Edebiyat və milliyet, s.137.
37 Tebrizli Ali, Edebiyat ve milliyet, s. 87.
38 A.g.e., s. 90.
39 A.g.e., s. 89.
40 A.g.e., s. 91.
41 A.g.e., s. 92.
42 A.g.e., s. 88.
43 A.g.e., s. 130.
44 A.g.e., s. 95.
45 A.g.e., s. 104.
46 A.g.e., s. 54.
47 Celal Ale-Ahmed, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 138.
48 Xandəniha, 11.09.1962, s.9.
49 Celal Ale-Ahmed, Tatneşinhaye boluke Zəhra, Tahran, 1958, s. 43.
50 Celal Ale-Ahmed, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 139.
قایناق: Millî Strateji Araştırma Kurul
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار: تورکچولوگون ایدئولوقو ؛ احمد بیگ آغااوغلو
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار:
تورکچولوگون ایدئولوقو ؛ احمد بیگ آغااوغلو
ییرمینجی عصرین اوّللرینده احمد بیگ آغااوغلو غرب مدنیّتی ایله ایسلام مدنیّتی آراسیندا اوزلاشدیرما یولو ایله "ایسلام میلّتچی‌لیگی" علمی-راسیونال نظریه‌سینی ایره‌لی سورموش، سونرالار اونو‌سیاسی-دینی بیرلیک کیمی تبلیغ ائتمیشدیر. حسین بایقارا، میرزه بالا محمدزادهنین مولاحیظه‌‌لرینجه، همین دؤورده ا.آغااوغلو قاباقجیل ضیالی کیمی، اساساً، ایسلام دینینده ایصلاحات‌لار آپارماقلا موسلمانلارین ایجتیماعی-سیاسی ترقّی‌سینه و یوکسلیشینه چالیشمیش، داها چوخ "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی، یا دا ایسلامچی‌لیغی تبلیغ ائتمیشدیر. آذربایجان تورک میلّی ایدئیاسی‌نین مؤلیفی، میلّی ایدئولوق محمد امین رسول‌زاده‌نین تعبیرینجه دئسک، بو دؤورده "میلّیت‌پرورلیگین ان آدلی-سانلی مورشید‌لری، باشدا آغااوغلو احمد بیگ اولماقلا، ایسلامچی‌لیقلا تورکچولوگو چوخ دا آییرمیر، تورکلوک نامینا دئییل، موسلمان‌لیق نامینا موباریزه آپاریردیلار. میلّی حرکاتیمیزین آدی "پان‌ایسلامیزم" ایدی. بو یالنیز روس‌‌‌لارین خطاسی دئییلدی. اؤزوموز ده ایسلامیتی میلّیت مفهومو یئرینده ایشله دیردیک".
قئید ائدک کی، او، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سینی مودافیعه ائده‌نه قدر داها چوخ "ایران شیعه‌چی‌لیگی"نه مئییل گؤسترمیشدیر. هر حالدا 19. عصرین سونو، 20. عصرین اوّللرینده شیعه‌لیک آنلامیندا ایرانلی‌لیغین، سوننی‌لیک آنلامیندا ایسه عوثمانلی‌لیغین تبلیغ اولونماسی آغااوغلودان دا یان اؤتمه‌میشدیر. 1890-جی ایل‌لرده شیعه‌چی‌لیگه، "ایران‌لی لیغ"ا، "ایران مدنیّتینه" آلوده اولان آغااوغلو پاریسده، داها سونرا تیفلیسده نشر اولونان "ایران جمعیتی" باشلیقلی سیلسیله مقالهلرینده اوچ مسله‌یه 1) ایسلام عالمی، 2) ایران جمعیتی، 3) شیعه‌لیگه، خوصوصی دیقت یئتیرمیشدیر. ا.میراحمدوف یازیردی: " نهایت، او ایل‌لرده آغااوغلو‌نینکی اوروپا شرقشوناس‌لیغی‌نین آذربایجان و ایران حاقیندا بعضی یانلیش مودعا‌‌لاری‌نین تاثیر‌لریندن آزاد دئییلدی، او، اؤزونو هم ده ایران مدنیّتی‌نین نوماینده‌سی، شیعه‌لیگین آردیجیل طرفداری کیمی تقدیم ائدیر، حتّی بو ایسلام مذهبینی موستقیل، آیریجا بیر دین کیمی آلیردی".
عومومیتله، بو مقاله‌سینده آغااوغلو گؤستریر کی، ایسلام عالمی‌نین نیجاتی اولان "ایران" فرانسه‌نین اوروپادا اوینادیغی رولو اوینایاراق یئنی‌لشمگه چالیشان تورکیه‌نی بئله قاباقلایاجاقدیر. بو آنلامدا اینگیلیس‌‌لرین "ایران"آ توخونماسینی اونلار اوچون بیر بومبا تهلوکه‌سی کیمی کاراکتریزه ائدن آغااوغلو حساب ائدیردی کی، "ایران" اوچون شیعه تمایوللو روحانی‌‌لیک اینستیتوتو هئچ ده گئری‌لیک حساب اولونا بیلمز. میراحمدوف یازیر: "روحانی‌‌لیک اینستیتوتونون دموکراتیک ماهیتده اولدوغونو، سعی ایله نظره چاتدیران مؤلیف ایدیعا ائدیر کی، بیزده اهالی‌نین بوتون طبقهلرینین روحانی تحصیل-تربیه آلماق و موللا اولماق ایمکانی واردیر. بورادا روحانی‌‌‌لرین منفی کئیفیت‌‌لری ده قئید ائدیلیر و اونلارین اؤز وظیفه‌‌لرینی ایجرا ائدرکن یول وئردیکلری چوخلو منفی حال‌لار حیاتی میثال‌لارلا تنقید اولونور. ایرانین ایسلامی قبول ائتمه‌سی‌نین قیسا تاریخچه‌سی وئریلندن سونرا یئنی دینی تفکّورون قدیم ایران مذهب و اعتیقاد‌‌لاری ایله واریث‌لیک علاقه‌سی‌نین سجیه‌سی موعین‌لشدیریلیر و شیعه‌لیگین یاییلماسی بو آسپکت‌لرده تدقیق ائدیلیر. مؤلیف اؤلکه‌نین تاریخیندن و خالقین معنوی-اخلاقی عالمیندن چیخیش ائدهرک اورتودوکس ایسلاملا شیعه‌چی‌لیک آراسینداکی قارشی‌دورمانین قانونااویغونلوغونو ثوبوتا چالیشیر". آغااوغلو یالنیز قیسماً 1895-جی ایلدن سونرا، اؤزل‌لکله ده 20. عصرین باشلاریندان ایرانچی‌لیق، شیعه‌چی‌لیک حیسّ‌‌لریندن اوزاقلاشاراق اؤنجه "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ، داها سونرا دا تورکچولوگون ایدئولوقو اولموشدور.
"ایران شیعه‌چی‌لیگی"ندن اوزاقلاشاندان سونرا آغااوغلو "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی‌نین قیزغین مودافعه‌چیسی اولوب، اونو سولدان و ساغدان تنقید ائدن ترقّیچی‌لره و موحافیظه‌کارلارا قارشی موباریزه آپارمیشدیر. موحافیظه‌کار‌‌لارین یئریتدیکلری ایدئیا خطی ایله باغلی آغااوغلو یازیردی کی، اونلار حددن آرتیق یئنی‌لشمگه قارشی چیخماقلا سهوه یول وئرمیشلر. موسلمان خالقلارینین یئنی‌لشمکدن تامامیله یان قاچما‌‌لاری‌نین یانلیش اولدوغونو یازان آغااوغلونون فیکرینجه، موحافیظه‌کار‌‌لارین بو مسله‌ده گلدیکلری قناعته گؤره، موسلمان خالقلارینین بوتون فلاکت‌‌لری، یعنی اخلاق پوزغونلوغو، اؤزباشینالیق، کئچمیشه سایغی‌سیزلیق و سربست دوشونجه اونلارین عادت-عنعنه‌لردن اوز چئوریمه‌‌لری ایله باغلی‌دیر، بو چوخ دا دوغرو دئییلدیر: " بورادان دا اونلار (موحافیظه‌کارلار - ف.ع.) بئله نتیجه‌یه گلیرلر کی، خیلاص یولو نه اوروپادا، نه ده حیاتین منطیقی‌نین آختاریلماسیندادیر. ساده‌جه، شفاوئریجی کئچمیشه قاییتماق لازیمدیر. بو کئچمیش اؤز اعجازکار قووّه‌سی ایله موسلمان عالمینی خیلاص ائده‌جکدیر".
او، ثوبوت ائتمگه چالیشیردی کی، اوروپانین اینکیشافینا سبب اولان موترقّی ایدئیالاردان ایمتیناع ائدیب آنجاق "شفاوئریجی کئچمیش"-ه قاییتماقلا موسلمان خالقلارینین گئری‌لیگینی، نادان‌لیغینی و جهالتینی آرادان قالدیرماق مومکون دئییلدیر. اونون فیکرینجه، بو آنلامدا موسلمان خالقلارینین اویانیشی، اینکیشافی یولوندا ان باشلیجا انگل‌لردن بیری ائله یاخین دؤور اجداد‌‌لاریمیز و موحافیظه‌کار روحانی‌‌لردیر کی، ایلک نؤوبه‌ده، اونلاردان قورتولماق لازیمدیر. محض اونلار اؤز اولو اجدادلارینین عقلی و معنوی ثروت‌‌لرینی اونودوب سونراکی نسیل‌لره میراث عوضینه یالنیز ظولمت و نادان‌لیق، مؤوهومات و خورافات، الدن دوشموش بدن، قورو و کوتلشمیش بئیین‌لر قویوب گئدیبلر. ا.آغااوغلو یازیر: "آه، بو کئچمیش! آخی او بیزدن نه ایسته‌ییر؟ اونون بیزی هر معنادا - هم مادّی، هم ذهنی، هم معنوی باخیمدان محو ائتمه‌سی، دیلیمیزی، دینیمیزی، خالقیمیزی، خلقی‌لیگیمیزی محو ائتمه‌سی یئتمزمی!".
آغااوغلو موحافیظه‌کار‌‌لارین "شفاوئریجی کئچمیش"-ه قاییتماق مسله‌سینده یاخین دؤور اجدادلارینین میراثینی قبول ائتمه‌میش، اوسته‌لیک اونلارین هئچ بیر فرق قویمادان عومومیلیکده یئنی‌لشمگه قارشی اولما‌‌لارینی دوغرو سایمامیشدیر. او، یازیردی: "آتا-بابادان قالمیش بعضی قایدا و عادت‌‌لریمیز ده وار کی، سدّ کیمی بیزی نیجات و فلاکتدن ساخلاییر. مین ایل‌لردن بری او قدر بیزیم دیل‌‌لریمیزی، عقل‌‌لریمیزی، قلم و فیکیر‌لریمیزی دؤیوب دؤینه‌ییبلر کی، ایندی بیزده سؤز دانیشماغا، فیکیر جاری ائتمگه، اؤزوموزون قابیلیتیمیزی ایظهار ائتمگه طاقت و جورأت قالماییب". او، داها سونرا یازیردی: "جومله‌یه معلوم‌دور کی، بیز موسلمان طایفاسی چوخدان بری آتا بابامیزین عادت و قایدا‌سی اولان و دین موبینبمیزین اوصول اساس اولان شورا، ایجتیماعی و مشورت یولونو اونودوب غئیری‌‌لری الینده صغیر سورو کیمی ایداره اولونماقدا ایدیک. پادشاه‌‌‌لاریمیز، خانلاریمیز، امیر و اومرا‌‌لاریمیز گؤیدن گؤندریلن حاکیمی-موطلق صورتینده هر نه آرزو و هوس‌‌لری وار ایسه، بیزه جبری و ظولمو قبول ائتدیرمکده داوام ائدیردیلر. غئیری-طایفالار آراسینا دوشن‌‌لریمیز ده همین صورتده ایداره اولونوردولار".
آنجاق آغااوغلو اونو دا قئید ائدیردی کی، میلّی عادت-عنعنه‌لردن و شریعت قایدا-قانون‌لاریندان اوزاقلاشما سون دؤورلرده اولموشدور. بئله کی، واختیله تورک دؤولتلری (سلجوقلار، چینگیزلر، تئیموری‌لر و ب.) مشورت‌سیز، شوراسیز و قورولتای‌سیز هئچ بیر ایش گؤرمه‌ییب و بونون دا نتیجه‌سینده بؤیوک ایمپراتورلوق‌لار قوروبلار. عئینی زاماندا، ایسلام دینی اؤزو ده ایجتیماعی اومّت اولوب، هم پئیغمبر، هم ده بیر چوخ خلیفه‌لر اوزون مودت مشورت و شورا ایله قرار قبول ائدیبلر. او، یازیردی: "لاکین تاریخ گئتدیکجه هم طایفامیزین و هم مذهبیمیزین قایدا‌‌لرینی اونوتدوق. و بو تازه قایدا و روشن سایه‌سینده باشیمیزا نه قدر بلالار، فلاکت‌لر گلدی… لاکین بو فلاکتلرین، بو بلالارین جومله‌سیندن آرتیق حؤکمدارلیغیمیزی، ویلایت‌‌لریمیزی الدن وئرمک اولماییب ان اوّل و ان موهیم بیزیم طبیعتیمیزه شیمدی‌یه‌دک اولان اثری‌دیر".
"ایسلام، آخوند و هاتف‌الغیب" (1904) آدلی اثرینده ده ایسلاملا باغلی اولاراق سون عصرلرده یارانمیش مؤوهوماتا، خورافاتا، دینی فاناتیزمه دیقت یئتیرن آغااوغلو ریاکار روحانی‌‌‌لری باشا سالماق ایسته‌میشدیر کی، اونلارین ایسلامین آدی ایله باغلی گؤردوک‌لری ایشلر بو دینه منفی تاثیر گؤسترمیش، اونون قودرتینی ضعیف‌لتمیشدیر. اثردن معلوم اولور کی، موسلمانلارین چوخو ایسلامین، قورآنین اصیل ماهیتینی بیلمیر و بورادا دا اساس گوناهکار دین خادیم‌‌لری‌دیر. چونکی "جمعِ اُمرایِ نواحیِ اسلام سیز آخوند‌‌لارین واسیطه‌سیله و هامان فیکری-باطیل کی، "شریعتی-طاهیره حؤکم ائدن"ین برکتی ایله ریاکارلیق و ظاهیرپرست‌لیک اولوب، بیلمرّه ایسلامین ماهیتینه، یعنی اینسان قلبینه اعتینا ائتمیرسیز. اودور کی، موسلمانلارین ایچریسینده ظاهیری عیبادت و ایطاعت ایله بئله بو قدر ریاکار، مکیردار موتقلّیب‌لر آرتیب".
موحافیظه‌کارلار بوتؤولوکده یئنی‌لشمگه قارشی چیخیب "شفاوئریجی کئچمیش"ی نیجات یولو بیلدیکلری حالدا، عکسینه، ترقّیچی‌لر ایسه اساساً "شفاوئریجی کئچمیش"له بیردفعه‌لیک ویداع‌لاشیب یالنیز یئنی‌لشمه طرفداری ایدیلر. حتّی، بعضی ترقّیچی‌لر، خوصوصیله ده سوسیال-دموکراسی ایدئیاسی‌نین حددن چوخ تاثیر آلتینا دوشن‌لر دئییردیلر کی، میلّی-دینی عادت-عنعنه‌لردن تامامیله ایمتیناع ائدیلمه‌لی و اوروپا خالقلارینین کئچدیکلری یول بورادا دا اولدوغو کیمی تطبیق ائدیلمه‌لی‌دیر. ترقّیچی‌لردن سوسیال-دموکرات‌لارا موناسیبتده ا.آغااوغلونون اؤزو ده ایلک دؤورلرده، عومومیلیکده هئچ ده مارکسیزمی ایسلام دینینه ضید سایمامیش، حتّی 1905-1906-جی ایل‌لرده یازدیغی بعضی مقالهلرینده اونلارین علمی سوسیالیزم ایدئیاسینی تقدیر ائتمیش، سوسیالیزمین اساس غایه‌سی‌نین بشر اؤولادی‌نین معنوی و مادّی سعادتی اولدوغونو بیان ائتمیشدی.
آنجاق چوخ کئچمه‌دن آغااوغلو مارکسیزمی، خوصوصیله روس بولشویزمینی کسکین شکیلده تنقید ائتمیشدیر. اونا گؤره، هر هانسی جمعیتده اساس مسله کیمی صینفی موباریزه‌نی گؤرمک دوغرو دئییلدیر. او، یازیردی: "صینفی موباریزه موختلیف خالق‌لار آراسیندا موناسیبتلری ایضاح ائتمک اوچون حدّیندن آرتیق الاستیک، حدّّیندن آرتیق اوزون، دومانلی حالدیر. اگر بو ترمین آلتیندا اهالی‌نین موختلیف، مادّی جهتدن بیر-بیریندن آسیلی طبقه‌‌لری آراسیندا ماراق‌لار توققوشماسی باشا دوشولورسه، اوندا صینفی موباریزه ایلک نؤوبه‌ده، عئینی میلّتین آیری-آیری قروپلاری آراسیندا مئیدانا گلمه‌لی‌دیر. آیدین‌دیر کی، بو جور توققوشمالار، مثلا، ائرمنی ایش‌گؤتورن‌لر ایله ائرمنی ایشچی‌‌لری، ائرمنی کاپیتالیست‌لری ایله ائرمنی کندلی‌لری آراسیندا اؤزونو بوروزه وئرمه‌لی ایدی؛ عئینی‌لیکله تورک‌لرده، گورجولرده و باشقا‌‌‌لاریندا بئله اولمالی ایدی. لاکین بیز بو حالا راست گلمیریک و اونون بیزده مؤوجود اولماسی هله‌لیک غئیری-مومکوندور". او، داها سونرا یازیردی: "بو دا آیدین‌دیر:صینفی موباریزه‌نین یارانماسی اوچون جمعیتین آیری-آیری طبقهلرینین اؤز داخیلی بیرلیگینی، اؤز همرأی‌لیگینی درک ائتمه‌سی لازیمدیر، بونلار ایسه یالنیز چوخ یوکسک کوتلوی اینکیشاف واخته مومکوندور. اوروپا "صینفی موباریزه" یولونا چوخدانمی قدم قویوب؟ چوخدانمی اوراداکی "دؤردونجو زومره" اؤزونه قارشی آز-چوخ شوعورلا یاناشماغا باشلاییب؟ خاریجده بو زومره ایندی‌یه‌دک قارانلیق جهالتده قالماقدادیر و اونونه شوعورلو رهبر‌لری کوتله‌نین بو جهالتیندن هئچ ده آز مأیوس‌لوق کئچیرمیر. اوندا بیزیم قافقازدا هانسی صینفی موباریزه دن صؤحبت گئده بیلر؟".
عومومیلیکده، آغااوغلو اونون سوسیالیزمله باغلی بعضی یازی‌لار‌ینا ایستیناد ائدیله‌رک "سوسیالیست" آدلاندیریلماسینی ایسه سهو حساب ائتمیشدی. حتّی، "ماتریالیزمین طنطنه‌سی و اساس‌سیزلیغی" (1908) مقاله‌سینده فلسفه‌ده ماتریالیزم جریانی‌نین اساس‌سیزلیغینی ثوبوت ائتمگه چالیشان آغااوغلونون فیکرینجه، موعین بیر دؤورده "غالیب" دورومدا اولان مارکس‌ین ماتریالیست تعلیمی حاضیردا اؤز اهمیتینی ایتیرمیشدیر.
احمد بیگ آغااوغلوندا سوسیال-دموکراسی، یا دا مارکسیزم ایدئیالارینا یئنیدن ماراق، مالتا سورگونو (1919-1921) زامانی یارانمیشدیر. بئله کی، سورگوندن آزادلیغا چیخدیقدان آز سونرا سووئت آذربایجانی‌نین باشچیسی نریمان نریمانوفا مکتوبوندا آغااوغلو یازیردی کی، وطنه قاییتماق و مارکسیست-لنینچی‌لرله بیر یئرده سوسیالیزم اوغروندا موباریزه آپارماق ایسته‌ییر. بونا سبب ده، سورگونده اولدوغو زامان اوخودوغو کیتاب‌لاردان الده ائتدیگی قناعت‌دیر کی، غرب دموکرات‌‌لاری، خوصوصیله ده اینگیلیس‌لر ایکی‌اوزلو اویون‌لار اوینایاراق یالنیز شرق خالق‌‌‌لارینی ایستیثمار ائتمه‌ییب، عئینی زاماندا غرب خالق‌‌‌لارینی دا اسارت آلتیندا ساخلاییر. او، یازیردی: "بوتون بو موطالیعه‌لر، دوشونجه‌لر و بو مودّتده گؤرموش اولدوغوم تجروبه‌لر منی درین و قطعی بیر ایمانا گتیرمیشدیر کی، ایستر شرقده، ایسترسه غربده بوتون ایجتیماعی اوصول و بوتون ایجتیماعی قورولوش یالان، قابا صیفت، گوجلو‌لرین گوجسوز‌لری ازمه‌‌لری اوزرینده دورماقدادیر. او شئیه کی، مدنیّت، حوریّت، موساوات دئییرلر زهرلی بیر یالان، آلچاق بیر ریاکارلیق‌دیر کی، اونلارین سایه‌سینده آنجاق قابا ظولم و حاقسیزلیق سلطنتی قورولا بیلر. بو ایداره اوصولو اؤز یالان و ریاکارلیغی داوام ائتدیکجه بشریته قورتولوش یوخدور و او بشریت اذیته محکوم‌دور. اوندان اؤترو یگانه قورتولوش حال-حاضیردا روسیه‌ده حؤکمفرما اولان ایدئال سایه‌سینده مومکوندور. من بو حرکات رهبر‌لرینه، بشریتین خیلاصکار‌‌لارینا ایستیراحت، محبت و سعادت اوچون ایمانی ایله دوغرو یول گؤسترن پئیغمبرلره باخان کیمی باخیرام".
آغااوغلونون یاشی‌نین کامیل چاغیندا مارکسیزم نظریه‌سینه بو جور یاناشماسی گؤستریر کی، اوندان اؤنجه محمد امین رسول‌زاده‌نین، ن.نریمانوفون و باشقالارینین بو جریانا مئییل گؤسترمه‌سی تصادوفی اولمامیشدیر. ساده‌جه، رسول‌زاده مارکسیزمه موناسیبتده دایم مسافه‌لی داورانیب مارکسیزم-لنینیزمدن ایسه تامامیله اوزاق دوردوغو حالدا، ن.نریمانوف یالنیز عؤمرونون سون ایللرینده سوسیال-دموکراسی اطرافینداکی اویون‌‌لاری درک ائتمگه باشلامیش، آنجاق یئنه ده اوندان اوز دؤندرمه‌میشدیر. بو باخیمدان ا.آغااوغلونون مالتا سورگونوندن سونرا، موعین حیسّ‌لره قاپیلاراق مارکسیزم-لنینیزمه ایدئال کیمی باخماسی تعجوبلو دئییل. محض بو حیسّ‌‌لرین تاثیری آلتیندا آغااوغلو داها سونرا مکتوبوندا یازیردی کی، بولشویزم شرق اوچون ده یگانه قورتولوش یولودور. او، یازیردی: " بو سوگووار، مظلوم، تشکیلاتجا ضعیف، مدنیّتجه عاوام، دایمی صورتده اسارته، قول اولماغا محکوم اولان شرقین حالی غربین اوزرینه ده فنا بیر صورتده عکس ائتمیش اولور. زیرا ضعیف شرقی ایستیثمار آلتینا آلان غرب ایمپریالیست‌لری غرب زحمتکش‌لرینی ده ایستیثمار آلتینا آلیب بوغماغا ایمکان قازانیرلار و بو دا عوموم‌بشریت عاییله‌سی آراسیندا یاخین بیر اویغونلوق ووجودا گتیریر. روسیه قهرمان‌‌لاری‌نین بؤیوکلوگو ده بو درین حقیقتی درک ائتمکده، بیر میلّتین باشقا میلّت طرفیندن ایستیثمار آلتینا آلینماسینی اینکار ائتمکده، اونو میلّی موقدّاراتینی تعیینی، میلّت‌لرین فدراسیونو و داخیلی ایشده میلّت‌لرین ایختییاراتی پرینسیپ‌لری ایله عوض ائتمکده‌دیر. ایشته شرقی اسارتدن خیلاص ائده‌جک و اونونلا برابر غربی ده قوروتارا بیله‌جک بودور… بیز شرق میلّت‌لری بوتون مؤوجودیتیمیز ایله بو ایدئالا ایتیحاق ائده‌جک (قوشاجاق) و شرق نامینه اونون ووجودا گلمه‌سینه خیدمت ائتمه‌لی‌ییز. علی‌الخصوص ایسلام شرقی اونو قبول ائده‌جکدیر و بوتون آسیانی، آفریقانی اؤز آرخاسینجا دارتاراق بوتون غربی ده اونون قارشیسیندا سجده ائتمگه مجبور ائده‌جک، زحمتکش صینفی اسارته آلان یگانه وسایتی-ایمپرالیست‌لردن اونو خیلاص ائده‌جکدیر. بو باره‌ده باکی فؤوق‌العاده تاریخی بیر رول اوینایا بیلر".
نریمانوفون اونون بو ایستگینه موثبت جاواب وئرمه‌سینه باخمایاراق، آز سونرا آغااوغلو آذربایجانا دؤنمک فیکریندن داشینمیشدیر. او، نریمانوفا یازدیغی ایکینجی مکتوبوندا قوزئی آذربایجانا قاییتماماسینا اوچ سبب: 1) بولشویک‌لرله همفیکیر اولماماسینی؛ 2) تورکلر اوچون قورتولوش ایمکانی‌نین تکجه عوثمانلی تورکلوگونده قالماسینی؛ 3) اونو اسارتدن قورتاران آنکارایا (آتاتورکه) ناموس بورجونون اولماسینی گؤسترمیشدیر. بیزجه، آغااوغلونون چوخ قیسا بیر زاماندا فیکریندن داشینماسیندا خوصوصیله ده، روس بولشویزمی‌نین اساس ماهیتی حاقیندا بیلگی‌لری‌نین آرتماسی موهوم رول اوینامیشدیر.
زامان-زامان سوسیال-دموکراسی‌یه رغبت بسله‌ین آغااوغلو، آنجاق عومومیلیکده اونلارین یولونو گئتمه‌میش، اساساً ایسلامچی‌لیق، تورکچولوک و غربچی‌لیک یولونو توتموشدور. بو باخیمدان تزار روسیه‌سینده ایفراط ترقّیچی‌لردن سوسیال-دموکرات‌‌لاری، خوصوصیله ده اونون بولشویک قانادینی قبول ائتمه‌ین آغااوغلو عوثمانلی دا ایسه "گنج تورکلر"له بعضی مسله‌لرده فیکیر آیریلیغی یاشامیشدیر. موسلمان خالقلارینین دیرچلیشی مسله‌سینده "گنج تورکلر"ین بوتؤولوکده دوغرو یول توتدوق‌‌لارینی قبول ائتمکله یاناشی، آغااوغلو اساساً ایکی مسله‌ده: 1) اوروپا ایدئیالارینی ایفراط شکیلده تقلید ائتدیکلرینه؛ 2) ایسلامچی‌لیغین علمی نظریه‌سی یارانمادان اونو‌سیاسی‌لشدیردیکلرینه، یعنی سیاسی پارتیا حالینا گتیردیکلرینه گؤره اونلارلا راضی‌لاشمیردی. او، یازیردی: "بعضی‌لری (ترقّیچی‌لر-ف.ع.) بئله دوشونورلر کی، بوتون فلاکتلرین سببی موسلمانلارین گئری‌لیگیندن، اونلارین دینی‌نین حیات اوغروندا موباریزه‌یه یارارسیز اولماسیندان ایره‌لی گلیر و بو وضعیتی آرادان قالدیرماق اوچون بوتون حیات قورولوشونو دییشدیرمک، اوروپانی تقلیده باشلاماق لازیمدیر. بئله‌‌لری اوروپا تأسیساتی‌نین قووّه‌سینه حدسیز ایناملا یاناشاراق اونو یوخلامادان، صاف-چوروک ائدیب آراشدیرمادان، اؤلکهلرینده تطبیق ائتمگین ضروریلیگی حاقیندا موعیظه‌لر اوخویورلار".
آغااوغلو بئله بیر قناعته گلمیشدیر کی، عوثمانلی‌داکی ترقّیچی‌لر ایلک دؤورلرده، یعنی 19. عصرین سونلارینا قدر ایسلام اؤلکه‌‌لرینی اوروپا علم‌لری و ایدئیالاری ایله موعالیجه ائتمک یولو ایله جانلاندیرماغا چالیشماقلا دوزگون یول توتسالار دا، اونلاردان بعضی‌لری، خوصوصیله صبیرسیز اولان‌‌لاری ("گنج تورکلر") سون نتیجه‌نی چیخارماغا تلسدیلر. حالبوکی دین،سیاست، دؤولت کیمی موهوم مسله‌لرده علمی حقیقت‌لره چاتماق اوچون صبیر و تمکینله حرکت ائتمک لازیم ایدی. ا.آغااوغلونا گؤره، ترقّیچی‌لردن بعضی‌لری ("گنج تورکلر") سیاسی مسله‌لره قاریشماقلا بوتون شرقین اینکیشافینا مانعه‌چی‌لیک یاراتدیلار: "حرکات حقیقی اوبیئکتیولیک و راسیونال‌لیغینی ایتیردی،سیاسی‌لشدی، پارتیالاشدی و آرخالاندیغی خالقی غیب ائتدی".
آغااوغلو عومومیلیکده، یئنی دؤورده ترقّیچی‌‌لرین باشلادیقلاری یئنی‌لشمه حرکاتینی موثبت دَیرلندیرمیش، آنجاق اونون علمی-نظری اساسلاری یارانمادان، ان آزی موعین بیر مرحله کئچمه‌دن سیاسی‌لشمه‌سینی دوغرو حساب ائتمه‌میشدیر. اونون فیکرینجه، تورکیه‌ده یئنی‌لیکچی مدحت پاشا و اونون داوامچیلاری اولان "گنج تورکلر"ین ایدئیالارینین تورک خالقلاری آراسیندا اؤزونه گئنیش طرفدار کوتله‌سی تاپماماسی‌نین باشلیجا سببی علمی نظریه‌سی یارانمادان سیاستدن قایناقلانماسی اولموشدور. او، یازیردی: "همین کوتله‌لر نه معنوی، نه ده ذهنی جهتدن "گنج تورکلری" قاوراماغا حاضیر دئییلدیر". احمد بیگین فیکرینجه، ترقّیچی‌‌لرین ایسلامدا یئنی‌لشمه حرکاتینی سیاسی‌لشدیرمه‌سی منفی نتیجه‌لردن باشقا بیر شئی وئرمه‌میشدیر. اوسته‌لیک، بونونلا دا علمی-راسیونال حرکات اولان ایسلامچی‌لیغی شوبهه آلتینا آلینمیشدی.
آغااوغلو اوّل‌لر حسین‌زاده‌دن فرقلی اولاراق، موحافیظه‌کارلار و ترقّی‌پرورلر آراسیندا اورتا مؤوقعدن چیخیش ائدن "عاغیللی عونصورلری" ایسه مؤعتدیل ترقّی‌پرورلر دئییل، "پان‌ایسلامیست‌لر" آدلاندیرمیش و "پان‌ایسلامیزم" آنلاییشینی موترقّی بیر مفهوم کیمی قبول ائتمیشدی: "عاغیللی عونصورلر هر ایکی ایفراط جریانی (یعنی موحافیظه‌کارلار و ترقّیچی‌‌لری - ف.ع.) بیرلشدیره‌جک و هر ایکی طرفی راضی سالا بیله‌جک ائله بیر یول-ایدئیا یاراتماق ایسته‌ییرلر کی، ایفراط موترقّیچی‌‌لرین خیال ائتدیکلری کیمی، نه موجرّد-زمین‌سیز، نه ده کؤهنه‌پرستی‌لیک کیمی زمانه‌نین روحونا و دؤورون طلبینه ضید اولسون… بو پان‌ایسلامیزم‌دیر". اونون فیکرینجه، "پان‌ایسلامیزم" اؤزونون داخیلی مضمونونا گؤره گئری‌یه دؤنمک اولسا دا، آنجاق کؤهنه‌لیگه قاییتماق یوخ، داها ایناملا، داها قووّتله ایره‌لی‌یه گئتمک اوچون گئری‌یه دؤنمکدیر.
اولا بیلسین کی، ا.آغااوغلونون "پان‌ایسلامیزم" آنلاییشینا ایلک دؤورلرده موثبت موناسیبتی سونرالار، همین مفهومون "ایسلام بیرلیگی" اوغروندا موباریزه آپاران بوتون قووّه‌لره وئریلمیش عومومی سیاسی-ایدئولوژی بیر آدا چئوریلمه‌سینده ده موعین رولو اولموشدو. آنجاق بوتون حال‌لاردا ا.آغااوغلو دا ع.حسین‌زاده کیمی، "پان ایسلامیست‌لر" دئدیکده، بوتون "ایتیحادی-ایسلام" طرفدار‌‌لارینی دئییل، یالنیز اونون اورتا مؤوقعدن چیخیش ائدن "عاغیللی عونصورلر"ینی، یعنی مؤعتدیل ترقّی‌پرور حیصه‌سینی نظرده توتموشدو.
بونو سونرالار ا.آغااوغلونون " پان‌ایسلامیزم " آنلاییشینا دَییشن موناسیبتی ده گؤستریر. او، سونرالار بو آنلاییش اطرافیندا اوروپا، او جومله‌دن روسیه میلّتچی‌لری‌نین یاراتدیغی منفی اوبرازی آرادان قالدیرماق اوچون قئید ائدیردی کی، "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار" پرینسیپینی ایره‌لی سورن ایسلام، موسلمان‌لار آراسیندا قارداشلیغا، ایتّیفاقا و ایتّیحادا اساس‌لانیر: "فقط بو ایتّیحاد و ایتّیفاقیمیز اوروپالی‌‌لارین ایختیراعسی و اونلاری تقلید یولو ایله روسیه ائرمنی‌لری‌نین ده ایصطیلاح ائتدیکلری "پان‌ایسلامیزم" دئییلدیر. یعنی بیزیم "ایتّیحادیمیز" اسلاویان میلّتی آراسیندا مؤوجود اولان "پان‌اسلاویزم" فیکری کیمی عوموم‌ایسلام‌‌لاری دا بیر دؤولته ایلحاق ائتمک و یاخود بیر نؤقطه‌یه ایجتیماع ائدهرک، عالمی-مسیحیته قارشی قیام ائتمک فیکری دئییلدیر". آغااوغلو یازیردی کی، اونلاردا "پان‌ایسلاویزم"-ه اوخشار فیکیر یوخدور، آنجاق بئله بیر فیکیر اولسایدی پیس اولمازدی: "کاش کی، بیزده دخی بؤیله بیر اساسلی فیکیر و مرکزی-ایجتیماعیمیز اولا ایدی ده. بیز موسلمان‌لار دا بؤیله بیر مسلکه خیدمت ائتمکله ایفتیخار ائدر ایدیک. فقط نره‌ده بو فیکیر، نره‌ده بو مرکز؟! بؤیله بیر خیالدان عیبارت بولونان "پان‌ایسلامیزم" فیکرینه دئییل، هئچ اولمازسا ایتّیحادی-ایسلامیه-شرعیه‌میزه خیدمت ائتسه‌لر ده چوخ تشکّور ائدر ایدیک". بونونلا دا، آغااوغلو "پان‌ایسلامیزم"ین موسلمانلارین واحید دؤولتی‌نین یارادیلماسی اوغروندا موباریزه آپاران بیر جریان کیمی وئریلمه‌سی‌نین علئیهینه چیخمیشدی.
آغااوغلو "پان‌ایسلامیست‌لر"-ین اساس ایدئیا خطینی "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی کیمی گؤرموشدور. بورادا باشلیجا غایه موسلمان خالقلارینین آیری-آیری میلّت‌لر شکلینده دئییل، واحید "ایسلام میلّتی" اولاراق تمرکوزلشمه‌سیندن صؤحبت گئدیر. "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی اونون "ایسلاما گؤره و ایسلامدا قادین" ، "موسلمان خالقلارینین وضعیتی" ، "پان‌ایسلامیزم و اونون کاراکتری" ، "آخوند، ایسلام و هاتف‌الغیب" و دیگر اثرلرینده، همچنین چوخ‌سایلی علمی-نظری مقالهلرینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. همین اثرلرینده او، «ایسلام میلّتچی‌لیگی» نظریه‌سی ایله باغلی ایکی مسله‌یه دیقت یئتیریلمه‌سینی ضروری ساییردی: 1) ایسلام دونیاسی‌نین فلاکت‌لری‌نین سبب‌لری اوبیئکتیو تحلیل ائدیلمه‌لی و ایسلام میلّتی‌نین قورتولوش یولو روحانی‌‌‌لرین تبلیغ ائتدیگی ایسلامدا دئییل، مؤعتدیل ترقّی‌پرور روحلو ایسلامدا آختاریلمالی؛ 2) دینی کیملیکله (ایسلاملا) میلّی کیملیک (تورکلوک)، دینی اؤزونوتعیینله (ایسلامچی‌لیقلا) میلّی اؤزونوتعیین (تورکچولوک) نینکی ضیدیت تشکیل ائدیر، عکسینه بیر-بیرینی تامام‌لاییر.
1890-جی ایل‌لرده پاریسده تحصیل آلارکن اوروپانین تضییقیندن سارسیلمیش ایسلام دونیاسی‌نین فلاکت‌لری‌نین سبب‌لرینی آختاران جمال‌الدین اسدآبادی ایله هم صؤحبت اولماق، اونون ایسلام دینینده ایصلاحاتچی‌لیق باخیش‌‌لارینی اؤیرنمک احمد بیگ آغااوغلونا درین تاثیر باغیشلامیش، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سی‌نین فورمالاشماسیندا تکان‌وئریجی عامیل اولموشدور. آغااوغلو یازیردی کی، ج.اسدآبادی اؤزونده جسارت تاپیب بیرینجی اولاراق موسلمانلارین عاییله و جمعیت حیات‌‌لاری‌نین کؤهنه‌لندیگینی، چاغداش دؤوره اویغون اولمادیغینی و بونلارا سبب روحانی‌‌‌لرین اؤز‌لری‌نین کؤهنه‌لنمه‌سی، حاکیمیتین کوتلوگو و نادان‌لیغی اولدوغونو قئید ائتمیشدیر. آغااوغلو قئید ائدیردی کی، ج.اسدآبادی "…موسلمان خالق‌‌‌لارینی ایلکین ایسلاما قاییتماغا، لیاقت‌سیز حؤکمدارلارا قارشی آچیق موباریزه‌یه قوشولماغا چاغیریردی. عئینی زاماندا او، روحانی‌‌‌لری آمان‌سیزجاسینا تنقید ائدیر، اونلارین "بوش دیالکتیک و اسکولاستیکی" مسخره‌یه قویور، اونلارین ریاکارلیغینا و حیاسیزلیغینا گولوردو. او، اؤز موحاکیمه و مولاحیظه‌لرینی قورآندان گتیریلن ایقتیباس‌لارلا، موسلمان تاریخینه عایید میثال‌لار و افسانه‌لرله اساس‌لاندیریردی. اونون بوتون گوجو ده محض بئله "اویغونلاشماق" باجاریغیندا ایدی. بوتون اؤلکه‌‌لرین موسلمانلاری اونون سسینده نه ایسه تانیش، عئینی زاماندا یئنی چالارلار حیسّ ائدیردیلر".
ج.اسدآبادی‌نین بو ایدئیالارینی موثبت دَیرلندیرن آغااوغلونون فیکرینجه، شرقده نومونه‌وی ایجتیماعی خادیم اولان بو شخص، عئینی زاماندا اؤزونون گله‌جک داوامچی‌‌لاری‌نین فعالیتی اوچون پروقرام ترتیب ائتمیش و بو داوامچی‌‌لارین اینکیشاف ائتدیرملی اولدوقلاری ایدئیالاری گؤسترمیشدیر. شوبهه‌سیز، آغااوغلو دا ج.اسدآبادی‌نین داوامچیسی کیمی، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ایدئیاسینی ایشله‌ییب حاضیرلامیشدیر. او، "موسلمان خالقلارینین وضعیتی" (1903-1904) باشلیقلی مقالهلرینده یازیردی کی، طالعیین ضربه‌‌لریندن سارسیلیب مأیوس اولموش موسلمان‌لار ایندی گزیب بو فلاکتین اونلارین اوزرینه هارادان گلدیگینی آختاریر و وضعیتی دوزلتمک حاقیندا دوشونورلر. سووئت‌لر بیرلیگی دؤورونون مؤلیف‌لریندن ق.موصطفی‌یئوه گؤره، آغااوغلو بو یازیلاریندا ج.اسدآبادی‌نین فیکیرلری ایله راضی‌لاشدیغینی بیلدیرمیش، عئینی زاماندا "ایسلام شرقی‌نین بؤحراندان چیخماسی‌نین سببینی "ایسلامین برپاسیندا" ، ایسلام میلّتچی‌لیگینده گؤرموشدو".
"ایسلام میلّتچی‌لیگی" نظریه‌سینده قادین‌لارین آزادلیغی، عرب الیفباسیندا ایصلاحات‌‌‌لارین حیاتا کئچیریلمه‌سی، موسلمان ایصلاحاتچیسی‌نین اولماسی، غرب مدنیّتیندن یارارلانماق اساس شرطلردن ایدی. ا.آغااوغلو یازیردی کی، موسلمانلارین ایصلاحات دؤورونو کئچمه‌‌لری‌نین واختی چاتمیشدیر. ایصلاحات‌لار ایلک نؤوبه ده قادین‌لارا آزادلیق وئریلمه‌سیندن و الیفبانین ایصلاحیندان باشلامالی‌دیر. عئینی زاماندا، او، موسلمانلاری غفلت یوخوسوندان اویاتماق اوچون، ج.اسدآبادی کیمی موسلمان ایصلاحاتچیسی‌نین اورتایا چیخماسینی دا واجیب حساب ائدیردی: "موسلمان دونیاسی‌نین غفلت یوخوسوندان اویادیلماسی، اونون مدنی خالق‌لار‌سیراسینا داخیل اولماسی اوچون گوجلو سارسیلما اولمالی‌دیر کی، موسلمان‌لار دا اؤز ایصلاح‌ائدیلمه مرحله‌سینه کئچسینلر و نتیجه ده اونلاردان دا مؤحکم ایراده‌یه مالیک، جانیندان کئچمگه حاضیر اولان بیر رهبر چیخمیش اولسون، همین ایصلاحاتچی ایسه ایسلامین اؤزونده، اونون تاریخینده و عنعنه‌‌لرینده برکتلی بیر زمین تاپاجاق" .آغااوغلویا گؤره، "ایسلام میلّت‌لری" اصیل ایسلامی قانون‌لارا عمل ائتمکله یاناشی، غرب مدنیّتی‌نین موثبت دَیرلرینی ده منیمسه‌ملی و اوروپا میلّت‌لری کیمی اینکیشاف ائتمه‌لی‌دیرلر. اونا گؤره، موحافیظه‌کار روحانی‌‌‌لرین تبلیغ ائتدیگی کیمی ایسلام دینی بدبین‌لیک دئییل، نیکبین‌لیک و ترقّی‌پرورلیک دینی‌دیر. او، یازیر: "نه قورآن، نه ده شریعت اؤزلوگونده ترقّی‌نین دوشمنی دئییلدیر؛ اؤزلرینی ایسلام ایدئیاسی‌نین داشیییجی‌‌لاری حساب ائدن شئیخ‌لر و عولمالار بد مقصدلرله اوراداکی فیکیرلری تحریف ائدیب، اونلاری مدنیّتین باریشماز دوشمن‌لرینه چئویرمیشلر".
آغااوغلونون فیکرینجه، یانلیز "پان‌ایسلامیست‌لر" بیرلشمه آنلامینداکی کئچمیشه قاییتماغین علئیه‌داری اولمادیغی کیمی، عئینی فورمادا یئنی‌لشمگه ده قارشی چیخماقلا راضی‌لاشا بیلمز. چونکی اونلارین نظرینده بیرلشمک نامینه کئچمیشه قاییتماق قدر، یئنی‌لشمک ده چوخ واجیب‌دیر. او، یازیردی: " بیرلشمه معناسیندا کئچمیشه قاییتماغی تبلیغ ائدن پان‌ایسلامیزم، عئینی زاماندا موسلمان‌لار آراسیندا موعاصیر حیاتین کؤکلو و بیریوللوق دَییشدیریلمه‌سینده تأکید ائدیر… بو، واختیله یالنیز موسلمانلارین مالی اولان ایقتیصادی، سیاسی و مدنی فوتوحات‌لار ساحه‌سینده‌کی تأکیددیر… بیر سؤزله، اوروپا عاغیل طرزی و یئنی موسلمان مئیلی مؤجوبینجه ایسلامچی‌‌نین ایدئیا‌‌لاریندا پان‌ایسلامیزم و اوروپالی‌لیق آنلاییشی‌سینونیمی کاراکتری کسب ائتمیشدیر". آنجاق ا.آغااوغلو "پان‌ایسلامیزم" و "اوروپالی‌لیق" آراسینداکی‌سینونیم‌لیگی اساساً علم، صنایع،سیاست، تیجارت ساحه‌‌لرینه عایید ائدیب، بونو معنویات، داورانیش و اخلاقی مسله‌لردن اوزاق توتماغا چالیشمیشدیر.
ا.آغااوغلو ایسلامدا یئنی‌لشمه‌نین ضروریلیگی باغلی دئییردی کی، دین نه قدر قودرتلی عامیل اولسا دا، اؤزونو دینده تاپان اینسان، اونون ان فعال عامیلی کیمی همیشه دینی دَییشدیرمگه، اؤز طلب‌لرینه اویغون گلن نظریه‌لر شکلینه سالماغا چالیشیر: " ایسلامدا دا بئله اولموشدور. عرب‌لرین فیزیکی و ذهنی قووّهلری توکندیکده، عیرق دِژنراسیونا معروض قالدیقدا، ایسلام اونلاردان هئچ ده آز پریمیتیو، هئچ ده آز جنگاور اولمایان تورک-تاتار طایفا‌‌لاری‌نین الینه دوشدو، اؤز نؤوبه‌سینده اونلار دا ایسلامی اؤز قایدالارینا اویغون دییشدیردیلر".
1-جی روسیه اینقیلابی ایللرینده «حیات»، «ایرشاد» و دیگر قزئت-درگی‌لرده‌کی مقالهلرینده قورآن عنعنه‌‌لری ایله اؤز دؤورونو موقاییسه ائدن آغااوغلو ایسلامین تمل پرینسیپ‌لرینه اوستونلوک وئرمکله یاناشی، ایسلامین هئچ بیر‌سیاسی، ویجدانی، معنوی آزادلیغا ضید اولمادیغینی عکسینه، بو عامیل‌لرین قورآندا اؤز عکسینی تاپدیغینی گؤسترمگه چالیشمیشدیر. ق.مصطفی‌یئوین فیکرینجه، بونونلا دا "ایجتیماعی-تاریخی حادیثه‌لره ایدئالیست-دینی مؤوقعدن یاناشان ا.آغایئو اؤزو-اؤزونو اینکار ائدیر. او، بیر الی ایله دینده یئنی‌لیگین ضروری‌لیگینی یازیر، دیگر الی ایله اونو پوزور". بیزجه ده، آغااوغلونون بیر طرفدن دینده یئنی‌لشمه‌نی ضروری سایدیغی حالدا، دیگر طرفدن ایسلامین تمل پرینسیپ‌لری‌نین قورونماسی مسله‌سینده ایصرارلی اولماسی بیر قدر ضیدیتلی‌دیر.
بئله‌کی، " ایسلام میلّتچی‌لیگی " نظریه‌سینی اساس‌لاندیرارکن ایسلام فلسفه‌سیندن، او جومله‌دن قورآنی-کریمه و پئیغمبرین حدیث‌لرینه اوز توتان آغااوغلو حساب ائدیردی کی، محمد پئیغمبرین (ص) تعلیمی آللاهین تعلیمی‌دیر و ایسلام حاقیندا فیکیر یوروتمک اوچون قورآن اساس گؤتورولمه‌لی‌دیر: " محمد پئیغمبر (ص) آللاه حاقیندا اونون تصوور‌لری‌نین قورآندا عکس ائدیلدیگی کیمی، موعاصیر فلسفه ترمینولوژی‌سینده دئیزم آدینی داشییان تعلیمین ان بیتکین، ان موکمّل و ان اعتیقادلی نوماینده‌سی‌دیر. اونون آللاهی شخص دئییل، هئچ بیر موعین‌لیگه مالیک دئییل، اونو ایفاده ائتمک مومکون دئییلدیر. اونا هئچ بیر آتریبوت - نه منفی، نه ده موثبت آتریبوت‌لار مونجر ائتمک اولماز. بو، هر شئیدن اول، فورماسیز، نهایت‌سیز آبستراکسیا، هر یئرده بولونان، سونسوز، عقل خاریجینده و هر شئیی احاطه ائدن ایدئال تصوورلردیر".
اونون فیکرینجه، ایسلامداکی آللاه آنلاییشی هر شئیین اوندان باش وئردیگی و هر شئیین اونا قاییتدیغی سونونجو "سبب‌لر سببی‌دیر". آللاه حیاتی، اؤلومو، زامانی، مکانی اؤزونده احتیوا ائدیر، اؤزو ایسه بونلارین هئچ بیری ایله محدود دئییلدیر. او، یازیردی: " اونون هر شئیی قاورایان دئیزمی… دئمک اولار کی، پانتئیزمه سون درجه یاخینلاشیر. محمد پئیغمبر (ص) بو عومومی مودعالاردان چیخاردیغی نتیجه‌لرده اوروپا دئیست‌لریندن داها ایره‌لی‌یه گئتمیشدیر". چونکی اوروپا فیلوسوف‌‌لاری‌نین "عالی عقل" ("موطلق ایدئیا")، ایسلام موتفکیر‌لری‌نین "اونیورسال روح" آدلاندیردیقلاری آللاه بو پئیغمبرین وایسطه‌سیله حقیقتی اینسان‌لارلا بیرلشدیرمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلام احکامی عقلی - «بوتون اینسانلارین داشیدیغی داخیلی پئیغمبری» بوتون پئیغمبرلردن یوکسک توتور و او، پئیغمبرلر‌سیراسی‌نین باشیندا دورور. چونکی عقل اینسان‌لار اوچون بیرینجی پئیغمبردیر. بو باخیمدان ایسلام احکامینا گؤره "عقلده برائت تاپمایان نه وارسا دینین ترکیبینه داخیل اولمالی‌دیر". آغااوغلو یازیردی: " کیم اؤزونو تفکّور، علم ساحه‌سینده گؤسترمک ایسته‌ییر، قوی او، بو پئیغمبرلر نظریه‌سینی، بو حقیقتین اینکیشاف منظره‌سینی ایمکان حدّینه قدر گئنیشلندیرسین. او زامان اونون قارشیسیندا نه قدر گؤزل و نه قدر ده بؤیوک پرسپکتیولر آچیلمیش اولار".
بو کیمی مولاحیظه‌لردن گؤرمک اولار کی، آغااوغلو اؤزو ده ایلکین ایسلامی احکام‌‌لارین دَییشمه‌سی‌نین علئیهینه اولوب، یالنیز ایسلاما سونرالار اولونموش علاوه‌لردن قورتولماغی واجیب حساب ائتمیشدیر. آنجاق مسله اوندادیر کی، بعضی حال‌لاردا ایلکین ایسلامی احکام‌لارلا اونا اولونموش علاوه‌لرله باغلی دا یکدیل فیکیر یوخدور. باشقا سؤزله، بعضاً موعین‌لشدیرمک اولمور کی، هانسی اصیل ایسلامی احکام‌لار، هانسی ایسه علاوه‌لردیر.
آغااوغلو داها چوخ "پان‌ایسلامیزم و اونون کاراکتری" سیلسیله مقالهلرینده "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نین علمی-نظری اساسلارینی وئرمگه چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلام دینینی قبول ائدن خالق‌لار آراسیندا بیر چوخ میلّی عادت-عنعنه‌لرده‌کی فرق‌لر اورتادان قالخمیش، اورتاق "ایسلام مدنیّتی" و "ایسلام میلّتی" آنلاییشلاری یارانمیشدیر. آغااوغلو یازیردی: "ایسلام آیری-آیری خالقلارین: عرب، تورک، فارس، زنجی، تاجیک و سایره‌‌لرین اؤزونه‌مخصوص فردی اعتیقاد‌‌لارینداکی، عادت-عنعنه‌‌لرینده کی ، حتّی دیل و گئییم‌لرینده کی فرقی آرادان قالدیرمیش – نیوئرله‌میش، سؤزون تام معناسیندا اونلاری فاتح‌لرین آسسیمیلاسیونونا معروض قویموشدور. حال-حاضیردا موسلمان خالقلارینین لوغتینده میلّت مفهومونا اویغون اولان بیر ایصطیلاح آختارماق یئرسیز اولار. چونکی اونلارین هامیسی بو معنانی ایفاده ائدن عومومی بیر ایصطیلاحی - عربجه "میلّت" سؤزونو ایشله‌دیرلر. بو ایصطیلاح ایسه عیرقی، قؤومی، اتنیک، حتّی اخلاقی بیرلیگی دئییل، هر شئیدن اول دینی بیرلیگی ایفاده ائدیر".
اونون فیکرینجه، "پان‌ایسلامیزم" چرچیوه‌سینده "ایسلام میلّتی" ، یا دا "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ایدئیاسی ایسلامین اؤزونده، اونون نظریه و تاریخینده احتیوا ائدیلمیشدیر. یعنی هر جور اتنیک میلّتچی‌لیگه دوشمن اولان ایسلام دینی، اونو قبول ائدن خالق‌لار اوچون اورتاق بیر دین کیملیگی "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار" تئزی ایله مؤحکم‌لتمیشدیر. او، یازیردی: " عوموم‌بشری‌لیک دئمک اولان ایسلام میلّی علاهیده‌لیگی، عیرقی آیری-سئچکی‌لیگی، سیلکی خورافات و عنعنه‌‌لری ضعیف‌لتمگه چالیشیر. ایسلاما گؤره، اونا ایمان گتیرن بوتون اینسان‌لار قارداش‌دیرلار، هامی آللاه و قورآن قارشیسیندا برابردیر. نه تورک، نه عرب، نه فارس، نه هیندو، نه زنجی، نه آغ وار: هامی موسلمان‌دیر، برابر و بیردیر، هامی عئینی بیر آتانین، سئون بیر آتانین اؤولاد‌‌لاری‌دیر، فرق یالنیز اونا ایطاعت ائده‌نین درجه‌سینده‌دیر. بو ایدئیا قورآندا عومومی مودعا شکلینده دئییل، آیدین و رسمی شکیلده ایفاده ائدیلمیشدیر: "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار".
بیزجه، آغااوغلونون اتنیک میلّتچی‌لیگی بیر کنارا قویوب "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی تبلیغ ائتمه‌سی و بونو "موسلمان‌لار قارداش‌دیرلار" تزی ایله اساس‌لاندیرماغا چالیشماسی تصادوفی دئییلدی. بورادا ایلک نؤوبه‌ده، اوروپا ایدئولوقلاری و حربچی‌لری طرفیندن شوعوری و فیزیکی جهتدن پارام-پارچا اولونموش ایسلام خالق‌‌‌لارینی بیر آرادا توتماق، اونلار آراسیندا مؤوجود اولان دوشمنچی‌لیک حیسّ‌‌لرینی آرادان قالدیرماق ایدی. "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی گئرچکلشدیرمک نامینه اتنیک میلّتچی‌لیگی ایسلامین دوشمنی کیمی قلمه وئرن آغااوغلو دا موسلمان خالقلارینین قورتولوش یولونو "دینی میلّتچی‌لیک"ده گؤروردو.
ق.مصطفی‌یئو ده حساب ائدیر کی، "ایسلام میلّتچی‌لیگی"نی ایره‌لی سورمکله آغااوغلو و اونون کیمی دوشونن میلّی-بورژوا ضیالیلار آچیق شکیلده اولماسا دا، اوستو اؤرتولو اولاراق دینی میلّتچی‌لیک یولونو بیرینجی پلانا چکیر و موسلمان خالقلاری بو بایراق آلتیندا توپلاماغا چالیشیردیلار: "بورژوا میلّتچی‌لری آذربایجان خالقی‌نین معاریف و مدنیّتی یولوندا معاریفچی‌لرین موباریزه‌سینی ایسلام معاریفی و مدنیّتی اوغروندا موباریزه ایستیقامتینه یؤنلتمگه چالیشیر، اونلارین کؤمگی ایله ایسلام دینی ایله علمی باریشدیرماق، "ایسلام مدنیّتینی" "غرب مدنیّتینه" قارشی قویماق، ایسلامی موعاصیرلشدیرمک، ایسلام روحانی‌لیگینی تزاریزمین تاثیریندن خیلاص ائدیب، ایسلام میلّتچی‌لیگی آخینینا جلب ائتمک ایسته‌ییردیلر".
بیزجه، بورادا صؤحبت ایسلام مدنیّتینی غرب مدنیّتینه قارشی قویماقدان چوخ اوروپا مدنیّتینه عایید یئنی‌لشمه ایدئیالارینی دا قبول ائتمکله یاناشی، عئینی زاماندا، اونا آلترناتیو اولا بیله‌جک بیر مدنیّتی اورتایا قویماق ایدی. ساده‌جه اولاراق، بورادا اؤزونو (پان‌ایسلامیست، ایسلام میلّتی) و مدنیّتی (ایسلام مدنیّتی) آدلاندیرما دوغرو سئچیلمه‌دیگی (یا دا مجبورییّتدن) اوچون، بو اوروپا ایدئولوقلاری طرفیندن آنجاق دینی بیرلیک یؤنوندن دیرلندیریلمیشدیر. حالبوکی ج.اسدآبادی، ع.حسین‌زاده، ا.آغااوغلو و باشقا موتفکّیرلر یاخین شرق خالقلارینین عومومی اویانیشی و بیرلیگی آدینا "ایسلام میلّتی" ، "ایسلام مدنیّتی" آنلاییش‌‌لارینا سینونیم باشقا اوغورلو آد تاپا بیلمه‌دیکلری اوچون بونا مجبور ایدیلر. بوندان یالنیز اتنیک-میلّی آنلامدا (تورکچولوک، فارسچی‌لیق، عربچی‌لیک و ب.) کنارا چیخماق مومکون ایدی کی، بو دا غرب-اوروپا مدنیّتینه قارشی آلترناتیو اولماغی مومکون‌سوز ائدیردی. اونا گؤره ده، غرب مدنیّتینه، غرب میلّتچی‌لیگینه (اصلینده بونون دا سینونیم آدی مسیحیت میلّتچی‌لیگی، مسیحیت مدنیّتی‌دیر) آلترناتیو اولا بیله‌جک ان اوغورلو ایدئیا کیمی "ایسلام مدنیّتی" و "ایسلام میلّتچی‌لیگی" گؤرولموشدور.
احمد بیگ آغااوغلو نه قدر ایسلام مدنیّتی و "ایسلام میلّتچی‌لیگی" طرفداری اولسا دا، بونونلا یاناشی تورک کیملیگینی، تورک وارلیغینی بیر سؤزله، تورک دونیاگؤروشونو ده ایفاده ائتمیشدیر. آغااوغلونون "ایسلام میلّتچی‌لیگی" ایله یاناشی تورکچولوگه مئییل ائتمه‌سینده ان باشلیجا عامیل قافقازدا روسلاشدیرما، فارس‌لاشدیرما سیاستی، او جومله‌دن 1905-1906-جی ایل‌لرده تزار روسیهسینین الی ایله باش وئرن ائرمنی-موسلمان موناقیشه‌سی اولموشدور. عومومیلیکده ایسه، "ایسلام میلّتچی‌لیگی" بوتون موسلمان خالق‌‌‌لارینی واحید مدنیّت، واحید ایدئیا، واحید دینی-سیاسی میلّت اولاراق بیر آرادا توتماق قدر واجیب اولدوغو حالدا، عئینی زاماندا، دؤرد بیر طرفدن تورک وارلیغینا قارشی آچیلمیش ساواش‌لارا دایانماق اوچون تورکچولوگو ده واجیب ائتمیشدیر. آنجاق آغااوغلونون نظرینده تورکچولوک صونعی بیر میلّتچی‌لیک دئییل، ایسلامچی‌لیقلا سسلشن بیر ایدئیادیر. او، "قافقازدا میلّی عداوت وارمی؟" (1902) آدلی مقاله‌سینده صونعی میلّتچی‌لیکله اصیل میلّتچی‌لیگی بیر-بیریندن آییرماغا چالیشمیشدیر. اونون فیکرینجه، "صونعی میلّتچی‌لیگی" یارادان داها چوخ شهر موحیطی و اونون محدود گؤروشلو" اینتللکتوال‌‌لاری" دیر: "بیر طرفدن دین، عیرق، دیگر طرفدن ایسه اینسانا نیفرت - بودور همین "میلّتچیلر"ین گویا اؤز میلّتچی تندنسیا‌‌لارینی بیان ائتمک اوچون ایستیفاده ائتدیگی سئویملی‌سیلاح‌لار. بو "اینتللکتوال احوال-روحیه" شهر ایصلاحاتی کئچیریلندن سونرا بیزیم آرامیزدا داها چوخ کسکینلشمیشدیر. خالقی تمثیل ائتمگه جان آتان، اؤزگه‌‌لرین فیکیر‌لرینه، سربست‌لیگینه دؤزومسوز اولان، باشقالارینین حوقوق‌‌لارینا، حیسّ‌‌لرینه حؤرمت ائتمه‌ین بو "اینتللکتوال فاناتیک‌لر" خالقین "قایغیسینا قالان‌لار" آدی آلتیندا "دین"له، "عیرق"له، "تاریخی خاطیره‌لر"له اویناقلاشیرلار. اونلار هر بوش شئیه، هر عادی هوسه میلّی-دینی دون گئییندیرمگه چالیشیرلار و نتیجه‌ده صونعی میلّتچی‌لیک مئیدانا گلیر کی، بیزیم چوخ‌سایلی "میلّتچیلر" اوندان مهارتله و اؤزلرینه صرف ائدن کیمی یارارلانیرلر".
او، "قافقازدا میلّی مسله" (1904) مقاله‌سینده ده یازیردی کی، یاخشی و پیس میلّتچی‌لیک وار: "بیرینجیسی وطنه محبتله، دیل ایله، قان ایله، عومومی عنعنه‌لر و تابع ایله باغلی اولدوغونوز اینسان‌لارا غئیری-ایختییاری رغبت ائتمکدیر. بو جور میلّتچی‌لیگی طبیعت اؤزو یارادیر و هئچ بیر کاپیتالین، هئچ بیر قزئتین بورادا ایشی یوخدور. طبیعی اولدوغو اوچون بئله میلّتچی‌لیک هم گؤزل‌دیر، هم ده خئییرخواه‌دیر. او، خئییرخواه‌لیق ائتمک، وطنه خیدمت گؤسترمک، اونون اوغروندا اؤزونو، واختینی، گوجونو قوران وئرمک آرزوسوندان او طرفه کئچمیر. آنجاق پیس میلّتچی‌لیک ده وار - عداوته، نیفرته، باشقا‌‌لارینی نیفرت ائتمگه و ازمگه سوروکله‌ین باریشماز میلّتچی‌لیک. بئله میلّتچی‌لیک صونعی‌دیر، غئیری-طبیعی‌دیر، اونو اینسان‌لار و کاپیتال یارادیر".
آغااوغلویا گؤره، قافقازدا پیس میلّتچی‌لیک ده تشکّول تاپماقدادیر و بونو هئچ کیم اینکار ائده بیلمز: "او، مؤوجوددور و هر گون حیاتیمیزی کورلاییر. بو فاکت‌دیر. بئله میلّتچی‌لیگین هارادان گلمه‌سی ایسه باشقا بیر مسله‌دیر کی، اونو آنلاماق اوچون بو بلانین بیزیم دیارا نه واختدان گلدیگینی خاطیرلاماق یئتر. بیر شئی شکسیزدیر: بیزده صنایع، ایری تیجارت مرکز‌لری، بیر سؤزله، کاپیتال اولمایانا قدر پیس میلّتچی‌لیک ده یوخ ایدی. گلدیگیمیز یگانه قناعت بودور کی، قافقازدا کوتله آراسیندا، شهر مرکزلرینده، کندلرده و تارلالاردا هئچ کیم میلّتچی‌لیک باره ده دوشونمور؛ اورادا هامی حیله‌گرجه‌سینه مودریک‌لیک ائتمه‌دن، ساده، عئینی وطنین اؤولاد‌‌لاری کیمی، عئینی قایغی‌لارلا احاطه‌لنن، عومومی زحمتله بیرلشن، بیر-بیری‌نین کؤمگینه گلن اینسان‌لار کیمی یاشاییر".
آغااوغلونا گؤره، "پیس میلّتچی‌لیک" ایلک نؤوبه‌ده اوروپادا کاپیتالیزمین یارانماسی ایله مئیدانا چیخمیش، بورادا بورژوازی و میلّتچی‌لیک بیر-بیرینه باغلی اولدوغو اوچون بورژوا اولوب میلّتچی اولماماق غئیری-مومکون اولموشدور: "کاپیتال سویغونچولوقدا هئچ نه‌یه فرق قویماماق ایسه کوسموپولیتیزم‌دیر. او، اؤزونکونو ده، اؤزگه‌نی ده، ائللینی ده، یهودینی ده عئینی راحات‌لیقلا محو ائدیر. لاکین اونون کوسموپولیتزمی بوندان او یانا کئچمیر. اؤزگه‌نی محو ائتمک لازیم اولاندا و همین اؤزگه بونو کؤنوللو ائتمک ایسته‌مه‌ینده کاپیتال سؤزون ان پیس معناسیندا میلّتچی اولور". او، داها سونرا یازیردی: "اوروپانی- باریشماز میلّتچی‌لیگین بو کلاسیک اؤلکه‌سینی گؤتورون. اونو یارادان همین کاپیتال دئییلمی؟ هانسیسا بازاردا اینگیلیس کاپیتالیستی ایله رقابت آپارماق ایسته‌ین فرانسه کاپیتالیستی اؤز وطنینینده اینگیلیس‌لره قارشی نیفرت، پاخیل‌لیق حیسّ‌‌لرینی اویادیر. اونوتمایین کی، اونون بونون اوچون واسیطه‌‌لری – قزئت‌لر، درگی‌لر، تلقراف آژانس‌لاری و گؤرکملی، نوفوذلو مؤوقعیی وار. او، هموطن‌لری‌نین خوش حیسّ‌‌لریندن، اونلارین اؤز میلّتینه، وطنینه سئوگیسیندن ایستیفاده ائدیر، بو حیسّ‌‌لری پیس یولا چکیر، یاخشی میلّتچی‌لیگی پیس میلّتچی‌لیگه چئوریر. بو آزمیش کیمی، منفعت قازانماق اوچون او، قایغی آدی آلتیندا ایمکان‌سیزلیغا دوچار ائتدیگی، پرولتاریاتا چئویردیگی اهالی‌نین اوچده بیر حیصه‌سینه پیس میلّتچی‌لیگی آرتیقلاماسی ایله آشیلاییر. بونلار باریشماز میلّتچی‌لیگی داها دا گوجلندیریر، اینکیشاف ائتدریر، دستکله‌ییر". آغااوغلونون دونیاگؤروشونده ایلک دؤورلرده ایسلامچی‌لیق، ایسلام میلّتچی‌لیگی ایدئولوژی کاراکتر داشیدیغی حالدا، تورکچولوک ایسه داها چوخ خوصوصی ماهیت کسب ائتمیشدیر. بوراداکی خوصوصی‌لیگین ماهیتینده ده تزار روسیهسینین ایشغالی آلتیندا اولان تورک-تاتار خالقلارینین دینی میلّتچی‌لیکدن داها چوخ اتنیک-میلّی میلّتچی‌لیگه گؤره آسسیمیلاسیونا معروض قالماسی ایدی. تورکچولوک حیسّی‌نین گوجلنمه‌سی ده فارس‌لاشدیرما، روسلاشدیرما، ائرمنی‌لشدیرمه سیاستی قارشیسیندا موهوم سیاسی فاکتور ایدی. آغااوغلونا گؤره، روسیه‌ده‌کی موسلمان جمعیتی ده یالنیز دینی دئییل، هم ده میلّی کاراکترلی‌دیر: «بوتون بو جمعیت یالنیز دینی جمعیت اولماییب، عئینی زاماندا اتنیک بیر وارلیق‌دیر. چونکی بیزیم روسیه موسلمانلاری چوخ آز ایستیثنا ایله بؤیوک تورک-تاتار عیرقینه منسوب‌دورلار".
ی.آکچورانین تعبیرینجه دئسک، روس‌لاشدیرماغا، فارس‌لاشدیرماغا قارشی دایانماق، مذهب آیریلیغینا سون قویاراق دوشمن‌لرینه فورصت وئرمه‌مک باخیمیندان ا.آغااوغلو، ع.حسین‌زاده و ع.توپچوباشی قافقاز تورکلوگونده بیرلیگین یارانماسینا چالیشمیشلار. اونا گؤره ده ا.آغااوغلو نه قدر «ایسلام میلّتچی‌لیگی»ندن چیخیش ائتسه ده، آذربایجان تورکلرینین اویانماسی باخیمیندان گؤردوگو میلّی ایشلری، خوصوصیله ائرمنی-موسلمان موناقیشه‌سی زامانی «دیفاعی»نین لیدری کیمی آپاردیغی موباریزه اونو ایسلامچی‌لیغین ایدئولوقو ایله یاناشی، تورکچو آدلاندیرماغا لاییق ائدیر. تانینمیش عالیم ت.سویاتوخووسکی یازیر: «تاتار-ائرمنی موحاریبه‌سی نتیجه‌سینده مئیدانا گلن «دیفاعی» اؤزونون اساساً آنتی‌روس فعالیتی ایله شامیل دؤوروندن بو یانا تشکیلات‌لانمیش هئچ بیر موقاویمتله اوزلشمه‌ین تزار رژیمینه اوزون ایل‌لر بویو موطیع‌لیک تابعچی‌لیگه ضربه ائندیرمیش اولدو».
عومومیتله، آغااوغلو "کاسپی" ، "حیات" و "ایرشاد" قزئت‌لرینده درج اولونان مقالهلرینده تزار روسیه‌سینده آپاریلان روسلاشدیرما، ائرمنی‌لشدیرمه، مسیحی‌لشدیرمه سیاستی نتیجه‌سینده تورکچولوگون و ایسلام‌لیغین آشاغی‌لانماسینا بیرمعنالی شکیلده قارشی چیخمیش، تورکلوگون و موسلمان‌لیغین اصیل ماهیتینی ایفاده ائتمگه چالیشمیشدیر. مثلا، او، "ایرشاد" قزئتینده نشر اولونان " طلوع ائدن آی پارچاسی" مقاله‌سینده آچیق شکیلده تورکلوگون و موسلمان‌لیغین مودافیعه‌چیسی کیمی چیخیش ائدیر و بونون سبب‌لرینی گؤستریردی: "تورکلوک و موسلمان‌لیق مسله‌سینه گلدیکده یئنه مِنشیکوف‌لار بیلمه‌لی‌دیرلر کی، بیز موسلمانیز و تورکوز. نه موسلمان‌لیقدا و نه تورکلوکده ائله بیر لکه گتیرن بیر شئی یوخدور کی، بیز اؤز موسلمان‌لیغیمیزی و تورکلوگوموزو گیزله‌یک. ایسلام دونیادا ان اوّلینجی دین‌لردن بیریسی‌دیر. اوندا ائله بیر اینسانپرست‌لیک واردیر کی، اینسانا فخر و سعادتدن ساوایی بیر شئی گتیرمز. ایسلامدا نه وار کی، بیز اوندان اوتانیب اؤز موسلمان اولماغیمیزا پرده چکک؟ منشیکوف‌لارا ایسلام خوش گلمه‌ییر. منه ده مسیحیت خوش گلمه‌ییر. اونلار اؤز یول‌‌لاریندا، من ده اؤز یولومدا. نه اونلارا، نه ده منه بوندان بیر تؤهمت، بیر مذمت گلمز. تورک طایفاسی ایسه الان آسیا و آفریقادا ایسلام‌لار آراسیندا ان بؤیوک، ان رشید، ان موستعید، ان قابیل، ان اهمیتلی، ان بیرینجی طایفادیر. تورکلوک ایله آنجاق ایفتیخار ائتمک اولار". او، آچیق شکیلده یازیردی کی، تورکلوک ائله بیر حیسّ، دویغودور کی، اونو هئچ کیم تورکون الیندن زورلا آلا بیلمز: "تورک اولوب دا قلبی-مئیلیمیز دونیادا، هر یئرده تورک وار ایسه اونادیر. بو بیر حیسّی-طبیعی‌دیر. دونیادا هئچ بیر گوج، هئچ بیر زور بیزیم الیمیزدن آلاماز".
آغااوغلونون فیکرینجه، آنجاق آنتی‌تورک، آنتی‌ایسلام ایدئولوق‌‌لارین ایفاده ائتدیگی کیمی، موسلمان و تورک اولماق هئچ ده "پان ایسلامیست" و "پان‌تورکیست" اولماق دئمک دئییلدیر: "چونکی پان‌ایسلامیست دئمک، یعنی جومله موسلمانلاری بیر موسلمان دؤولتین تختی-ایداره‌سینه جمع ائتمک دئمکدیر. پان‌تورکیزم دئمک ده جومله تورکلری بیر تورک دؤولتی‌نین تختی-حؤکومتینه جمع ائتمک دئمکدیر. اگر معنا بئله ایسه دونیادا بیر موسلمان، بیر تورک تاپیلماز کی، بئله خیال ایله اوغراشسین. اگر تاپیلسا بئله دیوانه‌دیر. چونکی موسلمان‌لار و تورکلرین ایندیکی حالیندا بئله فیکیرلره آلیشماق دون کیشوت کیمی یئل دَییرمانی ایله ووروشماق کیمی‌دیر. ایسلام و تورک بو حالدا ائله پریشان، ائله مظلوم‌دورلار کی، بو نؤوع فیکیرلره اصلا بئله یئر وئرمییورلار. موسلمانلارین و تورکلرین یوزده دوخسانی اؤزگه طایفا‌‌لارین الینده دیرلر کی، اولسون اوروپا طایفا‌‌لاریندان. بو طایفالار عالیم، موسلح طایفالاردیر".
آغااوغلو سونرالار اؤزو ده تزار حؤکومتی‌نین روسلاشدیرما سیاستینه قارشی "حوریّت، موساوات، عدالت!» دئویزی ایله نشر اولونان "ایرشاد" قزئتی‌نین توتدوغو مسلکی بئله ایضاح ائتمیشدیر: بیرینجیسی روس حؤکومتینه قارشی موجادیله ائدهرک تورک عونصورونون سیاسی حوقوقلارینی تأمین ائتمک، ایکینجیسی ایسه، تورک عونصورونده بیرلیک فیکرینی یاراتماق. دوغرودان دا، ا.آغااوغلو همین دؤورده تزار حؤکومتی‌نین، ائله‌جه ده مارکسیست-لنینچی‌لرین تورک خالق‌‌‌لارینا قارشی یئریتدیگی ریاکار سیاستی ایفشا ائتمگه چالیشمیش، سونونجو‌‌لاری ایتّیحاد و ایتّیفاقا چاغیرمیشدی.
اونون فیکرینجه، تزار حؤکومتی‌نین سیاستی ایسه، ساده روس‌‌‌لارین تورکلره اولان موناسیبتیندن تامام فرقلی‌دیر. بئله کی، ساده روس‌لارلا تورک-تاتارلار آراسیندا گیزلی بیر دوغمالیق، یاخینلیق واردیر، چونکی روس‌‌‌لارین دامارا‌‌لاریندا تورک-تاتار قانی چوخدور. تاتار‌‌لارین بیر نئچه یوز ایل داوام ائتمیش حؤکمران‌لیغی هدر گئتمه‌میش، هر ایکی عیرق بیر-بیرینه مؤحکم قایناییب قاریشمیشدیر. بیر سؤزله، روس‌لارلا تورک-تاتارلار آرا‌‌لارینداکی دین آیریلیغینا باخمایاراق، تاتار‌‌لارین اؤز آنتروپولوژی خوصوصیت‌لرینی قورویوب ساخلاماقلا یاناشی، بیر چوخ روس عاییله‌لری‌نین ده دامار‌‌لاریندان تاتار قانی آخیر. آنجاق تورک-تاتارلارلا روس‌لار آراسینداکی بو دوغمالیغا، یاخینلیغا رغماً، 1-جی روس اینقیلابینا قدر تزار روسیهسی «منفور مذهبچی‌لیک-روسلاشدیرما سیاستی» آپارمیش، اونلاری ان موهوم حوقوق‌لاردان بئله محروم ائتمیشدیر. ا.آغااوغلو یازیر: "بیز ایندی‌یه قدر دوغرودان دا عومومی آنامیز اولان وطنین اؤگئی اوغول‌‌لاری اولموشوق، بیزه اعتیبار ائتمیردیلر، بیزی کناردا ساخلاییردیلار، بیزی ان موهوم حوقوق‌لاردان محروم ائدیردیلر، یئر کوره‌سی‌نین بوتون خالق‌‌‌لارینا وئریلمیش ان بسیط و عئینی زاماندا گرکلی مدنیّت موسیسه‌‌لرینی بیزه وئرمکدن ایمتیناع ائدیردیلر".
دئمه‌لی، روسلاشدیرما سیاستینده باشلیجا رولو روس حؤکومتی حیاتا کئچیرمیش و بو زامان اونلار روس‌لارلا تورک-تاتارلار آراسینداکی یاخینلیق‌‌لارینی نینکی نظره آلمامیش، حتّی اونلاری وحشی، یاریم‌اینسان کیمی قلمه وئرمیشلر. ماراقلی‌دیر کی، وضعیتین بو درجه‌یه چاتماسیندا ایسه روس مأمور‌‌لاری مرکزی حؤکومتی دئییل، تورک-تاتار‌‌لارین اؤزلرینی گوناهکار سایمیشلار. بئله‌کی، ا.آغااوغلو و باشقا ضیالی‌لارین روسلاشدیرما ایله باغلی ایمپریا مأمور‌‌لارینا یؤنلمیش ایتّیهام‌‌لارینا اونلارین جاوابی بئله اولموشدور: تقصیر‌سیزین اؤزونوزده دیر، آخی سیز نه اوچون سسینیزی چیخارمیردینیز، نه اوچون ایندی‌یه قدر اؤزونوزو گؤسترمیردینیز. ا.آغااوغلو ایسه، روس مأمورلارینین بو ایراد‌‌لارینی آجی حقیقت کیمی درک ائدیب سارسیلدیقلارینی بیلدیرمیشدیر. فیکریمیزجه، روس مأمور‌‌لاری بو ایراد‌‌لاریندا هئچ ده حاقلی دئییلدیلر. بونا ان باریز نومونه کیمی «اکینچی»نین باغلانماسینی، اوزون مودت تورک دیلینده قزئت‌لرین نشرینه قاداغان قویولماسینی، تزار ظولمونه قارشی تک-توک چیخان‌‌لارین یا اؤلدورولمه‌سینی، یا دا‌سیبیری‌یه سورگون ائدیلمه‌سینی گؤستره بیلریک.
احمد بیگ آغااوغلو یازیردی کی، بیزیم تربیه‌میزین بیرینجی کرئدوسو، والیدئین‌لریمیزدن آلدیغیمیز بیرینجی اؤیود سوسماغی دانیشماقدان اوستون توتماقلا باغلی‌دیر: "بیزیم بوتون شاعیر‌لریمیز، یازیچی‌‌لاریمیز، مودریک‌لریمیز دینمه‌مگی گنجلیگین ان بؤیوک بزه‌گی، قوجا‌‌لارین مودریک‌لیک علامتی کیمی ترنّوم ائدیرلر». بیر سؤزله، موسلمان‌لار آراسیندا "سوسماق قیزیل‌دیر" ، "صبر یاخشی شئیدیر" کیمی فیکیرلر هامی‌یا معلوم‌دور. اونون فیکرینجه، سون عصرلرده حؤکمدارلار، ریاکار روحانی‌‌لر "اؤز‌لری‌نین امین-آمانلیغی نامینه بیزیم موقدس دینیمیزی ایستیثمار ائتمیشلر، اونلار بیزیم قلبیمیزله اوینامیشلار و بیز بونا دا دؤزوروک".
دئمه‌لی، سون دؤورلرده "سوسماغ"ین نتیجه‌سی ایدی کی، هم روحاً، هم ده جیسماً ازیلمیش بیر میلّت "لال" اولموشدور. حالبوکی روس اینقیلابی ایللرینده "دانیشماق" قابیلیتینه چوخ احتیاج دویولوردو و میلّتین گله‌جک مؤوجودلوغو دا بوندان آسیلی ایدی. آغااوغلو یازیردی: "روسیه‌لی موسلمان‌لار اوچون ده کؤهنه دَیرلری یئنیدن قییمت‌لندیرمک اوچون تاریخی مقام یئتیشمیشدیر. بیز اؤزوموزون «تاریخی سوکوتوموزو» دا، اونونلا بیرلیکده اینسانلارین طالعیینه هانسیسا مؤعجیزه‌لی بیر ایلاهی قووّه‌نین موداخیله ائده‌جگینه تاریخی اینامی دا بیر کنارا آتمالی‌ییق. بیز موسلمان‌لار ندنسه بئله دوشونمگه وردیش ائتمیشیک کی، گویا بیز هئچ نه ائتمه‌سک ده، اولو تانری بیزیم قئیدیمیزه قالاجاق و ایشلریمیزی لاپ یاخشی یولونا قویاجاقدیر. بو جور دوشونجه ایلک نؤوبه ده، قورآنا ضیدّیر. قورآندا گؤستریلیر کی، اینسانین بوتون طالعیی، اونون بوتون قیسمتی اؤزونون انرژیسیندن و امگیندن آسیلی‌دیر".
ا.آغااوغلو آچیق شکیلده دئییردی کی، هئچ بیر ایش گؤرمه‌دن، امک صرف ائتمه‌دن ایشله‌ین، ال-اله وئریب یاشایان خالق‌لارلا رقابت آپارماغی دوشونمک چوخ یانلیش‌دیر و داها بئله یاشاماق یاراماز. آرتیق اؤزوموزو جانسیز، اؤلو پورترت‌لرین یئرینه قویماقدان ال چکمه‌لی، ایشله‌ملی، اؤزوموز اؤزوموزون قئیدینه قالمالی، احتیاج‌‌لاریمیز باره ده دوشونمه‌لی و اونون تأمین ائدیلمه‌سی اوصول‌‌لارینی اؤیرنمه‌لی‌ییک. او، یازیردی: «ایندی بوتون روسیه قارشیسی آلینماز و قودرتلی بیر طرزده یئنی‌لشدیگی بیر دؤورده بیز موسلمان‌لار دا یئنی‌لشمه‌لی‌ییک، عکس تقدیرده بیز یئنه گئریده قالاجاییق، یئنه هامی بیزی اؤتوب کئچه‌جک». آغااوغلو یازیردی کی، روسیه‌ده حیاتا کئچیریلن ایصلاحات‌لاردان ماکسیموم یارارلانماق، یئنی حیات فورما‌‌لاری آراسیندا باشیمیزی ایتیرمه‌مک، همین فورمالارا عاغلاباتان طرزده اویغونلاشماق، اطرافیمیزده‌کی خالقلارین سویه‌سینه چاتماق و اؤزوموزه لاییقلی یئر توتماق لازیمدیر: "بوندان اؤترو ایسه: 1) ائله بو ساعات، درحال ایجتیماعی حیاتدا بیزیم ضعیف‌لیگیمیزین، ایندیفرنت‌لیگیمیزین، دعاوا-دالاشین، شخصی غرض‌لیگین بوتون سبب‌لرینی بیر کنارا آتمالی‌ییق؛ 2) هر یئرده و هر ایشده عاغلا، ذکایا، ایشگوزارلیغا، بیلیک‌لره، ناموس‌لولوغا اوستونلوک وئرمه‌لی، اونلاری یئرلی‌بازلیغین، قوهومبازلیغین و شخصی غرض‌لیگین کؤله‌‌لرینه چئویرمه‌ملی‌ییک؛ 3) موسلمان‌لارا هر یئرده و هر ایشده، همچنین موسلمان ضیالی‌لارینا تام اعتیماد گؤستریلمه‌لی، اونلاری اؤزلری اوچون رهبر سئچمه‌لی، اونلارین مصلحت و گؤستریش‌لرینه عمل ائتمه‌لی‌دیرلر، چونکی یئنی حیاتین طلب‌لرینی، بو طلب‌لرین تأمین ائدیلمه‌سی اوصول‌‌لارینی ان یاخشی بیلن همین ضیالی‌لاردیر".
آغااوغلونون بو تِز‌لرینده آچیق آشکار میلّی علامت‌لر ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. چونکی او، روسیه‌ده‌کی موسلمان خالقلاری دینی منسوبیت قدر، اتنیک منسوبیتی ده نظره آلماقلا، بیرلشمگه چاغیریر و اساس یوکو ضیالی‌لارین چیگینینه قویوردو. بیرینجی نؤوبه ده ضیالیلار بوتون قووّه‌‌لرینی جمع‌لشدیرملی، گئجه-گوندوز یورولماق بیلمه‌دن ایشله‌ملی و اؤلکه یئنی حیاتا قدم قویدوغو آندان اعتیباراً بونا حاضیر اولمالی‌دیرلار. چونکی ضیالیلار «اؤز خالقلارینین طالعیینی موعین‌لشدیرن مسلهلری حلّ ائتمه‌لی اولاجاقلار. محض بونا گؤره ده ضیالیلار تاخیرسالمادان بو مسله‌لر اوزرینده دوشونمه‌لی، اونلاری هرطرفلی، عاغیللا گؤتور-قوی ائتمه‌لی، هئچ بیر سِنتیمنتال و یا نظری ایدئولوژی‌یه اویمامالی‌دیرلار». آغااوغلونون فیکرینجه، ضیالیلار قافقازدا موسلمان تورکلرین چوخلوق تشکیل ائدن بیر میلّت اولدوغونا گؤره، مؤوجود اولان رسمی دؤولت اورقانلاری و باشقا تشکیلاتلاری، عئینی زاماندا دیارین اؤزونو هرطرفلی اؤیرنمه‌لی‌دیرلر. اگر بو باش وئررسه، اوندا تورکلر قافقازین ان سانباللی میلّتی کیمی دیارین حیاتیندا اونون سایینا و مؤوقئعیینه اویغون یئر توتا بیله‌جک و ایندی‌یه قدر اولدوغو کیمی کناردا قالمایاجاقدیر.
ا.آغااوغلونون میلّت و میلّتچی‌لیکله باغلی مولاحیظه‌لری "بیزیم میلّتچیلر" ("کاسپی")، "میلّت و میلّتچی‌لیک" ("ترقّی") مقالهلرینده ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. "میلّت و میلّتچی‌لیک" سیلسیله مقالهلرینده او، یازیردی: "کمالی امینیت و ایفتیخار ایله دئیه بیلریز: روسیه موسلمانلاری آراسیندا میلّیت و ایتّیحادی-ایسلام مسلهلرینی قالخیزان‌‌لارین بیریسی ده بیز اؤزوموزوک". اونا گؤره، آرتیق تورک خالق‌‌‌لارینی میلّت‌لرین اینکیشافی‌نین ان پارلاق مرحله‌سینی تشکیل ائدن میلّتچی‌لیک دئییلن دؤوره چاتدیرماق اوغروندا موباریزه آپارماق لازیمدیر. بشرین تاریخی تکامولونده دیندن سونرا میلّتچی‌لیگی اینسان روحونون ایکینجی نؤوعو آدلاندیران آغااوغلونا گؤره، بیرینجیسی جمعیتین، میلّتین ایلکین، ابدی حالی، ایکینجیسی ایسه بشری تکامولون واجیب علامتی، خاصّه‌سی، حتّی اونون اینکیشافی‌نین "سِحرکار حالی"دیر: " ناسیونالیزم دؤوره‌سی بیر میلّتین امرینده همین مایه‌نین خمیریه‌یه تاثیر ائدیب، اونون قیجقیرماسی کیمی‌دیر. ناسیونالیزم دؤورونده میلّت اؤزونه گلیر، اؤزونو تانیییر، اونون جومله عوضولری جابجا اولوب، میلّتین ووجودو، بدنی غریبه بیر متانت، بیر موکمّلیت کسب ائدییور".
قئید ائدک کی، 1910-1918-جی ایل‌لرده ا.آغااوغلو تورکیه ده اولارکن، خوصوصیله «تورک یورد»وندا «تورک عالمی» سیسلسیله یازیلاری ایله ایسلامچی‌لیقلا تورکچولوگون بوتؤولوگو مسله‌سینه داها چوخ دیقت آییرمیشدیر. اونون فیکرینجه، ایسلامیت جریانی‌نین طرفدارلاری بیلمه‌لی‌دیرلر کی، قؤومیت (میلّیت) جریانی دا ایجتیماعیت آراسیندا نوفوذا مالیک‌دیر: «ایسلامیت فایلی موختلیف میلّت‌لردن تشکّول ائتدیگی اوچون پک طبیعی‌دیر کی، واحید کولّی قووّت، صلاحیت و مدنیّت، اونو تشکیل ائتمکده اولان اعضا و اقوامین قووّت و متانتی ایله موتناسیب‌دیر. ایسلام میلّت‌لری نه قدر گوجلو و متین اولورسا، ایسلامیتین هئیتی-عومومیه‌سی ده عئینی نیسبتده قووّت و متانت کسب ائدیر. میلّیته خیدمت ائتمک فی‌الحقیقه ایسلامیته ده خیدمت ائتمک دئمکدیر».
بونونلا دا، آغااوغلو تورکچولوگو ایسلامچی‌لیغا، ایسلامچی‌لیغی ایسه تورکچولوگه قارشی قویان‌لارا اؤز اعتیراضینی بیلدیرمیشدیر. او حساب ائدیردی کی، ایسلامچی‌لیغی گوجلندیرن ان اؤنملی عامیل میلّیت، یعنی تورکلوک‌دور. اگر اونلار بیر-بیرینه قارشی قویولارسا هر ایکیسی سوقوطا اوغرایاجاقدیر. بو معنادا آغااوغلو ایسلامچی‌لیغین گوجلو اولماسی اوچون، میلّیتین ده گوجلو اولماسی فیکرینی مودافیعه ائتمیشدیر. آنجاق بورادا اؤنملی بیر مقام واردیر کی، آغااوغلو دایما ایسلام-تورک بیرلیگی‌نین طرفداری اولموشدور. یاخود دا، او، ان آزی معنوی-ایدئولوژی باخیمدان بئله بیر بیرلیگین اولماسی‌نین ضروری‌لیگینه اینانمیشدیر. گؤرونور، بو سببدن‌دیر کی، آغااوغلو ایسلام-تورک بیرلیگیندن چیخیش ائدهرک اتنیک تورکچولوگو، یعنی آیری-آیری تورک دؤولت‌لری‌نین یارانماسی ایدئیاسینا بیر او قدر ده رغبت گؤسترمه‌میشدیر. احمد آغااوغلو "ایران و اینقیلابی" اثرینده ده یازیردی کی، تورک-ایسلام بیرلیگی مسله‌سینده سولطان سلیم‌دن سونرا نادر شاه افشار موهوم رول اوینامیشدیر: "نادر بو ایشده داها ایره‌لی گئتدی؛ تورکوستانی، بوخارانی، خیوه‌نی آلدی و عوثمانلی‌لارلا بیرلشمک ایسته‌دی؛ سوننی-شیعه ایختیلاف‌‌لارینی آرادان قالدیراراق واحید بیر میلّت و واحید بیر اومّت قورماق سئوداسینا دوشدو. فقط بو سئودایه ده ایستانبولون عینادی مانع اولدو!". اونون بو سؤزلری ده گؤستریر کی، آغااوغلو داها چوخ واحید میلّت، واحید اومّت طرفداری اولموشدور.
بو باخیمدان بعضی تدقیقاچی‌لار (ا.بالایئف و ب.) حساب ائدیرلر کی، 1918-جی ایلده قافقاز ایسلام اوردوسونون ترکیبینده آذربایجانا گلن ا.آغااوغلو نورو پاشانین‌سیاسی موشاویری کیمی ایسلام-تورک بیرلیگی ایدئیاسینا اویغون اولاراق، موستقیل تورک دؤولت‌لری‌نین یارانماسی‌نین علئیهینه چیخمیش، حتّی، آذربایجانین تورکیه یه بیرلشمه‌سینی طلب ائدن " ایلحاقچی‌لار"ین اساس ایدئولوقلاریندان بیری اولموشدور. واختیله م.ب.محمدزاده ده یازیردی کی، نورو پاشانین صلاحیتلی سیاسی موشاویری آغااوغلو اونونلا دانیشیقلار آپارماغا گلن میلّی شورانین نوماینده‌‌لرینه (م.ا.رسول‌زاده، ف.خویسکی و م.ح.حاجینسکی) خالقین اونلاری ایسته‌مه‌دیگینی، بو سببدن اونلارین حؤکومتینه قارشی خالق عوصیان ائده‌جگی تقدیرده طرف‌سیز قالاجاق‌‌لارینی بیلدیرمیشدی. ا.آغااوغلو‌سیاسی بؤحراندان چیخیش یولو کیمی تکلیف ائتمیشدیر کی، میلّی شورا لغو اولونسون و نورو پاشانین اؤزو بیر حؤکومت قورسون. آنجاق میلّی شورا نومایندهلرینین اونون بو فیکیر‌لرینه اعتیراض ائتمه‌سیندن سونرا ا.آغااوغلو راضی‌لاشمیشدیر کی، میلّی شورا یئنی حؤکومتی تشکیل ائتسین و بوتون حوقوق‌‌لارینا اونا وئرمکله، اؤزونو لغو ائتسین. فیکریمیزجه، ا.آغااوغلونون میلّی شورایا قارشی توتدوغو کسکین مؤوقع هم او زامان، هم ده سونرالار اونون آیری-آیری موستقیل تورک دؤولت‌لری‌نین دئییل، واحید ایسلام-تورک دؤولتی ایدئیاسی‌نین طرفداری اولماسی مولاحیظه‌سی‌نین یارانماسینا سبب اولموشدور.
عومومیتله، آذربایجانین میلّی ایستیقلالی مسله‌سینده ا.آغااوغلو ضیدیتلی مؤوقع توتموشدور. نورو پاشانین «سیاسی موشاویری» کیمی میلّی شورانین لغوینه و تورکیه ایله بیرلشمک ایسته‌ین «ایلحاقچی‌لار»ا مئییللی یئنی حؤکومتین تشکیلینه نایل اولان ا.آغااوغلو، عوثمانلی‌دان گلن تورک عسکری آذربایجانی ترک ائتمگه مجبور اولدوقدان سونرا، باکی‌دا چیخان روس‌دیللی قزئت‌لردن بیرینه وئردیگی موصاحیبه‌سینده آذربایجانین یئنیدن روسیه‌نین ترکیبینه قاییتماسینی ان مقبول واریانت کیمی گؤسترمیشدی: "آذربایجان تورکلرینین ایندی‌یه قدر آرخالاندیقلاری تورکیه، دونیا موحاریبه‌سی نتیجه‌سینده مغلوب اولموشدور. آذربایجان موستقیل یاشایا بیلمه‌دیگی اوچون روسیه ایله تورکیه‌دن بیرینه آرخالانمالی‌دیر. تورکیه مغلوب اولدوقدان سونرا آذربایجانین اؤز طالعیینی روسیه‌یه باغلاماقدان باشقا چاره‌سی قالمیر. اؤزو ده مدنی جهتدن روسیه تورکیه ایله موقاییسه‌ده داها یوکسک پیلله‌ده دورور. بوتون بو مولاحیظه‌لری نظره آلاراق، ائلجه‌ده آذربایجان مسله‌سی‌نین اوروپاداکی صولح کونفرانسیندا قطعی حلینی تاپمایاجاغی تقدیرده، آذربایجان خالقی عوموم‌روسیه فدراسیونونون ترکیبینه داخیل اولماغا راضی‌لاشمالی‌دیر».
آنجاق پارلمانین یارانماسی، مؤوجود سیاسی بؤحرانین آرادان قالخماسیندان سونرا، آرتیق میلّت وکیلی کیمی آغااوغلو آذربایجان جومهوریتی‌نین ایستیقلالینی دستکله‌میشدیر. بونو، ا.آغااوغلونون پارلمانین ایجلاس‌‌لارینداکی چیخیش‌‌لاری دا تصدیق ائدیر: "حؤکومتین بیاننامه‌سینده سؤیله‌دیگی آذربایجان ایستیقلالی بیزیم هامیمزین افضل (بیرینجی) آمالیمیزدیر! هر بیر اؤز شرفینی، اؤز آمالینی بیلن آذربایجانلی بونو دویمالی و بو یولدا اولمالی‌دیر!". اونون فیکرینجه، آذربایجانین بیر جوغرافی ایسیم دئییل، یئر اوزونده یاشایان بیر میلّتین یوردو، دؤولتی اولماسینی آرتیق بوتون دونیایا، او جومله‌دن اوروپایا دا تانیتدیرماق لازیمدیر. بوتون بونلارلا یاناشی، اونون‌سیاسی-ایدئولوژی گؤروش‌لرینده کی بو کیمی ضیدیت‌لر سونرالار دا داوام ائتمیشدیر.
احمد بیگ آغااوغلو "اوچ مدنیّت" (1919-1921) اثرینده اوچ فرقلی - ایسلام، اوروپا و بودا-برهمن مدنیّت‌لری‌نین موقاییسه‌سینی آپارمیش، اخلاقی-فلسفی آنلام‌لارداکی فرقلی‌لیک‌لری ایضاح ائتمگه چالیشمیشدیر. او حساب ائدیردی کی، هانسی خالق‌لار مدنیّتین بوتون ساحه‌‌لرینده اینکیشافا نایل اولوبلارسا، دیگر مدنیّته صاحیب میلّت‌لر اوزرینده حؤکمران وضعیته گلمیشلر. اونون فیکرینجه، حاضیردا اوروپا-غرب مدنیّتی محض بئله بیر غالیب مؤوقعیه چاتمیش، ایسلام و بودا-برهمن مدنیّت‌لری ایسه مغلوب دوروما دوشموشلر. آغااوغلو یازیردی: "یئنی‌لمه ایکی جوردور: مادّی و معنوی. مادّی یئنی‌لمه او قدر آچیق‌دیر کی، آرتیق ظن ائدیرم هامیمیزین بئینیمیزه قدر گیردی. یئنی‌لمه‌نین بو قیسمی بو گون دئییل، اوچ یوز ایلدن بری باشلامیشدیر. ایسلام جمعیت‌لری بیر-بیری‌نین آردینجا و گورولتولو بیر طرزده ییخیلماقدا و محو اولماقدادیر. بیر چوخ باغیمسیز-موستقیل ایسلام حؤکومت‌لریندن تک بیر دنه‌سی بو گون اؤزونو قورویا بیلمه‌دی. ایسلامیتین سون ساغلام قالاسی اولان عوثمانلی‌‌دا بوگونکو پریشان حالینا دوشدو. آرتیق بو قدر ییخیلما اینکار اولوناجاق کیمی دئییلدیر. بوتون بو پریشان‌لیق‌لار، بو ییخیلمالار، شوبهه‌سیز غرب مدنیّتی ایله اولان موجادیله‌نین دوغرودان-دوغرویا سونوجودور".
اونا گؤره، ایسلام و بودا-برهمن مدنیّت‌لری معنوی باخیمدان دا غرب مدنیّتینه یئنیله‌رک، اونون شخصیت و اؤزللیکلرینی قبول و ایراده‌سینه تابع اولماق مجبوریتینده قالمیشلار. موسلمانلارین و بودیست‌لرین بوتون ساحه‌لرده اوروپالی‌‌لاری تقلیده باشلادیقلارینی ایره‌لی سورن آغااوغلونون فیکرینجه، بونونلا دا موسلمان اؤلکهلرینده قدیم عنعنه‌لره دایانان موحافیظه‌کارلارلا اوروپا مدنیّتی طرفدارلاری چارپشماغا، اؤلوم-دیریم موجادیله‌سی وئرمگه باشلادیلار. آغااوغلو یازیر: "بیر طرف اسکینی، عنعنه‌نی قوروماغا چالیشیر، او بیری طرف ایسه بو موحافیظه‌کارلیغین اؤلوم دئمک اولدوغونو تقدیر ائدهرک، اوروپا مدنیّتینی آلماق سایه‌سینده وارلیغینی داوام ائتدیرمگه چابالاییر. حیاتین هر گونکو تجروبه‌‌لری، اولای‌‌لاری بو ایکینجی جریانا حاق وئرمکده‌دیر. اوروپا مدنیّتیندن قورونماق ایسته‌ین بوتون جمعیت‌لرین و اؤزللیکله ایسلام مدنیّتینه منسوب اولان‌‌لارین هر گون توکه‌نیب گئتمکده اولدوقلارینی گؤروروک… سئل کیمی آخیب گلن و قارشیسیندا اؤز توروندن انگل‌لر گؤرمه‌ین اوروپا مدنیّتی هر شئیی سوروکله‌ییب گؤتورور. بو حالدا تک چاره یئنه او مدنیّته ایسینیشمک، اونو قبول ائتمکدیر".
او قئید ائدیر کی، اوروپا مدنیّتینی قبول ائدن‌لر آراسیندا فیکیر آیریلیغی واردیر. بعضی‌لری مدنیّتی علم و فنّه باغلایاراق، اوروپا مدنیّتی‌نین سوزگجدن کئچیریلمه‌سینی و اونون یالنیز بو طرفی‌نین قبول ائدیلمه‌سینی ایره‌لی سوردوکلری حالدا، باشقالاری غرب مدنیّتی‌نین تام شکیلده منیمسه‌نیلمه‌سی‌نین طرفداری‌دیرلار. سونونجو‌‌لارین فیکری ایله همرأی اولان آغااوغلو یازیر کی، بیر مدنیّت زومره‌سی بؤلونمز بیر بوتون‌دور، پارچالانماز، سوزگجدن کئچریله بیلمز: «غالیبیت و اوستونلوگو قازانان اونون بوتونودور. یوخسا آیری-آیری فیلان و یاخود فیلان قیسمی دئییلدیر. اوروپا ساحه‌سینده علم و فن باشقا چئوره‌لردن زیاده گلیشیرسه، بونون سبب‌لری او چئوره‌نین بوتونونده آرانمالی‌دیر، بوگونکو اوروپا علم و فنی دوغرودان-دوغرویا اؤز شرط‌‌لری‌نین و عومومی عونصور‌لری‌نین بیر اثری‌دیر». بو باخیمدان آغااوغلویا گؤره، غرب مدنیّتینی تام قبول ائتمه‌لی، یالنیز گئییم‌لریمیزی، ائو‌لریمیزی، موسیسه‌‌لریمیزی دئییل، بئینیمیزی، گؤروش طرزیمیزی، قلبیمیزی، ذهنیتیمیزی ده اونا اویغونلاشدیرمالی‌ییق و بوندان کناردا قورتولوش یوخدور.
اونون فیکرینجه، تورک-موسلمان خالقلارینین غرب مدنیّتینی تامامیله منیمسمه‌سی، هئچ ده اونلارین میلّی شخصیتینی و اؤزونه‌مخصوص‌لوغونو ایتیرمه‌سی دئمک دئییلدیر. چونکی، یالنیز اساساً دیل و باشقا اؤزونه‌مخصوص‌لوق‌‌لاری (مِنیتالیتت) نظره آلماساق، هر بیر میلّتده دییشمه‌ین، اؤلومسوز بیر اؤزل‌لیک یوخدور. بئله کی، تاریخ بویو هر بیر میلّتین حیاتیندا بیر نئچه دفعه دین، حوقوق، اخلاق و باشقا ساحه‌لرده دییشیک‌لیک‌لر اولموشدور. آغااوغلو یازیر: «بونونلا برابر، بیر میلّتین تاریخینده ان ساغلام اولان و همن دییشمزلیک درجه‌سینه واران عامیل دیلدیر، یعنی یالنیز دیلدیر کی، ماهیتی دییشمه‌دن اؤزل‌لیگینی داشیییر. دئمک کی، عومومیتله، شخصیت و اؤزلوک دئییلن مفهوم دیل ایله برابر بیر میلّتین مادّی وارلیغیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر".
آغااوغلویا گؤره، هر بیر خالق منتالیتتینی ساخلاماقلا یاناشی، همیشه دییشمگه مئییللی‌دیر. مدنیّت ساحه‌سینده مغلوب دورومدا قالیب، غرب مدنیّتینی منیمسه‌مک مجبوریتینده اولان موسلمان خالقلاری بو آددیمی آتماقلا میلّی شخصیت‌لرینی ایتیرمه‌یه‌جکلر. او، یازیردی: "میلّی شخصیتی یالنیز حرکت‌سیزلیک اؤلدورور. ایستر فردلرده و ایسترسه میلّت‌لرده حیات نه قدر قاتی و قووّتلی‌دیرسه، شخصیت ده او نیسبتده زیاده‌دیر. قلبی‌نین هیجانلارینی یئنی آهنگ‌لرله سؤیله‌مه‌ین ذکا و عاغلی‌نین محصول‌‌لاری‌یلا اینسان‌لیغی وئریملی، قودرتلی اولمایان، فعالیتی‌نین مئیوه‌‌لرینی عومومی بازارا چیخارا بیلمه‌ین جمعیت‌لر هانسی شخصیتدن، هانسی سؤزلوکدن سؤز ائده بیلرلر". اونا گؤره، مدنیّت ساحه‌سینده مغلوبیتیمیز قطعی اولوب، غالیب مدنیّتی منیمسه‌مک ده مجبوریت‌دیر. او، یازیردی: "بو گئرچگی نه قدر آجی اولسا اعتیراف ائتمه‌لی و گرگینجه حرکت ائتمه‌لی‌دیر. هم ده قطعی، آچیق، قئیدسیز-شرط‌سیز حرکت ائتمه‌لی‌دیر. اؤزوموزو کلیمه‌لرله، آلدادیجی نظریه‌لرله جاهیلجه "ایداره‌یی-مصلحت "لرله آلداتمامالی‌ییق. اطرافیمیزدا توفان‌لار اولور، قیامت‌لر قوپور".
آغااوغلویا گؤره، اوروپا خالق‌‌‌لاریندا دا تخمیناً دؤرد عصر بوندان اؤنجه مسیحیت حیاتین بوتون مادّی و معنوی مسله‌‌لرینه قارشیردی و اونلار بونو حلّ ائتدیلر. حالبوکی "اینجیل"ده آنجاق معنوی حیاتا عایید مسله‌لر اولموش، بونا باخمایاراق کشیش‌لر مادّی حیاتا دا موداخیله ائتمیشلر. او، یازیردی: "ان اوّل حؤکومت‌لر و حؤکمدارلار کیلیسا‌نین بو موداخیله‌سینی، هر شئیه قاریشماسینی، تبعه ایله تابع اولونان آراسینا گیرمه‌سینی، حؤکمدارین تبعه اوزرینده کی حؤکمران‌لیغینی محدودلاشدیرلماسینی چکه‌مز اولدولار. بونلاردان ایلک اعتیراض ائدن‌لر شیدّتلی جزالارلا جزالاندیریلسالار دا، زامان کئچدیکجه و مئیدانا گلن وارلیق‌لار بؤیودوکجه اعتیراض‌‌لارین سایی و اراضیسی ده گئنیشلندی. او قدر کی، بیر مودّت سونرا آیری-آیری شخص‌لر بئله بو تحکّومون، بو قهرائدیجی قودرتلی ظولمون چکیلمز اولدوغونو دویماغا باشلادی".
اونون فیکرینجه، برونولار، گالیله‌لر، کوپرنیک‌لر، لوترلر، کالوین‌لر، ارازم‌لار، روسولار و باشقالارینین سایه‌سینده کیلیسا‌نین نوفوذو آرادان قالخماغا باشلادی و 18-جی عصرین باشلاریندان اعتیباراً یئنی‌لیکچی‌لرله (لیبرالیست‌لر) موحافیظه‌کارلار (کلریکالیست‌لر) آراسیندا موباریزه یئنی بیر مرحله‌یه داخیل اولدو. اونا گؤره، اوروپا خالقلاری کیلیسایا قارشی موباریزه آپاراراق دونیوی، مادّی ایشلرینی نیظام‌لاییب تام بیر حوریّت و سربست‌لیک الده ائتدیکدن سونرا موسلمان خالق‌‌‌لاریندان داها چوخ ایره‌لی‌له‌مگه، یوکسلمگه باشلادی و زامان کئچدیکجه مسافه‌لر گئنیشلندی، بوگونکو دوروم اورتایا چیخدی. او، یازیردی: "بیر طرفده سربست‌لیک و حوریّت، تجروبه و عاغیل حاکیمیتی، دیگر طرفده دورغونلوق و کئچمیشه باغلی‌لیق. بس‌بللی‌دیر کی، بیریسی یورویه‌جک و ایره‌لی‌له‌یه‌جک، اؤته‌کی هئش اولمازسا دوراجاقدی… شیمدی بیر طرفدن بیر جمعیت دوشونوز کی، اؤز حیاتینی دوزنله‌مه‌ده، یعنی قانون یاپمادا تامامیله سربست‌دیر، دیگر طرفدن ده باشقا بیر جمعیت تصوور ائدینیز کی، بو سربست‌لیکدن یوخسون اولسون، بیر نؤقطه‌یه ساپلانیب دورسون. بس‌بللی دیر کی، بیرینجی حیاتینی دایما زامانا و مکانا اویغون بیر طرزده دوزنله‌میش و ترتیب ائتمیش اولاجاقدیر؛ ایکینجی دایما زامان و مکاندان گئری قالمیش بولوناجاقدیر". چونکی ایکینجی‌یه عایید اولان دینی زومره تک صلاحیتی اؤز‌لرینده گؤره‌رک بو دینی ذهنیتله ده حیات دوردورور، روحلو اینسان‌لاری روح‌سوز بیر قلیب حالینا سالماغا چالیشیرلار. او، یازیردی: "بیز بیر کره گلنگه یاپیشیب قالمیشیق. بیز هر شئیی اورادان آلماغا و اورایا دؤندرمگه آلیشمیشیق. یوز ایل‌لردن بری بوتون علم و فنی، حیکمت و فلسفه‌نی، اخلاق و حوقوقو،سیاستی، قیساجاسی هر شئیی اورایلا ایلگیلی گؤرموشوک و شیمدی ده گؤروروک. بو گؤروش طرزی‌نین دیشینا چیخان‌لارا قارشی دایما لعنتله‌مه و کافیر سایما سیلاحینی قوللانمیشیق و قوللانیریق".
اونا گؤره، اوروپانین 4-5 عصر اوّلکی ذهنیتینی، حیاتینی داشیدیغیمیز حالدا، بو گون ایستر-ایسته‌مز اونون بیر چوخ حیاتی موسیسه‌‌لرینی تقلید ائتمک مجبوریتینده‌ییک: "بو دوروم بیزده ائله فاجیعه‌وی حال‌لار یاراتمیشدیر کی، فاجیعه‌نین درجه‌سینی یالنیز اوزون-اوزون دوشونوب بو گون چکدیگیمیز فلاکتلرین سبب‌لرینی اینجه‌له‌مک زحمتینه قاتیلان لار تقدیر ائده بیلیرلر. مثلا، بیز مشروطیت اوصولونو اوروپادان آلماق مجبوریتینده قالدیق. حالبوکی بو اوصولون اوروپادا ایفاده ائتدیگی معنا ایله بیزیم ذهنیتیمیز آراسیندا قارا ایله آغ قدر فرق واردیر. اوروپادا مشروطیت اوصولو دئمک، میلّی حاکیمیت دئمکدیر. یعنی میلّی ایراده‌نین هر شئیه حاکیم اولماسی، میلّی ایراده‌نین ایلگیلی اولدوغو هر مادّه‌نین کسکین بیر امر اولماسی دئمکدیر. اورادا میلّی مجلیس‌لر میلّی حیاتین هر هانسی بیر قیسمینی دوزنله‌مک و هر هانسی شکله سالماق حاقینا صاحیب‌دیر. اورادا زامانین دَییشمه‌سیله حؤکم‌لر ده دییشیر قایداسینا حاقی ایله رعایت ائدیله‌رک هر هانسی قایدانی، اوصولو لوزوم گؤرولدوگو آندا دَییشدیره بیلیرلر".
اونا گؤره، موسلمان دؤولت‌لرینده اساساً نه بئله میلّی حاکیمیت‌لر، نه ده میلّی مجلیس‌لر واردیر. حتّی، میلّی مجلیس‌لر وارسا بئله، اونلار دا دین قورخوسوندان حرکت ائده بیلمیرلر. او زامان، اوروپادان اخذ اولونان موسیسه‌‌لرین یالنیز شکلی، فورماسی تقلید اولونور، مضمون و ماهیتده ایسه یئنه ده، سون عصرلرده حاکیم اولان دسپوتیزم و دین حاکیمیتی داوام ائدیر. او، یازیر: "بو ذهنیت‌دیر کی، قورتولوشوموز اوچون چاره سایاراق آلدیغیمیز بوتون موسیسه‌‌لرین تام اساسیندان پوزاراق، اصلینی دَییشدیره‌رک یالنیز ایش گؤره‌مز دئییل، حتّی عکسینه حرکت ائده‌جک بیر حالا سوخور؛ فایدالانماق یئرینه ضرر گؤروروک. او زامان ساختا فیکیرلی آدام‌‌لاریمیزدان موتعصیب و جاهیل گلنکچی‌لریمیزه قدر هر کس قیناما دیلینی آچاراق گؤردوگوموز قوصور‌‌لاری، عکس نتیجه‌‌لری همیشه او موسیسه‌لره یوکله‌ییرلر. بونلار آنلامیرلار و یا آنلاییب اعتیراف ائتمک ایسته‌میرلر کی، قباحت او موسیسه‌لرده دئییل، بیزده دیر، بیزیم دار دوشونجه‌‌لریمیزده، کور ذهنیتیمیزده دیر".
اگر آغااوغلونون بو دوشونجهلرینی دیقتله اینجه‌له‌سک گؤرریک کی، موسلمان خالق‌لاردا، او جومله‌دن ایسلام اینانجلی تورک خالقلارینین چوخوندا عئینی وضعیت، یعنی سؤزده "دموکراسی" عنعنه‌‌لری (ظاهیری پارلمان، محکمه) داوام ائتمکده‌دیر. اصلینده ایسه ایسترسه او زامان، ایسترسه ده ایندی‌نین اؤزونده آغااوغلونو تعبیرینجه دئسک، قارشیمیزدا ایکی یول: 1) یا ازیلمگه، محو اولماغا راضی اولماق، 2) یا دا "دموکراتیک" قایدا‌‌لاری (غرب مدنیّتینی) اولدوغو کیمی قبول ائتمک، واردیر.
چونکی آغااوغلونا گؤره، موسلمان خالقلارینین ان آزی 4-5 عصرلیک دینی حؤکم‌لری (شریعتی) و میلّی عادت-عنعنه‌‌لری (تؤره‌‌لری) آرتیق بیر ایشه یارامادیغی اوچون، چیخیش یولو غرب مدنیّتینده‌دیر، اونو دا یالنیز فورماجا، تظاهورجه دئییل، مضمون و ماهیت اعتیباریله بوتونونو قبول ائتمک واجیب‌دیر. آغااوغلونون فیکرینجه، چونکی موسلمان دونیاسیندا غرب مدنیّتیندن بعضی اؤرنک‌لر آلاراق دینی و میلّی عادت-عنعنه‌لرله باغلی آپاریلان دییشیک‌لیک‌لر هئچ بیر فایدا وئرمیر. بئله کی، اوروپالی اسپنسرلرله، روسولارلا، اسمیت‌لرله، کونت‌لارلا، برقسون‌لارلا، دورکیم‌لرله (پوزیتیویزم، "ایجتیماعی موقاویله" ، استروکتور فونکسیونالیزم و ب.) موسلمان شرقلی ابو یوسف‌لرین، ابو داوید‌لرین (عؤرفچولوک، داهی‌لیک و ب.) نظریه‌‌لری آراسیندا یئرله گؤی قدر فرق وار کی، اونلاری بیر-بیر‌لریله اوزلاشدیرماق چیخیش یولو دئییل، بلکه ده اؤلومو سئچمک کیمی بیر شئیدیر. چونکی بیرینجی‌لر، فردین دوشونجه‌سینه اؤنم وئرمکله یاناشی، فردله جمعیت آراسینداکی باغلاری، میلّی حاکیمیتی اینکیشاف ائتدیرمگه چالیشدیقلاری حالدا، ایکینجی‌لر یا فرد‌لری اساس‌سیز اولاراق موطلق‌لشدیریلر، یا دا فرد‌لرین فیکیر‌لرینه هئچ بیر دَیر وئرمه‌دن عومومی اینسانی "تانری‌لیق" آنلاییشینی اورتایا آتیرلار. آغااوغلو یازیردی: "حالبوکی گئرچکده سیاسی، ایجتیماعی، استتیک، فیکری گلیشمه‌نین ان تاثیرلی عامیلی یئنه فرددیر. هر نه قدر فردلر ایچینده اولدوقلاری چئوره‌دن ایلهام آلیرلار، فیکیر و دویغولارینین عامیل‌لرینی و المان‌‌لارینی او چئوره‌لردن ساخلاییرلارسا دا گلیشمه تاریخی و هر گونکو موشاهیده‌‌لریمیز ایثبات ائدیر کی، بو خوصوصدا فردلرله چئوره‌لر آراسیندا قارشی‌لیقلی بیر فعالیت و تاثیر واردیر. چئوره فرده نه قدر ایلهام وئریرسه، او نیسبتده ده فرد چئوره اوزرینه تاثیر ائتمکدن گئری قالمیر. فرد چئوره‌دن آلدیغینی فازلاسی‌یلا گئری وئریر. ذاتاً فرد بو اولسایدی، اؤزو چئوره‌یه ایلهام وئرمه‌سه‌یدی و چئوره‌یه قارشی یالنیز قراموفون رولونو اویناماقلا (حاضیردا دا موسلمان شرقی خالقلارین فرد‌لری‌نین چوخو قراموفون رولونو اویناماقدادیر- ف.ه.) قالمیش اولسایدی، بیر چوخ فرد‌لرین بیر آرایا گلمه‌سیندن عیبارت اولان جمعیتده هئچ بیر یئنی‌لیک، هئچ بیر ایره‌لی‌له‌مه اولمازدی. جمعیت‌لر دؤنوب دؤنوب بیر نؤقطه اوزرینده قالمیش اولارلاردی" .
یازان: دوکتور فایق علی‌اکبرلی
کؤچورن: عباس ائلچین
میرزه بالا محمدزادهنین دونیاگؤروشونده تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچی‌لیق
میرزه بالا محمدزادهنین دونیاگؤروشونده تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچی‌لیق
دوکتور فایق علی اکبرلی
آذربایجان تورک موتفکّیری میرزه بالا محمدزاده (1898-1959) باکی‌نین قالا کندینده دونیایا گلمیش، اوّلجه 7-جی " روس-تاتار " مکتبینده و م.محمودبیلی‌نین رهبرلیک ائتدیگی " روشدیه " ده اوخوموش، 1915-جی ایلده باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاات-معمارلیق بؤلمه‌سینه داخیل اولموشدور. تکنیکومدا اوخودوغو دؤورده " محمدیه " کومیته‌سینه داخیل اولان محمدزاده یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر.
او، م.ا.رسول‌زاده‌نین تؤصیه‌‌سی ایله " آچیق سؤز "- ه مقاله‌لر یازماغا باشلامیش، عئینی زاماندا " قورتولوش " ، " دوغرو سؤز " کیمی درگی و قزئت‌لرده مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. 1917-جی ایل 2-جی روسیه اینقیلابیندان سونرا " اتفاق متعلّمین " و " گنجلر صداسی " درگی‌لری‌نین فعال یازارلاریندان اولان میرزه بالا " موساوات "-آ عوضو اولموشدور. جومهوریت دؤورونده محمدزاده " گنجلر یوردو " درگیسی‌نین رداکتوررو اولوب، 1919-جو ایلین اوکتوبروندا " موساوات "-ین 2-جی قورولتاییندا پارپارتیانین باکی کومیته‌سی‌نین عوضوو سئچیلمیشدی.
27 آوریل ایشغالیندان سونرا گیزلی فعالیت گؤسترن " موساوات "-لا یاناشی، او، میلّی موقاویمت حرکاتی‌نین باشچیسی و " ایستیقلال " قزئتی‌نین رداکتورو اولموشدور. عئینی زاماندا، او، آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومه‌چی و اورتا مکتبده موعلّیم ایشله‌میش، " یئنی ییلدیز " درگیسینده آذربایجان تورک تاریخینه دایر سیلسیله مقاله‌لر یازمیش و " آذربایجان تورک مطبوعاتی " (1922) آدلی کیتابچاسینی چاپ ائتدیرمیشدی.
او، 1924-جو ایلده قوزئی آذربایجانی ترک ائدهرک اؤنجه تهرانا گئتمیش، اوچ ایل بورادا یاشادیقدان سونرا 1927-جی ایلدن تورکیه ده مسکونلاشاراق " آذری تورک " ، " اودلو یورد " درگی‌لرینده علمی-پوبلیسیستیک مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. ایستانبول بیلیم‌یوردونون حوقوق فاکولته‌سینی بیتیرن محمدزاده 1932-جی ایلده سووئت ایتّیفاقی‌نین تأکیدلی طلبی ایله ایستانبولو ترک ائدیب ورشوا(1932-1939) اوز توتموش، 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش " موساوات "-ین 3. قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر. او، 1939-جو ایلده لهستان‌ین آلمان ایله شوروی آراسیندا ایشغالی عرفه‌سینده ایستانبولا دؤنه‌رک " میلّیت " و " جومهوریت " قزئت‌لرینده روسیه‌ده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقاله‌لر یازمیشدیر.
محمدزاده 1954-جو ایلدن اعتیباراً مونیخ‌ده یئرلشن " س‌س‌ری-نی اؤیرنمه اینستیتوتو " ندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفه‌سینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجه‌سینده نشر اولونان "درگی " آدلی سیاسی درگی‌نین باش رداکتورو اولموشدو. او، رسول‌زاده وفاتیندان سونرا 1955-جی ایلده " موساوات "-ین باشقانی اولموش، 1959-جو ایلده ایستانبولدا دونیاسینی دییشمیشدیر.
محمدزادهنین ایجتیماعی-سیاسی و فلسفی ایرثی‌نین اساسیندا آذربایجانین میلّی ایستیقلال دعاواسی و بو یولدا گؤردوگو میلّی علم‌لر، یعنی آذربایجان تاریخی، ادبیاتی، فلسفه‌سی، مدنیتینه حصر ائتدیگی اثرلری دایانیر. اونون اساس اثرلری آشاغیداکی‌لاردیر: " آذربایجان میثاقی میلّیه‌سی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " (1927، ایستانبول)، " ارمنی‌لر و ایران " (1927، ایستانبول)، " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938، برلین)، " آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا " (1951، آنکارا) و ب.
گنج یاشلاریندان تورکچولوک اساسیندا " اوچلو " دوستورا اساسلانان محمدزاده جومهوریته قدرکی " آچیق سؤز " ، " دوغرو سؤز " ، " قورتولوش " کیمی قزئت-درگی‌لردا تورکچولوک، آذربایجان تورکچولوگو (میلّیتچی‌لیک) و ایستیقلالچی‌لیق مؤوضولاریندا مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، محمدزادهنین دونیاگؤروشونده اساس یئری آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق توتموشدور. میلّی ایستیقلال دعاواسی و اونون تاریخی، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین یارانماسی، اینکیشافی و ماهیتی‌نین اؤیره نیلمه‌سی باخیمدان محمدزادهنین ان قییمتلی اثرلری " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938)، " آذربایجان میلّی میثاقی. 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " (1927) و باشقلاری‌دیر.
او، همین اثرلرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین ایلک روشئیم‌لری‌نین 19.عصرده یئنی ضیالی زومره‌سی‌نین یارانماسی ایله مئیدانا چیخدیغینی ایره‌لی سورور. اونون فیکرینجه، م.ف.آخوندزاده، ح.زردابی و باشقالارینین اؤنجول‌لوگو ایله بو زومره میلّتین اویانماسی، بیرلشمه‌سی و یوکسلمه‌سی اوچون ساواشا باشلامیشدیر. محمدزاده یازیردی:
" یئنی ضیالی زومره میلّتین یوکسلمه‌سینه و میلّی وارلیغینی قوروماسینا یارایاجاق یئنی حیات و یئنی ایجتیماعی موناسیبت‌لر طرزینی قوروماق اوچون اسکی ایجتیماعی موناسیبتلری ییخماق ایسته‌ین میلّتچی ایدئالیست کادرلار ایدی. 19.عصرین اورتالاریندان اعتیباراً ساواشا آتیلاراق قیسا مودّت سونرا بیزه موعاصیرلشمیش بیر ادبیات، مطبوعات، صنعت، تئاتر، موعاصیر مکتب و معاریف وئرن مدنی-میلّتچی ایدئالیست کادرلار اورتا عصرلرین اسکولاستیک، چوروک و میلّی وارلیغی تهدید ائدن کؤهنه ایجتیماعی تأسیسات‌لارین جاهیل و موتعصیب نومایندهلرینین دین پرده‌سی آلتیندا کسکین موقاویمت‌لرینه معروض قالمیشدی. بو جاهیل و موحافیظه‌کار غئیری-میلّی زومره‌نی روسیه بوتون واسیطه و ایمکان‌لارلا حیمایه ائدیر، قووّت‌لندیریردی " .
اونا گؤره، مدنی-میلّتچی ایدئالیستلر موحافیظه‌کار قووّه‌لرین بیرلشمیش موقاویمت‌لرینی قیراراق، یئنی حیات طرزی یارادیر، بو دا ضیالی زومره‌نین تاکتیکی‌نین سیاسی‌لشمه‌سینه سبب اولوردو. محمدزاده یازیردی:
" ایدئالیستلر میلّی وارلیغی قورویوب یاشاتماق اوچون موعاصیر مدنیته قوووشماغی، میلّی دیل، ادبیات، صنعت، مطبوعات و س. یوکسلتمگی ایره‌لی سوروردولر. اونلار گؤزل بیلیردیلر کی، میلّی مدنیت و میلّی خوصوصیت‌لرینی قوروماغا مووفّق اولمایان میلّت محوه محکوم‌دور " .
20.عصرین اوّللرینده ایسه مدنی میلّتچی‌لیگین، مدنی تورکچولوگون یئرینی سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلمیش (تورکچولوک) و آذربایجان تورکچولوگونو هدفله‌میشدیر. محمدزاده یازیردی کی، مدنی میلّتچی‌لیگین سونراکی فورماسی ع.حسین‌زااده طرفیندن " تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق و اوروپالاشماق " کیمی بیر پرینسیپ حالینا گتیریلمیش، داها سونرا “ موساوات “-ین باشلیجا شوعاری و میلّی آذربایجان بایراغی‌نین اساسینی تشکیل ائتمیشدیر: " بئله لیکله، تورک میلّی حرکاتی گرک گئنیش معناسی ایله، گرکسه ده آذربایجان اؤلچوسونده 20.عصرین اوّل‌لرینه دوغرو شکیل‌لنمگه باشلامیشدیر. 20.عصرین اوّل‌لری تورکلوگون میلّیت دؤوروندن میلّت دؤورونه کئدیگی بیر دؤوردور " .
محمدزاده قوزئی آذربایجان تورکلرینین میلّیتدن میلّته کئچمه‌سینی ایسه جمعیتین آیری-آیری عوضولری آراسیندا میلّی ایراده‌نین، میلّی دوشونجه‌نین، میلّی موقاویمتین یارانماسی ایله ایضاح ائدیردی. اونون فیکرینجه، آرتیق 20.عصرین اوّللرینده موترقّی آذربایجان تورک ضیالی‌لاری اؤزلرینی خانلیق‌لار دؤورونده سارای‌لارا توپلاشاراق خانلارین ذؤوقونه اویغون اولاراق اؤزونو آپاران شاعیر و موتفکّیرلر دئییلدیر: " بو کولکتیو بیر حرکات ایدی. بو کولکتیو حرکاتدان حقیقتاً کولکتیو بیر ویجدان، کولکتیو بیر شوعور و ایراده دوغاجاقدی. بو شوعور و ایراده بولورلاشدیقجا ماهیتی و هدفی آرتیق بولورلاشمیش اولان میلّی حرکات اؤز ظاهیری سیماسینی آد تاپاراق ایسلامی اتیکتدن چیخیر، میلّی تورک سیماسینی آلیردی. چونکی کولکتیو ویجدان ایسلامی ماهیتینی چوخدان ترک ائتمیش، ایجتیماعی موناسیبت‌لرده دینین باغلیییجی‌لیق یئرینی دیل آلمیش اولوردو " . اونون فیکرینجه، بئله‌لیکله بو شوعورلو و کولکتیو حرکات تورکچولوک دوغاراق مدنی میلّتچی‌لیگه یئنی بیر یؤن وئریردی.
19.عصرین اورتالاریندان اعتباراً یارانماغا باشلایان مدنی میلّتچی‌لیگین، مدنی تورکچولوگون 20-جی عصرین اوّللرینده سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلماسینی چوخ دوغرو موعین‌لشدیرن محمدزاده قئید ائدیر کی، بو دؤور آذربایجان تورک ضیالی‌لاری ایکی آیریجدا: 1) داخیلی موحافیظه‌کارلارلا؛ 2) تزار روسیهسی ایله موباریزه قارشیسیندا قالمیشدی. محض بو آیریج آذربایجان تورک ایدئالیست میلّتچی‌لرینی 20.عصرین اوّللرینده ایکی قروپا آییرمیشدی: " نتیجه ده روس لیبرال‌لاری ایله همفیکیر اولان ترقی‌پرور زومره و روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان اینقیلابی گنجلیک کیمی ایکی ایجتیماعی حیزب (قووّه) مئیدانا گلمیشدی. خاطیرلادیلان هر ایکی حیزب (قووّه) 19.عصرین ایدئالیست‌لری طرفیندن اعلان ائدیلمیش میلّتچی‌لیک پرینسیپ‌لرینه صداقتده اورتاق ایدی " .
دئمه‌لی، 19.عصر آذربایجان تورک ضیالی‌لاری مدنی میلّتچی‌لیگین، تورکچولوگون اساسینی قویموش، اونلارین داوامچیلاری اولان سیاسی تورکچولر ایسه 20.عصرین اوّللرینده بو ایدئیانی بیر قدر ده اینکیشاف ائتدیره‌رک، عئینی هدفه ایستیقامت‌لنمه‌سینه باخمایاراق، ایکی فرقلی‌قووّه1) روس لیبرال‌لاری ایله همفیکیر اولان میلّی لیبرال‌لار- " ایتّیفاقچی‌لار " (ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی و ب.)، 2) روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان میلّی اینقیلابچی‌لار (م.ا.رسول‌زاده، آ.کاظم‌زاده، ای.آشوربگیوف و ب.) شکلینده مئیدانا چیخمیشدیر. بو ایکی قووّه‌نین اساس رقیب‌لری ایسه تزار روسیهسی و اونون سیاستینی آذربایجاندا دستکله‌ین یئرلی مورتجع موحافیظه‌کارلار ایدی.
روس لیبرال‌لاری ایله همفکیر اولان " ایتّیفاقچی‌لار " ، یعنی ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی روسیه‌نین ترکیبینده قالماق و " قانون دایره‌سی "-ندن کنارا چیخماماقلا، دینی موسیسه - روحانی ایداره‌سی بایراغی آلتیندا و میلّتچی پروقراملا روسیه موسلامان‌لاری‌نین بیرلیگینه چالیشیردی. محمدزادهنین فیکرینجه، " ایتّیفاقچی‌لار "-ین بو تاکتیکینی قبول ائتمه‌ین بیر اینقیلابچی گنجلیک دوغموشدو: " قارا و مورتجع قووّه‌لره حیمایه‌دارلیغی داوام ائتدیرن و اونلارین الی ایله اویانیش حرکاتینی دایاندیرماق ایسته‌ین، عئینی زاماندا پولیس و فیتنه‌کارلیق واسیطه‌لرینه ال آتان تزاریزم دوردوقجا میلّی اینکیشافا ایمکان اولمایاجاغینی ایره‌لی سورن بو گنجلیک میلّی اینکیشافا الوئریشلی بیر زمین حاضیرلاماق اوچون تزاریزم رژیمینی دئویرمک لوزومونا اینانیردی. بو یئنی جریان روس اینقیلابچیلاری ایله امکداش‌لیق تاکتیکینه اوستونلوک وئریر و روس کادئت‌لری ایله همفیکیر اولان ایتّیفاقچی‌لاری، خوصوصیله بو تشکّولون لیدری و ایدئولوقو اسماعیل بیگی تنقید ائدیردی " . میلّی اینقیلابچی‌لار (م.ا.رسول‌زاده و ب.) حساب ائدیردیلر کی، تزاریزمه قارشی موباریزه ده هله لیک، روس اینقیلابچیلاری ان صادیق اولماسا دا، ان موناسیب موتفیق‌دیرلر.
تزار روسیه‌سینه قارشی موباریزه ده میلّی اینقیلابچی‌لارین دوغرو یول توتدوغونا اینانان محمدزاده یه گؤره، حادیثه‌لرین سونراکی گئدیشی ده میلّی لیبرال‌لارین- " ایتّیفاقچی‌لار "-ین دئییل، میلّی اینقیلابچی‌لارین دوغرو یول توتدوغونو اورتایا قویدو:
" " ایتّیفاقچی‌لار "-ین لیبرال میلّتچی‌لیک تاکتیکی مغلوبیت اوغرامیشدی. حادیثه‌لر اینقیلابچی میلّتچی‌لره حاق وئریردی. تورکلر میلّی حاقلارینی، میلّی وارلیق‌لارینی ساواشدا قازانا بیله‌جکلردی. اینقیلابی تاکتیکی سئچن میلّتچیلر ایدئولوژی باخیمدان ایتّیفاقچی‌لارین میلّی مسله‌ده‌کی ایدئولوژی‌سیندن فرقلی بیر ایدئولوژی ایزله‌میردیلر. اونلار اینانیردیلار کی، تزاریزیم ییخیلمادیقجا، تورکلر دیگر اسیر میلّت‌لرله بیرلیکده سیاسی حاق و حورّیّته مالیک اولمادیقجا بو پروقرامین تطبیقی غئیری-مومکوندور " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، 20-جی عصرین اوّللرینده ایجتیماعی-سیاسی حادیثه‌لر اینکیشاف ائتدیکجه و بیر سیرا عامیل‌لرین تأثیری آلتیندا میلّی لیبرال‌لار و میلّی اینقیلابچی‌لار بیرلشه‌رک عینی تاکتیک یوروتمگه باشلادیلار. آنجاق بو قووّه‌لرین سیاسی-ایدئولوژی باخیش‌لاریندا، ایلک دؤورلرده " ایسلام میلّتچی‌لیگی " ، " موسلمانلارین بیرلیگی " ، " موسلمان‌لیق " ، " اومّتچی‌لیک " موهوم یئر توتوردو. محمدزاده‌یه گؤره، همین دؤورده " ایسلام میلّتچی‌لیگی "نین ایدئولوقو احمد بیگ آغااوغلو یازیلاریندا اوستونلوگو " اومّتچی‌لیگه " ، یعنی " موسلمان قایغیسی "-نا و " موسلمان قؤوم‌لرینی تنزّولدن قورتارماغا " وئریردی. میرزه بالایا گؤره، دؤورونون حاکیم ذهنیّیتی آلتیندا اوچونجوقووّه کیمی اورتایا چیخان " موساوات " دا یارانیشی‌نین ایلک ایللرینده محض بئله بیر خط، یعنی " ایسلام میلّتچی‌لیگی "-نی سئچمیش، آنجاق " بو دوکترینه قاپانیب قالمامیش، آذربایجان جمعیّتی ایله بیرگه دینامیک تکامول یولو کئچمیش و آذربایجان جمعیّتی‌نین میلّی شوعورونو تنظیم و ایداره ائتمکله اونو اؤزو ایله بیرلیکده میلّتچی‌لیگه، تورک میلّتچی‌لیگینه و آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغینا قوووشدورموشدور " .
“ موساوات “-ین یالنیز ایسلامچی دئییل، هم ده تورکچو، یئنی‌لیکچی و ایستیقلالچی بیر پارتیا اولماسی رسول‌زاده 1913-جو ایلده ایستانبولدان باکی‌یا دؤنوشوندن سونرا باش وئرمیشدی. محمدزاده ده یازیر کی، قوزئی آذربایجاندا " اومّتچی‌لیک " دن " میلّتچی‌لیگ "-ه کئچن، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین (آذربایجان تورکچولوگونون) تمل پرینسیپ‌لرینی ایشله‌ییب حاضیرلایان رسول‌زاده اولموشدور. بئله کی، تانینمیش تورک موتفکّیری جمال‌الدین افغانی‌نین یولونو داوام ائتدیرن رسول‌زاده " ایسلام میلّتچی‌لیگی "نین یئرینه " تورک میلّتچی‌لیگی " نی ایره‌لی سورموشدور. محمدزاده یازیردی: " شئیخ جمال‌الدین افغانی کیمی محمد امین بیگ ده ایسلامیتین و موسلمان‌لیغین میلّیت دئییل، " اومّتچی‌لیک " ایفاده ائتدیگینی، میلّیتین ایسه دین اوزرینده دئییل، دیل و مدنیّت بیرلیگی اوزرینده قورولدوغونو و بو میلّی دیریلیگین تملینی تشکیل ائدن میلّی مدنیّتین عونصورلرینی ایضاح ائدرک میلّی حرکاتین ایجتیماعی فلسفه‌سینی قورموشدور ". اونون فیکرینجه، 1915-جی ایلدن ایشیق اوزو گؤرن " آچیق سؤز " قزئتینده ایلک دفعه اولاراق " موسلمان " ، " تاتار " اوزینه " تورک " سؤزونو ایشلدن، " بیز تورکوک! " دئین رسول‌زاده بو سورعتله " اومّت " و " اومّتچی‌لیک " دؤورونو رسماً قاپامیش، " میلّت " ، " تورک میلّتچی‌لیگی " دؤورونون باشلاندیغینیاعلان ائتمیشدیر
محمدزاده‌یه گؤره، رسول‌زاده اومّتچی‌لیکدن میلّتچی‌لیگه، ایسلامچی‌لیقدان تورکچولوگه کئچمه‌سینده افغانی‌نین بؤیوک رولو اولوب: " " اومّت " دؤورونو یاشایان موسلمان شرقینده میلّیت شوعورونون اویانماسیندا چوخ بؤیوک رولو اولان مشهور ایسلام موتفکّیری شئیخ جمال‌الدین افغانی‌نین " میلّیت خاریجینده سعادت یوخدور " - دئین " وحدتی جینسیه فلسفه‌سی "-نی (یعنی " میلّی بیرلیک فلسفه‌سی " ) فارسجادان تورکجه‌یه چئوریب " تورک یوردو " ندا درج ائتمه‌سی ده بو زامانا راست گلیر. سونرالاری باکیداکی نشریاتیندا میلّیت مسله‌سینی ایشلدیگی زامان جمال‌الدین افغانیدن چوخ فایدالاندیغی گؤروله‌جکدیر" .
اونون فیکرینجه، تزار روسیهسی اسارتینده‌کی تورکلرین 19-جو عصرین اورتالارینا دوغرو میلّی-مدنی یوکسلیشی شکلینده باشلایان میلّی قورتولوش حرکاتی بو گونه قدر اوچ دؤور کئچمیشدیر: 1) میلّی-مدنی اویانیشین بیر نتیجه‌سی اولماق اوزره " میلّی-مدنی موختاریت " اوچون موجادیله دؤورو؛ 2) میلّی-سیاسی دؤولت شوعورونون بیر نتیجه‌سی اولماق اوزره، تام ایستیقلالا گتیرجک " میلّی-محلّی (تورپاق) موختاریتی " اوچون موجادیله دؤورو؛ 3) روسیه‌دن تامامیله آیریلماغی ایفاده ائدن تام ایستیقلال اوچون موجادیله دؤورو.
محمدزادهنین فیکرینجه، میلّی-مدنی موختاریت توپچوباشوف باشدا اولماقلا، 1905-1907-جی ایل‌لرده " روسیه موسلمانلاری ایتّیفاقی " پارتیاسی طرفیندن اورتایا آتیلدیغی حالدا، میلّی-محلّی موختاریت ایدئیاسی‌نین باشیندا ایسه 1917-1918-جی ایل‌لرده رسول‌زاده دایانمیشدیر:
" بعضی تورکوستان شاعیرلری‌نین نظمه چکمیش اولدوقلاری بو تاریخی مودافیعه‌دن سونرا قبول ائدیلن بو " میلّی تئز "-ه گؤره، بؤیوک چوخلوغونو روس اولمایان میلّت‌لر تشکیل ائدن روسیه ایمپراتورلوغو میلّی واحیدلره، یعنی میلّت‌لرین سایی قدر آیری-آیری موستقیل میلّی دؤولت‌لره پارچالاناجاق، او جومله‌دن اولماق اوزره، روس اسیری تورکلرین ده اؤزلرینه مخصوص میلّی دؤولتلری اولاجاقدیر " .
اونا گؤره، رسول‌زاده میلّی-محلی موختاریت ایدئیاسی‌نین آرخاسیندا بیر طرفدن روسیه تورکلرینین بیرلیگی، دیگر طرفدن ایسه روسیه اسارتی آلتیندا اولان آیری-آیری تورک میلّت‌لری‌نین - آذربایجان، تورکوستان، وولقا-اورال، قیریم، سیبیر و باشقالارینین تام ایستیقلال‌لاری دایانیردی:
" آرتیق تام ایستیقلالدان باشقا بیر قورتولوش یولونون مؤوجود اولمادیغی آنلاشیلمیشدی. ایلک و موثبت اؤرنگی موستقیل و دموکراتیک میلّی آذربایجان جومهوریتی تشکیل ائدن بو حرکات و دعاوا اطرافیندا رسول‌زاده محمد امین کونقرس، کونفرانس، قورولتای، مجلیس و ییغینجاق‌لاردا سؤیلدیگی نیطق‌لر، اوخودوغو معلومات‌لار، ائتدیگی موباحیثه و موذاکیره‌لر، نشر ائتدیگی بیاننامه و وئردیگی بیانات‌لار، چیخاردیغی قزئته و درگی‌لر، یازدیغی مقاله و چاپ ائتدیردیگی کیتاب‌لار سیاسی تاریخیمیزین قیزیل صحیفه‌سینی تشکیل ائتمکده‌دیر " .
محمدزاده اؤزو ده، " آچیق سؤز " قزئتینده آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق اوغروندا موباریزه آپارمیشدیر. او، " آذربایجان چاغیرییور " آدلی مقاله‌سینده تورک گنجلیگینه اوز توتاراق یازیردی:
" ائی گنج تورکلر! بو گون موقدّس کعبه‌نیز اولان وطنیمیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. اگر حقیقی علم آرزو ائدییورسانیز، یئنه وطنی آزاد ائتمه‌لی‌سینیز. اگر بیر میلّت اولاراق یاشاماق ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالی‌سینیز. هر بیر فیکرینیز، هر بیر دوشونجه‌نیز، هر بیر عمل و دیلگینیز اونون ایچریسینده تأمین اولونمالی‌دیر. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزلری بیر میلّت اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین ناموسونوز یئنه وطنیمیزین ایچینده سالامات اولا بیلر".
" آذربایجان میلّی میثاقی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی " اثرینده ایستیقلال بیاننامه‌سینی گئنیش شکیلده تحلیل ائدن محمدزاده اؤنجه، ایستیقلالین قبول ائدیلمه‌سی شرایطینی و بو بیاننامه‌دن سونرا قوزئی آذربایجاندا باش وئرن حادیثه‌لره نظر یئتیرمیشدیر. او، یازیردی:
" مملکتین جانلی، ترقی‌پرور، موتحریک و محصولدار قیسمینی محض بو زومره‌لر تشکیل ائدیردی. فئودالیزمله آرتیق چوخدان " الویداع! " - دئمیش اولان آذربایجاندا میلّی خاندان دا اولمادیغیندان ایستیبداد و جومهوریت آراسیندا تردّود ائتمیردی. تردّود ائدن‌لر، " دموکراتیک جومهوریت " ای قورو بیر نظریه حساب ائدن‌لر آذربایجانین کئچیرمیش اولدوغو ایجتیماعی-ایقتیصادی دؤورلری و ایجتیماعی-سیاسی جریان‌لاری بیلمه‌ین‌لردیر. آذربایجان ایستیقلالینی آذربایجان بیگ و خانلاری‌نین اینتریقاسی آدلاندیران دوشمن‌لریمیز، " دموکراتیک جومهوریت "-ی ده موساواتین شخصی آرزوسو حساب ائدن‌لر بیر شئیی اونودورلار کی، موساواتی تشکیل ائدن مفکورچی‌لر ده، خالق حرکاتی‌نین اؤزونو ده یارادان یئنه میلّت، آذربایجان خالقی ایدی. موساوات فیرقه‌سی ده یالنیز میلّتین رأیینی، او مجلیس ده یالنیز میلّتین ایراده‌سینی تمثیل ائدیردی. اونا گؤره ده " دموکراتیک جومهوریت " قراری میلّتین اؤز قراری، اؤز فرمانی و اؤز ایراده‌سی کیمی قبول ائدیلمه‌لی‌دیر " .
اونون فیکرینجه، میلّی شورانین بوتون قرارلاری، او جومله‌دن " ایستیقلال بیاننامه‌سی " خالقین ایراده‌سی‌نین محصولو ایدی. او، یازیردی کی، بو باخیمدان میلّی شورا " صینفی، مسلکی، جینسی، میلّی و دینی سرحدلری آرادان قالدیراراق بوتون وطنداش‌لارا برابر سیاسی-وطنی حوقوق‌لار تأمین ائتدیگی کیمی، اؤز سرحدلری داخیلینده‌کی میلّت‌لره ده حوریّت و سربست‌لیک وئریردی. میلّت‌لرین حوریّت و ایستیقلالینی، میلّی منافعیین اینکیشاف و تکامولونو اؤزو اوچون غایه قبول ائدن بیر مجلیس مومکون دئییلدی کی، باشقا جور حرکت ائده بیلسین " .
او، بوتون بونلارلا یاناشی، میلّی شورانین بعضی مسله‌لرده احتیاطلی آددیم‌لار آتماسینی، دؤورون شرطلرینی بعضاً نظره آلماسینی دوغرو حساب ائتمیشدیر. خوصوصیله ده، میلّی شورانین آذربایجان جومهوریّتی‌نین ایستیقلالینی اعلان ائدرکن اؤلکه‌نین باشدان-باشا بیر آنارشی ایچریسینده، خوصوصیله ده باکی باشدا اولماقلا قوزئی آذربایجانین شرق حیصه‌سی‌نین بولشویک-داشناک ایستیلاسی آلتیندا اولدوغونو دیقته چاتدیران محمدزاده یازیردی:
" بونا گؤره مملکت قانون‌لاری و تشکیلاتلاری نیظاما سالماقدان اوّل حوقوقاً و رسماً اعلان ائتدیگی ایستیقلالی، آذربایجان میلّی شوراسینی فاکتیکی اولاراق یاراتمالی ایدی. ایکینجیسی، آذربایجان ایستیقلالینی اعلان ائتدیکدن سونرا قانون‌لار و تشکیلات‌لارین اساسلاری مسلهلرینی موسیسه‌لر مجلیسینه بوراخاراق ایستیقلالین قورونماسی اوچون سیلاحلی موباریزیه باشلامیشدی کی، بو دا اصلینده مفکوره اوغروندا سیلاحلی موباریزیه باشلاماق دئمکدی. دئمه‌لی، میلّی شورانین ایستیقلالی اعلانی قراری مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورونون سونو دئییلدی کی، ایلک سیرایا مفکوره‌نین طبیقیندن، مفکوره‌چی‌لیک‌ده‌کی اوچونجو دؤوردن بحث ائدیلسین. بو ایستیقلال اعلانی قراری ایله مفکوره‌چیلیگین ایلک حاضیرلیق دؤورو بیتیردی. بوندان سونرا ایکینجی دؤور، مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورو باشلایاجاقدی. بو موباریزه زامانی بیر ایستیقلال قرارگاهی حالینا گلن میلّی شورا و اونون حؤکومتی، آذربایجانین خیلاصی و ایستیقلالی‌نین فاکتیکی اولاراق (دئ-فاکتو) ووجوده گلمه‌سی اوچون چالیشاجاقدی " .
محمدزاده اونو دا خاطیرلادیردی کی، آذربایجان تورکچولوگونه، اونون اساس هدفی اولان میلّی ایستیقلالچی‌لیغا قارشی ایکی اساس موخالیف قووّه اولموشدور:
1) " بئین‌المیللچی‌لیک " آدی آلتیندا پرده‌لنن بولشویک‌لرله،
2) " ایسلام بیرلیگی " آدی آلتیندا پرده‌لنن " ایتیحادچی‌لار " .
او، یازیردی:
" روسیه موسیس‌لر مجلیسی سئچکی‌لرینه قدر ساغی و سولو تمثیل ائدن ایکی غئیری-میلّی پارتیا اؤز فعالیتی و تبلیغات‌لاری ایله یالنیز ایستیقلال علئیهینه دئییل، هم ده آذربایجان فیکری‌نین " آذربایجان " تعبیری‌نین، تورکلوک جریانی‌نین دا علئیهینه ایش آپارمیشدیلار. نهایت ایستر یئرلی، ایسترسه ده موسیس‌لر مجلیسینه سئچکی‌لرده خالق موساوات پارتیاسی و اونونلا بیرلیکده حرکت ائدن " بیطرف دموکرات قروپ "-آ سس وئرمکله تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچی‌لیق غالیب گلمیش، غئیری-میلّی جریان‌لار مغلوب اولموشدو "
آنجاق قوزئی آذربایجان تورکلرینین " بئین‌المیللچی " بولشویک‌لرله " ایسلام بیرلیگی " طرفدارلاری ایتیحادچی‌لاری دئییل، محض تورک بیرلیگی طرفداری موساواتچی‌لاری دستکله‌دیگینی یازان محمدزاده‌یه گؤره، واختیله " موساوات فیرقه‌سی علئیهینه موباریزه ائدن، " آذربایجان " کلمه‌سینی یاخین بوراخمایان " غئیری-میلّی " قووّه‌لر بئله ایستیقلالدان سونرا اونو پروقرام‌لاری‌نین ایلک صحیفه‌سینه قئید ائتمیشدیر:
" میلّی موحیطیمیزدن اجنبی‌لره اوشاقلیق ائدن " غئیری-میلّی " جریان‌لار دئییل، آذربایجانچی‌لیغین، تورکلوگون، ایستیقلالچی‌لیغین آمانسیز دوشمنی اولان روسیه بئله بو گون بیر " آذربایجان " قیطه‌سی تانیماقدا، اهالیسینین تورک اولدوغونو، حتا آذربایجانین موستقیل بیر جومهوریت اولدوغونو سؤزده ده اولسا قبول ائتمکده‌دیر " .
میرزه بالا محمدزاده‌یه گؤره، 20-جی عصرین اوّللرینده گئدن میلّی آزادلیق موجادیله‌سیندن میلّیتی، ایستیقلالی، دموکراسینی، جومهوریتی ردّ ائدن و " ایسلام بیرلیگی "-نی اساس گؤتورن " ایتیحاد " ، ائله‌جه ده سول جبهده دایانان " بئین‌للمیللچی " مارکسیست-لنینچی‌لر " موساوات " لا موباریزده مغلوب چیخمیشدیر. آنجاق اونلار بو مغلوبیتله مووقّتی باریشمیشدیر، چونکی ایدئیا خط‌لری تامام فرقلی ایدی. او، یازیردی:
" اونلار اوچون " موساوات "-ین مودافیعه ائتدیگی میلّیتی، تورکلوک، دموکراسی و جومهوریت پرینسیپ‌لری یابانچی، حتّا ضرلی شئیلر ایدی. تا ایلک گوندن اعتباراً " موساوات "-ین دیله گتیردیگی پرینسیپ‌لره موخالیف اولان بو فیرقه‌لرین آذربایجان بایراغینا صداقت‌لری مووقّتی و کئچیجی بیر زامان اوچون ایدی. ایسلامی بیئن‌المیلل شوعارلارلا پرولتار-مارکسیست دوکترین‌لرین آذربایجانچیلیق، میلّیتیچی‌لیک و جومهوریتچی‌لیک پرینسیپ‌لری ایله اوزلاشمایاجاغی گؤز قاباغیندادیر " .
بئله‌لیکله، او، بئله قناعته گلیردی کی، آذربایجان میلّی میثاقی، بو گون بئله قانلی موباریزه فیرتینالاری ایچریسینده آیدین قورتولوش یولو گؤسترن بیر ایستیقلال چیراغی‌دیر. او، یازیردی:
" آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان خالقی‌نین بوتون تفکّور، خیال، آرزو، عمل، مقصد و ایدئال‌لارینی، حیس و عقلینه عایید دوشونجهلرینی تمثیل ائدن، اونا سعادت قاپی‌لاری آچان، اونون یوکسلیش و بختیارلیق یول‌لارینی آیدینلادان بیر مشعل‌دیر. آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان تورکلوگونون صینیف و جینس منسوبیتینی نظره آلمادان هر بیر فردی‌نین و عومومی هئیتی ایله هامیسی‌نین حیات و سعادت مفکوره‌سی‌دیر. بو حیات و سعادت مفکوره‌سی صونعی بیر سیرا خیالپرست‌لرین فانتزی‌لریندن عیبارت دئییل، اون ایل‌لر، بلکه ده اللی ایل‌لرله داوام ائدن ایجتیماعی، ایقتیصادی، سیاسی، مدنی و ثمرلی بیر موباریزسی‌نین نتیجه‌سی‌دیر " .
موهاجیرت دؤورونده ده یالنیز " موساوات "-ین آذربایجانچیلیق، ایستیقلالچی‌لیق، تورکچولوک و جومهوریتچی‌لیک پرینسیپ‌لرینه صادیق قالدیغینی قئید ائدن میرزه بالا یازیردی کی، م.ا.رسول‌زاده‌ه ایستانبولا گلنه قدر آذربایجان ایستیقلال دؤورونون کئچیجی و تصادوفی بیر حادیثه اولدوغو قناتینه هر یئرده تصادوف اولونوردو. رسول‌زاده‌نین آچدیغی میلّی دعاوا، خوصوصیله اونون بو یؤنده یازدیغی " آذربایجان جومهوریتی " اثری یئنیدن بوتون دونیانی آذربایجاندان بحث ائتمگه مجبور ائتمیشدی.
آذربایجان میلّی ایدئیاسینی دایم مودافیعه ائدن محمدزاده حساب ائتمیشدی کی، آذربایجانچی‌لیغین تاریخی بیر میسسیاسی وار و او، " موساوات " -ین " یئنی پروقرام اساسلاری "-ایندا اؤز عکسینی بئله تاپمیشدی:
" آذربایجان قدیم زامان‌لاردان بری تاریخین موختلیف دؤورلرینده اؤزونه‌مخصوص سیاسی وارلیق گؤسته‌ره‌رک موستقیل دؤولت حالیندا یاشامیشدیر. آذربایجان خالقی ایسه موعاصیر میلّت اولماق اوزره زنگین بیر کولتور حیاتینا مالیک بولونموش و بونون منطیقی نتیجه‌سی اولاراق سیاسی بیر ایدئال داشیمیشدیر. بو ایدئالا ترجومان اولان میلّی آذربایجان " موساوات " خالق فیرقه‌سی 1918-جی ایلده میلّی آذربایجان جومهوریتی ایستیقلالی‌نین اعلانینداکی تشبوثو، بو تشبوثون فیکیردن ایشه کئچیریلمه‌سی یولونداکی فعالیتی و نهایت قیزیل روس ایستیلاسینا قارشی میلّی موجادیله ایشینده گؤستردیگی یول گؤسترن‌لیگی ایله بوتون آذربایجانلی‌لارین بیریجیک سیاسی تشکّولودور " .
او، داها سونرا یازیردی:
" ایستیقلال و میلّی دؤولت ان یوکسک، ان قودسی و ان اینسانی بیر مفکورنی میلّی سرحدلر داخیلینده گئرچکلشدیرمک اوچون بیر واسیطه‌دیر. ذاتاً سیاسی تورکچولوک، میلّی دؤولت قورماق حرکاتی میلّی وارلیغی قوروماق اندیشه‌سیندن و مدنی میلّتچی‌لیگی گئرچکلشدیره بیلمک آرزوسوندان دوغمامیشدیرمی؟ موستقیل و آزاد بیر میلّی دؤولت حیاتی تورک مدنی بیرلیگینی تطبیق ائتمکدن و گئرچکلشدیره بیلمکدن علاوه میلّتین فردلرینی سعادته و ریفاها قوووشدورماق، ایجتیماعی بیر عدالت و برابرلیک قورا بیلمک اوچون ده لازیمدیر " .
بئله‌لیکله، او، بئله بیر دوغرو نتیجیه گلیر کی، “ موساوات “-ین لیدرلیگی ایله آذربایجان خالقی اومّتچی‌لیکدن-ایسلامچی‌لیقدان تورکچولوگه، عومومی تورکچولوکدن آذربایجان تورکچولوگونه-آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگینه دوغرو بؤیوک بیر یول کئچمیشدیر: " اگر او ( " موساوات ")، " ایسلامچی‌لیق " دؤوروندن " عومومی تورکچولوگه " ، اورادان دا تورک کولتور بیرلیگینه اساسلانان " آذربایجان میلّی دؤولتچی‌لیگینه " کئچمه‌میش اولسایدی، یئرینی باشقا ایفراط و غئیری-میلّی فیرقه‌لره وئرجکدی " .
بس، سیاسی تورکچولوگون نتیجه‌سی اولاراق مئیدانا چیخان تورک دؤولتلری، کونکرت اولاراق آذربایجان تورک دؤولتی موستقیل اولاجاغی تقدیرده هانسی قورولوشا، هانسی سیاسی سیستمه اساسلانمالی ایدی. " موساوات "-ین " یئنی پروقرام اساسلاری "-نا گؤره، موستقیل تورک دؤولتینده نه ایفراط لیبرالیزمه، نه ده کومونیزمه یئر اولمایاجاقدی:
" بو قناعتله او، فردی آزادلیق و شخصی مولکیت اساسینی سیاست و ایقتیصاد پرینسیپی اولاراق قبول ائتمکله برابر عصریمیزین گوندن-گونه قووّت‌لنن بیر سنتزی حالیندا اولان همرأی‌لیک (سولیداریزم) سیستمی گرگینجه دؤولتله جمعیتین حاقلارینی تانیییر و اونلارین چارپیشان زومره منفعت‌لری اوزرینده نیظاملاییجی رولونو اویناماغا موکلّف مؤسیس‌لر اولدوغونو قبول ائدیر. بو سورعتله موساواتچی‌لیق میلّی بیرلیک و همرأی‌لیگی اساس اولاراق قبول ائدیر، هر جور صینیف و زومره حاکیمیتینی ردّ ائدیر " .
بو پروقراما گؤره، تورک مدنیتینین اینکیشافی و تکامولو، آذربایجان تورکونون سعادتی و ریفاهی بئله بیر میلّی همرأی‌لیک سیستمی داخیلینده مومکوندور. محمدزاده بو مسله‌ده ده " موساوات "-ین یئنی پروقرامیندان چیخیش ائتمیش و رسول‌زاده‌نین ایره‌لی سوردوگو میلّی همرأی‌لیک (سولیداریزم) ایدئیاسینی مودافیعه ائتمیشدی. آرتیق بورادا فردی آزادلیق و مولکیتی ایله یاناشی، عومومی‌نین منفعتی ده واردیر. او یازیر:
" بو تزده جمعیت ده (بوتون) وار، فرد ده (تک). فردی حوریت و مولکیت، عومومون، بوتونون، دؤولتین – میلّتین عالی منافع‌لرینه ضرر وورمامالی‌دیر. اونا گؤره میلّت-دؤولت فردی حوریت و مولکیت‌لری کونترول ائتمک حاقّینا مالیک‌دیر " .
محمدزاده آذربایجان تورکچولوگو، آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی، تورک بیرلیگی ایدئیالاری 1950-جی ایل‌لرده قلمه آلدیغی مقالهلرینده ده اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. 1950-جی ایل‌لرده " آذربایجان " درگیسینده قلمه آلدیغی " قافقاز ایسلام اوردوسو " ، " ایستیقلال ظفری‌نین داستانی " ، " محمد امین رسول‌زاده " و باشقا مقالهلرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسینی اینکیشاف ائتدیرن محمدزاده بیرمعنالی شکیلده ایستیقلالچی مؤوقعیینی سونا قدر قورویوب ساخلامیشدیر. " قافقاز ایسلام اوردوسو " مقاله‌سینده تورکیه‌نین آذربایجان جومهوریتینه حربی یاردیمینی عئینی میلّتین بیر-بیرینه قوجاق آچماسی کیمی دَیرلندیرن محمدزاده یازیردی:
" تاریخی وظیفه‌سینی شرفله یئرینه یئتیریب گئدن قافقاز ایسلام اوردوسو اؤزوندن سونرا گنج میلّی بیر اوردونو نووه‌سینی یاراتمیشدی. بو اوردونون تأمین ائتدیگی نیظام و اینتیظام سایه‌سینده اینگیلیس ایشغال اوردوسو کوماندان‌لیغی آذربایجان ایستیقلالینی تانیماقدا ایلک آددیم اولاراق آذربایجان حؤکومتینی یئگانه مشروع (قانونی) مقام اولاراق اعلان ائتمیشدیر " .
اونون فیکرینجه، 27 آوریل فاجیعه‌سی‌نین کومونیست‌لرین هر یئرده چیغیردیقلاری و باغیردیقلاری کیمی، آذربایجان کندلی و ایشچیسی‌نین اینقیلابی دئییل، ساده روسیه اوردوسونون وحشیجه ایستیلاسی اولماسی هر کسه آیدین و آچیق‌دیر. بونو نظره آلاراق، او قئید ائدیردی کی، آذربایجان تورک خالقی‌نین معصومانه آخان قانیندان یارانان میلّی اینتیباه روس آغالیغی‌نین سون قبیر داشی اولاجاقدیر:
" ائی تورک خالقی! سنی آزاد ائده‌جک و خوشبخت یاشاداجاق موباریزیه بوتون قووّتله حاضیرلاش، سنی بو موباریزه خیلاص ائده‌جکدیر! آذربایجانین ایستیقلالینی بیر دفعه قوردون، ایکنیجی دفعه ده قورماق باجاریغینا مالیک‌سن. دوشمنینی تانی، میلّی اینتیباهینی یوکسلت، حاق سنینله‌دیر " .
محمدزادهنین دونیاگؤروشونده مارکسیزم-لنینیزمین، بولشویزمین تنقیدی ده موهوم یئر توتموشدور. 1955-جی ایلده مونیخ‌إه " قورتولوش " رادیوسوندا یاییملانمیش " آذربایجاندا آزادلیق یوخدور " مقاله‌سینده محمدزاده بیان ائدیردی کی، سووئت روسیهسینین ایشغالیندان سونرا آذربایجان تورکو ان بسیط اینسانی حوقوق‌لاریندان بئله محروم ائدیلمیشدیر:
" یوخ یوردداشلاریم، بولشویک‌لرین قیزیل یالان‌لارینا اینانمایین. یاشادیغینیز حیات آزادلیق حیاتی دئییل. اورادا امک ده آزاد دئییل، دیلک ده آزاد دئییل، اینسان دا آزاد دئییل. امگین و دیلگین آزاد ساییلا بیلمه‌سی اوچون هر شئیدن اوّل اینسانین اؤزو آزاد اولمالی‌دیر. اینسان بوتون حوقوقی، مدنی، ایقتیصادی و باشقا اینسانی حاقلارا مالیک اولمالی‌دیر " .
اونا گؤره، بوتون بو حوقوق و آزادلیق‌لار ایسه آذربایجاندا یوخدور، چونکی بولشویکلر بونو آذربایجانلی‌لارین ال‌لریندن زورلا آلمیشدیر. او، یازیردی:
" هر شئی کومونیست پارتیاسی‌نین و حؤکومتی‌نین مالی‌دیر. و مملکت اونلارین بیر مالیکانه‌سی‌دیر. تیجارت آلت‌لری ده اونلارین اینحیصاریندادیر. سیز یئتیشدیردیگینیز محصول‌لاری یوخ قیمتینه اونلارا تسلیم ائتمک مجبوریتینده‌سینیز. هله ایسته‌دیگینیز و مؤحتاج اولدوغونوز محصولو یئتیشدیرمک آزادلیغینا دا صاحیب دئییلسینیز " .
محمدزاده دئییردی کی، بو حقیقتی، یعنی سؤزده فهله و کندلی‌نین آزاد اولماسینی اصلینده ایسه حاکیمیتین بیر قروپون الینده جمع‌لشمه‌سینی بولشویک‌لرین لیدری لنین بئله قبول ائتمیشدیر. بئله کی، لنین " نه ائتمه‌لی؟ " اثرینده یازیر کی، فهله و کندلی‌یه آزادلیق وئرمک، اوسته‌لیک اونلارا حاکیمیتده حؤکومت ایشلری اعتیبار ائتمک اولماز. محمدزاده‌یه گؤره، لنین‌ین بو فیکیرلری "NEP" دؤورونده بوتون چیلپاق‌لیغی ایله ایثبات ائدیلدی:
" عزیز یورداش‌لاریم! گؤرورسونوز کی، بولشویکلر آزادلیق دوشمنی اولدوقلارینی اؤزلری ده بویون‌لارینا آلیرلار. بونون بیر حقیقت اولدوغونو لنین‌ین سؤزلری و اونون قانلی وصیتینی یئرینه یئتیرن استالین‌ین قانلی ایجرااتی دا ثوبوت ائتدی. آزادلیق سایه‌سینده اونلارین قانلی دیکتاتورالارینا سون قویاجاغیمیزی بیلدیکلری اوچون بولشویکلر سیزی بوتون حاقلاردان و واسیطه‌لردن محروم ائتمیشلر. اونلارین الینیزدن آلدیقلاری یالنیز امک و دیلک آزادلیغی دئییلدیر. یعنی سیز یالنیز ایقتیصادی آزادلیقدان محروم دئییلسینیز. بولشویکلر سیزین طبیعی و اینسانی حاقّینیز اولان دیله‌دیگینیز کیمی اینانماق، دوشونمک، ییغیلماق، دانیشماق، یازماق و جمعیت قورماق آزادلیق‌لاریندان دا محروم ائتمیشلر. یعنی سیز بولشویک‌لردن باشقا بیر شئیه اینانا بیلمزسینیز " .
محمدزاده یارادیجی‌لیغیندا تورکچولوک و تورانچی‌لیغین تورک خالقلاری اوچون هانسی: سیاسی یوخسا، مدنی بیرلیک معناسی داشیماسی ایله باغلی مؤوجود اولان فیکیرلری دیرلندیرمگه و بو مسله‌ده توتدوغو مؤوقعیی ایفاده ائتمگه چالیشمیشدی. محمدزاده هله، 27 آوریل ایشغالینا قدر تورکچولوگون/تورانچی‌لیغین تبلیغاتچیسی اولموشدور. او، حساب ائدیردی کی، آذربایجان تورکلری تورکچولوک شوعورو ایله مئیدانا آتیلمیش، آذربایجان تورکلوگو ایلک اوّل موستقیل و حورّ بیر جومهوریت ووجودا گتیرمیشدیر:
" آذربایجان تورکلوگو شرق عالمینده یئنی بیر تاریخ ووجودا گتیرمیش، تورک-توران تاریخینده یئنی بیر اینتیباه دؤورو یاراتمیشدیر " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، چاغداش دؤورده تورک فدراسیونو، تورک بیرلیگینی ووجودا گتیرمک اوچون، اوّلجه اورتاق بیر دیل، دین و مدنیت صاحیبی اولان خالق‌لار آراسیندا بیرلیک اولمالی‌دیر. بو ایسه دینی بیرلیکدن چوخ، میلّی بیرلیکله مؤوجود اولا بیلر. او، یازیردی:
" یالنیز بو موناسیبت بوتون موسلمانلاری مکانیکی بیر صورتده بیرلشدیرن " ایتیحادی-ایسلام "-دان عیبارت اولا بیلمز. " ایتیحادی-ایسلام " غئیری-مومکون بیر میف، بیر اعتیقاددیر. عکسینه، بوتون تورکلرین، بوتون فارسلارین، بوتون عرب‌لرین جانلی بیر ووجود کیمی بیرلشمه‌لری هم مومکون، هم ده آرزو ائدیلن‌دیر. موسلمان اولان میلّت‌لر بیرر میلّت و بیرر میلّی حؤکومت حالینا گلدیکدن سونرا بئله " ایتیحادی-ایسلام " دئییل، ایسلام ایتّیفاقی مومکون حادیثه اولا بیلر. آنجاق بئله بیر سیاسی ایتّیفاق مؤوجود اولماسا دا مدنی بیر ایتّیفاق واردیر و اولمالی‌دیر. بوتون تورکلر اؤز آرالاریندا بوتون دونیا فدراسیونونا بیر آددیم آتماق اوچون بیر فدراسیون یاراتمالی‌دیرلار. " یئنی توران بیرلیگی " آنجاق موستقیل تورک حؤکومت‌لری‌نین فدراسیونو شکلینده تصوور اولونا بیلر کی، آذربایجان دا بو موستقیل توران سیلسیله‌سی‌نین موهوم بیر حلقه‌سی دیر " .
او، یازیردی کی، هله تزار روسیهسینین داغیلماسی عرفه‌سینده تورکچولر و تورانچی‌لار واحید تورک دؤولتی‌نین قورولماسی ایستگینده بولونسالار دا، بونون ایمکان‌سیز اولدوغونو آنلامیشدیلار:
" روسیه‌نین خارابالیق‌لاری اوزرینده واحید دئییل، آیری-آیری تورک دؤولتلری قورولور و یاخود قورولماق ایسته‌نیر. دونیا تورکلرینین ژئوپولیتیک وضعیتی، جوغرافی وضعیت اعتیباریله داغینیق و بیر-بیری‌لریندن اوزاق اولمالاری، اونلاری آیری-آیری دؤولت‌لر قورماغا سؤوق ائتمیشدی. دوغرودور، " موساوات " فیرقه‌سی بو وضعیتی نظره آلمیش و بو میلّی دؤولت پرینسیپینی دیله گتیررکن بیر گون بو دؤولت‌لرین فدراسیون یاراداجاقلارینی تصوور ائتمیشدی. فقط او " بیر گون " اوزاق، بو گون ایسه یاخین ایدی. تورک دونیاسی‌نین ژئوپولیتیک وضعیتی، مدنیت و کولتور خوصوصوندا عئینی مفکوره، غایه و تاکتیک صاحیب موختلیف تورک ائل‌لرینی سیاسی-دؤولتچی‌لیک ساحه‌سینده محلّی یوردچولوق-وطنچی‌لیک یولونا سؤوق ائتمیشدی " .
اونون فیکرینجه، بیر بوتون حالدا باشلایان تورک میلّی حرکاتی‌نین آیری-آیری یوردچولوق و میلّی دؤولتچی‌لیک حالینا گلمه‌سینده سیاسی، جوغرافی، ایقتیصادی و استراتژی سبب‌لر موهوم رول اوینامیشدی.
محض بو سبب‌لرین نتیجه‌سی‌دیر کی، تورکیه ده میلّی حرکاتا باشلایان‌لار یالنیز تورکیه تورکلرینی دوشونموش، اونلارین پروقرامیندا تورکیه خاریجینده کی تورکلردن بحث اولونمامیش، حتّی تورکیه میثاقی-میلّینی گئرچکلشدیرمک اوچون غربی اوروپا ایمپریالیست‌لری ایله دؤیوشده تورکوستان، قیریم، ایدیل-اورال و آذربایجان تورکلرینین موباریزه آپاردیقلاری روسیه ایله موتفیق اولماق مجبوریتینده قالمیشدی. تورکیه جومهوریتی قورولدوقدان سونرا دا بو پروسه داوام ائتمیش و تورک بیرلیگی اوغروندا موباریزه آپاران " تورک اوجاغی " اوّلجه فعالیتینی تورکیه ایله محدودلاشدیرمیش، داها سونرا ایسه بیر مودت قاپانمیشدیر. محمدزاده یازیر:
" آرتیق تورکیه ده بیر تورکیه تورکچولوگو دوغموشدو و بو حالین جیغیریندان ساپمیش بیر خطاسی اولماق اوزره " آنادولو میلّتچی‌لیگی " اپیزودو دا موشاهیده ائدیلمیشدی. " آنادولو " مجموعه‌سی اطرافیندا توپلانان بیر قروپ ضیالی‌لاردان عیبارت زومره‌نین ایره‌لی سوردگو ایدیعایا گؤره تورکلوک بیر میلّت دئییل، بیر عیرق‌دیر و بو عیرقه آنادولو، آذربایجان، تورکوستان و ای.آ. کیمی میلّت‌لر داخیل‌دیر " .
دوغرودان دا بو دؤورده، تورکچولوگون ایدئولوقو ساییلان ض.گؤک‌آلپ بئله تورکچولوگون و تورانچی‌لیغین رئال سیاسی-ایدئولوژی هدفی کیمی تورکیه‌چی‌لیگی گؤتورموشدو. اونون فیکرینجه، اوزاق گله‌جکده اوغوزچولوق و داها سونرا تورانچی‌لیق مومکوندور کی، بو ایسه داها چوخ سیاسی دئییل، مدنی بیرلیک ماهیتلی ایدی. گؤک‌آلپ یازیر:
" یوز میلیون تورکون بیر میلّت حالیندا بیرلشمه‌سی تورکچولر اوچون قووّتلی بیر جوشقونلوق قایناغی‌دیر. توران مفکوره‌سی اولماسایدی، تورکچولوک بو قدر سورعتله یاییلمایاجاقدی. بونونلا برابر، کیم بیلیر، بلکه گله‌جکده توران اولکوسونون گئرچکلشمه‌سی ده مومکون اولاجاقدیر " .
م.ب.محمدزاده قئید ائدیردی کی، آرتیق تورکچولوک-تورک بیرلیگی کیمی رومانتیک تورانچی‌لیق دا اسکی معناسینی تامامیله دییشدیرمیشدی. تورکچولوک و تورانچی‌لیق مسله‌سینده، “ موساوات “-ین 1936-جی ایلده قبول ائتدیگی " یئنی پروقرام اساسلاری "-نا گؤره، عومومی تورکچولوکله آذربایجانچی‌لیغی ایدئال بیر صورتده بیرلشدیرمگه نایل اولماق لازیم ایدی. یعنی موساواتچی‌لار تورک مدنی بیرلیگینه صادیق و باغلی قالماقلا یاناشی، موستقیل آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسینی مودافیعه ائدیردیلر. او، یازیردی:
" موساواتچی‌لیق بؤیوک تورک کولتورونه باغلی، میلّی، مدنی و اینسانی دَیرلری منیمسه‌ین، حورّیّت، جومهوریت و ایستیقلال ایدئالینا صادیق آذربایجان وطن‌سئورلیگی‌دیر. بؤیوک تورکلوگه منسوب بیر مملکت اولماسی سببیله آذربایجان دیگر تورک ائل‌لری ایله کولتورل صورتده باغلی‌دیر. بو باغلی‌لیغین بوندان اول اولدوغو کیمی، بوندان سونرا دا قورونماسینی موساواتچی‌لیق جیدیتله مودافیعه ائدر" .
میرزه بالایا گؤره، تورکچولوک ان یوکسک سعادت ماهیتینده اولدوغو اوچون، میلّییته باغلی قالماق، میلّت کیمی یاشاماق، یابانچی‌لاشماقدان قورتولوب میلّته دؤنمک، منسوب اولدوغو میلّت تورک اولدوغو اوچون، تورکلشمک، تورک اولاراق یاشاماق، تورک اولاراق قالماق دئمکدیر. تورکچولوگون هدفی اولان تورانچی‌لیغین مقصدی شوروی ایمپراتورلوغونو پارچالاماق، شوروی اسارتی آلتیندا اینله ین اسیر میلّت‌لری قورتارماق، موسکونو دونیا صولحو اوچون تهلوکه تشکیل ائتمه‌یه‌‌جک بیر حالا گتیرمکدیر کی، بو دا تورک دونیاسی‌نین، او جومله دن ده تورکیه‌نین امین-آمانلیغی دئمکدیر.
میرزه بالا هله، 1918-جی ایلین اوّللرینده تیفلیسده قافقاز کونفدارسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچی‌لار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤستره‌رک قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانیلماسی مقصدی ایله یارادیلان قافقاز طلبه‌لری‌نین مرکزی کومیته سی‌نین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق " گنجلر صداسی " درگیسی‌نین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدور. میرزه بالا بو کومیته هئیتی ایله بیرگه قصبه‌لرده، کندلرده، فابیرک‌لرده تبلیغات آپاراراق قافقاز فدراتیو جومهوریتی‌نین یارادیلماسی ایستیقامتینده اؤنملی رول اوینامیشدی.
بو مسله ده ده رسول‌زاده ایدئیالارینین داوامچیسی اولان محمدزاده، قافقازچی‌لیق ایدئیاسینی موهاجیرتده یاشادیغی دؤورده ده داوام ائتدیرمیشدیر. خوصوصیله ده، 1930-جو ایل‌لرده تشکولو و فعالیتینده آذربایجان سیاسی موهاجیرلری‌نین ده یاخیندان ایشتیراک ائتدیگی " قافقاز کونفدراسیون شوراسی " فعالیته باشلامیشدی.
قافقاز خالقلارینین جوغرافی، ایقتیصادی و تاریخی علاقه‌لرینی اونلارین بیرلیکده یاشاماسینی شرطلندیرن عامیل سایان محمدزاده گؤستریردی کی، قافقاز خالقلاری آیریلدیقلاری زامان اسارته دوشموش، بیرلشدیکلری زامان قورتولموشلار. اونون اوچوندور کی، تورکیستاندا، قوزئی قافقازدا، ایدیل-اورالدا " پارچالا و حؤکم ائت " سیاستینی تطبیق ائدن موسکو همیشه زاقافقازیادا بیرلیگی انگلله‌میشدیر.
“ موساوات “-ین 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلن 3-جو قورولتایی‌نین " یئنی پروقرام اساسلاری"-نا گؤره، آذربایجان تورکلری موستقیل‌لیک الده ائتمک اوچون قافقازین دیگر میلّت‌لری ایله بیر یئرده موباریزه آپارمالی و حتّی اونلارلا کونفدراتیو دؤولتده بیرلشمگی بئله ایستیثنا ائتمه‌ملی ایدی. محمدزاده ده موساواتین " یئنی پروقرام اساسلاری " پروقرامیندان چیخیش ائدهرک قئید ائدیردی کی، آذربایجان میلّی ایدئیاسی‌نین مؤوجودلوغونا سبب ایسه شرقی اوروپا ایله یاخین شرقی بیرلشدیرن و خزرله قارا دنیز آراسیندا یئرلشن قافقازین آیریلماسی غئیری-مومکون اولان بیر عوضوودور:
" قافقاز میلّت‌لری موختلیف باغلارلا بیر-بیرلرینه او قدر باغلی‌دیرلار کی، هامیسی موستقیل و همرأی اولمادان هئچ بیری آزادلیغینی قورویا بیلمیر. آذربایجان مسله‌سی بوتون قافقاز مسله‌سی‌نین بیر پارچاسی‌دیر. قافقازدا موستثنا و نوفوذلو بیر یئر توتان آذربایجان اؤز ایستیقلالینی الده ائدیب قوروماق اوچون قافقازین دیگر میلّت‌لری ایله ال-اله یورومک مجبوریتینده دیر " .
قافقاز خالقلارینین بیر گون یئنیدن اؤز موستقیل‌لیگینی الده ائده‌جگینه اینانان موتفکّیر، 1958-جی ایلده قلمه آلدیغی " قافقاز ایستیقلال اعلانی‌نین 40-جی ایل‌دؤنومو موناسیبتی ایله " آدلی مقاله‌سینده یازیردی کی، بو گون قافقاز روسیه‌نین ایشغالی آلتیندا اولسا دا، آنجاق عوصیان حالیندادیر:
" قافقاز بو گون بولشویک‌لرین حاکیمیتی آلتیندا میلّیت و ایستیقلال آتشی ایله توتوشموش بولونویور. بولشویک ایستیلاسی‌نین آرادان قالخماسی ایله قافقاز خالقلارینین الده ائده‌جکلری باغیمسیزلیق و حورّیّت یاخین شرقی ده راحاتا قوووشدوراجاقدیر. بو اعتیبارلا بو گون سووئت‌لر بیرلیگی‌نین حربی بازاسی اولان قافقاز بو ایشغالدان قورتولدوقدان سونرا بوتون دونیا اوچون بیر باریش و گوون عونصورو اولاجاقدیر " .
اونون دونیاگؤروشونده میلّی مدنیت، میلّی اخلاق مسلهلری ده موهوم یئر توتموشدور. محمدزاده دوغرو یازیردی کی، هر بیر میلّت ماهیتجه ده، فورماجا دا میلّی مدنیتدن چیخیش ائتملی‌دیر. عکس تقدیرده میلّی مدنیتدن اوزاق قالان بیر دؤولتده قاجارلار دا، عوثمانلی‌لار دا اولدوغو کیمی، اوچوروم‌لار یارانار و عوصیان‌لار چیخار:
" اسکی سارای ذهنیتیله " ماهیتی " و هر شئیی کندی‌لریندن عیبارت بیلن کومونیست‌لر چوخ درین غفلت ایچریسینده ایدیلر. آذربایجانین حقیقی وضعیتینی اوبیئکتیو باخیشلا گؤره بیلمه‌دیکلریندن فیکیرلرینده ایصرار ائدیردیلر. حالبوکی شکیلجه و ماهیتجه تورک اولان آذربایجان مدنیتی یئنی شراییط ایچریسینده بو مدنیتی ماهیتجه داها چوخ تورکلشدیرمیش و میلّی‌لشدیرمیشدیر " .
او، میلّی قووّه‌لرین اوّلجه عرب الیفباسیندان لاتینا کئچیلمه‌سینه اعتیراض ائتمه‌لرینه سبب اولاراق، بولشویک‌لرین مکرلی نیت‌لرینی و بونون آذربایجان ایله تورک دونیاسی آراسیندا علاقه‌لره ضربه اولماسینی گؤسترمیشدی. او، دوغرو یازیردی کی، سووئت ایدئولوقلاری روسلاشدیرما نتیجه‌سینده یاری روسجا، یاری تورکجه اولان " اینترناسیونال " دیل یارادیردیلار.
عومومیلیکده، محمدزادهنین مودافیعه ائتدیگی ایدئیالارین اساسیندا آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق دایانمیشدیر. اونون دونیاگؤروشونده " میلّی آذربایجان " ، " آذربایجانچیلیق " ، " آذربایجانیزم " ، " آذربایجان میلّی ایدئیاسی " دئدیکده ده، یالنیز عومومی تورکچولوگون دوغوردوغو و اونون موستقیل بیر حیصه‌سینه چئوریلمیش آذربایجان تورکچولوگو ایفاده اولونموشدور. آنجاق اونون سیاسی فلسفه‌سینده آذربایجانچیلیق یالنیز تورکچولوکله محدودلاشمامیش، عئینی زاماندا ایستیقلالچی‌لیغی، موساواتچی‌لیغی، خالقچی‌لیغی و دؤولتچی‌لیگی ده اؤزونده عکس ائتدیرمیشدیر. محمدزاده آذربایجانچیلیق و تورکچولوک آراسینداکی موناسیبت‌لره خوصوصیله دیقت ائتمیشدیر. بونا سبب ده، بیر چوخ‌قووّه‌لرین مومکون اولدوغو قدر آذربایجانچی‌لیغی تورکچولوکدن اوزاقلاشدیرماق جهدلری ایدی. او، یازیردی:
" آذربایجانچیلیق ایدئیاسینی اورتایا آتماقلا بیز هئچ ده تورکچولوگو اینکار ائتمیریک، آنجاق آذربایجان وطنی ایدئیاسینی بیرینجی یئره کئچیریر، آذربایجانین جوغرافی سرحدلری داخیلینده میلّتین یئکدیل‌لیگینی و وحدتینی بیرینجی درجه‌لی وظیفه کیمی ایره‌لی سوروروک" .
او، آذربایجان میلّی ایدئیاسیندان (آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچی‌لیق) سونرا ان چوخ دیقت ائتدیگی ایدئیالار تورانچی‌لیق/ تورکچولوک، قافقازچی‌لیق و میلّی همرأی‌لیک (سولیداریزم) اولموشدور. محمدزاده اوچون تورانچی‌لیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونو و ایستیقلالچی‌لیغی آیاق اوسته توتماق اوچون اساس نووه حساب اولونوردو. چونکی تورانچی‌لیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونون و میلّی ایستیقلالچی‌لیغیین وار اولما سببی ایدی. اگر تورکچولوک ضعیفله‌ینده ده، گوجلننده ده بوندان ان چوخ تاثیرلنن محض آذربایجان تورکچولوگو ایدی.
قایناق‌لار
- محمدزاده م.ب آذربایجان میلّی میثاقی. ۲۸ ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی. «آذربایجان» ادبی-بدیعی ژورنالی، نؤمره4، باکی، ۱۹۹۱
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- گؤک‌آلپ ض. تورکچولوگون اساسلاری. باکی، معاریف، ۱۹۹۱
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- محمدزاده.م.ب. تورکلوک و کومونیزم. «آذربایجان» درگیسی، ییل:۱۹، سایی ۲۰۱، آنکارا ۱۹۷۰، ص.۴
- احمدلی. ر. میرزه بالا محمدزادهنین ایجتیماعی-سیاسی گؤروش‌لری.باکی، اوزان، 2017
- محمدزاده م.ب. «ماورایی – قافقاسیا فدراسیاسی ندن داغیلدی؟»، «قورتولوش» درگیسی، ییل:۳، سایی: ۲۱، تمموز-آقوستوس، برلین، ۱۹۳۶، ص.۱۴
- محمدزاده م.ب. میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲
- محمدزاده م.ب. قافقاز ایستیقلال اعلانی‌نین ۴۰-جی ایل‌دؤنومو موناسیبتی ایله. «درگی»، ییل: نؤمره۱۲، مونیخ ۱۹۵۸، ص.۳-۱۷
- محمدزاده م.ب. کؤیلو حرکاتی. لنین میلّی سیاستی. باکی، ۲۰۰۷، ص.۵۳
- محمدووا فاتیمات. آذربایجان موهاجیرتی‌نین کولتورولوژی ارثینده دیل پروبلمی. باکی، «علم»، ۲۰۰۹، ص.۵۶
- محمدزاده م.ب. سوویئت آذربایجاندا تورک دیلی‌نین روسلاشدیرما و ایمحا سیاستی حاقّیندا. قورتولوش، برلین، ۱۹۳۶، نؤمره۲۰، ص.۵۶
- محمدزاده م. ب. آذربایجان میثاقی-میلّی‌سی. آنکارا، ۲۰۰۲، ص.۵۴
- محمدزاده م.ب. قافقاز ایسلام اوردوسو. آذربایجان موهاجیرت ارثی. باکی، «علم و تحصیل»، ۲۰۱۱، ص.۵۸
- محمدزاده م.ب. آذربایجاندا آزادلیق یوخدور. آذربایجان موهاجیرت ارثی. باکی، «علم و تحصیل»، ۲۰۱۱، ص.۵۱
- محمدزاده م.ب. مارت گونلری. «ایستیقلال» قز.، ۳۱ مارت، ۱۹۲۰، نؤمره۱۲
- رسول‌زاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۳-۱۹۰۹). ۱-جی ج.، ۲-جی جیلدده، باکی: آذرنشر، ۱۹۹۲، ص.۸
- محمدزاده م.ب. رسول‌زاده محمدامین. «درگی»، ییل: ۱ اوجاق-مارت، مونیخ، ۱۹۵۶، ص.۱۳۷
- محمدزاده م.ب. آذربایجان چاغیرییور، «آچیق سؤز» قزئتی، ۰۴.۰۱.۱۹۱۸
- محمدزاده م. ب. آذربایجان میلّی خارتیاسی. ۲۸ ماییس ایستیقلال بیاننامه‌سی‌نین تحلیلی. «آذربایجان» ادبی-بدیعی ژورنالی، نؤمره ۴، باکی، ۱۹۹۱، ص. ۱۳۸-۱۳۹
کؤچورن: عباس ائلچین
ییرمی بیرینجی عصرین توران ایدئالی:" علی بیگ حسین‌زاده‌نین شاعیرانه تورانچی‌لیغیندان یارانمیش ضیا گؤگ‌آلپ "
ییرمی بیرینجی عصرین توران ایدئالی:" علی بیگ حسین‌زاده‌نین شاعیرانه تورانچی‌لیغیندان یارانمیش ضیا گؤگ‌آلپ "
آذر توران
تاریخه وطن موحاریبه‌سی کیمی کئچن قاراباغ ساواشیندان سونرا روسیه‌نین‌سیاسی چئوره‌لرینده توران پروبلمی گوندمه گلدی. حتّی بونا روسیه‌نین خاریجی ایشلر ناظیری لاوروف دا موناسیبت بیلدیردی... لاوروف احتیاطلا دانیشدی. تخمین‌لرینی دئدی. آما ایندی 1918-جی ایل دئییل، 2021-جی ایلدیر. یوز ایل اؤنجه تورکلرین اوزاق اولکوسو - توران مدنی بیر خیال اولا بیلردی. قاراباغداکی وطن موحاریبه‌میز ایسه تورانین مدنی بیر خیالدان‌سیاسی گئرچکلیگه چئوریله بیله‌جگی‌نین مومکو‌ن‌لوگونو ایثبات‌لادی. بو گون صلیب مفکوره‌سی اوروپا بیرلیگی مودلینده یئنیدن احیا ائدیلیرسه و اوروپا کئچمیشده خاچلی یوروش‌لریندن باشقا، هئچ بیر اؤرنگی اولمادان فرقلی توپلوم‌لاری بیرلشدیرمگه جهد ائدیرسه، دونیانین پولیتیک آهنگینه بو موستویده گرک اولدوغوندان دا آرتیق موداخیله ائده بیلیرسه، بس نه اوچون توران یالنیز مدنی بیر خیال اولاراق قالمالی ایدی؟ بیر حالدا کی، " میلاددان 210 ایل اول هون حؤکمداری مته " هونلار " آدی آلتیندا بوتون تورکلری بیرلشدیردیگی زامان توران مفکوره‌سی بیر گئرچکلیک حالینا گلمیشدی، هونلاردان سونرا آوارلار، آوارلاردان سونرا گؤک‌تورکلر، گؤک‌تورکلردن سونرا اوغوزلار، بونلاردان سونرا قیرغیز قازاخ‌لار، داها سونرا کوٌر خان، چنگیز خان و سونونجو اولاراق، امیر تئیمور توران مفکوره‌سینی گئرچکلشدیرمه دیلرمی؟ " (ضیا.گؤگ‌آلپ).
تورک دونیاسیندا تورانین ایلک ایدئولوقو علی بیگ حسین‌زاده دیر. و یالنیز آذربایجاندا دئییل، تورکیه‌ده ده، روسیه‌ده ده 20. یوزایل توران ایدئالینا گیریشله سجیه‌لندی. تاتار کومونیست‌لریندن میرسعید سولطان‌قالی‌یئو توران دؤولتی قورماغا جهد ائتدی و استالین طرفیندن قتله یئتیریلدی. رناد محمدی یازیر کی، سولطان‌قالی‌یئوین ایستینطاقی زامانی موستنطیق اوندان ضیا گؤگ‌آلپین " توران " شعیری‌نین روسجا ایضاحینی ایسته‌میشدی. سولطان‌قالی‌یئوین آراشدیریجی‌لاری اونون فیکری گلیشمه‌سینده ایکی نفرین - یوسف آکچورانین و علی بیگ حسین‌زاده‌نین رولونو خوصوصی وورغولاییرلار. یئری گلمیشکن، سولطان‌قالی‌یئوچی‌لیک- " سولطان‌قالی‌یئوشینا " (تئرمین استالینه مخصوص‌دور) حسین جاویدین ده ایستینطاق ماتریال‌لاریندان کئچیر. سما شاعیریمیزین" گوناه‌لاریندان " بیری ارمنیستانین آذربایجان اراضی‌سینه قاتیلماسی شرطیله - بؤیوک آذربایجان یاراتماق ایدئیالارینی تبلیغ ائتمه‌سی ایدی. کاشغارلی " دیوان لغات التورک "ی‌نین ترجومه‌چیسی خالید سعید خوجایئو توران دؤولتی یاراتماق ایدئیالارینا دستک وئردیگی اوچون گوللله‌نیر... 1937-جی ایل رپرسیالاری‌نین اساس و عومومی منظره‌سی بوندان عیبارت‌دیر. جاوید ایسه بیر آز دا ایره‌لی گئتمیشدی. سولطان‌قالی‌یئو موسکودا توران دؤولتی ایدئیاسینی اورتایا آتاندا جاوید ده بورادا – باکی‌دا دونیایا گلن قیزینا توران جاوید، یعنی ابدی توران آدینی وئرمیشدی. آد بیرباشا ضیا گؤگ‌آلپین " توران " شعیرینه ایستیناد ائدیردی: وطن ابدی توران‌دیر، یعنی " وطن بؤیوک و مؤبّد اؤلکه‌دیر - توران " .
تکجه ادبیاتا دئییل، عئینی زاماندا ایجتیماعی تفکوره، دونیانین ایدئولوژی لوغتینه چاغداش آنلامدا‌سیرایت ائتمیش توران، علی بیگ حسین‌زاده‌نین چوخ گنج یاشلاریندایکن - ایستانبولدا قلمه آلدیغی پوئتیک پارچا ایله - گؤگ‌آلپین تعبیرینجه، " تورک ایتیحادینا دایر یازیلمیش ایلک شعیرله " داخیل اولدو و یئنه ده گؤگ‌آلپین سؤزلری ایله ایفاده ائتسک، حسین‌زاده‌نین " توران " منظومه‌سی " پان‌تورانیزم مفکوره‌سی‌نین ایلک تجلاسی " کیمی تظاهور ائتدی، 1918-جی ایلده توران یولونون تورک بایراقلی ایلک شعیری‌نین- "چیرپینیردین، قارا دنیز"-ین یارانماسینا وسیله اولدو و بونو شعرین اپیقرافینا " سئوگیلی توران مفکوره‌سینه بیرینجی یول گؤستردین. اوستاد علی بیگ حسین‌زاده حضرت‌لرینه تقدیم " - قئیدی ایله احمد جاوادین اؤزو ده تصدیق‌له‌دی و تاریخ‌لشدیردی.
***
" توران " 1917-جی ایلده بوداپست‌ده چیخان " توران " درگیسینده دیولا مِساروشون چئویریسی ایله ماجار اوخوجولارینا دا تقدیم اولوندو.
سیزلرسینیز، ائی قؤومی-ماجار، بیزلره اخوان،
اجدادیمیزین موشترکاً منشأیی توران.
بیر دویغوداییز بیز، هپیمیز حاقپرستان،
مومکون‌مو آییرسین بیزی اینجیل ایله قورآن؟
چنگیزلری تیترتدی شو آفاقی سراسر،
تیمورلاری حؤکم ائتدی شهنشاه‌لارا یک‌سر.
فاتیح‌لرینه کئچدی بوتون کشوری-قئیصر...
ماجارلارلا تورکلرین اقربا میلت‌لر اولدوغونو ایلک دفعه ایره‌لی سورن و توران عالمینی اوروپایا تانیتدیران وامبری اولموشدو. آما وامبری‌نین و علی بیگ حسین‌زاده‌نین توران عامیلینه یاناشمالاری فرقلی ایدی. علی بیگ تورکلرین بیرلیگینی و یوکسه‌لیشینی تمنا ائدیردیسه، وامبری روسیه‌نین چؤکوشونده ماراقلی ایدی. بو مقاما دیقت یئتیرن ذکی ولیدی توغان یازیردی کی، " پان تورانیزم " فیکری بیدایتده ماجار وامبری طرفیندن 1868-1874-جو ایل‌لر آراسیندا ایره‌لی سورولموش اولوب، اینگیلیس حؤکومتی طرفیندن ده عوثمانلی ایمپراتورلوغونو اورتا آسیادا روسلارا قارشی اؤزونه موتفیق بولوندورماق مقصدیله بیر آرالیق دستک‌لنمیشدیر " .
***
...علی بیگین شعیرینه و مؤلیفین " تورانی " ایمضاسینا ایستیناداً یوسف آکچورا تصدیق ائدیردی کی، " حسین‌زاده، موسلمان تورکلر آراسیندا ایلک تورانی‌دیر " . (حسین‌زاده تخلوص اولاراق گؤتوردوگو تورانی ایمضاسی ایله کیفایت‌لنمه‌دی. 1934-جو ایلده تورکیه ده سوی‌آدی باره ده قانون قبول ائدیلنده او، تورانی اؤزونه سوی‌آدی اولاراق گؤتوردو: " علی توران " . بئله لیکله، تورک دونیاسی‌نین توران سوی‌آدلی ایلک وطنداشی دا علی بیگ حسین‌زاده اولدو).
1915-جی ایلده ایستانبولدا حسین‌زاده‌نین رهبرلیگی و انور پاشانین حیمایه‌سی ایله یارادیلمیش " روسیه تورکلرینین حوقوقلارینی مودافیعه کومیته‌سی "ده ائله بو آدلا آدلاندیریلمیشدیر: " توران هئیتی " . " توران هئیتی "نین شرقی اوروپا اؤلکه‌لرینه سفرلری، ایستیثناسیز اولاراق، شرقی اوروپا دؤولت‌لری‌نین بوتون پرزیدنت‌لری، مجلیس صدرلری و باش ناظیرلری ایله گؤروش‌لری تکجه روسیه محکومو اولان تورکلرین حوقوق‌لاری‌نین مودافیعه‌سینی دئییل، عئینی زاماندا، آذربایجاندا سون قاراباغ ساواشیندان سونرا یئنیدن آکتوال‌لانمیش توران بیرلیگی‌نین تمل‌لرینی قویوردو.
حسین‌زاده‌نین دوغوم گونونده یازدیغیم بو یازی ایسه ضیا گؤگ‌آلپ باره‌ده‌دیر. چونکی ضیا گؤگ‌آلپ دا آشاغیدا گؤره جگینیز کیمی، حسین‌زاده‌نین تلقین‌لری ایله " توران " ایسملی شعیر یازمیش و اؤزونون ده بیلدیردیگینه گؤره، " توران " دان سونرا داواملی اولاراق بو شعیرده کی اساسلاری شرح و تفسیر ائتمیشدی... غرب تاریخچی‌لری ده بو مقاما بیگانه قالماییب. تادئوش سویاتاخووسکی یهودی شرقشوناسی اوروئل هئیده ایستیناداً یازیردی کی، " حسین‌زاده علی بیگین بیر شعیری‌نین باشلیغی اولان توران ایمضاسی ایله یازدیغی یازیلار آیدین‌لاری ائتکیله‌مکده داها باشاریلی اولموشدو. بونلار آراسیندا گله‌جگین تورکچولوگونون پئیغمبری ضیا گؤگ‌آلپ اونا چوخ شئی بورجلودور " .
***
ضیا گؤگ‌آلپ" اینسانلارین یالانچی گئرچک‌لریندن اوزاق، گئرچکدن داها دوغرو اولان خیال لار، ناغیل‌لار، رؤیالار ایچینده " یاشادی.
فلاکته دین گؤزویله باخدی؛ فلاکت سعادت اولدو. بولودا شاعیر گؤزویله باخدی؛ بولود قانادلی ملک اولدو. ضعیفه اخلاق گؤزویله باخدی؛ ضعیف گوجلو اولدو. مغلوبا فلسفه گؤزویله باخدی؛ مغلوب غالیب اولدو.
فواد کؤپرولویه گؤره، " ضیانین سوسیولوژی‌سینی، تامامیله عملی و تطبیقی ماهیتده، میلی و ایجتیماعی فلسفه آدلاندیرماق، منجه، ان دوغرو گؤروش‌دور. ایشده اونون ان بؤیوک قیمتی ده بورادا، ایجتیماعی حیاتیمیز اوزرینده یالنیز فیکراً دئییل، فعلاً ده مؤثیر بیر میلی رهبر اولوشوندادیر. تورکیه جومهوریتی قورتولوش ظفرینی تعقیب ائدن اوچ-دؤرد ایل ایچینده اونون باشلیجا فیکیرلرینی سورعتله تطبیق ائتمکله بونون ان بؤیوک دلیلینی وئرمیشدیر... قووتلی بیر حافیظه‌یه، شرق و غربه عایید گئنیش و ساغلام بیلگی‌لره، چوخ اطرافلی سوسیولوژی معلومات‌لارا صاحیب اولان ضیا گؤگ‌آلپ، هر شئیین اوستونده بؤیوک بیر‌سیستمچی‌لیک قابیلیتینه مالیکدی " .
کؤپرولو ضیا گؤگ‌آلپین سیستمچی‌لیک قابیلیتینی وورغولاماقدا حاقلی‌ایدی. اصلینده، گؤگ‌آلپ، دئدیگیم کیمی، " توران " شعیریندن باشلایاراق، " تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق، موعاصیرلشمک " ، " تورکچولوگون اساسلاری " اثرلرینه قدر بوتون یارادیجی‌لیغی بویو علی بیگ حسین‌زاده‌نین ایره‌لی سوردوگو ایدئیالاری‌سیستم‌لشدیرمکله مشغول اولوب. شرح دئدیگی بلکه ده، اصلینده، ائله بو ایدی. ضیا گؤگ‌آلپ " توران " شعیرینی علی بیگ حسین‌زاده‌نین 1911-جی ایلده سلانیکده ائتدیگی چیخیش‌لاریندان تاثیرلنه‌رک یازیب و شعیرده ایلک دفعه ائله 1911-جی ایلده سلانیکده نشر اولونان " گنج قلم‌لر " درگیسینده چاپ ائدیلیب. و محمت ضیا آدلانان گنج ایتیحاتچی او زاماندان اعتیباراً گؤگ‌آلپ ایمضاسینی ایشلتمگه باشلاییب. مسله بوراسیندادیر کی، ضیا گؤگ‌آلپین " توران " شعیری ادبیات و فیکیر تاریخیمیزده علی بیگ حسین‌زاده‌نین عئینی آدلی مشهور شعیریندن سونرا ایکینجی " توران " دیر. " توران " شعیرینی 1911-جی ایلده سلانیکده " گنج قلم‌لر " درگیسینده درج ائدن عالی جانیپ یؤنتم ده " گؤگ‌آلپا تورکچولوگو آشیلایان آدام - حسین‌زاده " مقاله‌سینده " بو شعیرده کی روحو ضیا گؤگ‌آلپ علی بیگدن آلمیشدیر " - یازیردی.
بای محمت عالی توفیق‌ین 1914-جو ایلده ایستانبولدا نشر اولونموش " تورانلی‌نین دفتری " کیتابیندا بئله بیر فرازا وار: " 1911-جی ایلده اوستادیم حسین‌زاده علی بیگ سایقیلی بیر هئیت حوضوروندا (و هئیتده آتاتورکون ده وارلیغی ایستیثنا دئییل، چونکی مصطفی کمال‌دا همین گونلرده سلانیکده‌ایدی و " ایتیحاد و ترقی "نین تدبیرلرینه، کونفرانس‌لارینا قاتیلیردی - آ.ت.) آلتی عصردن بری گؤزله‌دیگیمیز سؤزلری سؤیله‌ییر. تورکلره تک بیر اوفوق گؤستریر، اونلاردان مأیوس‌لوغو آلیب عوضینده ایشیقلی اومیدلر تلقین ائدیردی. مذهب وضع ائدهرک بؤیوک کوتله‌لری زیاندان قورتاران، بارماغی اونلارا یام‌یاشیل فیضلی بیر ایقلیم گؤسترن مورشیدلرین تلقین‌لرده بولوندوغو یئرلر موریدلری اوچون نه قدر قیمتلی ایسه حسین‌زاده‌نین اونودولماز نیطق‌لری ایله وجده گلن سلانیک تورکلری نظرینده بو فیکیرلر او قدر اوجا و عزیزدیر. میلی مفکوره‌نین اگر تعبیر-جایزسه دوغوم شهادتنامه‌سی اولان و: " وطن نه تورکیه دیر تورکلره، نه تورکوستان، // وطن بؤیوک، مؤبّد بیر اؤلکه دیر - توران " میصراع‌لاری‌یلا بیتن مشهور شعیر سلانیکده یازیلدی... " .
حسین‌زاده یه گؤره، ضیا گؤگ‌آلپ " بؤیوک مفکوره‌سینه دوغرو تکامول مرحله‌لرینی موستقیم بیر حال اوزرینده قطع ائتمیشدی " . حسین‌زاده ایسه گؤگ‌آلپین تعبیرینجه ایستانبولا گلیشی ایله تورکیه ده بیر فیکیر اینتیباهی یاراتمیش، عوثمانلی‌یا " تورک ایتیحادی مفکوره‌سینی گتیرمیشدی " . تورکیه‌نین " علم و ادیبانلا تربیه گؤرموش ذکی گنجلری فلسفه یه، میلی و ایجتیماعی مفکوره‌یه بیگانه ایدیلر. علی بیگین تلقین‌لری ایله، ایرشادلاری ایله آز زاماندا گنجلیک سارسیلماز بیر ایستیقامت آلدی. آرتیق ال‌لرده فلسفه و ایجتیماعیت کیتاب‌لاری، فمینیزمه دایر اثرلر... گؤرولمگه باشلامیشدی. آرتیق تورکلرین یالنیز تورکیه‌یه مونحصیر اولمادیغینی، روسیه‌ده، ایراندا، چین‌ده یاشایان تورکلرین اللی-آلتمیش میلیوندان فاضلا اولدوغونو بیلن‌لر، اؤیرنن‌لر آز دئییلدی. بو فیکری اینتیباه طلبه‌لره اومید وئرمیشدی " .
بو فیکری اینتیباهین قایناغی‌نین، یعنی علی بیگ حسین‌زاده‌نین ارمنی ترروروندان یایینا بیلمه‌سی عوموم‌دونیا ارمنی تررور تشکیلاتی‌نین - نِمِسیسین قوروجوسو شاان ناتالی - آکوپ تِر آکوپیانین دا دیقتیندن یایینمادی. شاان ناتالی 1928-جی ایلده آفینادا نشر ائتدیردیگی " آنکارادان باکی‌یا تورک ایستیقامت‌لندیریلمه‌سی " کیتابیندا یازیردی کی، "سیاسی تورانچی‌لیغین یارادیجیسی سالیان دوغوملو علی بیگ حسین‌زاده‌نین اونیورسیتت طلبه‌لری آراسیندا وارلیغینی دوشونمه‌لی اولساق، قطعی شکیلده اونون سعی‌لری‌نین هئچ ده بوشا چیخماماسی قناعتینه گلمه‌لی‌ییک. حسین‌زاده سونرالار اؤزونون تورکچولوک گؤروش‌لرینی حیاتا کئچیره‌جک اینتللکتوال نسلی یوغوروب شکیل‌لندیردی " .
ارمنی‌لر علی بیگی دوغما آذربایجاندا ضررسیزلشدیرسه‌لر ده، تورکیه ده بونو باجارمادیلار. آما ارمنی سوی‌قیریمینا رواج وئردیگی اوچون ضیا گؤگ‌آلپین مالتا آداسینا سورگونه گؤندریلمه‌سینه نایل اولدولار.
ضیا گؤگ‌آلپین دامارلاریندا شان و احتیشامی ایله بیر اوغوز خان یاشاییردی. آما کؤنلونه اوغوز خان، چنگیز ایلهام ائتسه ده، اونون میلی کیملیگینی شوبهه آلتینا آلان‌لار دا یوخ دئییلدی. عالی کامال تورک میلی دوشونجه‌سی‌نین بوتون هیجانلارینی اوچونجو مین ایل‌لیگه یؤنلده بیلن بئله بیر اینسانین تورک میلتیندن اولمادیغینی ایدیعا ائدیر، گؤگ‌آلپ ایسه ارمنی‌پرست عالی کامالین ایفتیرالارینا رغماً، " حتّی من اولسایدیم: کورد، عرب، چرکز، // ایلک غایه‌م اولوردو تورک میلیتی! // چونکی تورک قووتلی اولورسا، موطلق // قورتاریر هر ایسلام اولان میلتی " - دئییب مسله‌نی قاپاییر.
2007-جی ایلده موسکودا " علی بیگ حسین‌زاده " کیتابیمین تقدیمات مراسیمینده روسیه‌ده تحصیل آلان آذربایجانلی طلبه‌لردن بیری منه " نئجه اولدو کی، علی بیگ آزبایجاندان ایستانبولدا گئدیب عوثمانلی‌لاشدی؟ " ، - دئیه بیر سوال وئرمیشدی. حالبوکی، سوالی " نئجه اولدو کی، علی بیگ آذربایجاندان گئدیب عوثمانلینی تورکلشدیره بیلدی؟ " شکلینده ده قویماق اولاردی. ایندی ضیا گؤگ‌آلپ باره ده یازدیقجا فؤوق-طبیعی، همین اپیزودو دا خاطیرلادیم. " تورکلشمک، ایسلام‌لاشماق، موعاصیرلشمک " اثرینده عوثمانلی‌نین سون مرحله‌سینی نظرده توتان گؤگ‌آلپ بیلدیریردی کی، 20. یوزیلین ایلک ایل‌لرینه کیمی " ایستانبول‌لولار کندیلرینه شهری نامینی وئرییور، تاشرالیلارا ایسه (پایتاختدان کناردا یاشایانلارا) جوغرافی یاخینلیق‌لارینا گؤره آرناووت، عرب، کورد، لاز دییورلاردی. روم‌ائلی اهالیسی، عومومیتله، آرناووت ایدی. قارادنیز ساحیلی یالنیز لازلارلا، شرقی آنادولو یالنیز کوردلرله مسکوندو. بئله بیر جوغرافی قؤومیت عونوانی بولامایان‌لار دا اؤیونمه‌لی حال‌لارینی داها پارلاق گؤردوگو قؤوم‌لردن بیرینه کؤنوللو یازیلییوردو. بو صورتله اصلا تورک اولان بیر چوخ گنجلر آرناووت‌لوقلا، عرب‌لیکله، یاخود کوردلوکله ایفتیخار ائدییورلاردی. تورکلوگو گؤزل گؤرن تک بیر فرد یوخدو. تورک کلمه‌سینی عاییبلی عونوان‌لار کیمی کیمسه اوزرینه آلمییوردو. تورک شرقی آنادولودا قیزیلباش، ایستانبولدا قابا و کؤیلو معنالاریندا ایدی " .
علی بیگ حسین‌زاده بئله بیر عوثمانلی‌نین یئنیدن تورکلشمه‌سینده مورشید میسیاسینی عؤهده‌سینه گؤتورموشدو و " اونون شاعیرانه تورانچی‌لیغی 1908-دن سونرا... دیگر تورانچی‌لاری، او جومله‌دن ضیا گؤگ‌آلپی یاراتمیشدی " (یوسف آکچورا).
ضیا گؤگ‌آلپ ایسه آتاتورکو یاراتدی، اونون فیکیر آتاسی اولدو. " فیکریمین باباسی ضیا گؤگ‌آلپ‌دیر " (آتاتورک).
" تورک مدنیت تاریخی "نین، " تورک تؤره‌سی " نین مؤلیفی، ایسلامیتدن قاباقکی تورک دینی‌نین - شامانیزمین ایلک آراشدیریجیسی گؤگ‌آلپ چاغداش تورک گنجلیگینه سسله‌نیر: " گنجلیگین ان بؤیوک وظیفه‌سی دینه دوغرو گئتمک‌دیر " . و علاوه ائدیر: " ایسلام اومتیندنم " ، - دئدیگیمیز اوچون، نظریمیزده ان موقدس کیتاب قورآنی-کریم، ان موقدس اینسان حض. محمد، ان موقدس معبد کعبه ، ان موقدس دین ایسلام اولاجاقدیر " و بو کونتکستده ده اوروپادا ایکی مدنیتین - جمعیت و جاماعات مدنیتینین مؤوجودلوغونو خاطیرلادیر: قورولوشوندا موسلمان-تورکلره مخصوص اندلوس مدرسه لری‌نین ده ایشتیراک ائتدیگی جمعیت مدنیتینه طرف یؤنلمه‌نین واجیب‌لیگینی ایصرارلا تلقین ائدیردی.
ضیا گؤگ‌آلپ تورکولوژی‌نین ان درین قاتلارینا ائندی. 48 ایل‌لیک عؤمرونده، تورک دؤولتی‌نین، تورک عاییله‌سی‌نین تاریخینی یازدی. دیلده، استتیکادا، اخلاقدا، حوقوقدا، دینده، ایقتیصادیاتدا،سیاستده، فلسفه ده تورکچولوگون نظری اساسلارینی حاضیرلادی. میلیتچی‌لیک قووغاسینا تورک دیلینی عرب-فارس سؤزلریندن دئییل، عرب-فارس ترکیب‌لریندن تمیزله‌مک ایدیعاسی ایله باشلادی. تورک دیلی‌نین عربجه، فارسجا ترکیب‌لردن، ادات‌لاردان تمیزلنمه‌سینی تفکورده میلی دوشونجه‌نین قورتولوش یولو کیمی گؤستردی.
...ارمنی مسله‌سی 20. یوزایلین اول‌لرینده عوثمانلی‌نین محکمه سالونلاریندا دا دارتیشیلیب. و او دا غریبه‌دیر کی، یوخاریدا دا قئید ائتدیگیم کیمی، تورکلری ارمنی سوی‌قیریمینا " سؤوق ائتدیگی اوچون " گؤگ‌آلپی بیر باشقاسی دئییل، فرانسیز نظارتینده اولان بیر تورک حاکیمی ارمنی " قتل‌عامی‌نین " سوچلولاریندان بیری کیمی یارغیلاییب.
حاقی سوها گزگین " دیوانی-حرب قارشیسیندا ضیا " مقاله‌سینده 1919-جو ایلده ایستانبولداکی حربی محکمه‌ده ضیا گؤگ‌آلپین سورغولاندیغی گونو بئله خاطیرلادیردی:
" بو‌سیرادا قاپی‌لار موقصیرلره آچیلدی. اسکی ایتیحاد و ترقی ایقتیداری‌نین کابینت و بورو عوضولری گؤروندو، ضیا دا آرالاریندایدی. دیوانی-حرب هئیتی ده ساغداکی قاپیدان گیردی... گؤگ‌آلپا دا، معلوم شئی‌لری سوردولار، تردودسوز جاواب‌لار وئردی. نهایت:
- ارمنی سوی‌قیریمینا‌سیز فتوا وئرمیشسینیز. بونا نه دئیه‌جکسینیز؟ - دئیه سوروشدولار.
بو سوال اونا یانارداغین قاپاغینی فیرلادان بیر خیز وئردی:
- میلتیمیزه ایفتیرا ائتمه‌یین. تورکیه ده، بیر ارمنی قتل‌عامی دئییل، بیر تورک-ارمنی دعاواسی واردیر. بیزی آرخادان ووردولار، بیز ده ووردوق، - دئدی.
بئله بیر جاواب آلاجاقلارینی ظن ائتمیردیلر. ناظم پاشانین آغزی آچیق قالدی. قاشلاری آلنینا دیرمانمیش، گؤزلری فال داشینا دؤنموشدو.
...بوندان سونرا دیوانجا ان آغیر، ان قورخونج سوچ ساییلان شئیلر بیر-بیر سادالاندی.
او، هامیسینی " طبیعی " کلمه‌سی ایله جاواب‌لاندیردی.
...دیوان حربی‌نین قانلی دکورونداکی عظمتلی گؤستریشی ییخان بو جاواب‌لاردا، بوتون بیر تاریخ واردیر. رئیس ناظم پاشانین ایستعفا قراریندا، بو تاریخی آنین تاثیری بؤیوک‌دور. ضیا ولی‌لره مخصوص ووقاری، ناموس و فضیلته آیدین اوزو، ایناندیریجی علمی، وجدلی هیجانی ایله، بیر چوجوق کیمی گیردیگی دیواندان، بیر قهرمان اولاراق چیخمیشدی " .
...هر دفعه ایستانبولا گئدنده چمبرلی‌تاشدا، ایستانبولون ان سسلی-کویلو و تاریخی سمت‌لریندن بیرینده قاپیسی آخار-باخارلی دیوان‌یولو جاده‌سینه آچیلان بیر مزارلیغی موطلق زیارت ائدیرم. حوزنله کؤلگه‌لنمه‌لیا‌یکن، " سولطان ایکینجی مرادین توربه‌سی " آدلاندیردیقلاری بو مزارلیق، سانکی فرحله ایشیقلانیب. سولطان ایکیینجی مراد دا، سولطان ایکینجی عبدالحمید ده، حتّی شئیخ بدرالدین ده بوردادیر...
بورادا هم ده آتاتورکون فیکیر باباسی، " شیشمان، دییرمی اوزلو، چوجوق کیمی معصوم، هر کلمه‌سی بیر فیکیر‌سیلسیله‌سینی اویاندیران " (ی.ک.بایاتلی)، "سیخیلقان، موتواضیع، چوخ تربیه‌لی، چوخ آز دانیشان " (ا.ائ.یالمان) و " پارانی تانیمادان یاشاییب و تانیمادان دا اؤلن " (ی.ز.اورتاج) تورک مورشیدی ضیا گؤگ‌آلپ یاتیر...
گنجلیگینده اؤزونو اؤلدورمک اوچون تاپانچادان آچدیغی آتشین قلپه‌سی آلین سومویونو زده‌لسه ده، اؤلمه‌میشدی. یاشاییب علی بیگ حسین‌زاده یه راست گلمک، اونون شاعیرانه تورانچی‌لیغی‌نین ایشیغینا غرق اولوب یئنیدن یارانماق و نهایت، ضیا گؤگ‌آلپا چئوریلمک اوچون محمت ضیا اؤلمه‌مه‌لی ایدی...
***
ضیا گؤگ‌آلپا گؤره، تورانین ایستیقلال بئشیگی باکی‌دیر.
ضیا گؤگ‌آلپا گؤره، تورانین اوچ فیشقیران قایناغیندان بیرینجیسی آذربایجان‌دیر...
ضیا گؤگ‌آلپا گؤره، قیزیل آلما باکی‌دادیر...
آذر- توران 24 فوریه 2021
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان ادبیاتیندا ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا ادبی مجلیس‌لرین رولو
آذربایجان ادبیاتیندا ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا ادبی مجلیس‌لرین رولو
تنزیله رستم خانلی
اؤزت
اون دوققوزنجو عصرین اوّلینده روسیه‌نین ایشغالچی‌لیق سیاستینه قارشی خالقین موقاویمت و دیره‌نیشی ایله باشلانمیش اینتیباه عصرین ایکینجی یاریسیندان اعتیباراً تورک میلّی تفکّورونده‌کی ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اوروپا معاریفچیلیک و تنقیدی رئالیزم باخیش‌لاری ایله سنتزی نتیجه‌سینده آذربایجاندا اؤزونه‌مخصوص، شرقده و غربده آنالوقو اولمایان، آذربایجان " فردیّتچی‌لیگینی اؤزونده احتیوا ائدن " ایسلام-تورک-اوروپا مضمونلو بیر دموکراتیک حرکات فورمالاشدیردی. آذربایجان نه شرقده کی رادیکال ایسلام ماهیتلی موستقیل‌لیک حرکات‌لارینی، نه غربده کی میلّتچی و میلّتچی اولدوغو قدر آتئیست و غرب کوسموپولیتیزم روحلو کومونا ایدئیالارینا کؤکلنمیش اینقیلابی چئویریلیش‌لر یولونو اؤز موستقیل دؤولتچی‌لیک آرزولارینا ایدئال سئچمه‌میشدی. آذربایجان تام فرقلی، اونون فردی‌لیگینی، اؤزونه‌مخصوص‌لوغونو آچیق شکیلده ایفاده ائدن، آیدین‌لاری‌نین، او جومله‌دن ادبیاتی‌نین، تاریخی‌نین، فلسفه‌سی‌نین روحوندان گلن هومانیست، اینسانی دَیرلری جمعیت حیاتیندا آپاریجی قووّه‌یه چئویرمک آماجیندا اولان بیر دؤولت اوغروندا عملی فعالیت مئیدانینا گلیب چیخمیشدی. میرزبالا محمدزاده " آذربایجان میلّی منشورو " آدلی مقاله‌سینده همین یولون یولچولاری‌نین عوض‌سیز خیدمت‌لرینی آشاغیداکی کیمی قئید ائتمیشدیر: " آذربایجان میلّی منشورونون خولاصه‌سی، ایستیقلال فیکری‌نین تأسیسینده واقف‌دن توتموش جاویده قدر، ذاکردن باشلامیش جاوادا قدر، میرزه فتحعلی‌دن اوزئییره کیمی، " اکینچی "-دن " آذربایجان "-آ و " یئنی قافقازیا " یا " دک هر بیری‌نین اولدوقجا بؤیوک رولو و دَیری اولموشدور. 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمه‌سی و موستقیل دؤولتچی‌لیگه ایستیقامتلنمهسی بیر سیرا جیدی حادیثه‌لرله شرط‌لنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین فارس و عرب دیل‌لریندن قاباغا کئچمه‌سی: هم تدریس پروسه‌‌سینده، هم درس‌لیک‌لرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونه‌لرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، ا19.عصرین ایکینجی اونایللیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسه‌سی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روسلاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمه‌سیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیس‌لرین فعالیت شبکه‌سی‌نین گئتدیکجه گئنیشلنمه‌سی، تکجه قلم اهلینی دئییل، علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگه‌سینده بیرلشدیره‌رک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمه‌سی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیف‌لرین چوخ آز قیسمی همین پروسه‌لرده بو ادبی مجلیس‌لرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروض‌چولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظه‌کارلیق اوجاق‌لاری کیمی تقدیم ائتمیشلر.
اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیس‌لرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیس‌لرده فعالیت گؤسترمیش اینسانلارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر.
آچار سؤزلر: ادبی مجلیس‌لر، آذربایجان ادبیاتی، ایستیقلال دوشونجه‌سی، دؤورون ادبی شخصیّت‌لری، تورکچولوک ایدئیالاری.
گیریش
سیاسی-ایجتیماعی فیکیرلریمیزین ترقّی و تکامول تاریخینی تشکیل ائدن بو دؤور بوگونکو آیدین و پارلاق ایستیقلال مفکوره‌سی‌نین تملینی تشکیل ائدیر. حتّی ان اوزاق ایستیقلالیمیزی تعیین ائتمک اوچون بئله کئچیردیگیمیز فیکری اینکیشاف تاریخینه باخماق و اوندان میلّی حرکاتین روح و ماهیتی حاقیندا بیر فیکیر آلماق کیفایت ائدر. او دؤورون ده اؤزونه‌مخصوص مفکوره سی، مفکوره اوغروندا چکیشمه‌سی، موباریزه‌سی، او دؤورون قهرمان‌لاری، مظلوم‌لاری، شهیدلر و موجاهیدلری اولموشدور.
اونلارین یورولماق بیلمه‌ین چکیشمه‌لری نتیجه‌سینده‌دیر کی، بو گون بیز مینلرجه گنجی اؤلومه سؤوق ائدن بیر منشور آلمیشیق. ظنیمجه، میرزه فتعلی و حسن‌بیگ زردابی 50 ایل سونرا دونیایا گلسیدیلر، ایستیقلال فیکری، آذربایجان میلّی منشورو 50 ایل سونرا مئیدانا گله‌جکدی. بونلارین آراسیندا سیخ بیر موناسیبت و رابیطه واردیر... اؤزونون تورکچولوگونو و آذربایجانچی‌لیغینی درک ائتمه‌ین بیر خالق بئله بیر بیاننامه نی وئره بیلمزدی " (10، م.محمدزاده، باکی -1991، ص.134).
ایستیقلال دوشونجه‌لری
آذربایجانین ایجتیماعی-ادبی حیاتیندا موهوم رول اوینایان، آذربایجان ادبیاتی آذربایجانین سیاسی حاکیمیتی ایله نینکی برابر سوییهده، بلکه اوندان داها آرتیق ایستیقلال اوغروندا ساواشا گیره‌رک میلّته کیملیک شوعورونو آشیلاماق ساحه‌سینده ان بؤیوک قهرمان‌لیق‌لاری گؤسترمیشدیر. ایستیقلال مفکوره‌سی‌نین خالقین روحونا حاکیم کسیلمسینده ادبیاتین رولونو دقیق قییمت‌لندیرن محمد امین رسول‌زاده 1919-جو ایلده " قورتولوش گونو " آدلی مقاله‌سینده یازیردی: " ادبیاتین میلّتین قلبینه میلّیت و ایستیقلال توخومو ساچان بیر عمل اولدوغو معلوم‌دور. ائی میلّتین لسان‌الغیب اولان شاعیرلری و ادیب‌لری! میلّتین عمل‌لرینی، عولوی نیّت و مقصدلرینی اوخشایینیز، کندی‌سینه میلّت سئوگیسی، وطن محبتی، حورّیّت عشقی تلقین ائدینیز " (1ص. 79). " 1919-جو ایل آقوستون 26-دا " یاشیل قلم " ادبی بیرلیگی‌نین ییغینجاغی‌نین پارلامنت بیناسیندا کئچیریلمه‌سی، م.ا.رسول‌زاده‌نین اورادا ایشتیراکی و چیخیشی دا میلّی دؤولتین ادبیاتا و ادبیات خادیم‌لرینه قایغی‌سیندان خبر وئریردی (2، ص. 80).
ایستیقلالی جوشقو ایله ترنّوم ائدن شاعیرلردن بیری ده گولتکین ایمضالی ایستعدادلی بیر قلم صاحیبی اولموشدور. م.ا.رسول‌زاده اونون شعیرلرینی میلّی آزادلیق روحو آشیلایان اثرلر کیمی دَیرلندیرمیش، " بایراغیم و ایستیقلالیم " ، " بوزلو جهنّم " شعیرلرینی اؤز اثرینه داخیل ائتمیشدیر. او، " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " اثرینده یازیردی: " میلّتین پارلاق گله‌جگینه بؤیوک اومیدلر باغلایاراق حورّیّته سوسامیش، موباریزه هیجانی‌نین گرگین‌لیگینی داشییان بو ایگیدلرین اصیل قهرمان‌لیغی ایله بیزی حقیقی معنادا تانیش ائدن شعر بولشویک سانسوروندان آزاد اولاراق موهاجیرتده نشر ائدیلن آذربایجان ادبیاتی‌دیر. بو ادبیاتدا،
ایستیقلال، او یاشایان میلّتین قلبینده جان،
ایستیقلال، او سعادت، حیات، ظفر، شرف، شان.
ایستیقلال، او سؤنمه‌ین مؤبّد بیر مشعاله.
کؤنول‌لرده توتوشور، گؤزلرده سؤنسه بئله!
- دئین، گولتکین آدینی داشییان آلوولو شاعیرین یازیلاری خوصوصی یئر توتور. گولتکین‌ین شعیرلرینده بیز حقیقی، میلّی-اینقیلاب موباریزه‌سی‌نین نشیده‌لرینی گؤروروک (11، ص. 81-82). طبیعی کی، یئنی دونیا ایله آیاقلاشا بیلن، اونون ان موترقّی قانون-قایدالارینی، خوصوصیله، اینسان حوقوق و آزادلیق‌لارینی اؤزونده احتیوا ائدن دؤولتچی‌لیک پرینسیپ‌لرینی منیمسه‌ییب، بو دونیاگؤروشو میلّی-معنوی دَیرلر و اؤزونه‌مخصوص سیاسی-ایدئولوژی عنعنه‌لرله سنتز ائدیب، شاهلیق، پادیشاه‌لیق اوصولی-ایداره‌سی آلتیندا تربیه‌لنمیش، دونیایا حیاتین مووقّتی اولماسی و هر شئیین فاتال ماهیت داشیماسی باراده‌کی ایسلامین فاناتیک دوقماتیزمی پریزماسیندان باخان بیر خالقین شوعورونا یئریتمک سون درجه مورکّب و آغیر بیر ایش ایدی. آختاریش‌لار 19. عصرین اوّل‌لریندن، تزاریزمین ایسلامی بیر موقاویمت گوجو، انرژی‌سی حساب ائدیب، اونو ضعیف‌لتمگه باشلادیغی، عوضینده روسلاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمگه رواج وئردیگی، مسجیدلری کیلیسالارا، شریعتی تزار فرمان‌لارینا، اینسانلارین عدالت، دموکراسی، اینسان حاقلاری باره ده اینامینی پتربورگا ایستیقامت‌لندیرمگه چالیشدیغی دؤورلردن باشلانمیشدی. طبیعی کی، آذربایجانین ادیب و یازیچی‌لاری، موتفکّیر و فیلوسوف‌لاری، روحانی و آغ‌ساققال‌لاری میلّتین ایستیقلالیندا هامیسی عئینی فیکیری، عئینی یولو دستکله‌میر، مقصد عئینی اولسا دا، اونلار فرقلی ایدئیا و مفکوره ایستیقامت‌لری اطرافیندا بیرلشیر، فرقلی فعالیت پروقرام‌لاری تکلیف ائدیر، علمی تراکتات‌لاردا، بدیعی-پوبلیسیستیک اثرلرده اونو فرقلی ژانر و اوصول‌لارلا ایجتیماعیته چاتدیرماغا چالیشیردیلار. بو سیاسی-ایدئولوژی دوشونجه ده، بدیعی-استتیک یاناشمادا چوخ‌واریانتلی‌لیغا، چوخ‌جریانلی‌لیغا، نئجه دئیرلر، کلاسیک پلورالیزمه و فیکیر موختلیف‌لیگینه گتریب چیخاریر، معاریفچی‌‌‌لیگین تنقیدی رئالیزمله، تنقیدی رئالیزمین رومانتیزمله چولغاشاراق ادبیاتدا، صنعتده ایستیقلال ایدئایاسی‌نین چوخ اوبرازلی‌لیغینی،چوخ‌قاتلی‌لیغینی یارادیردی. ایستیقلالا اوزانان سیاسی یول‌لارین چوخ‌شاخه‌لی‌لیگی بدیعی اینیکاسین هم فورماسیندا، هم ده مضمونوندا اؤزونو گؤستریردی. 19. عصرین اورتالاریندا هله مفکوره دومانیندا اولان بو یول‌لار عصرین سونلاریندا و یئنی عصرین باشلانغیجیندا مکتب‌لر، جریان‌لار، سیاسی پروقرام‌لار کیمی عرصه‌یه گلیب، اهالی‌نین موختلیف طبقه‌لرینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلادی.
آذربایجان ادبیاتی تاریخینده «ان زنگین، محصولدار، رنگارنگ، ماراقلی و عئینی زاماندا ان ضیدیتلی بیر دؤور» کیمی تحلیل ائدیلن 19. عصر ادبیاتی‌نین اساس سیمالاری اولان عباسقولو آغا باکیخانووو، میرزه شفیع واضح، اسماعیل بی قوتقاشینلی‌نی، میرزه باخیش نادیمی، بابا بیگ شاکری، قاسم بیگ ذاکری، میرزه فتعلی آخوندزاده‌نی، حسن بیگ زردابی‌نی، سئید عظیم شیروانی‌نی، نجف بیگ وزیروف، آشیق شعیری طرزینده یازان سئیید ابولقاسم نباتی‌نی بیربیریندن تکجه صنعتکارلیق اوسلوبو، یازیچی دست-خطی فرق‌لندیرمیر، اونلار میلّتین آزادلیغینا گئدن یولون سیاسی-ایدئولوژی پارامترلرینی، بدیعی-پوبلیسیستیک تبلیغاتی‌نین تشکیلی‌نی فرقلی موستوی‌لرده گؤرور، تحلیل و تبلیغ ائدیردیلر.
سلمان ممتازین 1926-1928-جی ایل‌لرده چاپ ائتدیردیگی آذربایجان ادبیاتینا دایر نومونه‌لرده بیز آذربایجان ایستیقلالینا گلن یولون مورکّب، ضیدیتلی، آما قطعیتلی و دؤنمز، عئینی زاماندا آردیجیل بدیعی اینیکاسینی موشاهیده ائده، ادبیاتین ایجتیماعی-سیاسی حیاتلا، میلّی دوشونجه ایله پارالل اینکیشافینی ایزله‌یه بیلریک. 19. عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق تزاریزمین ایشغالچی‌لیق سیاستی ایجتیماعی-سیاسی، دینی-فلسفی فیکره و فعالیته جیدی مانعه‌لر یاراتدیغیندان، ادبیات، سؤز صنعتی ایره‌لی چیخیب، هم جمعیتین ایجتیماعی-سیاسی دوشونجه یوکونون، هم ده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین ترنّومچوسو و داشیییجی‌سی رولوندا چیخیش ائله‌دی. 19. عصرده آذربایجاندا فعالیت گؤسترمیش ادبی مجلیس‌لری اؤیرنن گؤرکملی تدقیقاتچی عالیم نصرالدین قارایئف چوخ حاقلی اولاراق همین دؤور ادبیاتینی ایجتیماعی شوعورون اینکیشافینا جیدی تاثیر گؤسترن بیر سؤز صنعتی کیمی دَیرلندیرمیشدیر. او، یازیردی: " 19. عصرده ادبیاتدا مؤوضو، ایدئیا، مضمون الوان‌لیغی و ادبی جریان‌لارین موختلیف‌لیگی دیقّتی جلب ائدیر.
آذربایجاندا معاریفچیلیک و دموکراتیک ایدئیالارین گوجلنمه‌سی ایجتیماعی شوعورون اینکیشافینا بؤیوک تاثیر گؤستریر... تنقیدی رئالیزم قووّتله‌نیر. ایجتیماعی حیاتین گوزگوسو اولان ادبیات زامانین طلبینه اویغون اولاراق، یئنی-یئنی مؤؤضو و کئیفیت‌لر کسب ائدیر. ایجتیماعی ساتیرا حیاتین عئیب‌لرینی عکس ائتدیرن بدیعی آینا کیمی محض بو دؤورده داها دا بوللورلاشیر، صاف‌لاشیر، اؤزونون عکس‌ائتدیرمه دایره‌سینی گئنیشلندیریر " (8، ن.قارایئف، باکی 2010، ص.10).
ادبی مجلیس‌لر
19. عصرده بیر-بیری‌نین آردینجا فورمالاشان ادبی مجلیس‌لر- " دیوان حکمت " ، " گولوستان " ، " انجمن الشعرا " ، " فوج الفصها " ، " بیت الصفا " ، " مجلس انس" ، " مجلس فراموشان " ، " مجمع الشعرا " و قازاخدا، شکی‌ده، دربندده فعالیت گؤسترن بیر چوخ دیگر درنک‌لر تکجه شعیر و صنعتین موذاکیره اولوندوغو تأسیسات‌لار دئییل، عئینی زاماندا جمعیتده باش وئرن حادیثه‌لرین، سیاسی پروسه‌لرین، خالقین حیات و یاشاییشی‌نین، ایشغالا موناسیبتی‌نین، شرق وغربدن گلن یئنی فیکیر و ایدئیالارین موذاکیره مرکزی رولونو اوینامیشدیر.
19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمه‌سی و موستقیل دؤولتچی‌لیگه ایستیقامتلنمهسی بیر سیرا جیدی حادیثه‌لرله شرط‌لنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین فارس و عرب دیل‌لریندن قاباغا کئچمه‌سی: هم تدریس پروسه‌‌سینده، هم درس‌لیک‌لرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونه‌لرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، 19. عصرین ایکینجی اونایللیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسه‌سی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روسلاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمه سیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیس‌لرین فعالیت شبکه‌سی‌نین گئتدیکجه گئنیشلنمه‌سی، تکجه قلم اهلینی دئییل،علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگه‌سینده بیرلشدیره‌رک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمه‌سی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیف‌لرین چوخ آز قیسمی همین پروسه‌لرده بو ادبی مجلیس‌لرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروض‌چولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظه‌کارلیق اوجاق‌لاری کیمی تقدیم ائتمیشلر. اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیس‌لرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیس‌لرده فعالیت گؤسترمیش اینسانلارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر.
- بو دؤورده اکثر یئنی تیپلی مکتب‌لرده عرب، فارس دیلی ایله یاناشی، آذربایجان تورکجه‌سی تدریس اولونماغا باشلامیشدی. میرزه کاظم بیگ ایلک دفعه اولاراق آذربایجان تورکجه‌سی‌نین گرامرینی علمی اساس‌لار اوزرینده ایشله‌ییب حاضیرلامیشدی. اونون گرامریندن سونرا میرزه شفیع واضحین (ی.گریگوری‌یئوله بیرگه) آذربایجان دیلی درس‌لیگی مئیدانا چیخمیش و بو درس‌لیک بدیعی نومونه‌لر اساسیندا دیل قانون‌لارینی اوشاق‌لارا ایضاح ائتمگه حساب‌لانمیشدی. بوندان علاوه ، اوصولی-جدیدله ایشله‌ین مکتب و مدرسه‌لرده چالیشان موعلیم‌لر اؤزلری آذربایجان تورکجه‌سی و ادبیاتینا دایر درس‌لیک‌لر، گرامرکیتاب‌لاری، مونتخابات‌لار حاضیرلاییردیلار.
- 1832-جی ایلده "Tiflisskiye vedomosti" قزئتینه علاوه اولاراق، آذربایجان تورکجه‌سینده هفته‌لیک " Tatarskiye vedomosti" قزئتی نشر اولونماغا باشلامیشدی. عباسقولو آغا باکیخانووون سی و تشبوث‌لری ایله مئیدانا گلن بو قزئت چوخ قیسا مودّت یاشاماسینا باخمایاراق، ایلک آذربایجان تورکجه‌سینده مطبوع اورقان اولاراق، سونراکی مرحله‌ده "Zakavkazskiy vestnik"-ه علاوه اولاراق آذربایجان تورکجه‌سینده چیخان خوصوصی ورقه‌لرین تملی اولموشدو. بو ورقه‌لرین نشری نیسبتاً اوزون مودّت 1841-1846-جی ایل‌لرده داوام ائتمیشدیر. اونو دا قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، " Tiflisskiye vedomosti" " اکینچی " قزئتی‌نین مئیدانا گلمه‌سی اوچون ضروری اولان مادّی-معنوی موحیطین یارانماسیندا واجیب رول اوینامیشدیر. " ...بیر قروپ آذربایجان ضیالی‌سی‌نین موختلیف واخت‌لاردا "Tiflisskiye vedomosti" ده ایشتیراکی سونراکی دؤورده میلّی مطبوعاتین اینکیشافینا و پوبلیسیستیکایا قووّتلی تاثیر ائتمیشدیر " (9، ص.10).
- بو دؤورده بیر چوخ اثرلرین فارس-عرب دیل‌لریندن آذربایجان دیلینه ترجومه ائدیلمه‌سی ساحه‌سینده ده جیدی ایشلر گؤرولموشدور. فردوسی، سعدی، جامی کیمی شاعیرلرله یاناشی، بعضی روس شاعیرلریندن ده، مث. کیریلوفدان دیلیمیزه بیر چوخ ترجومه‌لر محض 19. عصرده ائدیلمیشدیر. بونلاردان بیری مصطفی آغا ناظرین نظامی گنجوی‌نین " خسرو و شیرین " پوئماسینی دیلیمیزه چئویرمک ایستیقامتینده کی فعالیتی ایدی. م.ناظر واخت‌سیز وفات ائتدیگی اوچون بو ایشی باشا چاتدیرا بیلمه‌میش و بونا گؤره ده فیرودین بیگ کؤچرلی همین ایشین میرزه رحیم فنا، میرزه علی اکبر صابر، مشدی ایوب باقی، میرزه نصیب قدسی، ابراهیم طاهر کیمی صنعتکارلار طرفیندن گؤرولمه‌سی‌نی تکلیف ائتمیشدیر (7، ص.53).
- بوتون بونلارلا یاناشی، 19. عصرده اکثر صنعتکارلار اؤز اثرلرینی دوغما دیلده یازماغا باشلامیشدی.
ادبیاتدا، ایجتیماعی موناسیبت‌لرده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین رولونون آرتماسی، ایلک مطبوع نومونه‌لرین آذربایجان دیللی واریانتی‌نین مئیدانا گلمه‌سی، روسیه واسیطه‌سیله غرب موتفکّیرلری‌نین فیکیرلری‌نین ضیالی بیرلیک‌لرینه یول تاپماسی ادبی مجلیس‌لرده یئنی مؤوضولارین ایشلنمه‌سینه، یئنی مفکوره و ایدئیالارین، موستقیل‌لیک و آزادلیق باره‌ده دوشونجه‌لرین، ایستیقلال ایدئالی‌نین بدیعی متن‌لرده آپاریجی ایستیقامته چئوریلمه‌سینه سبب اولدو. آذربایجاندا ایلک ادبی مجلیس ساییلان، دؤورون ادبی سیمالارینی اطرافینا توپلایان، ایستعداد و عاغیل یاریشمالاری اوچون مئیدان اولان، بوتون بؤلگه‌نین دیقتینی چکن " دیوان حکمت " این 1820-1825-جی ایل‌لر آراسیندا گنجه ده فورمالاشدیغی گومان ائدیلیر. سونراکی دؤورلرده مجلسین شؤهرتی‌نین آرتماسی تیفلیس گیمنازیاسیندا شرق دیل‌لری اوزره موعلیم ایشله‌میش ای.گریگوری‌ئوین، بیر واخت‌لار " کافکاز " قزئتی‌نین رداکتور اولموش ای.آ.سلیویتسکی‌نین، تیفلیس گیمنازییاسیندا آذربایجان و فارس دیل‌لری موعلیمی،"Turetsko-tatarskiy bukvar" درس‌لیگی‌نین مؤلیفی ل.ز.بوداقووون، ف.بودنشدتین و ق.روزئنین دیقتینی جلب ائتمیش و بو شخص‌لرین " دیوان حکمت "-ین ییغینجاق‌لاریندا ایشتیراکینا سبب اولموشدور.
یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، آذربایجانین ایجتیماعی-ادبی حیاتیندا موهوم رول اوینایان، عوموم‌بشری هومانیست دَیرلری میلّی پوئتیک فورما و بیچیمده دونیا ادبیاتینا ارمغان ائدن، بدیعی-استتیک دَیرلری، اتیک-اخلاقی پرینسیپ‌لری شرق نظمیندن و دیداکتیسایندان چیخاریب تام یئنی مرحله‌یه چاتدیران، ان باشلیجاسی بوتؤو بیر معاریفچی ضیالیلار و حوریت‌سئور اینسان‌لار نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده اساس حلقه‌لردن بیرینی تشکیل ائدن " دیوان حکمت " این یارادیجیسی، ایدئیا ایستیقامتینی موعین ائدن، اؤز نوفوذو ایله اونو آز قالا بین‌الخالق بیر ادبی تشکیلاتا چئویرن میرزه شفیع‌ین پوئتیک دوشونجه‌لری، حیاتا موناسیبتی یاشادیغی سوسیال موحیطین قانون‌لاری چرچیوه‌سینه سیغمامیشدیر. او، کؤهنه جمعیتین حیات طرزینه، ایسلام دینی و شریعت قایدالارینا قارشی کسکین اعتیراضینی بیلدیریر، اینسان شخصیتی‌نین آزادلیغی یولونو معاریفده...، علمی بیلیک‌لرین یاییلماسیندا، معنوی یوکسک‌لیگه چاتماقدا گؤروردو (6،تئیمور احمدوو، 05 مارت 2014). میرزه شفیع اینسانی آزاد گؤرمک ایسته‌ییردی، بو آزادلیق اونون شخصیتی‌نین بوتؤولوگوندن، ایجتیماعی و سیاسی موناسیبت‌لرده حوقوق‌لاری‌نین قورونماسیندان، دموکراتیک و هومانیست دَیرلره صاحیب اولماسیندان کئچیردی. میرزه شفیع " شاه عباس " ، " تئیمور " ، " درویش " ، " سعدی و شاه " ، " سوال-جاواب " منظوم حکایه‌لرینده موستبید دؤولت باشچی‌لارینی، حاکیم‌لری، خالقی جهالتده ساخلایان دین خادیم‌لرینی، آج‌گؤز و تاماهکار دؤولت آدام‌لارینی تنقید ائدیر، ایجتیماعی بلالارین کؤکونو اونلارین اؤزباشینالیغیندا،خالقدان اوزاق دوشمه‌لرینده گؤرور، اؤز شعیرلرینی ایسه بو شخص‌لرین عئیبجرلیک‌لرینی بوتون چیلپاق‌لیغی ایله گؤسترن گوزگویه بنزه‌دیردی. یوخاریدا آدینی چکدیگیمیز منظوم حکایه‌لرده کوتله‌لرین ناراضی‌لیغی، اونلارین ظولمکار شاه علئیهینه آیاغا قالخماسی، خالقین مودریک‌لیگی، اوزاق‌گؤرن‌لیگی، قلبی‌آچیق‌لیغی ماراقلی و تاثیرلی بویالارلا وئریلمیشدیر. میرزه شفیع اینسانین اوجالیغی‌نین، غورورلو اولماسی‌نین، مسعود و خوشبخت یاشاماسی‌نین بیرینجی شرطی کیمی حورّیّتی و شخصیت آزادلیغینی گؤتوروردو، او، آزاد اینسانین سرو آغاجی کیمی شوخ، اوجا و اَییلمز اولدوغونو بیلدیریردی.
آزادلیق رمزی‌دیر شوخ سرو آغاجی،
أییلیب بوداغی توخونماز یئره.
آردینجا جذب ائدیر او نظرلری
دایما اوجالار نورلو گؤیلره.
فیرتینامی قوپدو، کولک‌می اسدی،
تؤکولمز یارپاغی، اَییلمز قدّی.
بیلمز بو دونیادا ریاکارلیغی،
عولوی‌دیر، نجیب‌دیر اونون وارلیغی.
قاریشیق حیاتین غمیندن اوزاق،
ساکیت مزارلیقدان گؤیلره قالخار.
سرین کؤلگه‌سینه کیم گلسه قوناق
دالینجا گؤیلره بویلانار، باخار.
بیر یاشیل قولـله‌دیر - اومید قولـله‌سی،
اوجالیب تپه‌سی عرشه دایانار.
آلتیندا گمیرر قوردلار مزاری،
اوستونده اولدوزلار سایریشیب یانار.
میرزه شفیع‌ین " دیوان حکمت " ده اوخودوغو هر بیر شعیر مجلیس‌ده قیزغین موباحیثه و موذاکیره‌لره سبب اولور، قلم صاحیب‌لرینی یئنی یارادیجی‌لیق آختاریش‌لارینا روح‌لاندیریر، اونلارین هر بیرینی حادیثه‌لره آچیق گؤزله باخماغا و دوزگون نتیجه چیخارماغا وادار ائدیردی.
میرزه شفیع‌ین ایجتیماعی مؤوضولارا موراجیعتی، جسارتلی فیکیرلری اونون قلم یولداشی، " دیوان حکمت "-ین فعّال عوضوو میرزه مهدی ناجی‌نین ده یارادیجی‌لیغینا گوجلو تاثیر ائتمیش، اونو دا ایجتیماعی مضمونلو شعیرلر یازماغا روح‌لاندیرمیشدیر. ناجی " تاخیل قیتلیغی و شهر اهلی‌نین هامیسی " آدلی شعیرینده خالقین آغیر فلاکت‌لرله اوز-اوزه قالماسی، حیات سوییه‌سی‌نین سون درجه آشاغی دوشمه‌سی، گوذران، معیشت پروبلمینی اؤنه چکیلمیشدیر. باشقا بیر شعیرینده ایسه شاعیر گنجه‌ده باهالیغین باش آلیب گئتمه‌سیندن، حؤکومت اورقان‌لاری‌نین بونونلا باغلی هئچ بیر تدبیر گؤرمه‌مه‌سیندن، اوسته‌لیک، شهر وارلی‌لاری‌نین اهالی‌نین فلاکتی اوزرینده اؤزونه طمطراقلی حیات قورماسیندان دانیشیر و اونلاری تاریخدن عیبرت گؤتورمگه چاغیریر.
ییغیشدیرما بو دونیانین مالینی،
گؤرمورسن‌می آنین قیل و قالینی،
بیر فیکر ائله گؤزوم، آنین دالینی
اؤزونه یئتیشمز اوندان بیر خئیرات.
ناجی شعیری‌نین تنقید هدف‌لریندن بیری ده خالقی اسارت و جهالتده ساخلایان، اؤزو ایسه نه جنّته، نه ده جهنّمه اینانمایان، ساده‌جه دینی وار-دؤولت، یاخشی حیات اوچون واسیطه حساب ائدن موللالار، شئیخ‌لر، عوموماً، دین خادیم‌لری، اونلارین هاوادارلاری اولموشدور.
نه خوف ائیلر جهنّمدن، نه جنّت آرزو ائیلر
بیلیرلر اؤزلرین حیرص ایله چوخ کامیلو ایللا.
19. عصرین بیرینجی یاریسیندا فعالیته باشلامیش و تکجه شاعیرلرین دئییل، دؤورون بوتون تانینمیش آدام‌لاری‌نین دیقتینی اؤزونه جلب ائتمیش، کلاسیک ادبیاتین گؤرکملی نوماینده لری فردوسی، نظامی، حافظ، سعدی و دیگر صنعتکارلارین یارادیجی‌لیغی ایله باغلی درین مضمونلو موذاکیره‌لری،علمی موحاکیمه‌لری ایله اوزون مودّت علمی بیر مرکز کیمی تانینمیش " گولوستان " ادبی مجلیسی‌نین آدی، شؤهرتی اونیورسال ذکا صاحیبی عباسقولو آغا باکیخانوولا باغلی اولموشدور.
مجلیس‌ده اساساً ع.باکیخانوو اؤز اثرلرینی اوخویار، فیکیر و مولاحیظه‌لر اونون اثرلری‌نین اطرافیندا آپاریلاردی. " گولوستان " ایجتیماعی-سیاسی وضعیته آز موداخیله ائتسه ده، قوبا و قوبا اطرافی بؤلگه‌ده ضیالیلار نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده موهوم رول اوینامیشدیر.
1838-جی ایلده اوردوباددا تشکیل اولونموش، اؤز سیرالاریندا حاج آغا فقیر، محمد تاغی صدقی، جانی اوردوبادی، حاجی میرزه آغا رحیم قدسی اوردوبادی، محترم اوردوبادی، موللا محمد اوردوبادی، احمدآغا شمی، اوستا زینال نقّاش، موللا حسین بیکس، مشدی حسن دباغ، سالک اوردوبادی، نادم ناخچیوانی، میرزه مهدی ناخچیوانی و دیگر زمانه ضیالی‌لارینی بیرلشدیرن " انجمن الشعر" مجلیسی‌نین عوضولری " گولوستان " ادبی مجلیسی‌نین نوماینده‌لریندن فرقلی اولاراق ایجتیماعی حیاتدا داها فعال ایشتیراک ائدیر و ایجتیماعی مضمونلو اثرلرینده تزاریزمین ایشغالچی‌لیق سیاستینی پیسله‌مکدن بئله چکینمیردیلر. حاج آغا فقیرین " کوردون چول ساتماسی " ، " شیکایت " اثرلرینده کؤهنه و مورتجع عادت‌لر پیسله‌نیر، موللالار، چاووش‌لار، کوخالار رئیس‌لر، قوبرناتورلار تنقید هدفینه چئوریلیردی. باشقا آدی " فاطی و قوبرناتور " اولان " کوردون چول ساتماسی " آدلی منظومه ده فاطی آدلی بیر قاری‌نین چول توخوماسیندان و اونو ارینه وئره‌رک شهره ساتماغا گؤندرمه‌سیندن بحث ائدیلیر. ار چولو شهرده نه قدر گزدیریرسه اونو آلان اولمادیغیندان، آپاریب قوبرناتورا- ژنرالا وئرمگی قرارا آلیر. فیکیرلشیر کی، ژنرال چولون عوضینه اونا پول وئرر، او دا گئدیب ائوینه بازارلیق ائدر. آما چولو گؤتورن ژنرال اونا اوچ دفعه " خوْروْشو " ، بیر " مالادِس " دئمکله بورجدان چیخماغا چالیشیر. ائوینه قاییدان ار آروادینا مسله‌نی آچدیقدا، آرواد اونو دا گؤتوروب ژنرالین یانینا یولا دوشور و شاعیر تزارین خوصوصی نوماینده‌سی‌نین خسیس‌لیگینی، آج‌گؤزلوگونو، تالانچی‌لیغینی آشاغیداکی میصراع‌لارلا اونون ایفاده ائدیر:
وئرمیسن اول چولا سن اوچ " خوْروْشو " ، بیر " مالادِس "
وئریریک هر کسه، وئرمزلر بیزه بیرجه سوغان.
یا پولو، یا چولو وئر، ایسته‌میریک بیز " خوْروْشو "
" مالادِس " قارنیمیزی سیر ائله‌مز، ایستیری نان .
عومومیتله، 19. عصرین سونونا دوغرو آذربایجان ادبیاتیندا تراریزمین ایچ اوزونو آچان، اونون یئرلی خالق‌لارا ائتدیگی ظولمو و غدارلیغی ایفشا ائدن، قوبرناتورلارین، پریستاولارین، قلاوالارین موسلمان اهالی‌یه یوخاریدان-آشاغی باخماسینی، اونلاری تحقیر ائتمه‌سینی ساتیریک قلمله قامچی‌لایان نومونه‌لر هندسی سیلسیله ایله آرتمیشدیر. 19. عصر شاعیر و یازیچی‌لاری‌نین ایش و فعالیت‌لرینی مورکّب‌لشدیرن مسله‌لردن بیری ده بو ایدی کی، اونلار ایکی جبهه‌ده، بیر طرفدن ایشغالچی تزار حؤکومتینه، اونون یئرلرده کی اؤزباشینا روتبه‌لی‌لرینه قارشی، دیگر طرفدن خالقی ظولمت و جهالتده ساخلایان، اونون معاریف و مدنیت یولونا سدّ چکن، شریعت آدی ایله اینسانلارین الینی-قولونو بوخوولایان، اونلاری گؤزلرینی آچماغا قویمایان فئودال تفکّورلو اینسان‌لارا، دین خادیم‌لرینه، موللالارا، ریاکار زاهیدلره، حیله‌گر درویش‌لره قارشی ووروشمالی اولموشدولار.
حاج آغا فقیرین وفاتیندان سونرا " انجمن الشعرا " نی قورویوب ساخلایان، اونون ایجتیماعی حیاتلا علاقه‌سینی مؤحکم‌لندیرن، بیر چوخ ضیالی‌لارلا، او جومله‌دن قربانعلی شریف‌زاده، نصرالله شئیخوف، اسدآغا کنگرلینسکی، جلیل محمدقولوزاده، پاشا سولطانوف، نجف‌قولو آغا عئینعلی سولطانوف، میرزه محمد خلیلوف و باشقالاری ایله ادبی مجلیس آراسیندا یاخین دوستلوق علاقه‌سی قوران گؤرکملی پداقوق، ایستعدادلی شاعیر، آذربایجانین معاریفی تاریخینده خوصوصی یئری اولان محمد تاغی صدقی اولموشدور. اونون هم رهبرلیک ائتدیگی " انجمن الشعرا " مجلیسی، هم ده یاراتدیغی یئنی تیپلی مکتب‌لر آچیق فیکیرلی ضیالی نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولوغونا گئدن یولدا اصل مایاک اولموشدور. محمد تاغی صدقی‌نین رهبرلیک ائتدیگی " مکتبی-تربیه "نی سجیه‌لندیرن جلیل محمدقولوزاده یازیردی: " مکتبی تربیه " بیز یئنی‌یئتمه موعلیم و ادیب‌لر اوچون بیر دارالعرفان حساب اولونوردو " (14، شریف ه. 18 نویابر 1955-جی ایل).
محمدتاغی صدقی بیر معاریفپرور ضیالی کیمی آذربایجاندان علاوه ، شرق اؤلکهلرینده، روسیه‌نین بیر چوخ شهرلرینده چاپ اولونان قزئت و ژورنال‌لاری دایم ایزله‌ییر، دونیادا باش وئرن حادیثه‌لردن خبردار اولماغا چالیشیردی. او، جورج زئیدان‌ین عرب دیلینده نشر ائتدیگی " الهلال " ژورنالینی، میرزه علی محمد خان کاشانی‌نین " سوریه " ، " پرورش " ، کلکته‌ده چیخان " حبل المتین " و س. قزئت‌لری آلیر، اونلارلا مونتظم علاقه ساخلاییردی. " پرورش " قزئتی باغلاندیقدان و ناشیر میرزه علی محمد خان کاشانی ورمله‌ییب وفات ائدنده صدقی اونون قبیر داشی اوزرینده آشاغیداکی سؤزلری یازمیشدی:
قبرینه فدا اولوم، ائی وطن فدایی‌سی!
صدقی‌نین ان بؤیوک خیدمت‌لریندن بیری رهبرلیک ائتدیگی مکتب‌لرده تورک دیلینه خوصوصی یئر وئرمه‌سی اولموشدور: " عصری-حالیه ده یئر اوزونده هر قؤوم و هر طایفا دانیشدیغی لیسان ایله یازیشیر. بیز قافقازدا ساکین اولان تورکلر عالمی -ادبیاتدان کنار کنار دوشموشوک کی، هنوز معلوم اولا بیلمیر کی، بیزلر تورک اولا-اولا، ایرسال و مورسولوموزون فارسی اولماغینا سبب ندیر؟
بیان اولسون کی، گؤرک، آیا، بیزلر عرب لیسانیندان نه اخذ ائتمیشیک و فارسی زباندان نه ساخلامیشیق؟ روس دیلیندن نه اؤیرنمیشیک، تورک دیلیمیز نه حالته دوشوب؟ "
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا بیر-بیری‌نین آردینجا " فوج الفصها " ، " بیت الصفا " ، " مجلس انس" ، " مجلس فراموشان " ، " مجمع الشعرا " کیمی ادبی بیرلیک‌لر یارانمیش، اؤلکه‌نین اساس ضیالی پوتنسیالینی، آچیق گؤزلو اینسان‌لارینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمیشدیر. عصرین ایکینجی یاریسیندا ایلک ادبی مجلیس کیمی فورمالاشان " فوج الفصها "نین اوزون مودّت ادبیات تاریخینده، ادبی مجلیس‌لر حاقیندا صؤحبت گئدن علمی اثرلرده آدی چکیلمه‌میشدیر. بو دا سبب‌سیز دئییلدی، چونکی مجلیس‌ده پارلاق ادبی ایستعدادا مالیک شاعیرلر، قلم صاحیب‌لری آز اولموش و اونلار دا داها چوخ کلاسیک شاعیرلره نظیره یازماقلا و یاخود اونلارین وزن و قافیه سیستمینی تکرار ائتمکله مشغول اولموشلار. " فوج الفصها "نین سیرالاریندا موللا فتاح، موللا مجرم، خیالی، نجّار، ماهر، قاصر، سروی، تاب، پنهان، طاهری، محب، محقر، عاجز کیمی شاعیرلرله یاناشی، " جواهیرنامه‌یی-لنکران " اثری‌نین مؤلیفی میرزه سعیدعلی بیگ کاظم‌بیگوف، " تاریخی لنکران و تالیش " اثری‌نین مؤلیفی میرزه احمد میرزه خوداوئردی اوغلو، " هئیت " اثری‌نین مؤلیفی میرزه علی اکبر آخوندوف، لنکران ماحالیندا ایلک یئنی تیپلی مکتبین تشکیلاتچی‌سی میرزه صادق بیگ مهمانداروف کیمی عالیم و آچیق‌فیکیرلی اینسان‌لار تمثیل اولونموشلار. جنوب بؤلگه‌سینده معاریفچیلیک حرکاتی‌نین بیرینجی‌لریندن اولان میرزه اسماییل قاصر آدی‌چکیلن ادبی مجلیسه رهبرلیک ائتمیش، اونون دیگر ضیالی و قلم صاحیب‌لری ایله علاقه‌لرینی یاراتمیشدیر.
اثرلرینده محبت مؤؤضوسو اوستونلوک تشکیل ائدن م.ای.قاصرین یاشادیغی جمعیتده راست گلدیگی عئیبجرلیک‌لری تنقید ائدن " اسکیناس " ، " قارا پول " ، " اره وئردی " ، " اودون " ، " بالاخانیم " کیمی ایجتیماعی مضمونلو شعیرلری ده واردیر. لاکین قاصر دونیاگؤروشونون آز اولماسی، تاریخی پروسه‌لردن باشی‌نین چیخماماسی، ایجتیماعی ضیدیت‌لرین کؤکونده دایانان پروبلم‌لرین ماهیتینی گؤره بیلمه‌مه‌سی اوجباتیندان، جمعیتده کی بوتون فیتنه-فسادلارین، حیله و یالان‌لارین محض پوللا باغلی اولدوغونو دوشونموشدور.
دونیاده نیکو بد یئتیشر خلقه پولدن،
گاه دؤنر انگبینه، گاه دؤنر زهری-ماره پول.
سالمیش خلاییق ایچره بسی شور و قولقوله،
دورموش اؤزو بو حالته ائیلر نظاره پول (12، ص.215-216).
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا آذربایجان ادبیاتیندا خوصوصی یئری و مؤوقعیی اولان،عومومیتله گؤتوردوکده ایسه قافقازدا یاشایان " شاعیرلرین سرآمدی " سئیید عظیم شیروانی‌نین تشبّوثو ایله یارادیلمیش و اونون رهبرلیگی آلتیندا فعالیت گؤسترمیش " بیت الصفا " ادبی مجلیسی میرزه نصرالله بهار، موللا آغا بی‌خود، علی اکبر غافل، غفار راغب، محمد صفا، سالک، میرزه محمود ذوقی، آغابابا ظهوری، ضیا، فروغی، نجف بیگ، میرزه محمد حسن ناله، محمد صفا ، میرزه نصرالله دیده کیمی دؤورون آچیق گؤزلو، بصیرتلی سؤز و قلم اوستادینی بیرلشدیرمیشدیر. آذربایجان معاریفچی‌‌لیگی‌نین سرحدلری‌نین گئنیشلنمه‌سینده، خالقین ایچینده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین یاییلماسیندا، میلّی اؤزونودرک پروسه‌‌سینده شرق ادبیاتینی، تاریخینی، منطیقینی، فلسفه‌سینی، ایسلام فیقهینی و شریعتینی، آذربایجان خالقی‌نین میلّی-معنوی دَیرلرینی گؤزل بیلن، بونونلا برابر، روس و اوروپانین دموکراتیک فیکرینی، معاریفچیلیک ایدئیالارینی اؤیرنمگه چالیشان، اونلاری موقاییسه‌لی شکیلده تحلیل ائدن سئییدعظیم شیروانی‌نین یئری آیریجا قئید ائدیلمه‌لی‌دیر. سئیید عظیمین سایه‌سینده " بیت الصفا" ادبی مجلیسی آذربایجان مطبوعاتی‌نین و دموکراتیک فیکری‌نین ایلک قارانقوشو کیمی قئید ائدیلن، موسلمان دونیاسینی معاریف ضیاسی ایله ایشیقلاندیرماغا گلن " اکینچی " ، " ضیا " قزئت‌لری ایله سیخ علاقه‌لر قورا بیلدی.سئیید عظیم شیروانی قزئتی " حالی-عالمه " واقیف اولماغین،جهالتدن خیلاص اولماغین، موعاصیر دونیایا قوووشماغین، " آیاقلار آلتیندا پامال اولماماغین " یئگانه یولو، ترقّی‌نین، تکنیکی یئنی‌لیک‌لردن ایستیفاده ائتمگین، معاریف‌لنمه‌یین آچاری حساب ائده رک، اؤزخالقینی اوخوماغا، غربین " ترقّی‌یی-تامیندان " نومونه گؤتورمگه سسله‌ییردی. او، مکتبلی‌لرین " پیشیک و سیچان " ، " لئیلی و مجنون " ، " ساقی و شراب " کیمی کؤهنه‌لمیش ناغیل و افسانه‌لرله تربیه‌سی‌نین هئچ بیر افکت وئرمه‌دیگینی، عکسینه، اونلاری جهالته سوروکله‌دیگینی بیلدیریر، عوضینده، اونلاری موعاصیر دونیادا باش وئرن حادیثه‌لردن، علمی-تکنیکی یئنی‌لیک‌لردن خبردار ائتمگی ضروری حساب ائدیردی: بسدی تدریسی " گربه و موش " " لئیلی-مجنون " او " وصفی باده فروش " ( " سیچان و پیشیک " -ین، " لئیلی مجنون "-ون، " باده ساتانین وصفی "-نی تدریس ائتمک یئتر).
" مجلس انس " و " مجلس فراموشان " هر ایکیسی قاراباغدا، داها دوغروسو، شوشادا یارادیلمیش ادبی مجلیس‌لر ایدی. " مجلس انس"-ون یارادیلماسی‌نین تشبوثچوسو میرزه رحیم فنا اولموشدور. 1864-جو ایلدن 1872-جی ایله قدر آدسیز فعالیت گؤسترن ادبی مجلیس عوضولری‌نین آراسینداکی خوش موناسیبته گؤره، " مجلس انس آدلانمیشدیر. مجلیسین خورشید بانو ناتوان، میرزه رحیم فنا، میرزه علعسگر نورس، میرزه حسن یوزباشوف، ممو بیگ مماعی، حاجی عباس آگه، محمدعلی بیگ مخفی، اسماییل بیگ داروغه، مشهدی نصیر لوحی، میرزه صادق پیران ایسمیخان اوغلو، حسین آغا جاوانشیر، بهرام بیگ فدایی، میرزه حاقوئردی صفا، محمد آغا مشتری، محمود بیگ محمود، میرزه جعفر، صمد بیگ صمد، ایسگندربیگ رستم بیگوف کیمی عوضولری ایله یاناشی، ع.حاقوئردی‌یئف، م.ساریجاللی، ت.وزیروف، م.ک.نصیربیگوف آ. پری‌اوغلو، م.ه.حاجی‌یئف و باشقا دؤورون تانینمیش سیمالاری دا تئز-تئز بورا باش چکردیلر. قاراباغ مجلیس‌لری‌نین باشلیجا علامت‌لریندن بیری اونلارین اکثر حالدا خواننده و چالغی‌یلا موشاییعت اولونماسی‌دیر. گؤروندوگو کیمی، 19. عصرده دئمک اولار کی، اؤلکه‌نین بوتون بؤلگه‌لرینده بیر-بیری‌نین آردینجا ادبی مجلیس‌لر یارانمیش، اونلار آراسیندا سیخ علاقه‌لر اولموش، بعضاً عئینی شخص ایکی و داها چوخ مجلیسین عوضوو اولموشدور. لاکین باکی شهرینده، دیگر بؤلگه‌لردن فرقلی اولاراق مئیخانا و بدیهه‌لر دئین‌لرین سایی‌نین چوخ اولماسینا باخمایاراق، ادبی مجلیس چوخ گئج تشکیل اولونموشدور. بونون سببینی بعضی‌لری باکی‌یا یاخین قوبا شهرینده " گولوستان " ، شاماخی‌دا " دیرالصفا " مجلیسی‌نین فعالیت گؤسترمه‌سی ایله علاقه‌لندیریرلر. فیکریمیزجه، بو داها چوخ باکی شاعیرلری‌نین توی مجلیس‌لری ایله باغلی اولماسی، یعنی اونلارین ایجتیماعیتله علاقه ساخلاماق ایمکانینا مالیک اولمالاری‌دیر. لاکین بونا باخمایاراق، 19. عصرین سونلارینا یاخین باکی‌دا دا ادبی مجلیس یارانمیشدیر. " مجمع الشعرا " آدلانان مجلیسین ایجلاس‌لاری‌نین 1880-جی ایل‌لرده فعالیته باشلادیغینی گومان ائتمک اولار. مجلیس محمد آغا جومری‌نین تشبّوثو ایله یارانمیش و اونون منزیلینده فعالیته باشلامیشدیر. اونون سیرالاریندا آغاداداش ثریا، میرزه آغا دلخون، ابراهیم زلالی، وهاب واهب، میرزه رضاقولو هزاره، میرزه مهدی،علی‌عباس مشتاق، میرزه محمد مصور، میرزه عبدالخالق یوسف، مکاییل صئیدی، میرزه عبدالخالق جنّتی، آغاداداش منیری، میرزه هادی ثابت، حسین بیگ وحدتی، ابوالحسن واقف، آغاکریم سالک، هاشم بیگ ثاقب، سئیید زرگر، مشهدی آذر بوُزوْونالی، شاهین ناردارانی، میرزه محمدعلی بینوا، حاجی مختار مذنب زابراتی و دیگر ادبی سیمالار بیرلشمیشلر. " مجلس فراموشان "-ین عؤمرو 19. عصرده یارانمیش بوتون ادبی مجلیس‌لرین عؤمروندن اوزون اولموشدور. " مجمع الشعرا " نی اؤز زامانی‌نین پوئتیک انسیکلوپدیاسی دا آدلاندیرماق اولار. مجلیس عوضولری‌نین اساساً کلاسیک اوسلوبدا غزل، قصیده، روباعی ژانریندا یازیلان شعیرلرینده جمعیت عوضولری‌نین ناراضی‌لیغی‌نین آرتماسی، آزادلیق مئیل‌لری‌نین گوجله‌مه‌سی،عومومیتله، ایقتیصادی و سیاسی ساحه‌ده باش‌وئرن دییشیک‌لیک‌لر فونوندا یئنی مضمون یئنی‌لیگی دیقتی چکیر. " مجمع الشعرا"نین فعالیتی اینقیلاب‌لار دؤورونه دوشدوگوندن، اونون عوضولری‌نین یارادیجی‌لیغیندا ظولم، ایستیبداد علئیهینه داها جیدی بیانات‌لار سسله‌نیر، معاریف، علم، مدنیت، آزادلیق ایدئیالاری داها جسارتله ترنّوم ائدیلیردی. مجلیسین عوضوو اولان جنّتی آدلی شاعیر باکی‌دا خالق حرکاتینی سیلاح گوجونه یاتیرماق ایسته‌ین تزار حؤکومتینه اوزونو توتاراق اونو عاغیللاندیرماغا چالیشیردی:
سیلاح ایله چتین‌دیر مردومون ایصلاحی، هوشیار اول
قیزیل قان ایله صحرانی گولوستان ائیله‌مک اولماز.
نتیجه و تارتیشما
بورادا اونو دا قئید ائدک کی، " مجمع الشعرا"-نین20. عصرین اوّللرینده یئنی بیر جمعیته چئوریله‌رک تورکچولوگو تبلیغ ائدن بیر تشکیلات کیمی فعالیت گؤسترمک آماجیندا اولموشدور.
بونونلا باغلی آمئا-نین الیازمالار اینستیتوندا " تورک سسی " آدلی شاعیرلر جمعیتی‌نین مرام‌نامه‌سی ایندی‌یه‌دک قورونوب ساخلانمیشدیر کی، ایلک دفعه اولاراق اونو تدقیقاتچی نصرالدین قارایئف چاپ ائتدیرمیشدیر. مرام‌نامه ده " تورک سسی "-نین تورک شاعیرلرنین جمعیتی، شوعاری‌نین تورک وطنپرورلیگی، رسمی دیلی‌نین تورک دیلی اولاجاغی، " تورکلوگون قاعیده‌سینه و تورک ادبیاتی‌نین گئنیشلنمه‌سینه چالیشاجاغی " ، آیری-آیری رایون‌لارداکی قووّهلری بیر آرایا گتیرمه‌سی بیر مقصد کیمی قارشی‌یا قویولموشدور. تأسوف حیسی ایله ده اولسا قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، همین جمعیته فورمالاشماغا مقام تاپمامیشدیر.
بئله‌لیکله، 19. عصرین ییرمینجی ایل‌لریندن فورمالاشماغا باشلایان، اؤزونده دؤورون بؤیوک ضیالی پوتنسیالینی بیرلشدیرن، اونودولموش میلّی من آختاریش‌لاری ایله مشغول اولان ادبی مجلیس‌لر سون درجه مورکّب، ضیدیتلی، ائنیشلی-یوخوشلو یول کئچمکله، نهایت، همین عصرین سونوندا و 20. عصرین باشلانغیجیندا تورک دوشونجه‌سینه، تورک تفکّورونه گلیب چیخا بیلمیش، ادبیاتی فارس- عرب-روس مضمون و قیافه‌سیندن چیخاریب میلّی تمل‌لر اوزرینه قالدیرا بیلمیشدی. بیر قدر ده کونکرت‌لشدیرسک، همین ادبی مجلیس‌لرین ایجتماعی فیکیر تاریخیمیزده کی یئرینی آشاغیداکی کیمی قییمت‌لندیره بیلریک:
- بو مجلیس‌لر واسیطه‌سیله آذربایجان دیلی میلّی پوئزیانین دیلی اولاراق شیمالی آذربایجانین بوتون بؤلگه لرینده تصدیق‌لندی.
- بوتون ویلایت‌لرده ادبی مجلیس‌لرین تشکیلی مطبوعاتین اولمادیغی بیر واختدا اینسانلارین ایجتیماعی-سیاسی حیاتدا باش وئرن دییشیک‌لیک‌لردن، دونیادا گئدن پروسه‌لردن خبر توتماسینا، موترقّی ایدئیالارلا تانیش اولماسینا شراییط یاراتدی.
- بو مجلیس‌لر بیر ایجتیماعی مکتب کیمی بؤیوک ضیالیلار اوردوسونون یئتیشمه‌سینده موهوم رول اوینادی.
- بو ادبی مجلیس‌لرده شاعیرلرین تئز-تئز ایجتیماعی-سیاسی وضعیتی موذاکیره ائتمه‌لری، سیاسی پولمیکالارا باش وورمالاری اونلارین کلاسیک اوسلوبلا برابر، موعاصیر مؤؤضو و فورمالارا یییه‌لنمه‌سینه، ایجتیماعی مضمونلو اثرلر یازماسینا سبب اولدو.
قایناق‌لار:
- آذربایجان خالق جومهوریتی انسیکلوپدیاسی. (2014). 2 جیلدده، بیر ج.، باکی: لیدر، 440 ص.،ص.79
- آذربایجان خالق جومهوریتی انسیکلوپدیاسی.. (2014). 2 جیلدده، بیر ج.، باکی: لیدر، 440 ص.،ص.80
- احمدوف ت.ه. میرزه شفیع. (2014). – 220. " رئسپوبلیکا " قز.، باکی، 05 مارت
- کؤچرلی ف.ق. (1926). آذربایجان ادبیاتی تاریخی ماتریال‌لاری: ایکی جیلد، ایکی حیصه . باکی: آذرنشر، 283 ص.53
- قارایئف ن.ص. (2010). 19. عصر آذربایجان ادبی مجلیس‌لری. باکی، " نورلان " ، ص.10، 326 ص.
- قارایئف ن.ص. (2010). 19. عصر آذربایجان ادبی مجلیس‌لری. باکی، " نورلان " ، ص.10، 326 ص.
- میرزبالا محمدزاده. (1991). آذربایجان میلّی خارتیاسی// " آذربایجان " ژورنالی، № 4، ص.134
- رسول‌زاده م.ا. (1991). عصریمیزین سیاووشو، چاغداش آذربایجان ادبیاتی، چاغداش آذربایجان تاریخی. باکی: گنجلیک، 112 ص.،ص 81-82.
- سلمان ممتاز. (2004). ائل شاعیرلری. ص.215-216
- صدقی م.ا. (2011). " خاطیره لر "
- شریف ه. (1955). گؤرکملی شاعیر و موعلیمیمیز// " شرق قاپیسی " ، 18 نویابر
کؤچورن: عباس ائلچین