میلّیلشمک
جانلی ایشلر، تاریخی دییشیکلیکلر بیزه گؤستریر کی، هر جمعیت، هر فرد، هر دورلو عنعنهسیندن، موقدساتیندان، ایمکان و اعتیقادیندان آز-چوخ ال چکدیگی حالدا میلّی دیلیندن اصلا و اصلا واز کئچمهمیشدیر. و هئچ واخت دا کئچهمز. چونکی هر میلّتین ادبیاتا مالیک دیلی او میلّتین روحو، نیشانهیی-مؤوجودیتیدیر. اوندان محروم اولدوغو گون مرحوم اولموش، اوندان اوزاقلاشدیغی گون قبرینه یاخلاشمیش دئمکدیر.
تاریخ بیزه گؤستریر کی، بیر میلّتین جاهانگیرلیگی، حؤکومتی، حتّی یئری-یوردو دا الیندن آلینسین، مادام کی، میلّی ادبیاتی وار، او میلّت محو ائدیلمز. دیلی کسیلمهین میلّتین ووجودو کسیلمز، ادبیاتی یاشایان میلّت هئچ واخت اؤلمز.
دونیادا بدبخت او میلّتدیر کی، اؤزگه میلّتین سیلاحیندان زیاده دیل و ادبیاتینا اسیر اولاراق یاشاماقدادیر. هله، زمانمیزده میلّی ادبیاتینا مالیک اولمایان بیر میلّته حدّی-روشده چاتمامیش بیر بالا نظر ایله باخیب جمعیتی-اقوام عاییلهسینه قبول ائدیلمهمهسی، اؤز موقدّراتینین اؤزونه وئریلمک ایستهنیلمهسی بیزیم کیمی اؤز دیل و ادبیاتینی سئومهینلر اوچون نه گؤزل بیر درسی عیبارتدیر. ادامه مطلب ...
اوروپانین مودرنلشمهسی رفورم دؤنمینده (16. یوزایل)[1] سیاسی حیاتی روم کیلیساسینین اینحیصاریندان قورتارماقلا باشلادی. عئینی زاماندا لاتین دیلینین اینحیصاریندان قورتولماقلا اینگیلیسلر، فرانسیزلار، آلمانلار و ب. آراسیندا میلّتلشمه سورجینین اؤنو آچیلدی. کیلیسالاردا عیبادتین، مکتبلرده تحصیلین، ادبیاتدا شعیرین و نثرین دیلی یئرلی دانیشیق دیلی اولدو. میلّی کیلیسالار، میلّی تحصیل سیستمی، میلّی ادبیات، میلّی صنعت، میلّی موسیقی… شکیللنمگه باشلادی. میلّی کیملیگین/میلّتلشمه سورجینین مرکزینه دیلی دئییل، مذهبی قویان خالقلاردا (مثلاً، ایرلندلیلرده، اسکاتلندلیلرده) سورج فرقلی یؤنده ایرهلیلهدی. رسمی اینگیلیس دیلینه لوْیال (وفالی) یاناشان، آما فرقلی مذهبله وارلیغینی قوروماغا چالیشان بو خالقلار بو گون ده میلّی پروبلملرینی چؤزموش دورومدا دئییللر.
آذربایجاندا میلّتلشمه تاریخی ایرلند و اسکاتلند اؤرنگینی خاطیرلادیر. اتنیک/میلّی کیملیگین مرکزینه مذهبین قویولماسی دیگر دَیرلری، اؤزللیکله دیلی ایکینجی پلانا کئچیرمیش اولدو.[2] تورکجهمیز[3] عصرلر بویو عزیزلنمهدی، نوازیش گؤرمهدی، عکسینه یادلارین دیللری مؤعتبر ساییلدی، سئویلدی، گلیشدی. اوستهلیک آذربایجان دوشمنلری بو اؤلکهنی اسارتده ساخلاماق اوچون وارلیق سببینی-دیلینی دایم هدفده ساخلادی. سونوجدا میلّی دَیرلریمیز آراسیندا ان چوخ ضرر چکن ده تورکجهمیز اولدو.
دیلیمیزین سیاسی تاریخی کشمکشلی اولدوغو کیمی، بو گونو ده دوشوندوروجودور. ادامه مطلب ...
میلّی شوعورون فورمالاشماسیندا جلیل محمدقولوزادهنین عوضسیز رولو
"سیزی دئییب گلمیشم، ائی منیم موسلمان قارداشلاریم!" خطابی ایله چاپدان چیخان "ملا نصرالدین" درگیسی چتین بیر دؤورده موباریزه مئیدانینا آتیلیر. اونون گور سسی ایلدیریم سورعتی ایله اطرافا یاییلیر، او سس نینکی گونئی قافقاز اؤلکهلرینده، حتّی اونون سرحدلریندن چوخ اوزاقلاردا ائشیدیلمگه باشلانیر. "ملا نصرالدین" درگیسی باکیدا، تبریزده، ناخچیواندا و گنجه ده یاییلیب شؤهرتلندیگی قدر، تهراندا، آنکارا و ایستانبولدا، داشکندده و آشقاباددا، کازاندا و اورنبورقدا، هشترخاندا و اوفادا، موسکودا و پتربورقدا، سمرقندده، آمریکا، اینگیس، فرانسه، هیندیستان، چین، فنلاند و کلکتهده، ایتالیادا [باخ: "ملا نصرالدین" درگیسی، 1911، نؤمره.38] دا یاییلمیش، هر یئرده ده موترقّی ایجتیماعی قووّهلر موحیطینده بؤیوک نوفوذ قازانمیشدیر. آز کئچمیر کی، آذربایجانلیلارین داها چوخ مرکزلشدیگی تیفلیسین شئیطانبازار محلّهسی "ملا نصرالدین" دوشمنلرینین قورخولو یوواسینا چئوریلیر. اونلارلا شئیطانبازارلی تیفلیس موللاسی میر باغیر میرحیدرزادهنین باشچیلیغی ایله درگینی بایکوت ائتمگه حاضیرلاشیر. میر باغیر و اونون دوستلاری چادرادان یازان، قادینا حوقوق و تحصیل وئریلمهسینی طلب ائدن "ملا نصرالدین"-ی "موقدّس قورانین، گؤزل شریعتین" دوشمنی آدلاندیریرلار. اونلار درگینین نشرینی دایاندیرماق، بو مومکون اولمادیغی تقدیرده ایسه اونو عقیده و مسلکیندن دؤندرمک اوچون موختلیف واسیطهلردن ایستیفاده ائدیرلر. لاکین بایکوت بؤیوک دموکرات جلیل محمدقولوزادهنی و اونون مسلک، عقیده، آمال دوستلارینی واهیمهیه سالمیر، اونلاری اؤز مؤوقعلریندن دؤندره بیلمیر. جلیل محمدقولوزاده یازیر کی، "... دوققوز یوز دوخسان دوققوز رمّال، کیمیاگر، ایلان اوینادان، قودرتدن حکیملیک ائدن، غئیبدن روزی قازانان، تاسقوران، بورون پوٌلوٌین، فالچی، قاراچی، قولی-بیابانی، دمداباجا، افسونگر، سِحرباز، کندیرباز، قوشباز، ایتباز، قورتباز ناغیل، مثله شکلی چکمیشیک و بو شکیللری چکمک جهتیندن بوتون ایسلام عالمینین یوز حیصهدن دوخسان دوققوز حیصهسی بیز ایله دوشمان اولوب". اگر بوناپارت ناپلئون "بوتون دونیادان لوغتلری ییغیب منه وئرسیدیلر من اورادان «دونیادا اولماز اولماز» سؤزونو چیخاراردیم "- دئییردیسه، جلیل محمدقولوزاده ده "ملا نصرالدین" درگیسینین عومومیلیکده 25 ایللیک "ایش پلانی"-ندا "دین، مذهب، شریعت، اعتیقاد، ایمان، جنّت، جهنّم، موجتهید، موللا، کشیش، خاخام، مورید و هابئله بوتون بو قیسم سؤزلر گرک اینسانلار آراسیندان گؤتورولوب لوغتلردن، کیتابلاردان، یازیلاردان تامامیله سیلینیب توللانسینلار! مسجیدلر، کلیسالار، سیناقوقلار، تکیهلر، عیبادتگاهلار، پیرلر، زیارتگاهلار، محفیللر، عزا یئرلری تامامیله سؤکولوب، داغیلیب، معاریف و مدنیت ائولرینه دؤندریلمهلی...، او یئرلرده مکتب، قیرائتخانا، کیتابخانا و داها بو کیمی معاریف و مدنیت گوشهلری آچیلمالیدیر" -دئییردی. (باخ: " ملا نصرالدین " درگیسی، 1929، نؤمره.51). ادامه مطلب ...
ایران حاکیمیتینین آذربایجانا قارشی آیریسئچکیلیک سیاستی،
"21 آذر" سویقیریمی و نتیجهلری حاقّیندا
" من اینانیرام کی، اینسانلاری آنا دیلینده تحصیل آلماقدان محروم ائتمکله یالنیز بیر میلتی و یا اتنیک قروپو و یا بیر نسلی محو ائتمیریک، اوندان داها آرتیق اولانی – اینسانلیغی محو ائدیریک "
(فیلوسوف و هومانیتار علملر ساحهسینده تانینمیش تدقیقاتچی مصطفی ملکیانین اصغر زارع کهنموینین " تکدیللیلیگین سونو " کیتابی باره ده رأییندن)
1946-جی ایلین 12 دسامبر گونونده (21 آذرده) ایران داخیلینده اؤلکهنین اراضی بوتؤولوگونو قوروماق، اوندان آیریلماماق و عئینی زاماندا اؤز میلّی حاق و حوقوقلارینی تأمین ائتمک شوعاری آلتیندا آذربایجان دموکرات فیرقهسینین رهبرلیگی آلتیندا آذربایجان میلّی حؤکومتینی قورموش اینسانلارا - آذربایجانلیلارا قارشی تؤرهدیلمیش غئیری-بشری، غئیری-اینسانی حرکتلری، وحشیلیکلری، قتل و غارتلری، بیر سؤزله اونلارا قارشی تؤرهدیلمیش سویقیریم آکتینی آنلاماق، اونو دَیرلندیرمک اوچون "قیسا سیاسی سؤزلوک" کیتابیندا "سویقیریم" ایفادهسینی بیر داها دیقتله نظردن کئچیریرم: "ژنوساید - هر هانسی بیر میلتی، اتنیک، عیرقی و دینی قروپو تامامیله و یا قیسماً محو ائتمک مقصدیله تؤرهدیلن آکتدیر. بیرلشمیش میلتلر تشکیلاتینین 1948-جی ایل کونوانسیونوندا سویقیریمی تؤرتمگه گؤره جینایت و جزا تدبیرلری باره ده مادّهلر ده تصدیق ائدیر کی، سویقیریمین دینج زاماندا و یا ساواش شرایطینده تؤرهدیلمهسیندن آسیلی اولمایاراق، او، بینالخالق حوقوق نورمالارینی پوزان جینایت حساب ائدیلیر". ادامه مطلب ...
میلّی ایستیقلالیمیزین آلوولو شاعیری:خلیل رضا اولوتورک
بوتون زامانلاردا سؤزون قودرتی، حؤکمو بؤیوک اولوب. مقامیندا سسلهنیشی ایله کؤنوللر نورا بویانیب، عالم گولشنه دؤنوب، آیدین، ایشیقلی صاباحلارا دوغرو یول باشلاییب...
هر شئیدن اوجا، دَیرلی اولان، دوشونجهیه حاکیم کسیلن سؤز گؤی قورشاغینین رنگلری کیمی چوخچالارلیدیر. صنعتکارلار یاراتدیقلاری اثرلرینده کیملرینسه معنوی دونیاسینی، طالعیینی، اوبرازینی سؤزون رنگلریله ائله تصویره آلیر کی، اونلاری سئومهمک، یاخینا آلماماق مومکونسوزدور. البتّه کی، تصویر و بنزتمهلرین دویغوساللیقلا ایفادهسینده سؤزون یئری علیحدهدیر.
اوندا دا اولا سؤز حقیقی معنادا صولحو، امین-آمانلیغی، خالقین آزادلیق آرزولارینی، ایستیقلالینی، میلّی منافعیینی و معنوی دَیرلرینی ایفاده ائتمیش اولسون. فیطری ایستعدادین، داغ شلالهسی تکی جوشقون بیر احتیراسلا آخان یارادیجیلیق عشقینین وطنپرورلیک، یوردسئورلیک سئوگیسیله دوپدولو اولان صنعت صاحیبلرینین آمالی بئله بیر عولوی حیسّلرله سوسلننده خالق معنوی اوجالیغین، راحاتلیغین، غلبه باهار طراوتی گتیرن گولزارلیغین ایچینده اولار. بوتون بونلاری بؤیوک صنعتکارلیقلا، بدیعی تفکّورون ایشیغیندا اوبرازلی شکیلده، هم ده خالقین میلّی غورورونو، موستقیللیک دویغولارینی اوجادان-اوجا سؤزون قودرتیله ایفاده ائده بیلمک مهارتی ده هر کسه نصیب اولمور.
بو فیکیرلرین ایشیغی دوشونجهمی 100 ایلدن ده بیر قدر اوزاقلارا چکیب آپاریر. هانسی کی، ح.ب.زردابی، م.ف.آخوندوفدان باشلامیش، خالقی غفلتدن اویاتماق، ساوادسیزلیغا، مدنی گئریلیگه قارشی موباریزهنین، معنوی دَیرلرین، وطنپرورلیک دویغولارینین فورمالاشماسی و ایجتیماعی شوعورا تاثیری یولوندا موباریزهنی گئنیشلندیرمک بیر آمال اولاراق مونوّر اینسانلارین قلبینی چولغامیش، عومده وظیفهسی اولموشدور. میلّی موجادیلهنی یایماقدان اؤترو 19. عصرین سونلاری و20. عصرین اوّللرینین میلّی اویانیش دؤورونده م.شاهتاختلی، ج.محمدقولوزاده، ع.ف.نعمانزاده، ع.حسینزاده، او.حاجیبیگوف و دیگر معاریفپرور ضیالیلار دوغما آنا دیلیمیزده یاراتدیقلاری مطبوعاتدا اؤز فیکیرلرینی بیر توخوم کیمی سپمگی واجیب ساندیلار. و بئلهلیکله، بؤیوک بیر معاریفچی نسیل – موللانصرالدینچیلر، فویوضاتچیلار میلّی دیرچلیش ایشیغیندا اؤز فیکیر و آماللارینی بیر وطنداش غئیرتیله یایماغا باشلادیلار. بو یولدا تعقیبلر، سوء-قصدلرله اوزلشسهلر ده، میلّی مفکورهنی خالقا آشیلاماقدان چکینمهدیلر. و زامانی اوچون نه قدر چتین ده اولسا بونلارا موعین معنادا نایل اولا بیلدیلر. بونون آردینجا خالقی آزادلیغا، موستقیللیگه آپاران یوللاردا موجادیله ائدن وطنپرور ضیالیلار، ایجتیماعی-سیاسی خادیملر بؤیوک فداکارلیق و عزمکارلیقلا شرقده ایلک موسلمان دؤولتینی، پارلمانینی، آزاد و موستقیل آذربایجان دموکراتیک جومهوریتینی قوردولار (1918-1920). جمعی 23 آی یاشایان و بولشویکلرین غصبکارلیغی ایله دئوریلهرک، عؤمرو یاریدا بیتن جومهوریتین قوروجولاری، غئیرتلی وطن اوغوللاری آز بیر واختدا قارشییا قویدوقلاری بؤیوک وظیفهلری موستقیللیک عشقینین گوجو، قودرتیله حیاتا کئچیرمگه نایل اولدولار. بو گون هر بیریمیز دؤولتچیلیک تاریخیمیزین بیر شرفلی صحیفهسی اولان آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولارینین بؤیوک فداکارلیغی ایله غورور دویوروق.
بو یئرده اؤتن عصرین آخیرلاری میلّی اویانیش دؤورونون تاریخیلیک و موعاصیرلیک باخیمیندان عنعنهوی و یئنی معنا کسب ائدن موستقیللیگین برپاسی و خالقین آزادلیغی اوغروندا موباریزهلرده تهدیدلره محل قویمادان میلّی موجادیلهنین اؤنونده گئدن آیدینلاریمیزی، وطن عاشیقلرینی گؤز اؤنوندن کئچیریرم. و بو میلّی-معنوی دویغولاری یاشادیغیمیز ایندیکی آنلاردا، 70 ایلدن سونرا اونون برپاسی یولوندا آپاریلان موباریزهده م.ا.رسولزادهنین و سیلاحداشلارینین آذربایجانچیلیق مفکورهسیندن قور آلان، موستقیللیک آمالینی روحوندا، وارلیغیندا بیر مشعل کیمی داشییان میلّی ایستیقلال شاعیری خلیل رضا اولوتورکو خاطیرلاییرام. خالقی شوروی ایمپریاسینین جایناغیندان قورتارماغا، اؤز طالعیینی اؤزو حلّ ائتمگه سسلهین، وطنپرورلیک عشقی، ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی، پوئتیک اینجیلری ایله یادداشیمیزا نور چیلهین آزادلیق عاشیقی هر زامان غورور دویدوغوموز ادبی شخصیتدیر. او، بوتون یارادیجیلیغی بویو، علیالخصوص دا اؤتن عصرین 80-جی ایللریندن باشلامیش میلّی موجادیلهده اؤزونون عقیدهسی، ایدئولوژی موباریزهسی، سؤزونون قودرتیله هر بیر آذربایجانلینین حافیظهسینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولارینین واریثی کیمی یاشاییر. خلیل رضا اولوتورکون یارادیجیلیغی باشدان-باشا خالقین آزادلیغی، وطنپرورلیک دویغولاری، موستقیللیک آرزولاری، ایستیقلالی ایله سوسلنمیش، میلّی-بشری آماللار ایله ایفاده اولونموشدور.
خلیل رضا اولوتورکون یارادیجیلیغینی مؤوضوسونا گؤره 3 مرحلهیه بؤلمک اولار:
1. شوروی دؤورو.
2. میلّی-آزادلیق حرکاتینین مئیدان دؤورو.
3. موستقیللیک دؤورو.
خلیل رضانی میلّی موجادیلهیه آپاران آزادلیق آرزولاری یارادیجیلیغینین ایلک دؤورلریندن، بیرینجی مرحلهسینده پؤهره توتموش، گؤیرمیش، قلبینی، روحونو سارمیشدی. آذربایجانچیلیق مفکورهسینه، خالقینا بوتون قلبی، ایجتیماعی شوعورو ایله باغلی اولان شاعیرین باغریندان قوپان میصراعلاری بیر جنگاورین آزادلیغا سسلهین مارشینا بنزهییردی. او، قلبی وطن و خالق اوچون چاغلایان بیر وطنداش کیمی، هله گنجلیگیندن اؤلکهسینی آزاد، موستقیل گؤرمک ایستهییردی. واختیله خالق جومهوریتینین یوکسلتدیگی بایراغین ائندیریلمهسی ایله هئچ وجهله باریشمیر، اونون یئنیدن یوکسلهرک باشیمیزین اوستونده دالغالانماسینی گؤرمک آرزوسو ایله یاشاییر، سسینین-سؤزونون گوجو، قودرتیله موباریزه آپاریردی. شاعیر بیلیردی کی، بو موباریزهنین تملینده اونون میلّی وارلیغینین، کیملیگینین، ایفادهسی اولان آنا دیلینین قورونماسی، یاشادیلماسی قایغیلاری دایانیر. 1962-جی ایلده یازدیغی "آنا دیلی" شعیرینده واختیله دیلیمیزین باشینا اویون آچانلارا، اونو اؤلدورمگه، محو ائتمگه جهد ائدنلره قارشی عوصیان ائدیر، اؤز ایچیمیزده ده دیلیمیزین قدرینی بیلمهینلره، اونو قورومایانلارا قارشی سانکی قلمیندان میصراع-میصراع اود ساچیردی:
کیم قورویا بیلمهییرسه
اؤز یوردونو، یوواسینی،
اودماسین یورد هاواسینی.
کیم قورومور اؤز دیلینی،
ایتسین منیم گؤزلریمدن ایلیم-ایلیم،
او ساحیلی بو ساحیله بیرلشدیرن
پولاد کؤرپوم، قیلینجیمدیر،
گونشیمدیر منیم دیلیم!
شاعیر بیلیردی کی، وطن غصب ائدیلنده اونو آزاد ائتمک مومکوندو، لاکین دیل غصب اولوناندا بو، میلتین، خالقین محویدیر. بو، خلیل رضانی همیشه دوشوندورور، ناراحات ائدیردی. دیلدن باشلامیش، وطنی بوتؤو، آزاد گؤرمک، مدنیتیمیزین، ادبیاتیمیزین مینایللره سؤیکنن تاریخینین یاشادیلماسی اوغروندا میلّی موجادیلهیه قوشولماق اونون حیات آمالی اولموش، بو یولدا بیر آن دا اولسا، سؤز-قلم موباریزهسیندن چکینمهمیشدیر. ائله بونا گؤره ده شاعیر روس ایمپریاسینین آغیر رژیمینده قلب چیرپینتیلاری، هیجانلار ایچینده یاشامیش، تعقیب اولونموش، بعضاً تکلنمیش، حیاتین آغیر سیناقلاری قارشیسیندا اولموشدور. لاکین بونلار اونو قورخوتمامیش، عقیدهسیندن دؤنمهمیش، آزادلیقسئور روحو اونو دایم موباریزه مئیدانیندا بیر جنگاور کیمی دؤیوشلره سسلهمیشدیر. شوروی دؤورونده یازدیغی شعیرلری بیرباشا، هم ده متنآلتی ایفادهلرله اینتیشار ائدیردی. یوزایللر بویونجا خالقین آزاد، موستقیل یاشاماق ایستگینین تشنهسی اولان آیدینلارین آرزولاری قرینه لرین آشیریملاریندان کئچهرک وطن سئودالی مجنون شاعیرین میصراعلاریندا یئنیدن بوی گؤستریردی. آرتیق سکسنینجی ایللر میلّی اویانیشین ایجتیماعی شوعورلاری سیلکلهدیگی بیر واختدا خ.رضا اؤز حاقینی مودافیعه ائتمک، آزادلیق آرزولارینی گئرچکلشدیرمکدن اؤترو خالقی موباریزهیه سسلهییر، اودلو-آلوولو شعیرلری، چیخیشلاری ایله بو حرکاتین اؤنونده گئدیردی. او، اوزونو بوتون آذربایجانا توتوب وار سسی ایله هایقیریردی:
سورونموسن ایکی عصیر،
اؤولادلارین اسیر-یئسیر،
نه غم، آدین چکیلنده
یاد هله ده زاغ-زاغ اسیر.
... سن جان دئدین، چور دئدیلر،
حاقینی باسیب یئدیلر.
پاک، موقدّس تورپاغینی
پارچالاییب چئینهدیلر.
او قوردلارا سن وئرمه جان،
قالخ آیاغا، آذربایجان!
... دمیر-بتون قاپیلاری
تای-تای آچان، شؤعله ساچان
یئر تیترهدن، گؤی گورلادان،
اولدوزلاری اؤپوب-قوجان،
نه یارالی، نه یاریمجان،
بیزه نفس، بشره جان -
قالخ آیاغا، آذربایجان!
میلّی-آزادلیق حرکاتینین مئیدان دؤورو یارادیجیلیغینین یئنی بیر مضمون، میلّی-بشری ایدئیا-ماهیت کسب ائتمهسیله بؤیوک تاثیر گوجونه مالیک ایدی. خ.رضانین شعیرلری دوشمنه اود پوسکورور، میلتی اؤز آزادلیغی اوغروندا موباریزهیه سسلهییردی. اونون سؤز موباریزهسی بیر اوردونون گوجوندن ده قودرتلی ایدی. هر بیر آذربایجان وطنداشی آزادلیق مئیدانیندان باشلامیش، بوتون ییغینجاقلاردا، دسته حالیندا ائولرده بئله، اونون شعیرلرینین تاثیری ایله جوشور، خالقین آزادلیق آرزولارینین گئرچکلشمهسی یولوندا بیرلشیردی.
دؤیوشوم قبره تک داوام ائدهجک
سئویندیرمک اوچون یوردو، بشری.
دمیری دوغرایان پولاد قایچی تک
منیم هر آددیمیم شری کسهجک.
- دئین شاعیر بوتؤو عقیدهسی، بدیعی سؤزونون گوجو ایله موباریزه آپاریردی. بو ایدئیا و مضموندا اولان بیر چوخ اثرلری اونون سکسنینجی ایللرین سونلاریندان باشلامیش، موستقیللیک اوغروندا آپاردیغی موباریزهنین عکس-صداسی ایدی. بو دؤور یارادیجیلیغی شاعیرین هم ده مداحلیغی، روشوتخورلوغو، وظیفهپرستلیگی ایفشا ائتمهسیله کاراکتریکدیر. روس اوردوسونون، قیرمیزی غصبکارلارین اؤلکهمیزده تؤرتدیگی قیرغینلار، 1990-جی ایل فاجیعهسی شاعیرین حیاتینی فیرتینایا دؤندرمیشدی. بو موباریزهده او، بوتون ساغلاملیغینی ایتیرسهده، سون گوجونهدک میلّی ایستیقلال اوغروندا ساواشین اؤنونده گئتمیش، خالقین ایجتیماعی شوعورونون فورمالاشماسینا، آزادلیق موباریزهسینین اورکلرده سونسوز بیر محبتله چاغلاماسینا بؤیوک تاثیر گؤسترمیشدیر. آزادلیق جارچیسی اولاراق باش مئیداندا، گنجلر آراسیندا ائتدیگی آلوولو چیخیشلاری، اود ساچان شعیرلری و موستقیللیگیمیزین ایلکین دؤورونده یازدیغی اثرلری، بوتونلوکده بدیعی یارادیجیلیغی، پوبلیسیستیک فعالیتیله خالقین موباریزه یولوندا مایاک ایدی. قودرتلی، جوشقون چایا بنزر سسی ایله خالقین روحونو آلوولاندیریردی:
بیز تورکوستان ائللریییک،
غئیرت، قودرت سئللریییک.
داشناکلاری قووان بیزیک،
دار گؤزلری اووان بیزیک.
یئتر مئیدان سولادیلار،
یوردوموزو تالادیلار.
باکیمیزی عزیزلهیک.
عقربلردن تمیزلهیک!
شؤعله وئرسین بو لعل، مرجان
ائرمنیسیز آذربایجان!
و او زامان شاعیرین سسینه مینلرله، میلیونلارلا وطن سئودالیسی سس وئردی. بو دؤورده موباریز چیخیشلارینا، مئیدانی آزادلیق روحو ایله دالغالاندیردیغینا گؤره لفرتووا زیندانینا آتیلسا دا، سندلی-ثوبوتلو گوندهلیک یازیلارینی ایشیق اوزونه چیخاردی، میلتین ایستیقلالینا یئتدی. بو، هر اینقیلابچی شاعیره قیسمت اولمور. صد حئیف کی، ایستیقلالیت اوغروندا قیلینجدان کسرلی میصراعلاری ایله دؤیوشوب، موباریزه آپارمیش آزادلیق عاشیقی ایستیقلال شاعیری اولماسینی رسماً تصدیقلهین ایستیقلال اوردِنی ایله تلطیف اولونماسینی گؤره بیلمهدی. آما نه غم، شاعیر اؤزونون و سؤزونون ابدی اولاجاغینا بوتون وارلیغی، شوعورو ایله اینانیردی. بو وطنه، خالقینا، مینبیر برکتلی تورپاغینا باغلیلیقدان قایناقلانیردی. ائله بونا گؤره ده دئییردی کی:
اودور، یانیر دان یئری...
آددیملا گونشله تن.
تورپاقدان باشلانمیر، یوخ،
کیشی قانینداکی غئیرت سئلیندن،
سندن باشلانیر وطن.
مندن باشلانیر وطن!
بو گون شاعیرین ساغلیغیندا و اؤزوندن سونرا نشر اولونموش چوخسایلی کیتابلارینا نظر یئتیریب، هر بیری ایله آیریجا تانیش اولاندا بو وطن اوغلونون، ایستیقلال شاعیرینین ایچیندن بیر وولکان کیمی پوسکورن اثرلرینین قودرتینه حئیرت ائتمهیه بیلمیرسن. 1957-جی ایلده نشر اولونموش "باهار گلیر" ایلک شعیرلر کیتابیندان باشلامیش، "سئون گؤزلر" ، "محبت داستانی" ، "هارا گئدیر بو دونیا" ، "داشدان چیخان بولاق" ، "مندن باشلانیر وطن" ، "داوام ائدیر 37" ، "من شرقم" ، "تورکون داستانی" ، "من اونسوز دا ابدییم" ... اوست-اوسته 100-ه یاخین توپلودا هانسی ایدئیالاری، حیکمتلری احاطه ائدن مؤوضولار ایفاده اولونماییب! طبیعته، اونون یاراتدیغی گؤزللیکلره حئیرانلیق، میلّی ثروتیمیز اولان دیلیمیزه، مدنیتیمیزه، عادت-عنعنهلریمیزه، ان باشلیجاسی، وطنه، اینسانا محبت، خالقین آزادلیق، موستقیللیک آرزولارینین گئرچک ایفادهسی اولان موباریزهلر تاریخی، خوش گونلریمیزین وصفی اثرلرینین آنا موتیوینی تشکیل ائدیب. بوتون بونلارلا یاناشی، اَیریلری، وطنی ساتانلاری، قورخاقلاری، منصبپرستلری و بو قبیلدن بوتون ناقیضلیکلری قیلینجدان ایتی سؤزونون قودرتی ایله کسیب-دوغراییب.
خلیل رضانین یارادیجیلیق دیاپوزونو او قدر گئنیشدیر کی، ایندیکی مقامدا اونلاری بیر آرایا گتیرمک، عومومیلشمیش فورمادا بئله، هر بیریندن بحث ائتمک اولدوقجا چتیندیر. بو اثرلر یارادیجیلیغین بوتون مرحلهلرینین مؤوضوسونا، ایجتیماعی-سیاسی توتومونا، وطنداشلیق مؤوقعیینه، بدیعی-پوئتیک ثیقلتینه، عوموماً بیر سیرا پرینسیپلرینه گؤره هله نئچه-نئچه تدقیقات اثرلرینین پرِدمِتی اولاجاقدیر. بو یارادیجیلیغین احاطه ائتدیگی نؤوعلرینه گلینجه، قئید ائتمهلیییک کی، شاعیرین ایستعدادی اونا ادبی فعالیتین بیر چوخ ساحهلرینده قلم ایشلتمگه ایمکان وئرمیشدیر. بونلارین سیراسیندا بدیعی اثرلری، ترجومه کیتابلاری، علمی اثرلری، مونوقرافیالاری، علمی-تاریخی گوندهلیکلری، بونلارین دا اوزرینه اؤلوموندن سونرا وفالی عؤمور-گون یولداشی فرنگیز خانیم اولوتورکون نشر ائتدیردیگی 63 آددا کیتابینی، چاپ اولونموش و اولونمامیش گوندهلیکلرینی ده علاوه ائتسک، بو یارادیجیلیق یولونون نه قدر زنگین، چوخ نؤوعلو و چوخژانرلی اولدوغوندان حئیرتلنمهیه بیلمریک. خلیل رضا یارادیجیلیغینین ان ثباتلی تدقیقاتچیلاریندان اولان، بیر چوخ کیتابلارینین رداکتورو، اؤن سؤزون مؤلیفی، فیلولوژی علملری دوکتورو، پروفسور علیزاده عسگرلی شاعیرین 80-جی ایللر یارادیجیلیغیندان بحث ائدهرک یازیر: " 198-جی ایللرین شعیرلری معنوی دَیرلری، هومانیست کئیفیتلری ایله سئچیلیب. صنعتکارین هومانیزمی موعاصیر شراییطده آزاد، موستقیل و دموکراتیک کئیفیتلر قازانیب، معنوی-تاریخی، قان-ایدراک یادداشی ایفاده ائدیب.
خلیل رضا روحون ابدیتینی، حیاتینی قبول ائتمکله اصلینده، میلّی شخصیتلرین یاشاریلیغینی، دئمهلی، میلّی عنعنهنی تصدیق ائدیر، اونلاری خالقین یاشاتماسینی آرزولاییر.
خلیل رضانین یارادیجیلیغیندا اؤتری بیر هوس، عادی اووقاتلا یازدیغی بیر میصرایا، سطره بئله راست گلمک مومکون دئییل. او، هر آچیلان صاباحلارین بیر-بیریندن فرقلنمهین عادی حیات طرزینده طبیعت حادیثهلریندن، بیر ظریف چیچگیندن، سیسقا اوتوندان، خیرداجا داشیندان و البته کی، اوستوندن اونایللیکلر اؤتسه ده، ایلک گنجلیک ایللریندن بوتون وارلیغینی سارمیش سئوگیسیندن، دویغولاریندان دا دؤیوشکن روحلو بیر شاعیر اولاراق سؤز آچیر. بعضاً لیریک "من" اؤزونون ده دوننیندن بو گونونه یئتدیگی موباریز حیاتینا کناردان باخاراق حئیرتینی گیزلهده بیلمیر. یعنی موباریزهلر ایچره کئچن عؤمرونده صاف، عولوی حیسّلرین بیر قانادی اولان سئوگیدن (البتهکی، بو سئوگی ایلک اولاراق وطندن، آنا تورپاقدان باشلاییر!) ده قاینار طبعلی، گورسسلی بیر عاشیق تکی دانیشیر. و فیکرین ایفاده طرزی ده اونو تلقین ائدیر کی، حیاتدا هئچ بیر ایستگه، آرزویا اورگینده ایشیق، آرزو و بو آرزویا عاشیق تک باغلی اولمادان یئتمک اولماز. سئوگی، صاف نیت بوتون موشکوللرین آچاری، کئچیلمز سدلرین جسارتله، مردلیکله قطع اولونموش آشیریملی یوللاریدیر. موباریزه یه گئدن یولدا، یئتیشیب فورمالاشماسیندا صاف عشقینین، اینجه دویغولارین اونا قول-قاناد، یئنی گوج، جوشقون بیر احتیراسلا یاشاماق، موباریزه آپارماق عزمی آشیلادیغینی "یالنیز سنین عشقینله" شعیرینده خلیل رضا گؤرون نئجه بیر ظریفلیکله ایفاده ائتمیشدیر:
... من دمیر قایالارین آلتیندا
بیر بولاقدیم.
نه جور قیردیم قایانی،
سوروش بس نه جور آخدیم؟
من ظریف بیر زوغ ایدیم، اوسته بئش،
اون تومورجوق.
نه جور بارلی باغ اولدو، او اینجه زوغ، او جوجوق؟
من دونن بیر گؤی بوداق، بو گون باشی قارلی داغ...
نه جور قالخیب اوجالدیم؟
سنین عشقینله آنجاق!
سنین عشقینله آنجاق!
خلیل رضا آز یاشادی، لاکین آزادلیق عاشیقی اولاراق قلبینده عومانلارا سیغمایان وطن و خالق سئوگیسی ایله دوپدولو بیر عؤمور یاشادی. 1994-جو ایلین 22 ژوئنیندن سونرا اؤزو دئدیگی کیمی، ابدی عؤمرو باشلادی. میلتینی، وطنینی سئون بیر اینسان کیمی حیاتدا ان شیرین نعمت اونون اوچون آزادلیق ایدی. اؤزو ده بوتؤو و ابدی اولان بیر آزادلیق!
آزادلیغی ایستهمیرم ذره-ذره،
قرام-قرام!
قولومداکی زنجیرلری قیرام گرک،
قیرام، قیرام!
آزادلیغی ایستهمیرم بیر حب کیمی،
درمان کیمی
ایستهییرم
سما کیمی،
گونش کیمی،
جاهان کیمی!
چکیل، چکیل، ائی غصبکار،
من بو عصرین گور سسییم!
گرک دئییل سیسقا بولاق،
من عومانلار تشنهسییم!!!
- دئین شاعیرین آزادلیق هارایی کیمی سسلنن میصراعلاری مینلرله، میلیونلارلا اینسانلارین قلبینی اهتیزازا گتیردی. اونون میلّی آزادلیق ایدئیالارینی ترنّوم ائدن یوزلرله اثرلری ادبیات تاریخیمیزین بیر شانلی صحیفهسیدیر. خلیل رضا حقیقی معنادا میلّی ایستیقلال شاعیری کیمی خالقین ادبی یادداشینین گونشیدیر.
یازان: شفق ناصر
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
تبریزده آنا دیلینده ایلک مکتب آچان موعلّیم: میرزه حسن رشدیه
میرزه حسن رشدیه 1851-جی ایلده تبریز شهرینده، دؤورون عالیملریندن اولان موللا مهدینین عاییلهسینده دونیایا گلیب. ایلک تحصیلینی دوغما شهری تبریزده آلیب. تحصیلینی داوام ائتدیرمک اوچون او نجف شهرینه گئتمهلی و بورادان موکمّل بیر روحانی اولاراق قاییتمالی ایدی. چونکی، بو دؤورده تحصیل اوجاقلاری آنجاق موللاخانا و مدرسهلرله محدودلاشیردی. ایراندا دا دیگر موسلمان مملکتلرینده کی کیمی اساساً دین خادیملرینین حاضیرلانماسینا فیکیر وئریلیردی. مؤوجود تحصیل سیستمی اؤلکهنین کادر حاضیرلیغی ساحهسینده کی طلباتی ایله آیاقلاشا بیلمیردی. ایستانبولدا ایکی تبریزلی ناشیر - میرزه نجفعلیخان و آغا محمد طاهر طرفیندن نشر اولونان " اختر " قزئتینده یازیلمیش بیر مقاله ده دئییلیردی کی، "اوروپادا هر مین نفردن اون نفری ساوادسیز، ایراندا ایسه هر مین نفردن اون نفری ساوادلیدیر. بو نؤقصان الیفبانین چتینلیگی و تدریس اوصولونداکی قوصوردان ایره لی گلیر... ایراندا دا اوروپاسایاغی مکتبلر اولمالیدیر" .
محض بو فیکیر، گنج میرزه حسنین گلهجک مقصد و مرامینی موعینلشدیرن اساس عامیل اولدو. آتاسینین راضیلیغی ایله تورکیهیه سفر ائتدی. ایستانبول، بیروت و دیگر شهرلرین تحصیل سیستمی ایله ماراقلاندی. بورادا فعالیت گؤسترن مکتبلرین آدی اونون دیقتینی جلب ائتدی و اؤزونه تخلوص گؤتوردو - رشدیه. بیروتداکی دارالموعلّمینده (پداقوژی بیلیم یوردو) تحصیل آلدیغی زامان اوصولی-جدید مکتبلرینین تأسیسینی و ایداره ائدیلمهسینی اؤیرندی.
میرزه حسن رشدیه ایلک پداقوژی فعالیتینی قوزئی آذربایجانین شهرلریندن بیری اولان ایرواندا باشلاماغا قرارا آلدی. 1883-جو ایلده بورادا یاشایان قارداشی میرزه علی ایله بیرگه اؤزونون ایلک اوصولی-جدید مکتبینی آچدی. بو مکتب قوزئی آذربایجاندا هئچ ده ایلک تحصیل اوجاغی دئییلدی. گؤرکملی موتفکّیر میرزه فتحعلی آخوندوفون میلّی تحصیل اوغروندا آپاردیغی گرگین موباریزهنین نتیجهسی اولاراق، شاماخی (1870) و شکیده (1877) یئنی تیپلی میلّی مکتبلر آچیلمیشدی. روسیهده علمی پداقوژی و خالق مکتبلرینین بانیسی اولان کوْنستانتین اوُشینسکینین لایحهسی اساسیندا 1876-جی ایلده قوْری موعلّیملر سمیناریاسی تأسیس ائدیلمیشدی. اوچ ایل سونرا ایسه (1879) سمیناریانین تورک (روسلارین تعبیرینجه " تاتار " ) بؤلمهسی آچیلمیشدی. بؤلمهنین تأسیسینده گؤرکملی ادیب م.ف.آخوندوفون دا بؤیوک رولو اولدوغونو قئید ائتمک لازیمدیر.
هئچ شوبهه یوخدور کی، قوزئی آذربایجانین، ائلهجه ده بوتون قافقازین میلّی بورژوازیسینین تشکّولونده قوْری موعلّیملر سمیناریاسینین خوصوصی خیدمتلری اولوب. مأذونلارینین آدینی سادالاماقلا بونو ثوبوت ائده بیلریک: اوزئییر حاجیبیگوف، مسلم ماقومایئو، جلیل محمدقولوزاده، رشیدبیگ افندییئف، نریمان نریمانوف، فیرودین بیگ کؤچرلی، سلطان مجید غنیزاده و باشقالاری. هر بیری آذربایجانین و هم ده قافقازین ایجتیماعی-سیاسی حیاتیندا، او جوملهدن علم، مدنیت، معاریف و مطبوعات ساحهسینده خیدمتلری دانیلماز داهیلردیر.
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا قافقازدا میلّی معاریف ساحهسینده باشلانمیش اینتیباه گونئی آذربایجان ضیالیلارینین دا نظر - دیقتینی جلب ائتمیشدی. ایسماییل کاظمزاده و میرزه کاظم عسگرزادهنین ایرواندا آچدیقلاری یئنی اوصول آنا دیلی مکتبلری بو پروسهده ایشتیراکین ثوبوتو ایدی. میرزه حسن رشدیهنین ده موعلّیملیک فعالیتینه محض ایروان شهرینده باشلاماسی هئچ ده تصادوفی دئییلدی.
گنج موعلّیمین پداقوژی فعالیتینده آتدیغی ایلک آددیم اوغورلو آلینمیشدی. ایران شاهی نصرالدین شاه قاجار ایروان شهرینه سفر ائدرکن بو تحصیل اوجاغینی دا زیارت ائتمیشدی. مکتبین فعالیتی تزار حؤکومتینین ده دیقتیندن کناردا قالمامیشدی. دؤولت ایدارهلرینه ساوادلی یئرلی مأمورلار حاضیرلاماق ایستهین تزار دؤولتی م.ح.رشدیهنین فعالیتیندن ممنون ایدی. تصادوفی دئییلدی کی، م.ح.رشدیه دؤولت طرفیندن موکافاتلاندیریلمیش و حتّی اونا مادّی یاردیمدا گؤستریلمیشدی. اوغورلو پداقوژی فعالیته باخمایاراق، میرزه حسن رشدیه ایرواندا چوخ قالمادی. 1888-جی ایلده زنگین تجروبه توپلایان گنج موعلّیم دوغما تبریزه قاییتدی.
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا ایراندا فورمالاشان میلّی بورژوازی دؤولتدن تحصیل سیستمینده جیدی ایصلاحاتلار طلب ائدیردی. بونلار یئنی اوصول مکتبلرینین آرتیریلماسی، ایبتیدایی تحصیل ایله علاقهدار الیفبادا دییشیکلیکلر ائدیلمهسی و تعلیم-تربیه متودلارینین موعاصیرلشدیریلمه سی ایدی. محض بو طلبلرین حیاتا کئچیریلمهسی اوچون ساوادلی و تجروبهلی موعلّیملرده لازیم ایدی. میرزه حسن رشدیه بو طلب لره جاواب وئره بیلهجک موعلّیملردن ایدی.
تجروبه لی پداقوق ایرانا قاییدان کیمی، ایلک ایشی دوغما تبریزده "دبستان رشدیه " و " مدرسه رشدیه " آدلی مکتبلرینی آچماق اولدو. میرزه حسن رشدیه مکتبلرینی مکتبخانا فورماسیندا ساخلاسادا، تدریس ایشینی فارس دیلیندهکی آسان کیتابلاردان صؤوتی (سس) اوصولو ایله آپاریردی.
میرزه حسن رشدیهنین گؤردوگو ایشلرده مووفقیت قازانماسی کؤهنه فیکیرلی مکتبدارلاری و مورتجع روحانیلری قیجیقلاندیریردی. ایشینده نه قدر احتیاطلی اولسادا، جهالت یئنه اؤز ایشینی گؤروردو. تدریس ایشینی صؤوتی اوصولو ایله آپارماسینی بهانه گتیرهرک، اونون مکتبلرینی غارت ائدیردیلر. بو فیتنهکار قصدلر زامانی مکتبلیلردن اؤلن و یارالانانلاردا اولوردو. حتّی رشدیه اؤزو بئله بیر نئچه دفعه آغیر یارالانمیشدی.
معنوی، مادّی و فیزیکی ضربهلر آلان موباریز موعلّیم مووقتی ده اولسا، تبریزی ترک ائتمهلی اولدو. او، خوراسانا، میصیره و قافقازا سیاحت ائتدی. 1893-جو ایلده یئنیدن تبریزه قاییدان میرزه حسن رشدیه اساساً آنا دیلینین تدریسینین یئر آلدیغی " رشدیه مظفریه " مکتبینی تأسیس ائتدی.
مکتبین تدریسینین دوغما تورک دیلینده تشکیل اولونماسی آذربایجان اوچون موهوم تاریخی بیر حادیثه ایدی. چونکی بو تحصیل اوجاغی صفویلر دؤوروندن سونرا آنا دیلینده آچیلان ایلک میلّی مکتب ایدی. بلکه ائله بونا گؤره ده بو تحصیل اوجاغینا " رشدیه میلّی " مکتبی دئییلیردی.
" رشدیه مظفریه " مکتبینده تاریخ، جوغرافیا، فیزیک، ریاضیات، طبیعتشوناسلیق و دیگر علملرله یاناشی فارس، عرب، فرانسه و روس دیللرینین تدریسی ده اساس یئر توتوردو. درسلر صؤوتی اوصولو اساسیندا آپاریلیردی. دؤورون بیر چوخ ضیالیلاری، او جوملهدن محمدعلی تربیت، احمد مدرس، حسین کمال طبیبزاده و باشقالاری بو مکتبین موعلّیملری اولموشلار. مکتبده 200-دن چوخ شاگیرد تحصیل آلیردی. اکثریتی یوخسول اوشاقلاری اولان بو شاگیردلر پولسوز تحصیل آلیردیلار.
1894-جو ایلده میرزه حسن رشدیه اؤزونون ایلک " وطن دیلی " آدلی اثرینی یازدی. " رشدیه مظفریه " ده تدریس اولونان آنا دیلی درسلری محض بو کیتاب اوزره آپاریلیردی. تبریزده چاپ اولونان "وطن دیلی " اؤز دؤورونون ان موکمّل درسلیگی ایدی. ساده و آیدین دیل ایله یازیلان درسلیک اونو قاوراماقدا مکتبلیلر اوچون هئچ بیر چتینلیک یاراتمیر و صؤوتی اوصولو ایله عرب الیفباسینین اؤیره نیلمهسینی خئیلی آسانلاشدیریردی. آلتی آی عرضینده یازیب-اوخوماغی اؤیرهدن بو درسلیک بوتون گونئی آذربایجاندا یاییلمیشدی.
میرزه حسن رشدیه " وطن دیلی " کیتابیندان باشقا تورک و فارس دیللرینده بیر چوخ اثرلرین مؤلیفیدیر. " بدایةالتعلیم " ، "کفایتالتعلیم " ، " نهایةالتعلیم " ، " تکملة الصرف " ، " آنا دیلی " ، " الیفبایی-رشدیه " ، " اوصول عقاید و یا اتحاد بشر " و س. اثرلری بوتون ایراندا اوخونور و بیر چوخ مکتبلرده درس وسایتی کیمی ایستیفاده اولونوردو.
1896-جی ایلده نصرالدین شاهین اوغلو 43 یاشلی مظفرالدین تاختا چیخدی. آذربایجان ویلایتینین حاکیمی (والیسی) اولموش مظفرالدین خان، اؤزوندن سونرا حاکیملیک ائتمیش میرزه علیخان امین الدولهنی صدراعظم (باش ناظیر) تعیین ائتدی. امین الدوله آذربایجان حاکیمی اولدوغو زامان رشدیهنین معاریف ساحهسینده گؤردوگو ایشلری تقدیر و مودافیعه ائدیردی. اونون تهرانا چاغریلماسی تبریزدهکی مورتجعلرین رشدیهیه قارشی اولان فیتنهکار هوجوملارینین یئنیدن آلوولانماسینا سبب اولدو. بو سیخینتیلی گونلرده رشدیه یئنه ده امین الدوله طرفیندن مودافیعه ائدیلدی. صدراعظم اونو مظفرالدین شاهین امری ایله تهراندا اوصولی-جدید مکتبی آچماغا دعوت ائتدی. بو دعوت ایله م.ح.رشدیه آپاردیغی معاریفچیلیک موجادیلهسینین یئنی مرحلهسینه قدم قویدو. او، تهرانداکی پداقوژی فعالیتینه باشلادیغی زامان میرزه نصرالله ملک المتکلمین، یحیی دولتآبادی، شیخ مهدی کاشانی کیمی معاریفچی ضیالیلارلا امکداشلیق ائدیردی.
1898-جی ایلده تشکیل ائدیلن معاریف انجومنی و عالی معاریف شوراسی یارادیجیلاریندان بیری اولان م.ح.رشدیهنین تدریس متودو آرتیق اؤزونو دوغرولتموشدو. ایراندا آچیلان بوتون اوصولی-جدید مکتبلری بو متودلا ایشلهمگه اوستونلوک وئریردیلر. آنجاق تبریزدن فرقلی اولمایاراق، مورتجع قووّهلر تهراندا دا اؤز ایشینی گؤروردو. 1898-جی ایلین ژوئیه آییندا یئنی معاریفچی حراکاتین هامیسی اولان امین الدوله صدراعظم وظیفهسیندن کنارلاشدیریلدی. بو حادیثه م.ح.رشدیه و دیگر معاریفپرور ضیالیلارین وضعیتینی پیسلشدیردی. اگر اولّلر فیتنهکار قووّهلر مورتجع روحانیلردن عیبارت ایدیسه، ایندی اونلارا سارای مأمورلاری دا قوشولموشدو. بو تهلوکهلی وضعیتدن قورتولماق اوچون م.ح.رشدیه 1900-جو ایلده حیجاز، شام و قافقازا سفره چیخدی. 1902-جی ایلده تهرانا قاییدان میرزه حسن رشدیه موعلّیملیک فعالیتی ایله یاناشی، ناشیرلیکله ده مشغول اولماغا باشلادی. تهراندا نشر ائتدیردیگی " تهران " و " مکتب " آدلی قزئتلرینده هم علمی-متودیکی تؤوصیهلرله، هم ده اینقیلابی مقالهلرله چیخیش ائدیردی. چونکی، او 20. عصرین اولّلرینده ایراندا جریان ائدن اینقیلابی حراکاتین فعاللاریندان ایدی. محض بو فعالیتی اونون حبس اولونوب خوراسانا سورگون ائدیلمهسی ایله نتیجهلهنیر.
سورگوندن آزاد اولدوقدان سونرا تهرانا قاییدیب یئنیدن علمی-پداقوژی فعالیتینی داوام ائتدیریب. قافقازین و ایرانین بیر چوخ شهرلرینده اوصولی-جدید مکتبلری آچمیشدیر.
1933-جو ایلده تقاعوده چیخان میرزه حسن رشدیه قوم شهرینه کؤچهرک، عؤمرونون سونونادک بورادا یاشاییب. قوجامان موعلّیم تقاعوده چیخماسینا باخمایاراق، معاریف ساحهسینده یئنیلیکلر اوزرینده چالیشماقدان یورولموردو. دوخسان اوچ ایللیک کشمکشلی حیاتین آلتمیش ایلدن چوخونو وطنینین و میلّتینین معاریف ساحهسینده ترقّیسی اوغروندا صرف ائتمیش میرزه حسن رشدیه 1944-جو ایلین دسامبریندا دونیایا گؤزلرینی ابدی یومدو.
قوجامان موعلّیم میرزه حسن رشدیهنین علمی-پداقوژی فعالیتینی، حیات و یارادیجیلیغینی تدقیق ائدرکن، هئچ شوبهه سیز داهی روس پداقوقو ک.د.اوُشینسکینین بو سؤزلری یادا دوشور:
" اگر بیز حکیملره اؤز ساغلاملیغیمیزی اعتیبار ائدیریکسه، موعلّیملره اوشاغیمیزین اخلاقینی، روحونو، بوتون بونلارلا برابر، اؤز وطنیمیزین گلهجگینی اعتیبار ائدیریک. شخصیتین اینکیشافینا و موعینلشمهسینه یالنیز شخصیت تاثیر گؤستره بیلر. کاراکتری یالنیز کاراکتر یارادا بیلر " .
کؤچورن: عباس ائلچین