ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیتورک خالق‌‌‌لاری‌نین میلّی تشکّولو
تورک خالق‌‌‌لاری‌نین میلّی تشکّولو
اینسان‌‌‌لارین اراضی، دیل، ایقتیصادی و معنوی جهتدن بیرلیگینی ایفاده ائدن میلّت آنلاییشینا، همچنین، میلّته، خالقا مخصوص خوصوصیت‌لری گؤسترن میلّیت آنلاییشینا عالیم‌لر، موتفکّیرلر موختلیف باخیمدان یاناشمیشلار. بو معنادا تورکیه‌نین گؤرکملی ایجتیماعی خادیمی ضیا گوگ‌آلپ (1876-1924) و بؤیوک موتفکّیری حلمی ضیا اولکه‌نین (1901-1974) تورک خالق‌‌‌لاری‌نین میلّی تشکّول حاقیندا فیکیرلری ماراقلی‌دیر.
حلمی ضیا اولکن دونیادا کولتورلر یاراداراق مئیدانا چیخان میلّتی، جمعیتین چوخ یئنی بیر تشکّولو کیمی دَیرلندیرمیشدیر. اسکی چاغلاردا میلّت یوخدور، آنجاق اونو حاضیرلایان باشقا ایجتیماعی فورما‌‌لار و باشقا مدنیّت‌لر واردیر. موتفکّیر "میلّی تشکّول غرب مدنیتی‌نین اثری‌دیر" فیکرینی ایره‌لی سوره‌رک، بو مدنیتی منیمسه‌ین، اونون تکنیکینی، روحونو آلان باشقا جمعیت‌لرین ده گئتدیکجه میلّت حالینی آلدیقلارینی گؤسترمیشدیر. بو میلّت‌لشمه حرکت‌لری‌نین باشیندا میلّی ایراده‌نی تمثیل ائدن ایستیقلال ساواش‌‌‌لاری گلیر و بونونلا اؤز تاریخ‌لرینه چئوریلن شوعورلا کولتورلرینی مئیدانا گتیریر. موعاصیر مدنیت اؤز کولتورونو یاراتما قودرتینده اولان میلّت‌لر مدنیتی‌دیر. حلمی ضیا اولکن میلّی تشکّولون بیر آندا مئیدانا گلمه‌دیگینی قئید ائتمیشدیر: وطن و اونون اوزرینده یاشایان میلّتین ایدئال‌‌‌لاری، هئچ بیر قووّه و فرد طرفیندن باغیشلانا بیلمز. اونلار، تاریخی بیر تکامولون اثری‌دیر.
میلّت و اومّت سؤزلری موختلیف معنا‌‌لار داشیییر. حلمی ضیا اولکن یازمیشدیر کی، میلّت سؤزونون موعاصیر معناسییلا "Nation" قارشی‌لیغی او‌‌لاراق ایشله‌دیلمه‌سی یئنی‌دیر. کئچمیشدن بو سؤز، ایسلام دینینه گیرن‌لرین تشکیل ائتدیگی بؤیوک جاماعاتی ایفاده ائدیردی. "میلّت-ی ایسلامیه" بوتون موسلمان‌‌لاری توپلادیغی اوچون، بوگونکو میلّت آنلاییشیندان تامامیله فرقلی ایدی. بئله‌کی، اومّت سؤزو ده بیر کؤکدن گلن اینسان‌‌‌لار دئمکدی. اومّت-ی محمد، پئیغمبرین نسلی اولدوغو حالدا سونرادان بو ایکی سؤز معنا‌‌لارینی دَییشدیردی؛ " اومّت "بوتون ایسلام جاماعاتی، میلّت ده ایسلام جاماعاتیندا آیری-آیری عصرلردن گلن قول‌‌لاری ایفاده ائتمگه باشلادی.
ضیا گوگ‌آلپ "اومّت" سؤزونون دین ایله سیخ باغلاری اولان اینسان‌‌‌لارین هامیسینا، "دؤولت" سؤزونون بیر حؤکومتین ایداره‌سی آلتیندا اولان اینسان‌‌‌لارین بوتونونه، "میلّت" سؤزونون عئینی دیلی دانیشان اینسان‌‌‌لارین جمعینه دئییلدیگینی بیلدیره‌رک یازمیشدیر: " بیر طرفدن ایسلامچی‌‌لار دئییرلر کی، "میلّت" سؤزو، سیزین " اومّت" دئدیگینیز معنانی قارشی‌لاییر. بیر دینه باغلی اولان اینسان‌‌‌لارین توپلامینا "اومّت" و بیر دیله باغلی اولان، یعنی عئینی دیلی دانیشان اینسان‌‌‌لارین بوتونونه ده "میلّت" دئییلمگه باشلانمیشدیر".
بو دؤورده تورکلرین ایجتیماعی-سیاسی و علمی-مدنی حیاتیندا ایسلامچی‌لیق، اوروپاچی‌لیق، یاخود غرب‌لشمه، تورکچولوک جریان‌‌لاری یارانیب، فعالیت گؤستریردی. تورکچولوگون یارانیب فورمالاشماسی اوزون بیر تاریخی دؤورو احاطه ائدیر. تورکچولوک تاریخینده بوتون تورک خالق‌‌‌لاری، خوصوصیله آذربایجان و تورکیه موتفکّیرلری بیر-بیرلری ایله قارشی‌لیقلی موناسیبتده فعالیت گؤستریبلر. تورکچولوک دوشونجه‌سی‌نین گؤرکملی نوماینده‌لریندن یوسف بیگ آکچورا (1879-1935) تورکیه خاریجینده‌کی تورک‌لرله تورکیه تورک‌لری آراسیندا فرق اولمادیغی، تورکلوگون بیرلیک اولدوغو فیکرینی مودافیعه ائدیردی. اونا گؤره اوچ سیاست طرزی واردیر:
1) عوثمانلی بیرلیگی
2) ایسلام بیرلیگی (پان‌ایسلامیزم)
3) تورک بیرلیگی (پان‌تورکیزم)
حلمی ضیا اولکن یوسف بیگ آکچورانین فیکیرلرینی بئله ایضاح ائتدیگینی یازمیشدیر: بیرینجی هدف: آمریکا بیرلشمیش دؤولت‌‌لری کیمی آیری جینسدن عونصورلری بیر آرایا گتیرن بیر "عوثمانلی میلّتی" یاراتماق ایسته‌ییر. بو فیکیر 2. محمود زامانیندا یاراندی. او زامان اوچون بو، طبیعی ایدی. فقط 1870-جی ایل ظفریندن سونرا آلمان میلّتچی‌لیگی هر طرفده یاییلماغا و عوثمانلی میلّتی فیکری ضعیف‌له‌مگه باشلادی. ایکینجی هدف: ایسلامیت سیاستی‌دیر. بو فیکیر یئنه عوثمانلی‌لیق شوعوروندان یاراندی. موسلمان عوثمانلی‌‌لار سونرادان سرحد خاریجینده کی موسلمان‌‌لارلا بیر اولاجاقلارینی سؤیله‌دیلر. اونلارا گؤره بوتون موسلمان‌‌لار بیرلشه‌جکلر. عبدالعزیزین سون زامان‌‌لاریندا پان‌ایسلامیزم سؤزو دیپلوماتیک دانیشیق‌‌لارا قدر گئتدی. 2.عبدالحمید بونا طرفدار اولدو. خوجا‌‌لاری، شئیخ‌لری، طریقت‌لری توتدو، اسکی اثرلری ترجومه ائتدیردی. فقط بئله‌جه غرب دوشونجه‌سینه ویداع ائتمک و اورتا عصر سیستمینده تئوکراتیک بیر دؤولته سیغینماق لازیمدی. اوچونجو هدف: عیرق اوزرینده قورولموش بیر تورک بیرلیگی فیکری‌دیر. تورکلوک سیاستی ده ایسلام سیاستی کیمی عومومی‌دیر. سرحدله احاطه‌لی دئییلدیر. هارادا تورک وارسا، اورایا اوزانیر.
حلمی ضیا اولکن "عجبا بو اوچ سیاستدن هانسی فایدالی و تطبیقه ال‌وئریشلی‌دیر؟" سوالینی یوسف بیگ آکچورانین تئز جاواب‌لاندیرمادیغینی، اونون "عوثمانلی، میلّتی تشکیلی دؤولت سرحدلرینی قوروماق اوچون بیری‌جیک چاره‌دیر" فیکرینی تقدیم ائتمیشدیر. یوسف بیگ آکچورانین ایسلام بیرلیگی و تورک بیرلیگی باره ده فیکیرلرینی حلمی ضیا اولکن بئله ایضاح ائتمیشدیر: "ایسلام بیرلیگی سیاستی ده آکچورایا گؤره، موسلمان اولمایان‌‌لارین ایشینه گلمیردی. آیریجا هر قؤوم اؤز میلّیتینی دویماغا باشلادیغی اوچون بوتون موسلمان‌‌لار دا ایسته‌مه‌یه‌جکدیلر. تورک بیرلیگی سیاستینه گلینجه، عوثمانلی دؤولتینده‌کی تورک‌لر هم دینی، هم عیرقی باخیمدان بیرلشه‌جکلر، مملکت خاریجینده کی تورک‌لر ده بونو ایسته‌یه‌جکدیر. فقط تورک‌لری بیرلشدیرمک سیاستی‌نین حیاتا کئچمه‌سینده‌کی داخیلی گوجلر ایسلام سیاستیندن داها بؤیوکدور. هر نه قدر غرب تاثیری ایله تورک‌لر آراسیندا میلّیت فیکیرلری گیرمیشسه ده، بو، هله چوخ یئنی‌دیر. فقط ایسلامیت تورکلرین بیرلشمه‌سینده اؤنملی بیر تاثیر اولا بیلر".
ضیا گوگ‌آلپ میلّیت ایدئیاسی‌نین اؤنجه موسلمان اولمایان‌‌لاردا، سونرا آلبان و عرب‌لرده، ان سونرا دا تورک‌لرده اورتایا چیخدیغینی بیلدیرمیشدیر. تورکلرین ان سونا قالماسی سبب‌سیز دئییلدیر. عوثمانلی دؤولتینی تورک‌لر قورموشدو‌‌لار. دؤولتی وار اولان بیر میلّت، میلّیت دویغوسو ایسه، وار ائدیلمه‌سی ایسته‌نیلن میلّتین اؤزو دئمکدیر. 19. عصردن باشلایاراق تورک خالق‌‌‌لارینی دوشوندورن اساس مسله‌لردن بیری تورکچولوکله باغلی ایدی. ضیا گوگ‌آلپا گؤره، میلّیتچی‌لیک ایدئیاسی‌نین گوجلنمه‌سی اوچون ایکی دویغونون یاردیمینا احتیاج واردیر. بونلاردان بیرینجیسی میلّت سئوگیسی‌دیر کی، میلّی غورور دویولاجاق سبب‌لری ایله عنعنه‌لردن قایناقلانیب یارانار. ایکینجیسی ایسه میلّی کین‌دیر کی، هر هانسی بیر ظولم و تضییقه قارشی نیفرت و دوشمن‌لیک اویانماسی ایله عمله گلیر.
گؤرکملی عالیم عوثمانلی ایمپرتورلوغونداکی ظولمون بیر تورک ظولمو کیمی قبول ائدیلدیگینی، بونا گؤره ده تورک اولمایان میلّت‌لرین تورک آدینا قارشی اولدوقلارینی، عومومیتله، او دؤورده تورک میلّت‌لرینه بیر نیفرتین یاراندیغینی، " او زامان، دوغروسو، تورک آدینی منیمسه‌ین بیر تک آللاهین قولو یوخ کیمی ایدی " فاکتینی گؤسترمیشدیر. موتفکّیر تورک قؤومونون اورتایا چیخیب "من وارام!" دئیه بیلمه‌دیگی بیر زاماندا بئله، اوروپانین اؤلکه‌ده کی رذالته گؤره یالنیز تورک‌لری گوناه‌لاندیردیغینی، داخیلده ده موسلمان اولان و اولمایان قؤوم‌لرین سارایین تضییقیندن، دؤولت مأمور‌‌لاری‌نین ائتدیگی اذیت‌لرین مسئولیتی‌نین ده تورکلرین اوزرینده اولدوغونو یازمیشدیر: "اورادا تورکه یوکلنن بو مسئولیت یوکو واردی، آما اونو منیمسه‌ین بیر چیگین یوخدو. تورک‌لر میلّی بیر وظیفه‌یه یوکلنمه‌میش اولان، اؤزباشینا قالمیش فردلردن مئیدانا گلیردی: میلّی شوعور، میلّی ایدئیایا صاحیب اولمایان بیر جمعیتدن، اخلاق، میلّی بیرلیک، فداکارلیق گؤزله‌مک بوشونادیر، محض یارادیلیش باخیمیندان سویلو بیر شخصیته صاحیب تورکلرین، ایجتیماعی بوجاقدان تنزّولو، آنجاق "اؤز منلیگینی تانیماماق" و "میلّی مسئولیت‌لرینی بیلمه‌مک " سهولریندن اورتایا چیخیردی. ضیا گوگ‌آلپ بونون سببینی بئله ایضاح ائتمیشدیر: تورک قؤومو "من وارام!" دئدیکدن سونرا مسئولیتی‌نین اؤنمینی و لوزومونو داها یاخشی آنلاییر و بو گون میلّی‌لیک دویغو‌‌لاریندان اوزاقلاشما‌‌لاری ایمکان‌سیز اولان عئینی دینه و دؤولته منسوب اولان‌‌لارلا داها گؤزل آنلاشماق یول‌‌لارینی تاپیر. تورک قؤومو اؤز وارلیغینی آنلار آنلاماز، عرب‌لرین و باشقا آزلیق‌‌لارین ایره‌لی‌له‌مک اوچون احتیاج دویدوقلاری شئیین نه اولدوغونو دا بو یئنی دویغونون ایشیغی‌یلا گؤردو.
بو معنادا 18 مارس 1915-جی ایل چاناق‌قالا ظفری تورکلرین بیرلیگینی، بؤیوک تورک وطنی اوغروندا موباریزه‌سی‌نین ایفاده‌سی‌دیر. تورکیه‌نین مشهور موتفکّیری، ایستیقلال مارشینی یازان، شاعیر، سیاستچی، محمدعاکف ارسوی (1873-1936) "صفحات" اثری‌نین آلتینجی کیتابیندا "عاصم" شعیر کولّیاتیندا چاناق‌قالا موحاریبه‌سی حاقیندا، دؤیوشچولرین قهرمان‌لیغیندان، چاناق‌قالا شهیدلریندن بحث ائدیر. شاعیر چاناق‌قالا موحاریبه‌سی‌نین گئنیش تصویرینی وئرمیش، دؤیوشچولرین قهرمان‌لیغینی گؤسترمیشدیر. عومومیتله، چاناق‌قالا ظفری قهرمان‌لیق سالنامه‌سی‌دیر. بونا گؤره چاناق‌قالا موحاریبه‌سینی عکس ائتدیرن بیر چوخ فیلم‌لر چکیلمیشدیر. بالکان موحاریبه‌لرینه قدر عوثمانلی ایمپراتورلوغونون ترکیبینده اولان اؤلکه‌لردن ده گلیب چاناق‌قالا ظفری‌نین قازانیلماسیندا موهوم خیدمت‌لر گؤسترن‌لر اولوب. 2015-جی ایلده چکیلن " چاناق‌قالادا اونودولان آوازیمیز" (یؤنتمن: مخلص دوراک؛ یاپیمجی: فریدون جسور) سندلی فیلمینده آلبانی جومهوریتی، کوزووا، مقدونیه، بوسنی و هرزگووین، قاراداغ (مونته‌نقرو)، صربستان کیمی اؤلکه‌لردن بو موحاریبه‌ده ایشتیراک ائدن‌لرین اولدوغو وورغولانیر.
19. عصرین سونلاریندان باشلایان و 20. عصرین اوّل‌لرینده داوام ائدن میلّی اویانیش حرکاتی، موستقیل دؤولتچی‌لیگین قورولماسی‌نین نظری اساس‌‌لاری آذربایجان تاریخینده پارلاق شکیلده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. معاریف خادیمی، طبیعت‌شوناس عالیم حسن بیگ زردابی (ملیکوف) (1842-1907) 1875-جی ایلده "اکینچی" قزئتی‌نین اساسینی قویماقلا تاریخده میلّی مطبوعاتیمیزین بانیسی کیمی شرفلی بیر یئر توتموشدور. تورکچولوگون اینکیشافی و تکامولو تاریخینده تورک‌دیللی خالق‌‌‌لارین اورتاق چالیشما‌‌لاری، خوصوصیله آذربایجان و تورکیه موتفکّیرلری‌نین بیر-بیری ایله قارشی‌لیقلی نظری دیالوق و موکالیمه‌لری موهوم یئر توتموشدور. بو معنادا احمد بیگ آغاوغلو (1869-1939)، علی بیگ حسین‌زاده‌نین رولو (1864-1940) خوصوصی قئید اولونمالی‌دیر. اونلار هم آذربایجانین، هم ده تورکیه‌نین ایجتیماعی-سیاسی حیاتیندا اؤزونه‌مخصوص مؤوقع قازانمیش داهی شخصیت‌لر ایدی.
1906-جی ایلده تیفلیسده اساسی قویولان "ملا نصرالدین" درگیسی‌نین دا 20. عصر آذربایجان مدنیتی و مطبوعاتی تاریخینده عوض‌سیز یئری واردیر. بؤیوک موتفکّیر جلیل محمدقولوزاده (1869-1932) " " ملا نصرالدین"-ی طبیعت اؤزو یاراتدی، زمانه اؤزو یاراتدی" یازمیشدیر. جلیل محمدقولوزاده "ملا نصرالدین" درگیسی‌نین " کورو و آرازی کئچدی، بلکه خزر و قارا دریا‌‌لاری دا ووروب تورکیه‌یه، تورکوستانا، گیلانا کئچدی و اوچا-اوچا قافقاز داغلارینی آشیب، قافقازا، کریما و سایر تورک اؤلکه‌لرینه " کئچدیگینی یازیردی.
تورک خالق‌‌‌لاری‌نین اورتاق الیفبا و اورتاق ادبی دیلی‌نین حاضیرلانماسی میلّی بیرلیک مسله‌سی‌دیر. 20. عصرین اوّل‌لرینده بوتون تورکلرین اورتاق بیر ادبیات و علم دیلی اولماسی مسله‌سینه ده دیقت یئتیریلمیشدیر. ضیا گوگ‌آلپ " روسیه‌ده‌کی تورک‌لر ترمین‌لرینی روسجادان، چینده کی تورک‌لر چینجه‌دن، بیز فرانسیزجادان آلساق، تورکجه‌لریمیز بیر-بیریندن اوزاقلاشار" یازیردی. اونون فیکرینجه، تورک‌لر ترمین‌لری عربجه و عجمجه‌دن، یا دا تورکجه‌دن آلسا‌‌لار، تام عکسینه، بیر-بیرلرینه یاخینلاشار‌‌لار.
ایستانبول تورکجه‌سینی بوتون تورک‌لر طرفیندن میلّی دیل کیمی قبول ائدیلمه‌سیندن بحث ائدرکن ضیا گوگ‌آلپ ایستانبولون بیر پایتاخت کیمی یالنیز عوثمانلی تورک‌لری‌نین دئییل، تورک خاقان‌لیغی‌نین پایتاختی اولدوغونو بیلدیرمیشدیر: اونا گؤره ایستانبول بوتون دونیا تورکلوگونون قیبله‌سی ساییلیر. آیریجا ایستانبول، ایسلام خیلافتی‌نین ده مرکزی‌دیر. یعنی ایستانبول، میلّی واله‌ائدیجی‌لیگیندن باشقا، دینی موقدس‌لیک ده داشیماقدادیر. محض ایستانبول تورکجه‌سی‌نین بوتون تورک‌لر اوچون میلّی دیل اولماسی، بو واله‌ائدیجی‌لیک و موقدس‌لیگین دیله ده کئچمیش اولماسینا گؤره‌دیر. اوسته‌لیک ده ایستانبول تورکجه‌سی تورک لهجه‌لری‌نین ادبیات و علم ایستیقامتیندن ان زنگینی‌دیر. او حالدا ایستانبول تورکجه‌سینی ادبی دیل حالینا گتیرمک بوتون تورک‌لر اوچون میلّی بیر وظیفه‌دیر. بو وظیفه یئرینه یئتیریلدیگی زامان بوتون تورک‌لر دیل و ادبیاتدا اورتاق و تک بیر میلّت حالینا گلیر.
ضیا گوگ‌آلپ "عومومی تورک میلّتی‌نین وطنی هارادیر؟" سوالینی بئله جاواب‌لاندیریر: "وطن نه تورکیه دیر تورک اوچون، نه تورکوستان؛ وطن بؤیوک و ابدی بیر اؤلکه‌دیر: توران " .
موتفکّیر "توران" سؤزونو بو جور آچیقلاییر: توران، بوتون تورک‌لری بیر آرایا توپلایان، یاد‌‌لاری ایسه اورایا آلمایان ایدئولوژی بیر وطن‌دیر. توران تورکلرین یاشادیغی، تورکجه‌نین دانیشیلدیغی بوتون اؤلکه‌لرین تامامی‌دیر.
ضیا گوگ‌آلپ تورانین تورکچولرین اوزاق ایدئولوژی‌سی اولدوغونو، بو آد آلتیندا بیرلشن اوغوز‌‌لارین، تاتار‌‌لارین، قیرغیز‌‌لارین، اؤزبک‌لرین، یاکوت‌‌لارین دیلده، ادبیاتدا، کولتورده بیرلشمک مقصدینده اولدوقلارینی یازمیشدیر.
ضیا گوگ‌آلپ توران ایدئیاسینی یوز میلیون تورکون بیر میلّت، اولوس او‌‌لاراق بیرلشمه‌سی کیمی دَیرلندیرمیشدیر. توران تورکچولر اوچون ان گوجلو جوشقو قایناغی‌دیر، بو ایدئولوژی اولماسایدی، تورکچولوک بو سورعتله یاییلمایاجاقدی. موتفکّیر توران ایدئولوژی‌سینی گئرچکلشه بیله‌جگی احتیمالینی دا قبول ائتمیشدیر: "کیم بیلیر، بلکه گله‌جکده توران ایدئولوی‌سی دا گئرچکلشه بیله‌جکدیر. ایدئولوژی، گله‌جگین یارادیجیسی‌دیر. دونن تورک‌لر اوچون یوخو بیر ایدئولوژی اولان میلّی دؤولت، بو گون تورکیه ده گئرچکلشمیشدیر".
عومومیتله، موعاصیر دؤورده تورک خالق‌‌‌لاری‌نین میلّی تشکّولو، تورک‌لر آراسیندا میلّی بیرلیگین ضروری‌لیگی مسله‌سی همیشه دیقّت مرکزینده اولوب، بو گون ده آکتوال‌دیر.
آیتک ذاکرقیزی (محمدووا) ، فلسفه دوکتورو
کاسپی، 2017.جی ، ایل 15 مارس، نؤمره: 47. ص:11
کؤچورن: عباس ائلچین
